Geloof of Wetenschap

Een vals dilemma?

Dr. Taede A. Smedes

Faculteit Godgeleerdheid, KU Leuven

Simon van der Meer: “Je moet schizofreen zijn om in God

te geloven én wetenschapper te zijn”.

Herman Philipse: “Atheïsme leidt tot zelfkennis,

terwijl het geloof blijft steken in wishful thinking en atavistische projecties”.

Piet Borst: “Alle geloof is, wetenschappelijk

gezien, bijgeloof”.

Conflict?

• Enerzijds: Conflict tussen geloof en wetenschap

• Anderzijds: Dilemma: of je neemt natuurwetenschap serieus (rationele optie), of je bent gelovig (irrationele optie)

Dus een KEUZEMaar is die keuze eerlijk?

Middeleeuwen• Natuurfilosofie

• Artesfaculteit: logica, ethiek, metafysica en ‘physica’ (= natuurfilosofie):

– voorbereidend voor de theologie– feitjeskennis (Aristoteles)– deductieve argumenten, geen empirisch

onderzoek– theologie: naast fysieke werkelijkheid is

ook geloof en openbaring (d.w.z. de Bijbel) bron van kennis over God

Middeleeuwen

• Natuurfilosofie & Bijbel: elkaar aanvullende bronnen voor theologie

– In wereld werd iets van Gods wezen weerspiegeld– Gods Logos (Rede) in de schepping kan door met rede

begiftigde mensen worden herkend

• Rede & religie gingen goed samen… toch?

Middeleeuwen

• ‘Anti-dialectici’ vs. ‘Dialectici’ :

Anti-dialectici: logica is gevaar voor geloof

– Bijv. Tertullianus: ‘credo quia absurdum’

– Gebruik van rede is zeer beperkt; houd het bij de Bijbel en de interpretatie daarvan

Middeleeuwen

• ‘Anti-dialectici’ vs. ‘Dialectici’ :

Dialectici: grammaticale en logische analysen zijn juist doorslaggevend voor theologische problemen

– Anselmus van Canterbury (1033-1109): ‘fides quaerens intellectum’ en ‘credo ut intelligam’

– Thomas van Aquino (1225-1274)

• => (Voorwaardelijke) synthese van geloof en rede

Middeleeuwen

Spanningen:

1210: Parijs decreet tegen natuurfilosofische werken van Aristoteles

1270: Tempier verbiedt 13 natuurfilosofische artikelen– 1272: eed voor leden van artesfaculteiten dat ze zich niet aan

theologische kwesties zouden wagen

1277: Bisschop Tempier verbiedt 219 natuurfilosofische artikelen op straffe van excommunicatie

Verlichting en daarna (17de-18de eeuw)

1648: einde dertigjarige (godsdienst)oorlog -> begin van Verlichting

Zoektocht naar nieuw fundament: • Gemeenschappelijke natuur van de mens• Zoeken naar universele principes• De mens is uitgangspunt

Verlichting en daarna (17de-18de eeuw)

‘Rede’ centraal

Seculier cultuurbewustzijn• Plaats en rol van godsdienst in samenleving veranderen

Universele instantie: ‘het licht der rede’: het gezonde mensenverstand

Doorbraak mathematische wetenschappen (Descartes, 1596-1650)

Wetenschap wordt model van rationaliteit

Argwaan tegenover (de subjectiviteit van) confessioneel geloof

Fysico-theologie

• Correlatie tussen rationaliteit van de kosmos en menselijke vermogen om

rationaliteit te herkennen en te doorgronden

• Bernard Nieuwentijt (1654-1718): proefondervindelijk (= empirisch)

onderzoek leidt tot verheviging van Godservaring

• Anderen: Jan Swammerdam, Herman Boerhaave, Antoni van Leeuwenhoek

• Grote rol voor verwondering (intuïtief):

– ‘God’ is geen conclusie van deductieve redenering, maar expressie van

verwondering

Natuurlijke theologie

William Paley (1743-1805)

Natuurlijke theologie

William Paley (1743-1805)

Natural Theology: Or, Evidences of the Existence and Attributes of the Deity (1802)

Ontwerpargument (argument from design)

Uit biologische eigenschappen kunnen we afleiden:– dat God bestaat– hoe God is (eigenschappen)

Natuurlijke theologieWilliam Paley: natuurlijke theologie is het vinden van bewijzen voor

Gods bestaan vanuit de wetenschap

Paley koppelt kennis van God aan het ontbreken van wetenschappelijke kennis

Bij Paley gaat het mis! -> schept de voorwaarden voor een conflict

John Henry Newman (1801-1890):

“… zoals mensen nu eenmaal zijn, is deze zogenaamde wetenschap in staat … om zichzelf tegen het christelijk geloof te keren…”

Darwin rekent af met Paleys God

Charles Darwin (1809-1882):

Eerst aanhanger van Paleys natuurlijke theologie

1859: On the Origin of Species: afscheid van Paley

Publicatie van Origin voelt als ‘moordbekentenis’

N.B. Darwin is nooit atheïst geworden.

Darwin rekent af met Paleys God

Charles Darwin (1809-1882):

‘godsmoord’

Darwin was de moordenaar van Paleys ontwerper-God

Leemtes in wetenschappelijke kennis kunnen efficiënt verklaard worden d.m.v. Darwins evolutietheorie

Beroep op bovennatuurlijke ontwerper niet meer nodig

Beginnen bij wat er is

• Bonhoeffer: Gott als Lückenbüsser (‘gatenvuller-God’) theologisch verwerpelijk

• De verwondering over wat is en dat het er is is de bron van religie en uitgangspunt van een evt. dialoog tussen theologie en natuurwetenschap

Naar een nieuwe integratie?

Ian Barbour (1923-)

John Polkinghorne (1930-)

Arthur Peacocke (1924-2006)

Naar een nieuwe integratie?

Barbours classificatie : (1) conflict, (2) boedelscheiding (3) dialoog(4) Integratie

=> Conflict-model tot ongeveer 1980 niet genoemd.

Niet conflict is uitgangspunt voor zoektocht naar nieuwe integratie, maar boedelscheiding.

Karl Barth (1886-1968) => natuurwetenschappen zijn irrelevant voor de theologie

=> Boedelscheiding

Barbour c.s.: zo wordt theologie irrelevant voor de cultuur; theologie komt in cultureel isolement terecht

=> Dus op zoek naar nieuwe synthese

Naar een nieuwe integratie?Theologie op het procrustusbed van de wetenschap:

Arthur Peacocke: christelijke eschatologie is ijdele speculatie over de toekomst en kan beter achterwege blijven.

Nancey Murphy en Robert John Russell: God werkt slechts in de onbepaaldheid op quantumniveau – een moderne versie van een God-van-de-gaten

Nancey Murphy: de neurowetenschappen hebben het zielsbegrip overbodig gemaakt

Patricia Williams: de evolutietheorie heeft het theologisch spreken over de erfzonde overbodig gemaakt

Naar een nieuwe integratie?Wetenschap gerelativeerd/aangepast door de theologie:

John Polkinghorne: chaostheorie toont ondichtbare gaten aan inwetenschappelijke kennis ;wetenschap kan Gods handelen niet langer uitsluiten

Intelligent Design & creationisme: frontale aanval op de evolutietheorie

Naar een nieuwe integratie?NEE!

Integratie is procrustusbed- voor theologie (bijv. eschatologie)- voor natuurwetenschap (bijv. evolutietheorie)

Fundamentele probleem is: wijze waarop over God wordt gesproken

Er wordt een concurrentieverhouding tussen geloof en natuurwetenschap verondersteld

Zoeken naar ondichtbare gaten in kennis

‘Constitutief verschil’Geen concurrentie, geen rivaliteit tussen geloof & wetenschap, maar

verschillende taalregisters, verschillende perspectieven op de werkelijkheid

Woorden die in een religieuze context gebruikt worden, hebben andere betekenis dan in wetenschappelijk of dagelijks taalgebruik

Metaforen om dit verschil in perspectief te verduidelijken:

• Landkaarten• Schilderij• Melodie • Verliefdheid

‘Constitutief verschil’

Landkaarten

‘Constitutief verschil’

Schilderij

‘Constitutief verschil’

Melodie

‘Constitutief verschil’

Verliefdheid

‘Constitutief verschil’

Gelovigen zien weliswaar wat een natuurwetenschapper ook ziet, maar ze

zien anders en méér. En juist dat méér, of die andersheid is ongrijpbaar.

– de clou van een mop

– de oplossing van een wiskundige vergelijking

– als een melodie

– als de schoonheid, eenvoud, en elegantie van een

natuurwetenschappelijke theorie of een wiskundige vergelijking

De dialoog doen

Voorbeeld:• 1951: oprichting Commissie Geloof en

Natuurwetenschap

• 1965: publicatie twee bundels Geloof en natuurwetenschap: Studies over de verhouding van christelijk geloof en moderne natuurwetenschap (red. C.J. Dippel en J.M. de Jong)

=> Tenminste in staat zijn om verkeerde vragen uit te sluiten

Conclusie

1. Constitutief verschil tussen geloof en wetenschap in het oog

houden,

2. niet berusten in een kloof tussen beide

3. intermenselijke communicatie

4. een beter verstaan van elkaars perspectief

Dan kan tot het besef gekomen worden dat ‘geloof of wetenschap’ een

vals dilemma is.

Conclusie

“Wetenschap is niet de vijand, niet de concurrent, en ook niet de vreemde

die voor het christelijke geloof volstrekt irrelevant is, maar een partner in de

zoektocht naar een beter begrijpen van mens en wereld, ook al spreken

beide een andere taal en behoren de resultaten van de wetenschappelijke

zoektocht tot een ander taalregister.”

(L. Boeve, God onderbreekt de geschiedenis, 143).

God en de menselijke maat: Gods handelen en het natuurwetenschappelijk wereldbeeld

Zoetermeer: Meinema 2006ISBN: 9021141132

Chaos, Complexity, and God: Divine Action and Scientism

Leuven: Peeters Publishers 2004ISBN: 9042915218

Contact:

http://www.TASMEDES.nl