gazali'de.kesb.kavramı-77s-mustafa yıldız

7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz

1/77


2/772

ONAY SAYFASI

Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEK danmanlnda, Mustafa YILDIZn

hazrlad Gazalide Kesb Kavram konulu bu alma .//. Tarihinde

aadaki jri yeleri tarafndan Temel slam Bilimleri Ana Bilim dalnda Yksek

Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Danman: Yrd. Do. Dr. Cneyt GKE mza:

ye: : Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEKmza:

ye : Yrd. Do. Dr. Murat AKGNDZ mza:

Bu tezin Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dalnda Yapldn ve Enstitmz

Kurallarna Gre Dzenlendiini Onaylarm.

Prof. Dr. Zuhal KARAHAN KARA

Enstit Mdr

Bu alma Tarafndan Desteklenmitir.


3/773

NDEKLERNSZ ............................................................................................................ 4KISALTMALAR............................................................................................. 6GR: GAZALNN HAYATI, ESERLER VE SLAM DNCESNDEK YER .....7

A) Gazalinin Hayat ................................................................................ 7B) Eserleri .............................................................................. 11

1- Kelam .............................................................................. 12

2- Felsefe .............................................................................. 133- Tasavvuf-Ahlak .............................................................................. 144- Metodoloji- Mantk............................................................................145- Fkh .............................................................................. 15

C) slam Dncesindeki Yeri .................................................................... 15

BRNC BLMHRRYET VE RADE PROBLEM

A) HRRYET VE RADE PROBLEMNE GENEL BR BAKI .......... 22

B) HZ. PEYGAMBER (SAV) VE SAHABE DNEM............................ 24C) EMEVLER DNEM .......................................................................... 26D) MEZHEPLER DNEM ....................................................................... 34

1-Kader veya Mutezil Gr: ............................................................. 342-Matrid Gr: .............................................................................. 383-Ear Gr: .............................................................................. 42

KNC BLMKESB KAVRAMI

A) KESB KAVRAMINI HAZIRLAYAN SEBEPLER............................. 47B) KESB KAVRAMININ FLOLOJK ANALZ .................................... 48

1-Lgat Anlam .............................................................................. 482-Istlah Anlam .............................................................................. 523-Kesbin Tarihesi .............................................................................. 54

NC BLMGAZALYE GRE KESB

A) GAZALDE KESB KAVRAMININ KULLANILII ......................... 56B) GAZALYE GRE KESB HAZIRLAYAN UNSURLAR................ 571-rade .............................................................................. 57

a) Vacip .............................................................................. 60b) Husun-Kubuh .............................................................................. 61c) Hikmet .............................................................................. 65

2- Kudret (stitat) .............................................................................. 67SONU.......................................................................................................... 70BBLYOGRAFYA....................................................................................... 73


4/774

NSZ

slam dnce tarihi ierisinde Gazalinin ok nemli yere sahip olduu

bilinen bir gerektir. Biz bu almamzda Gazalinin Kesb Kavramna yaklamn

deerlendirmeye alacaz

Bu almamzn iki temel amac vardr: Bu amalardan birincisi slam

tarihinde ortaya kan her bir ekoln dncelerini derinlemesine inceleme

frsatndan sonra bunlarla ilgili grlerini aklamakla kendisinden sonraki srece

yn veren Gazalinin oluturduu etkiyi neden ve sonularyla anlayabilmektir.

Gazali sonras dnemde Ehl-i snnet inancnn elde ettii gce baklarak onun

gerekten bir kavakta kendisinden sonrakiler iin bir yol haritas izdii ve bu

hususta da baarl olduu sylenebilir. Onun byle bir neminin yannda ayrca

eserleri en ok farkl dillere evrilen slam limi olmas, yazlmalarnn zerindenoka zaman gemi olmasna ramen eserleri hala geni halk kitleleri tarafndan en

ok rabet gren olmas, birok alanda yetkin bilgisinden dolay birok grubun

dikkatini ekmi olmas onu aratrmamza sebep olmutur.

kincisi ise hayatmzn her alanna yansmas beklenen Allah tasavvurunun

olumasna ve bu erevede insann nasl bir anlam tadnn belirlenmesinde kilit

rol oynayan insann kendi fiilinde nasl bir yetkinlie sahip olduunun slam

tarihinde ortaya km btn gruplar anlamamza kap aralayaca fikridir. slam

tarihinde mezheplerin oluum dnemlerine baktmzda btn gruplarn bu noktada

beyan ettii fikirlerine gre ekil aldklar gzlemlenebilir. Dolaysyla bu

almamzn, slam tarihinde ortaya km frkalarn dnce temellerini nasl

oluturduklarna dair baz ipular verecei dncesi de bizi byle bir almaya

sevk etmitir diye ekleyebiliriz.

nsanolu akan zaman iinde yapt birok eyi kendi iradesi ile yaptfikrine tam da varacak iken kendi iradesinin dnda gerekleen olaylara bakp acaba

bu kendi tercihimle yaptm hissettiim fikri, bir yanlsama olmasn diye kendince

bir sorgulamaya girer. Byle bir sreci byk bir ihtimalle insanlarn var olmasndan

bu yana yaad dnlrse bu problemin ne kadar zamandr insan megul ettii

ortaya kacaktr. Merak edilme zaman bu kadar derinde olan bir problemin,

aratrma isteiyle allmaya konu edinmi olmas herhalde makul olsa gerek.


5/775

slam tarihinin ilk dnemlerinden bu yana insann kendi fiilindeki yetkinlii

tartmalar iki kayg gdlerek yaplmtr. Bunlardan birincisi Allahn sonsuz g

ve kudretinin insana tannacak insana ait alanda snrlandrlmamas meselesidir.

kincisi ise Allahn sonsuz g ve kudretinden hereyi takdir etme yetkisine sahip

olmas, insann ilahi hitaba muhatap olarak sorumlu tutulmu olmasna nasl bir kap

aranlabilecei meselesidir. Bu balamda Allahn baz sfatlarna bir snrlama

getirir endiesiyle ilk mebbihe dncesine kar Cad b. Dirhem tarafndan

gelitirilen ve Allahn sonsuz gcne kimseyi ortak etmemek adna cebri dncenin

ortaya kt grlr. Buna reaksiyon olarak kaderi grn insan tamamen zgr

olarak kendi fiilinin yaratcs kabul etmesi pek gecikmedi. Bu noktada bir orta yol

gerekiyordu ki, toplumun genelinin iinde kendini arlklardan uzak grecei bu

gr ana gvdeyi olutursun. te tamda bu noktada bu orta yolun dncesiniifadelendirecek bir kavrama ihtiya vard. Bu kavram tezimizin de konusu olan kesb

kavramdr.

Tez konusunun belirlenme aamasndan tezin bitimine kadar bana her

aamada rehberliini eksik etmeyen ok deerli hocam, Yrd. Do. Dr. brahim Hakk

NALa sonsuz teekkrlerimi sunarm. Aratrmamzn Arapa metinlerini,

sayesinde zebildiim sayg deer hocam Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEKe

teekkr ederim. Deerlendirmeleri ile tezimizin olgunlamasna katkda bulunan

deerli hocam Yrd. Do. Dr. Murat AKGNDZe teekkr ederim. Ayrca

almamzn bandan beri hibir yardmn bizden esirgemeyen sayg deer

danman hocam Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEye teekkrlerimi bir bor

bilirim.

Mustafa YILDIZMays, 2007-ANLIURFA


6/776

KISALTMALAR

Ank. : Ankara

AF. : Ankara niversitesi lahyat Fakltesi

AFV. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf

Bkz. : Baknz

ev. : eviren

DEF. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi

DA. : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi

h. : hicri

Hz. : Hazreti

A. : Milli Eitim Bakanlslam Ansiklopedisi

st. : stanbul

m. : MiladiMFV. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf

nr. : Nereden

. : lm

sad. : Sadeletiren

(sav) : Sallallahu Aleyhi Vesellem

thk : Tahkik Eden

nv. : niversite, niversitesi

Yay. : Yaynlar, Yaynevi, Yaynclk


7/777

GR

GAZALNN HAYATI, ESERLERVESLAMDNCESNDEKYER

A) Gazalinin Hayat

Gazali (450/1058) ylnda rann Horasan blgesinin Tus ehrinde(bugnk

Mehed) dnyaya geldi1.O dnemindeki slam dnyasnn eitim yntemi olarak

kulland halk eitmeyi amalayan sistemin sonucunda elde edilebilecek miktarda

bir Kuran ve hdis bilgisine sahip olan babas Muhammed, Mslmanlarn

genelinde bulunan halisane takvaya sahip bir kii idi.2 Babas ekonomik ynden

fazlaca zengin deildi ve bunun iin de ailenin eitimine yeteri kadar para

harcayamamaktayd. Eirdii ynleri dkknnda satarak evinin geimini salayan

babas, oullar Muhammed ve Ahmetin iyi bir renim grmelerini arzuluyordu.

Ailesinin ilmi ve entelektel evrelerle iliki halinde olmas aile reisinin zlemlerini

ocuklarn okutma ynnde ekillendiriyordu.

Babas, ocuklarn okutmaya mrnn yetmeyeceini anlaynca belli bir

miktarda para vererek onlar sf arkadalarndan birine emanet etmiti. Bizzat

kendisi ulaamad hedeflerine ocuklarnn ulamasn istemitir.3 Bu emanet ettii

ahsn, sufi biri olan Yusuf Nessac olduu eserlerde rivayet edilir.4 Bu zat,

ocuklarn babasndan kalan paray eitimlerine harcadktan sonra, onlar parasz bir

ekilde eitimlerine devam etmelerinin bir yolu olarak yatl medreselerde

kalmalarn salad.5 Gazalinin ruhen kimliinin olutuu bir dnemde tasavvufi

eilime sahip bir baban

n ve haminin eitiminde bym olmas

, onun sonrakidnemlerde tasavvufi fikirlere sahip olmasna kaynaklk etmitir.

Gazali; iyi bir ilahiyat, hukuku, kendine has zellikleri olan bir dnr,

bir sufi ve bir mceddidtir.6

Hccetl-islam, Zeynd-din gibi lakaplarla tannan

1 arc, Mustafa, Gazali DA, XIII, 489.2 Watt, W., Montgomery,Mslman Aydn, s. 16.3 arc, Mustafa, Gazali, DA, XIII, 490.4 ubuku .Agah, Gazal ve phecilik, s.60.5 arc, Mustafa, a.g.e., XIII, 490.6Watt, W. Montgomery,Encyclopedia ofslam, New Edition al-Ghazalimd., s.1038.


8/778

Gazalinin tam ad Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b.Ahmed el- Gazalidir.

Kendisi ile anld nisbesinin Gazali mi yoksa tek zli olarak Gazali mi olaca

tartmas, onun babasnn bir yn ericisi olup babasnn mesleine nispeten ona

Gazali, Gazale adl bir kyde domu olma ihtimalinden yola klarak doduu

kye mensup anlamnda nisbesinin Gazali olaca iddialarna yneliktir7. Hmid

adnda bir olunun olup olmad kesin olarak bilinmemekle beraber, knyesinin Eb

Hmid olmas, soyunun da kendisinden sonra sadece kzlaryla devam etmi olmas,

akla, eer Hmid adnda bir olu olmusa dahi bunun kk yalarda lm olduu

ihtimalini getirmektedir.8

Gazalinin sufi kimliiyle byk n kazanan Ahmed el-

Gazali adl bir erkek kardei ve birka kz kardei ile beraber kendisiyle ayn knyeyi

tayan bir amcasnn olduunu anlatan rivayetler dnda ailesin kimlerden

olutuuyla ilgili baka bir bilgi bulunmamaktadr.9

Eitimine ilkin ka yanda balad kesin olarak bilinememekle beraber,

Watta gre byk ihtimalle on bir yanda eitimine balayan Gazali10, okuma

yazma, Kurn- Kerim ezberleme, dil bilgisi ve aritmetik gibi dnemin

ilkreniminde retilen dersleri bu baba dostunun desteiyle aldktan sonra Ahmet

b. Muhammed er-Rzkn adl limden fkh dersleri alarak eitimine devam

etmitir. Tustaki bu eitiminden sonra 5 yl srecek olan eitimine Crcana giderek

Ebl-Ksm smail b. Mesade el-smail11 adnda bir limden ders alarak devam

etmitir. Crcandaki eitimini tamamlayp memleketine dnerken yollar

soyguncular tarafndan kesilir ve Crcanda edindii notlar dhil hereyi elinden

alnr. Soyguncularn elebandan ok nem verdii notlar geri almak iin geri dner

ve Crcana gittiinde kaybettii notlarndaki bilgileri ezberlemesine neden olacak

elebann syledii alayl bir ifadeyle karlar fakat notlar geri alr.12 Bunun

Gazalinin sonraki yaamn etkilemesine onun bunu Allahn bir ikaz olarakgrmesi neden olmutur. Bu bak as, Gazalinin yaamnda kendisi ile Allah

arasndaki kurduu gl ban ne kadar etkili olduunu gstermektedir.

7 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 489. Watt, W. Montgomery,Mslman Aydn, s. 15.8 Orman, Sabri, Gazali, s. 31 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 489.9 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 490 ; Orman, Sabri, a.g.e., s.31.10 Watt, W. Montgomery,Mslman Aydn, s. 16.11 Bu kiinin Eb Nasr el-smail mi yoksa Ebl Ksm smail b. Mesade el-smail mi olduuna dairdaha geni bilgi iin Bkz. arc, Mustafa a.g.e., XIII 490.Bkz. .Agh ubuku, a.g.e., s.60.12

arc, Mustafa a.g.e., XIII,s.490.


9/779

Gazali Tusa dnp yl kaldktan sonra 1077de mamul-Harameyn

(Medine ve Mekke imam anlamna gelir.) Ebul-Meali el-Cveyninin (.1085)

derslerine devam etmek iin Niabura gitmitir. Gazalinin kelama ilgi duymas,

onun eitim ald limlerden biri olan Cveyninin kelama ilgi duyan biri olmasyla

yakndan ilgili olduunu ifade etmek yanl olmayacaktr. Ald eitim, onun daha

sonraki ilmi kiiliinin olumasnda, dikkate deer bir katk salamtr. Bunun

sonraki dnemlerde kaleme ald eserlerindeki ilmi yetkinliinden de anlayabiliriz.

Bu tarihten itibaren hocasnn vefatna kadar Niaburda Nizamiye

medreselerindeki derslerine devam etmi olduu ve ald eitim standardnn yksek

olduu ifade edilir. Bu ders alma sresi ierisinde hocasnn en gzde

rencisinden biri olmutur.13Burada hocasndan fkh, cedel, usulu fkh, usulud-

din, mantk v.b. alanlarda yetiti. Bunlarn dnda hikmet ve felsefe alanlarylailgilenerek bunlarda derinlemeye alt.

mamul-Harameynin vefatnn ardndan Niaburu terk ederek Byk

Seluklularn nl veziri Nizamlmlkn (. 485/1092) nerede olduu bilinmeyen

kararghna gitmitir. Gazalinin bu yere gitmesinin oralardaki limlere sunulan

imknlar ve orada bulunan limlerden istifade etme istei ile yakndan ilikili olduu

dnlebilir. Ayrca da Nzamlmlkn onun geliine iltifat da Gazalinin burayla

duygusal ilikisini artrmasna ve ilim hayatn bir sre burada yaamasna neden

olduu ifade edilebilir.

Nizamiye medreselerinin Nizamlmlk tarafndan kurulduu ve Musuldan

Herata kadar yaylan, en az dokuz tane medreseden olutuu ve bunlara devlet

tarafndan ciddi bir ekonomik destek salandna ynelik Watt tarafndan bilgiler

verilmektedir. Ayrca bu medreselerin bulunduu ehirler Seluklularn egemenlii

sayesinde ilmi faaliyetlerin yrtlebilmesine rahat bir olanak salad; fakatBadatta ise Seluklularn hkimiyetine kadar ilmi faaliyetlerin yaplabilmesi iin

gerekli siyasi atmosferin bulunmad da belirtilmektedir.14 Bu imknlar sayesinde

Gazali ilmi almalarn ok rahat bir ekilde srdrmtr. Gazalinin ilmi

seviyesinin bu dereceye ulamasnda bu imknlarn ve Seluklu yneticilerinin zel

desteinin salad katk gzden kamayacak kadar nemlidir. Onun gelecekte

yapaca ilmi almalarnn muhtevasnn belirlenmesinde bu destein

13 Kufral, Kasm, Gazali, .A., IV, 748.14

Watt, W., Montgomery ,a.g.e., s.17.


10/7710

nemsenmeye deer derecede etkisi olduu grlr. Bu etki onun Batnilere kar

devrin itaate en layk imamn Halife el-Mustazhir olduunu ispata ynelik halifenin

ismini tayan Kitab el-Mustazhir kitabnda gzlenebilir.

Gazali, Cemaziylevvel 484te (Temmuz 1091) Nizamlmlk tarafndan

Badat Nizamiye medresesi mderrisliine atand. O dnemin dindarl ve

faziletiyle bilinen Abbasi Halifesi Muktedi Biemrillahn ilgi ve desteini grd. Bu

drt yl sren dnem onun kitap telifi konusunda en verimli devresi olarak kabul

edilir. Ayrca daha nce Nizamlmlkn kararghnda da baz kitap teliflerinde

bulunmutur.15 Gazali, Nizamiye medreselerinde iken yaklak yz renciye ders

vermenin yannda hemen hemen iki yl boyunca herhangi bir hoca desteine sahip

olmakszn felsefe kitaplar zerinde baz incelemelerde bulunarak bu konudaki ilmi

yeterliliini artrr. Gazali el-Munkz Adl eserinde yaamnn bu kesitini: Nihayetanladm ki, bir mezhebi anlamadan ve knhne vakf olmadan reddetmek karanla

ta atmaktr. Bu ilmi herhangi bir hocadan yardm istemeden sadece kitaplardan

okumakla tahsile ciddiyetle sarldm. eri ilimlerde tasnif ve tedris faaliyetinden

arta kalan zamanlarda buna altm. Hlbuki o sralarda Badatta yz talebeye

ders vermekte idim. Allah teala beni sadece okumak sureti ile iki seneden daha az bir

zaman iinde onlarn ilimlerinin son mertebelerine muttali kld. Bu ilmi anladktan

sonra, bir seneye yakn bir zaman, tekrar ederek, gaye ve derinliklerini aratrarak,

devaml dndm. Nihayet desise, hakikat ve hayallere,phe etmeyecek birekilde

muttali oldum. bu ekilde anlatmaktadr.16

Bu incelemeler yaamnn ileriki

dnemlerinde Gazalinin fikri tarzda ataca ekollerin Meailer ve rakiler

olacann ilk iaretleri olarak grlebilir.

Gazalinin Felsefe, Kelam, Batinilik ve Tasavvuf zerine eletirmeden nce

anlama tekniiyle yapt aratrmalar, nihayetinde, onun zihin ve ruh dnyasndatam bir bilgi kemekein yaanmasna ve bu kemekeeye bir de kendisinin

ocukluktan beri tadn iddia ettii phecilii de eklenince zihninde bir bilgi

kaosu yaanmasna ve artk her eye tenkiti bir gzle bakmasna ve bu tenkiti

bakn da kendisinde bir i hesaplamaya srklemesine sebep oldu. Bu i

muhasebenin oluturduu karmaann etkisini el-Munkizde yle ifade eder: bu

15 arc, Mustafa, a.g.e., XIII, 491.16

Gazali, el-Munkz Mined-dalal, s. 48.


11/7711

durum karsnda uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmezsem

atee yuvarlanacama kanaat getirdim.17

Gazalinin iinde bulunduu bu tereddt onu ciddi bir bunalma koymu ve

kendi ifadesiyle; dili tutulmu konuamaz hale gelmi, bunun zntsyle yeme ve

imeden kesilmi, sal bozulmutu. Nihayet Gazali, i dnyasnda tasavvufi bir

uzlet ve zht hayat yaama arzusunun baskn gelmesiyle 488/1095 ylnda

Nizamiyedeki mevkiini terk ederek Badattan ayrlmaya karar vermitir.18

Gazalinin Badatta Nizamiye medresesindeki tedris faaliyetlerini ve elde

ettii kariyeri terk edip inzivaya ekilmesinin nedenleri zerinde, bu kararn

vermede siyasetin mi yoksa kendisinin de el-Munkizde bahsettii gibi geirdii

phe krizinin mi etkili olduu hususunda tartma vardr. F.Jabre, Gazalinin

batinilerden korktuu iin Badat terk ettiini sylerken, Macdonalda greGazalinin el-Munkizde Badat terk ediiyle ilgili itiraflarnda samimi olmakla

beraber Berkiyaruktan korkusunun da tesir etmi olmasn bir ihtimal dhilinde

grr. Bir baka msterik Cara de Vaux ise siyasi sebepleri ayrlnda etkili gren

grubun aksine siyasi sebeplerin ayrlnda etkili olmad kanaatini tamaktadr.

Gazalinin Badattan ayrlma karar, evresinde cereyan eden siyasi,

toplumsal olaylarn etkisinden, kendi iinde yaad ruhsal alkantlarn etkisinden

elbette bamsz deildir, eklinde aklayan .Agh ubuku olaya ok ynl

bakmann gerekliliine dikkat ekmitir19.

B)Eserleri

Gazali dneminde zlmesi gereken sorun olarak grd btn konularla

ilgili, birok eser yazmtr. ok eser yazm olmasnn ilme ar ilgisiyle, kendini

dneminin btn sorunlarn zecek yetkinlikte gryor olmasyla, yaad

dnemdeki dnce gruplarnn hepsini incelemi ve her birinin iddialarna cevap

verme isteiyle ilgisi kurulabilecei gibi, ayrca emrinde alt sultanlar ve

vezirlerin kendisinden kitap yazma talepleri de baka bir sebep olarak

deerlendirilebilir.

17 Gazali, a.g.e., s. 20.18 arc, a.g.e., XIII, 492; Gazali, a.g.e., s. 20.19

ubuku .Agah, a.g.e., s.54.


12/7712

Gazalinin geride brakt eserleri o kadar oktur ki, bu durum hadis limi

Nevevinin hocas olan Tiflisinin; Gazalinin yazd eserlerin saysn mrme

bldm her gne yaklak 40 sayfa dt. eklinde hayretini dile getirmesine sebep

olduu gibi bu kadar ok eserin ona isnat edilmesi btn eserlerin aidiyeti konusunda

pheler uyandrmtr.20

Gazalinin eserleri slam dnyasnda ve Batda birok aratrma konusu

olmutur. Gazalinin yazd birok konu ile ilgili eserleri slam dnyasnda farkl

dnce gruplarnn ilgisini ekmitir. ledii konularnda sade ve anlalr bir dilin

kullanlm olmas da eserlerinin birounun geni halk kitleleri tarafndan

okunmasn salamtr.21

Baz aratrmaclar Gazalinin eserlerini, fikir hayatn takip etmemize

yardmc olabileceini gz nnde bulundurarak, hayatnda yaad dnmnoktalarna gre blmlere ayrmtr. Bekir Karla Diyanet slam Ansiklopedisinin

Gazali maddesinde onun eserlerini arlkl konularna gre gruplamtr22. Biz ise bu

almamzda Gazalinin btn eserlerinden bahsetmemizin mmkn olmadnn

farknda olarak ancak, mehur eserlerinden bazlar hakknda genel bilgiler vermekle

yetinip, alanmzla ilgili olmas hasebiyle kelam ile ilgili eserlerinin de genel

ieriinden bahsedeceiz. Bunu yaparken de sistematik olmas iin onlar arlkl

konularna gre gruplandracaz.

1- Kelam

1. el-ktisad Fil-tikad: Drt giri ve drt blmden oluan bu eseri,slam akaidi zerinedir. 1.2.3. girilerde kelamn nemi ve gereklilii hakknda

bilgiler verildikten sonra 4. girite kitabn takip edecei metot hakknda bilgiler

verilmektedir. Girilerden sonraki 1. ksm Allahn zat 2. ksm Allahn sfatlar 3.

ksm Allahn fiilleri ve 4. ksm ise nbvvet, hiret, imamet ve tekfir olunacak

frkalardan bahseden klasiklemi kelam konularn iermektedir.

2. Kavaidul-Akaid: Gazalinin akaid konular zerine kaleme ald bueseri, hyu Ulumid-Din adl eserinin birinci cildinin bir blm olup 4 blmden

olumaktadr. 1. blmde kelime-i ahadet erevesinde Ehlisnnet akidesinin genel

20 Karla H. Bekir, Gazzali md.,DA, XIII, 518.21 Orman, Sabri, a.g.e., s.55,56..22

Kala, H. Bekir, a.g.e., XIII, 518.


13/7713

bir zetini verir. 2. blmde imann derecelerini gsterip bunda tedrici olarak nasl

en salam inanca ulaldn anlatmaktadr. 3. blmde akidenin salam olmas iin

baz delillerden bahsetmektedir. 4. blmde ise iman-amel konusu ve istisna bahsi

ilenmektedir.

3. Fedihul-Btniyye (Kitap el-Mustazhiri): Btni dnceniniddialarn rtmek zere kaleme ald eseridir. Bu eserin dnemin sultannn adn

tamas kitabn ieriinde ondan bahsediliyor olmasyla aklanabilir, ama

Batnilerin masum imam anlayna karlk olmas iin sultann vlmesi; ancak

Snni birliin bozulmamas endiesiyle aklanabilir. Siyasi birlik iin sultan

vlm, masum imam anlayna, imammz Peygamber (sav)dir fikri ile karlk

verilmitir.

4. lcamul-Avam An lmil Kelam: blmden oluan bu eserinbirinci blmn selefin grleri alaya ayrmtr. 2. blme selefin grlerinin

hak olduunu buna kar dier grlerin ise bidat olduuyla ilgili aklamalarn

akli ve nakli delillerle ispatlamaya almaktadr. 3. blm ise tebih ifade eden

hadislerin aklamalarna ayrmtr.

5. Faysalt-Tefrika Beynel-slam Vez-Zenadka: tevil ve tekfirkonularn ele ald eseridir.

23

6. el-Maksadl-Esn Fi erhi Esma llahil-Hsna: Allahn doksandokuz isminin manasn aklamak zere kaleme ald eseridir.

24

7. ed-Drretl-Fhire Fi Kefi Ulmil-hire: Gazalinin son dnemeserlerinde biri olup lm, kabir hayat ve ahiretle ilgili konular zerine kaleme

almtr.25

2- Felsefe8. Makasd el-Felasife: Gazali bu eserinin banda filozoflarn

dncelerini eletirmesizin aktaracan ve onlarn btn dncelerine hkim

olduunu ortaya koyduktan sonra onlarn yanllarn ele alan baka bir eser

yazacan sylemitir.26

23 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520.24 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520.25 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520.26

Dnya, Sleyman,Felsefenin Temellkeleri, s.35.


14/7714

9. Tehft el-Felsife: Filozoflarn metafizik konularda yetersizlikleriniispatlamak ve slam dinini Aristo ve Eflatun filozoflarnn yntemiyle aklamann

yanlln gstermek amacyla kaleme ald eseridir. Farabi ve bni Sina gibi

filozoflar baz noktalarda hataya baz noktalarda kfre dtklerini bu eserinde izah

etmektedir.

10. el-Mnkz mined-Dall: Gazalinin dnce hayatnn serveninidaha hayatta iken yazd bu eserinde akli ilimlerden ziyade tasavvuf bilgiye nem

vermi olmas, slam dncesinde bilginin kaynaklar asndan bir zemin

deiimine nclk ettii dnlebilir. Kendi trnn ender bir rnei olan bu

eserinde farkl inan gruplarn nasl aratrdn ve sonunda hakikati tasavvufta

nasl bulduunu izah eder.

11. Mikatl-Envr: Nur suresinin 35. ayetinin felsefi-tasavvufi biranlayla tefsir edilmesinden oluan eseridir.27

3- Tasavvuf-Ahlak

12. hyu Ulumid-Din: Adeta bir ansiklopedi niteliinde olan bu genihacimli eseri onun herkesin anlayaca bir dille yazd, slamn tasavvufi bir bak

a

s

yla yorumlanmas

olarak deerlendirilebilir. Bu eseri Badattan ayr

l

pSuriyede inzivaya ekildii zamanlarda yazmtr.

13. Kimyus-Saade:hyann ksa bir hulsas mahiyetindedir.14. Kstasul-Mustakim: Batnilerin iddialarna mantk kurallaryla cevap

verdii eseridir.

15. Bidayetl-Hidaye: Gazali bu eserinde ilmin asl amacnn sahibinidoru yola gtrmek olduunu bunun da nihayetinde takvadan baka yolunun

olmadn sylemektedir.

4- Metodoloji- Mantk

16. Miyarl-lm: Doru dnmenin ls olarak kabul ettii mantkkurallarn bu eserinde ele almaktadr.

28

27 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.28

Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.


15/7715

17. Mi-hakkn-NazarFi lmil-Mantk: iki blmden oluan eserinbirinci blmnde kyas teorisi, ikinci blmnde tanmlar konusu ele

alnmaktadr.29

18. el-Kstasl-Mstakim: Gazalinin Btinilie kar yazd bir eserolup Batnilerin oka kullandklar mizan kavram zerinde durmutur.30

5- Fkh

19. el-Menhl Fil-Usl: Gazalinin kaleme ald ilk eseridir

20. el-Basit Fil-Fr: afii fkhnn fr ksmn ele ald eseridir.

21. el-Vasit: Bu eseride yine afii fkh zerine yazmtr31

C) slam Dncesindeki YeriBir insann vard dnceleri ve bunlarn etkilerini her ynyle analiz

edebilmemiz iin onun yaad dnyada kendisinin herhangi birekilde pozisyon

almasn salayacak btn kltrleri, dnceleri bilmemiz gerekebilir. nk

insanlar her ne kadar baz alardan evresi zerinde aktif olsalar da aslnda insan

iinde yaad dnyann oluturduu bir anlamdr. Bylelikle nsann tad anlam

da taraf olduu ve kart olduu eylerin kendisine bitii roldr. Bu anlamda

Gazalinin vard fikirleri ve brakt izleri tam olarak analiz edebilmemiz adna

Gazalinin yaad dnemde haberdar olduu btn kltrleri bu snrl

almamzda deerlendirebilmemiz mmkn deildir. Biz ancak yakn evresindeki

baz fikri oluumlardan onlara yapt tesirlerle ilgili genel bilgiler vermekle

yetineceiz.

Gazali, slami ilimlerin genelinde sonraki dnemlere kaynaklk edebilecek

eserler meydana getirmitir. Bu eserlerin etkileri, slam dnyas

n

n her dzeyinde odnemin ve daha sonraki dnemlerin insanlarn etkileyecek bir yapda olmutur.

Savunduu fikirleri o dnemin slam dnyasnn ilmi ihtiyalarn karlamaya

ynelikti. Bununla beraber Mslman dnrlerin birok alanda yaad ilmi

tkankl ve felsefi karmaay Gazalinin abalar sonucunda am olduu ifadesi

yanl olmayacaktr. slam dnyasna yntem asndan birok alanda yeni almlar

29 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.30 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 520.31

Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 518.


16/7716

yapt ve bunun sonucunda bu alanlarda fark edilir bir gelimenin ortaya kt

sylenebilir.32

Kelam alannda nceki kelamclarn kulland cedeli, eletirerek bu alana

fayda salamas beklenebilecek yeni yntemler getirmeye almtr. Cedele ar

bavurma kelamclar arsnda ar muhalif anlaya sahip ekollerin kmasna ve

sonusuz tartmalarn olduu bir dnemle zihinlerin heba edildiini ifade

etmektedir. Gazalinin baz eserlerinde kelam en yce ilim olarak tantmas baz

eserlerinde ise onu renmenin gereksizliinden bahsetmesi onun kelama kar

kma amacndan te bu alann faydasz tartmalar ierisinde katk salamayan bir

yapya dnmesini eletirmesiyle ilikilendirilebilir. Ona gre kelam btn ilmilerin

ierisinden kt ve hidayet kayna olan Kurana uygun birekilde sonular elde

ederek bu durumdan kurtulmaldr.

33

Gazali eitiminde felsefeyle yaad youn iliki sayesinde bu alandan elde

ettii baz yntem aralarn kelama tayarak bu alanda baz farkllklar meydana

getirmitir. Onun zamanna kadarslam dnyasnda youn bir dnme abas var

iken bu dnme abasna formel bir yap kazandrma ihtiyac hissedilmemiti.

Yaanan karmaaya son verecek, herkesi ikna etmeye msait bir yapda fikirleri

insanlara sunabilmenin aralarna ihtiya duyuluyordu. Felsefeden kelama mant

tayarak bu alann daha sistemli bir dnce yapsyla hareket etmesini salamak

istemitir.34 Bu konuda mantn nemine Bunu bilmeyenlerin ilmine gven

olmaz. diyecek derecede bu noktay nemsemitir.35 Bunun altnda yatan temel

noktann kelamn insan inancn koruyan bir ilim olmas itibariyle en hatasz bilgi

sunmas beklentisinin olduu dnlebilir. nsanlarn uhrevi kurtuluunu amalayan

bir alann gelii gzel birekilde dnce retmemesi gerektii anlay dnmeye

kurallar getirme ihtiyacn dourmutur. Bu kurallar, hem dnme alannda dahaderinlere inmeyi salayacak hem de yanllara dmeyi engelleyecekti.

Ayrca mantk ilmini kullanrken de Aristonun kulland geleneksel mantk

ifadelerinin yerine slam ilimlerinde zellikle fkh ve kelamdaki mehur terimleri

kullanmas, gerektiinde de yeni terimler retmesi ve rnekleri bu alanlardan

32 Topalol, Bekir,Kelam lmi, s. 28; Sabri, Orman, Gazali, s. 136-139.33 Gazali, el-ktisad fil-tikad; itikadda Orta Yol, ev., Ik, Kemal, s.12,13.34 Topalolu, Bekir,Kelam lmi, s.29.35

Topalolu, Bekir, a.g.e., s. 28.


17/7717

semesi bu konuda getirdii yenilikler arasnda saylabilir. Bu yntemi kullanmas,

mantn slami bir grntye brnmesini salayarak Mslmanlar arasnda bunun

daha meru bir hale gelip kullanmnn artmasna neden olduu dncesine

varlabilir.36

Gazali daha nceki dnemin aksine felsefeye kar Mslmanlarn ierisinde

olduu tavrda baz deiiklikler meydana getirmitir. Ondan nce felsefeye ya

tamamen ar bir ballk ya da tamamen bir kartlk eklinde tavrlar

sergileniyordu. Onunla birlikte baz konularda onlardan faydalanmak gerektii gibi

ve baz konularda da onlara muhalif bir tavr sergilenmesi gerektii dncesi

yaygnlamaya balad. Ona gre felsefe Snni anlaya hizmet ettirilebilecek bir

alan olarak kabul edilebilecei fikri ile beraber bu alanda baz aratrmalar

yaplabilir. Ondan nceki kelamclar felsefeyi tehlikeli ve yabanc bir alan olarakgrdklerinden felsefeye uzak durmalarnn ve felsefeyi anlamadan ona hcum

etmelerinin aksine Gazali bu alan slami ilimler iin faydal hatta metot reten bir

alan haline getirmek istemitir.37

Felsefe ile ilgili bu fikirlerine ramen tamamen bir felsefe yanls gibi de

davranmam olduu felsefecilerle girdii fikri tartmalardan anlalabilir. Daha

nceki slam filozoflarnn aksine Gazali Aristonun felsefesine kendini tamamen

kaptrmam onun slam dnyasna yansyan slam akidesi asndan tehlikeli

grd btn fikirleriyle mcadele etmitir. zellikle Aristodan slam dnyasna

yansyan Tanr anlayyla slam inancna zarar vermektedir fikri ile kar km

bunu savunanlar baz konularda tekfir edecek boyuta kadar olay tamtr. slam

inancna kar bu hassasiyeti felsefeye kar bir tepki olmaktan ok bu alann Aristo

hkimiyetinde olmasna ynelik olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Baz

dnrlerin Gazalideki bu tavrn slam dnyasndaki felsefeye ilgiyi azaltmolduu hatta bu alan bir sre sonra tamamen bitirdii ynndedir.38

Gazalinin filozof eletirme yntemiyle felsefenin var olmaya devam etmesi,

felsefeye ilgiyi azaltmak yerine bu alan daha meru bir hale getirmesi beklenebilirdi.

Gazalinin bu eletirilerinin asl amacnda felsefeye olan ilgiyi artrma olduunu

belirtenlerde mevcut iseler de, filozoflarn fikirlerinden dolay tekfire muhatap

36 Sabri, Orman, Gazali, s.138.37 Topalolu, Bekir,Kelamlmi, s.29.38 Karla, Bekir,Filozoflarn Tutarszl, s. XXVII.


18/7718

olmas, felsefeye olan psikolojik gveni ykaca, dolaysyla ilgiyi de azaltacann

haberini vermektedir. Felsefenin doas gerei herhangi bir dini duyguyla

snrlanamama mahiyetine sahip olduu iin bu alanlarla uraanlar kfrle

niteleme, bu alan dini hkimiyete maruz brakma anlamna gelecei iin felsefenin

kendi iindeki gelime yapsn kaybedecei ihtimalini dourabilir. Buradan yola

karak Gazalinin felsefenin dn yntemini dinletirme abasna girdii iin

felsefenin sahip olduu en nemli argman olan zgr dnmeden mahrum

brakt fikrine ulaabiliriz. zgr dnme argman elinden alnm felsefi

dn kendisi iin boyun eme anlamna gelecei iin farkl ihtimalleri varsayma

kapasitesini yitirecektir. Bu yapdan mahrum edilmi felsefi abalarn tartma

alanlarn geniletme ve bunlar dnce dnyas iin bir kazanma dntrme

ihtimalini yok edecektir. Gazali filozoflar asndan fazlaca dikkate alnmayan yenibir dnce alan retirken, bunun kutsalln iddia eder gibi muhaliflerini buna

uygun dnmediklerinden tekfirle sulamas dini kesimin bu alandan beklentilerini

yok etmi grnmektedir.

O, Tehaftte filozoflar eletirisi amacnn sadece iddia edip ispatlamak

olmadn, bu yolla kendilerini elikiden uzak gren bu gruba uyar niteliinde,

onlar yaptklarndan vazgeirecek bir tarzda olacan sylemektedir39. Onun byle

bir yola bavurmas bekli de onun, ilmi kiiliinin devlet adamlar nezaretinde

gelimi olmasyla ilgisi kurulabilir. nk toplum birliinin bozulmas endiesi

birok devlet adamnn nemsedii bir duygudur. Dolaysyla ama; farkllama

sebebi olan felsefenin bilgi yntemlerini eletirmek suretiyle gelitirmek deil

toplumun birliini ve akidesini korumaktr.

Bazen Gazali hakikat araynda olduu iin btn meslekleri (Felsefe,

Kelam, Batnilik, Tasavvuf) renip tecrbe etme gayesinin olduunu sylerken,40

bazen de felsefeyle uramaya balamasnn sebebi olarak bu alan tenkit eden

limlerin bu konudaki yetersizliinden dolay bilmedikleri bir eyi eletirmi

olmalar sebebiyle topluma fayda salamas asndan bir sonucun elde edilmedii

kanaatine dayanarak felsefeyi renmeye baladn sylemektedir41. Mekasid el-

Felasifeyi filozoflarn niyetlerini ortaya koyup sonra baka bir kitapla da onlar

39 Gazali, Tehafut el-Felasife, s.68,69.40 Gazali,Delletten Hidayete, s. 38.41 Gazali, a.g.e., s. 47,48.


19/7719

eletirecei vaadi de bunu gstermektedir. Bu eliki gibi grnen durumu kiisel

ihtiya ve merakyla beraber yaad toplumun ihtiyalarn bir arada yrtme

olarak telfik edenler olduu gibi yaad toplumun problemlerini bilinli olarak i

dnyasnda onu hissedip zmeye almtr savunmasyla da karlk verilebilir. O

zaman da acaba toplumun felsefeyi eletirmeye ihtiyac m vard diye sorulmas

halinde u cevap verilebilir; slam mmetinin siyasi birliinin bozulmaya yz tutmas

sebebiyle bat dnyasnda hal seferlerinin hazrlklarnn yapld bir dnemde

zgrletirici, bamsz ve farkllatrc felsefi yntemin toplumda oluturaca

dnlen yan tesirlerin kaldrma amacna yneliktir. Bu da onun problemlerinin

toplum problemleriyle paralellik arz ettiini gsterir42.

Onun felsefeyi d kaynakl bir ilim olarak grmesi sebebiyle felsefeye

yapt eletirilerle, dier slami kaynakl ilimlere yapt eletirilerin etkisinde,mahiyet farknn olduu dnlebilir. nk bu birinde zeletiri anlamna gelirken

dierinde kendi tabiriyle hsmane43 bir tavr anlamna geliyordu.

Gazalinin Aristo felsefesini merkeze alr tarzda dnen filozoflara kar

tekfir sulamasnda bulunmas onun felsefeyi kelam mantyla anlad ve felsefeyle

uraanlarn da bu kaygyla dnmelerini istedii grnmektedir. Bu, felsefe

alanna kelami duygular hkim klma anlamna gelebilecei gibi slam dnyasnda

kelami alann daha fazla yer etmesine felsefenin de gittike etkinlik yitirecei bir

sreci balatm olabilecei dnlebilir.

Ayn zamanda Gazalinin felsefe eletirisini kelam bir bakla yapmas, bu

iki alan arasnda sonraki dnemlerde etkili olacak bir ilikinin domasna neden

olmutur. Mutezilenin kelamla balayan dnce abas tabiat gerei bunun

felsefeye dnmesi ve buna kart olma niyeti tayan Ehl-i Snnetin de bu alanlara

ilgi duymas bu alanlar arasnda bir ilikinin domasna neden olmutur. Ehl-iSnnetin o dnemdeki nde gelen temsilcisi olan Gazalinin felsefeye kar Ehl-i

Snnet kelamn savunmasnn sonucunda daha nceleri kelamdan bile imtina

edenlerin felsefeyle uramalarna neden olmutur. Mutezilenin dnce srecine

benzer bir tarzda Ehl-i Snnetin deiim yaamas Mutezile ile arasndaki

tartmann sonucu olarak tespit edilebilir. Aralarndaki tartmalarn felsefi alana

42 Orman, Sabri, a.g.e., s. 78.43

Gazali, Tehafut el-Felasife, s. 68.


20/7720

kaymas Gazalinin Ehl-i Snneti Mutezileye kar hkim anlay haline getirme

abalarnn sonucu olduu sylenebilir.

Gazalinin felsefeye ynelttii bu eletirilerden eriata aykr tasavvuf da

nasibini almtr. Bununla beraber o, Haris el-Muhasibi, Cneyd-i Badadi, Ebu Nasr

es-Serrc ve Abdlkerim el-Kueyr gibi zahirle batn, eraitle hakikati badatran

Snni anlaya yaknlatrlm bir tasavvuf geleneini benimsemitir.44 Onun

yaratc ile yaratlan arasnda kesin bir ayrm yapm olmas, seyr slukta

ykmlln decei bir noktaya ulamann imknsz olduunu sylemi olmas

kabul ettii lml bir tasavvufun iretleri olarak deerlendirilebilir. Tasavvufun

geni halk kitlelerine yaylmasn ve Snni Mslmanlarn gznde tasavvufun

merulamasn ve ycelmesini salamtr. O dneme kadar sufilik Ehl-i Snnetle

ayn tarzda dnmekten uzak bir yapda iken Gazali ile beraber bu anlay i iegirmi bir yapya brnmtr. Ehl-i Snnet daha nceleri sufilii eriata aykr

bulduu iin onlara ho bakmaz iken Gazalinin tasavvufi yndeki fikrileri sayesinde

bu durum deimitir.45

Bundan nce tasavvuf rettii fikirlerde mutedil olma kaygs gtmezken

Gazalinin mutedil slam anlaynn sahip olduu derin birikimle deiime uratarak

tasavvufu Ehl-i Snnetin kelami mantna uyum salad. Bu etkiden sonra tasavvuf

sivri yorumlardan ve zahir kart fikirlerden vazgeerek halkn daha iyi

anlayabilecei bir yapya brnd. Bunun da daha nceleri tasavvuf slam

dnyasnn belli bir kesiminin ura alan iken bu etkiden sonra slam dnyasnda

daha yaygn bir dnme tarz haline gelmesine sebep olduu dnlebilir. Buna

bal olarak Gazalinin geni halk kitlelerinin yaamda riayet edecei kurallar ortaya

koymak iin ahlak alannda da baz almalar mevcuttur. Bu ahlaki anlay

belirleyen temel noktalar altnda tasavvufun zhd ile alakal olarak savunduufikirler yatar. Gazali, hayatnn belli bir kesiminde yaad ruhsal gerilimlerini

tasavvuf yoluna bavurarak atlatmaya abalad iin bu dnemden sonraki

savunduu fikirlerde bunun etkisi grlmektedir. Gazali, Cneydi Badadi, Znnun

el-Msri ve Bayezid- Bistami gibi ilk dnem sufilerin ve haris el-Muhasibi, Ebu

44 Uluda, Sleyman, Gazzali , DA, XIII, 516.45

Uluda, Sleyman, Gazzali, DA, XIII, 516,517.


21/7721

Talib el- Mekki klasik tasavvuf yazarlar ve bn Sina, bn Miskeveyh gibi filozoflarn

grlerinden aktarlm birbirine eklentili bir ahlak anlayna sahiptir.46

Gazali, afii mezhebine mensup biri olmasndan dolay afiilerin fkhna

katklar olmutur. Onun usul-i fkh alannda kayda deer eserler vermi olmasna

ramen, bu alanda yank uyandracak bir etkiye neden olamadndan bu yn

felsefe ve kelam alannda yapt kadar nemli lde bir etki oluturmamtr.

Kendi mezhebinde bulunan tercihe layk grleri seip ayrmaya zaman zaman da

mezhebe aykr grleri tercih etmi olmas mukallid bir mezhep takipisi

olmadn gsterir47

Gazali slam dncesinin deiik disiplinlerinde kendisinden sonra gelen

dnrleri en ok etkileyen kiilerden biri olduu gibi, halk kitleleri tarafndan da

en ok ilgi gren birahsiyettir. Onun grd bu ar ilginin bir aklamas olarakonun ilimde yetkinlii gsterilebilecei gibi, bunun asl sebebi onun samimiyetine

ynelen bir tevecchtr.

Gnmzde kendisine daha ok tasavvuf erbabnn sahip kmas, Gazalinin

hakikat araynda birok meslei tecrbe ve aratrm olmasna ramen son durak

olarak tasavvufta karar klm olmasyla ilgili olsa gerek. Fakat onun erken

saylabilecek bir yata (55)vefat etmi olmas, acaba daha yaasayd hakikat aray

adna yapt aratrmasnda nihai sonunun ne olaca konusunda bizi tahminlere

sevk etse de, bu bizim iin sonsuza kadar sr kalmaya devam edecektir.

46 arc, Mustafa, Gazzali, DA, XIII, 504.47

Karla, H. Bekir, Gazzali, DA, XIII, 526,527.


22/7722

BRNC BLM

HRRYET VE RADE PROBLEM

A) HRRYET VERADE PROBLEMNE GENEL BRBAKITarihin ulaabildiimiz en eski zamanlarna kadar bir problem olarak kaderin

insan zihninde var olduu grlebilir. nsan bir ynyle bamllnn izlerini

zerinde tarken te yandan kendince bireyler yapabildiinin de farkndadr. Tarih,

bu ikilemden birinin dierine stnlk salama gayretine ahitlik ettii birok

anlay kaydetmitir. Eski alardaki birok retiye gre, herey zorunlu olarak

determine edilmektedir. ok tanrl dinlerde zorunluluk veya kader, tanrlarn bile

boyun edii esrarl ve hkim glerdi48. lk a mekanist doa anlayna sahip bir

filozof olan Demokritos, evrendeki her eyin sadece atomlarn hareketlerinden

olutuunu iddia etmitir. Dolaysyla evrenin olu srecinde kesin bir zorunluluun

hkim olduunu, yani atomlarn tabi olduu zorunlu hareketlerin insan da dhil

olmak zere btn varlkta etken g olduu savna varmtr. Dolaysyla bu

dnce, insann kendinden birey isteyebilme imknna sahip olmadn, ancak

insann ate atomlarnn hareketine bal olarak istek duygularnn olutuunu

sylediler.49

Bylelikle canl olan insanla dier maddi varlklar arasndaki fark

ortadan kaldrarak insan davranlarn maddenin tabi olduu kanunlarla aklama

gayretine girdiler50

. Ancak varlklar arasndaki zellik farkllklar gzetilmeden,

canl varln davranlarn btn ynlerden aklanabilmesi beklenebilir bir durum

olmaktan uzak idi. Organik varlk alannda bir olay tekerrr etmeksizin organizmaya

yeni unsurlar katarak onu ileriye gtrdnden dolay ncekilerle sonrakiler

arasnda kurduumuz sebep-sonu ilikisi daha karmak bir hal almakta ve sanki

basit mekanik hareketlerin tesinde bir iliki ayla karlam oluyoruz. nk

insann devaml gelien yn zaman iinde ona yeni unsurlar katt iin her karar

insann bizzat yeni rn olduundan nceden hesaplanarak bilinebilmesi mmkn

deildir. Her yeni karar her ne kadar eski kazanmlarla yorulsa da an iinde btn

48 Meydan Larousse, c.6, s.748.49 Gkberk, Macit, Telsefe Tarihi, s.37.50

Yeprem, Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrd, s.102.


23/77 23

kazanmlarn bir sentezi deil ayn zamanda yepyeni olmas asndan insann

fiillerinde mekanik ilikinin tesinde bir gcn sahibi olduunu bize gsterebilir51

nsann hrriyetini onun iradi hareketlerinde arayan Aristo ise insann d bir

tesir altnda kalmadan hareket edebilen bir iradeye sahip olduunu savundu. radi

davranlarda yatknln, alkanln, doru grlln genel anlamda etken

olmas onlarn karlklar olan ve bizi ktle, arlklara ynlendiren duygular

sebebiyledir. Bu iki g karsnda dengeyi salamakla faziletli olabileceini

savundu. rademizin bamsz tercihte bulunabilme imknndan bahsederek sz

konusu dengenin bununla salanabileceini syledi. Bununla insan davranlarnn

bir zorunluluktan ziyade kendinden kaynaklanan d bir etkenden bamsz fakat i

dinamiklerle de yakn ilikide bulunan bir insan gcne dayandn sylemi

olmaktadr.52

nsan hrriyeti ile ilgili, problemin kkenine inmek amacyla, ilk olarak

meselenin balangcna byle bir giri yaplabildii gibi olaya farkl bir pencereden

bakabilme midiyle ilk insandan balatan giriimlerle de yaplabilir. Bu girilerden

bahsettikten sonra problemin Mslmanlar arasnda ilk nasl ve ne zaman

tartldna geeceiz.

nsan varlna geleneksel aklamalardan farkl bir aklamayla yaklaan

aban Ali Dzgn insan zgrl konusunda problemin ortaya kn ilk insandan

balatarak aklama yoluna gitmitir. nsann sahip olduu baz kavramlar onun

zgr olduunu bize gsterir. Bunlardan bilmek Allahn deme isimleri

rettikten sonra ona sorumluluu ykledii bir kavramdr. Bu kavram insan

sorumluluuna temel tekil eden ilk kavramdr. Allahn bilgilendirmesinden sonra

onu yasakla karlatrm olmas bilmenin insan tercihlerinde etken bir role sahip

olduunun gstergesi olarak kullanlabileceini bize gsterir. Yasa inediktensonra dem ve Havvann: Rabbimiz kendimize zulmettik. Bizi balamaz ve bize

merhamet etmezsen, kaybedenlerden oluruz cmleleriyle suun sorumluluunu

yklenmeleri ve ktln msebbibi olarak kendilerinden sulu olarak bahsetmeleri

onlarn fiil ileme konusunda bir yetkiye sahip olduunu bize gsterebilir. Tadklar

51 Yeprem, Saim, a.g.e., s.124.52 Yeprem, Saim, a.g.e., s.41-44.


24/7724

pimanlk duygusu da bize sorumluluun psikolojik belirtisi olarak insann bir

kudretinden ve irade zgrlnden bahsedilebileceini gsterir.53

Mslmanlar arasnda bir problem olarak ilk nasl ortaya ktyla ilgili

yaplan tartmalarda kutsal metinlerin dnda farkl sebeplerin varlna vurgu

yapanlarn yannda buna tamamen Kuran ve snnetteki cebri ve zgrlk

ifadelerin sebep olduunu iddia edenler de vardr.54

Mslmanlar arasnda insan zrl ile ilgili sorunun daha sonraki siyasi,

sosyal ve dini sebeplerin bir yansmas eklindeki izahlar doruluk paylarn

tamakla beraber bunun asl, insann kendini anlama abasndan kaynakland ve

sonradan dallanp budaklanmas anlamnda siyasi, sosyal ve dini etkilerin varlndan

bahsedilebilecei dnlebilir. nk bu problem ne sonraki siyasi ve sosyal

olaylarn ortaya karmasyla var olmu ne de vahiyle beraber ortaya km birsorundur. Peygamber (sav)den nce Araplar arsnda insann kader karsndaki

durumu, insan merakn celp etmi ve duruma uygun zmler ynnde admlar

attrmtr. Bu zaten var olan problemle ilgili Peygamber (sav)e, mesenlin dindeki

zm iin, sorularn gelecei muhakkakt.

Dolaysyla insan fiillerine insani yn asndan kaynaklk ettii savunulan

kesb kavramna duyulan ihtiyacn salkl bir analizi iin kader tartmalarn

Peygamber (sav) dneminden itibaren tezimizin snrl ilgisi dolaysyla detaylarna

inmeden genel bir zetini sunmaya alacaz.

B) HZ. PEYGAMBER (SAV) VE SAHABE DNEMHz. Peygamber (sav) zamannda kader kapsamnda insan iradesinin nasl

anlalmas gerektii konusunda sahabe zihninde beliren soru iaretlerinin varl

konuyla ilgili nakledilen hadisler incelendiinde gzlemlenebilir.

Cahiliyye devri kader anlaynn daha ok cebri olduu dnlrse, bu

zorlayc g karsnda yeni Mslmanlarn kendilerini nasl konumlandracaklar

sorunun doal olarak ortaya kaca dnlebilir. Sahabenin Mslman olmadan

nce yetitii kltr evresindeki kaderle ilgili fatalistik anlayn kendilerinde

53 Dzgn, aban Ali,Kelam Aratrmalar 4 / (2006) nsan Yetkinliini Teolojik OlarakTemellendirmeninmkn s. 10-14.54

Turhan, Kasm,Kelam ve Felsefe Asndannsan Fiilleri, s.30-44.


25/7725

oluturduu kader anlayyla, yeni dinin tekliflerini uzlatrma abasnn bu

probleme kaynaklk ettii ne srlebilir.

Ayn zamanda bir btn halinde olmayan Kurann sadece baz blmlerinin

kendilerine ulam olmas ve bu snrl vahiyle de Allahn iradesi karsnda

kendilerini ve yapabileceklerini anlamaya alm olmalar da etkilemi olabilir.

Belki de Allah kudretinin baskn olarak ilendii ayetlerin kendilerine ulamasyla,

bu tereddt hali olumu olabilir.

Btn bu ihtimalleri dnmemizin altndaki sebep, genel anlamda kaderle

ilgili Hz. Peygamber (sav)e soru soran kiilerin srekli onunla beraber olan mehur

sahabelerin deil de dardan gelen ve belki de yeni Mslman olmu veya vahyin

az bir ksmna muhatap olmu kiiler olmasdr.

Aktaracamz hadis bu sylediklerimizi destekler mahiyettedir.Hz. Peygamber (sav)e bir adam gelerek: Ey Allahn Resul temiz bir ilala

tedavi olmak ve korunmak hakknda bize haber ver. Bu Allahn kaderinden bireyi

geri evirir mi? Diye sordu. Buna Hz. Peygamber (sav)in cevab: O da Allahn

kaderindendir eklinde oldu.55

Peygamber (sav) sonras ilk dnem sahabelerin arasnda kaderin yanl

anlalmasndan kaynaklanan sorunlarn varln rivayet olunan olaylar

gstermektedir.

Hz. merin am seferi srasnda veba salgnyla ilgili Ebu Ubeyde ile

aralarnda geen diyalog kader konusunda farkl iki anlayn nc belirtileri olarak

deerlendirilebilir. Hz mer komutasndaki askerlere veba salgn mahallinden

uzaklamalarn emreder. Ve orada bulunan Ebu Ubeydeye de derhal o blgeyi terk

etmesini bildiren bir mektup gnderir. Ebu Ubeyde Allahn hkmne boyun

eeceini syleyerek blgeden ayrlmaz. Bunun zerine Ebu Ubeyde Hz mere:Allahn kaderinden mi kayorsun? diye sorunca Hz mer Evet Allahn

kaderinden yine Allahn kaderine kayorum diyerek cevap vermitir. Hz mer

Ebu Ubeydenin bu kader hakknda hatal bulduu deerlendirmesini eletirme

amacna ynelik olarak ona u soruyu sormutur. Senin bir deven olsa bir taraf

55 Canan, brahim,Kutb-i Sitte Muhtasar ve Tercmesi, XI, 388.


26/7726

sulak bir taraf kurak vadiye insen sulak yerde otlatrsan Allahn kaderiyle otlatm

olmaz msn?56

Hz. Ali ile yal bir ihtiyar arasnda geen, benzer bir duruma Hz. Alinin her

ey Allahn kaderi ile olmakla birlikte cebir de yoktur dedii rivayet edilmektedir.57

Peygamber (sav) ve Sahabe dnemlerine bu ksa deerlendirmemizi nc blmde

ileyeceimiz kesb konusuna bir fikir verebilir dncesiyle iledik ve fakat

konumuzun snrlarn ihlal etmemek adna da ksa tutmaya altk. imdi de ayn

metodu uygulayarak Emevi dnemi gelimelerine bakacaz.

C) EMEVLER DNEMEmev iktidar dnemine geldiimizde Mslmanlarn yaad itimai ve

siyasi kargaalar slam toplumunu daha skntl bir srece srklemitir. Bu

skntlarn, yaanmas gereken bir mukadderat olduu fikriyle de durum daha da

girift bir hal almtr.

Daha ok insani bir zellik olan iktidar ele geirme mcadelesinin sonucu

olarak Mslmanlar arasnda vuku bulan Hz Osmann katli, Cemel ve Sffn

savalar olaylarnda taraflar hakllklarn iktidar mcadelesi dediimiz bu insani

zaafa dayandramazlard. Bunun iin halk arasnda kendisine dayanld zamanitiraz kabul etmeyecek dayanaklar gerekiyordu. Ve ite bunlarda Kuran ve

Snnetten bakas olamazd. Bu iktidar mcadelesinin her bir grubu kendi

hakllklarnn ispatlarna ynelik daha nce varm olduklar fikirlere dayanak

bulmak amacyla Kuran ve snnetten kendileri iin tezler, rakipleri iin anti-tezler

formle etmeye altlar.58

Yaanan bu kargaa dneminde tartmalarn ilki byk gnah ileyenin

durumunun ne olacayla ilgiliydi. Sonra bu tartma fiillerin kayna konusundaki

bir baka tartmaya kaymtr. nsan iradesinin kaderle ilikisi problemi de bu

tartmalarn sonucu olarak ortaya kmtr.59

slam ncesi Araplarda belirgin olarak mevcut olan cebri anlamdaki kader

inancnn Emev iktidar dneminde tekrar canland grlr. Bunun sebebi olarak

56bn Sad, Tabakt, III, 283; bn Esir, el-Kamilfit-Tarih, II, 392.57 Muhammed Ebu Zehra,slamda Siyasi,tikadi ve Fikri MezheplerTarihi, s. 105.58 Watt, W. Montgomery,slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., Ethem Ruhi Flal,s. 100-103.59

Topalolu, Bekir,Kelamlmi, s. 21.


27/7727

da Emev sultanlarnda bulunan Arap asabiyetilii duygularnn, Arap ata kltr

olan eleri kendilerine daha yakn grmek suretiyle korumu olduklar

dnlebilir.60

Emev dnemi yneticilerinin, ilim olarak d kaynakl olduu dncesiyle

felsefi ilimlere iltifat etmedikleri ve fakat bunun yannda bir eski kltr unsuru

olarak iire oka rabet gsterdikleri vakas da bu dncemizde destek olarak

kullanlabilir.

Bunlara bir de Emev hkmdarlarnn durumlarna meruiyet kazandrmak

iin cebri sylemi kullanarak toplumda oluan memnuniyetsizlii giderme ihtiyac da

eklenmitir. Tahkim hilesiyle iktidar ele geiren Emevler zorbalkla sulanm

sultanlar grnmnden kurtulmak iin olanlarn Allahn takdirinin dnda

olmadn savunmaya baladlar ve muhaliflerini de Allahn takdirine karkmakla sulayarak susturmak istediler.

61

Aslnda zorbalkla sulanm bir rejim, kiinin zgrl ve kaderine hkim

olma kabiliyetinden yana aklamalar isteyerek kabul etmez. Bilakis byle bir rejim

insan zgrln ortadan kaldran zorlatc bir kader anlaynn arka plannda,

yaptklarn temize karma ve devletin banda bulunmasna bir aklk ve hakllk

kazandrm olmaktr. Buna gre hakllk, ilahi iradenin byle dilemesinden

kaynaklanmaktadr.62

Bylece Allahn iradesiyle halife olmu birine itaatsizlik Allahn takdirine

kar gelmi olmak demektir. Allahn kendilerine ltfettii hilafete kimsenin kar

kmamas gerektiini ve eer kar karlarsa dahi Allahn iradesinden hibireyi

deitiremeyeceklerini savundular.

Bu durum Mslmanlar zerinde derin izler brakan psikolojik etkiler

oluturmutur. Mslmanlar arasnda yaanan siyasi kargaalar nlenemez bir hal

alnca, Mslmanlar da bu iradeleriyle nleyemedikleri durumun olumasnn kendi

iradeleriyle ilikisini kuramadlar. Bylece yaadklar olaylarda etkin gcn iradi

olmaktan ok icbari olma ihtimali daha da kuvvet kazanarak icbar taraftar olmayan

60 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 109.61 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 101.62

Claude Salame,Kelmlminin Temellerinde Rasyonalist ve Literalist Akmlar ve Byk KelamOkullar, s. 206 (ev. Kmil Gne, Marife Dergisi, yl 2, say 1, bahar 2000, s. 197-211).


28/7728

Mslmanlarn dahi kader dncelerinde anlam erevesinin olumas hususunda

ynlendirici bir rol oynamasna sebep olduu dnlebilir.

Kaynaklarda yer alan kaderle ilgili tartmalarn salt bir gr farkll

eklinde deil, fakat sosyal, siyasi olaylarla ve psikolojik durumlarla balantl olarak

izah edildii takdirde daha isabetli sonulara ulamak mmkn olabilir63

Kader konusundaki tartmalar gittike daha detay konularda seyrine devam

ederken bunun Allahn baz sfatlaryla ilgisi kurulmaya allarak kader konusunun

kapsam geniletilmitir. Bu anlamda Allahn ilmi, iradesi, kudreti, rzk, ecel, gibi

konular kaderle balantl olarak tartlmtr.

Tartmalarn tabii neticesi olarak farkl dnce ekolleri olumu ve bu

ekollerin grleri genel anlamda kar durduklar muhaliflerinin grlerine gre

kendilerini konumlandrdklar gibi, onlar bazen de belirledikleri baz prensiplererevesi iinde yer tutmulardr. Bazen de bu grler esas olarak kabul edilen,

zellikle vurgu yaplarak zerinde durulan bir nokta erevesinde ekil almtr.

Kader tartmalarnn sk sk yaand Emev iktidar dneminde kader

konusunda farkl grleriyle dikkat eken ahslardan biri de Cad b. Dirhem

olmutur. nsann Allahtan bamsz hr bir iradeye sahip olmayacan syleyerek

cebr anlay sistemletirmitir.64

Cebri65 dncenin ilk kurucular ayn blgede yaayan Mukatil b. Sleyman

tarafndan kurulan tecsim (benzerlik) dncesine kar olarak, Allahn

yaratlmlara benzeyiini nefyetmek amacyla Allahta var olan bir zelliin

aynsnn insanda da olmasnn douraca tecsimi tamamen kaldrma adna,

insanlardaki btn zelliklerin tamamen mecaz olduklar fikrine varm olabilirler.

Cebir dncesini tarih boyunca slam toplumunda etkin bir rol oynadn

savunanlar bu dnce biiminin, hem ynetenlerin hem de ynetilenlerinsorumluluktan kama kolayclna imkn tanm olmas sebebine balarlar.

63 Atay, Hseyin,Kurana Gre man Esaslar, s.92.64 z, Mustafa, Cad b. Dirhem, DA., VI, 542,543.65 Cebir kelime anlam olarak insandan fiili nefyederek insana hibir imkn tanmayp, fiilin meydanageliini tamamen Allaha nispet etme dncesini ifade eder. Daha geni bilgi iin bkz, el milel ven-Nihal.1.85.

Cebriye ise bu fikri benimseyenlerin alm olduklar addr. Kurucusu Cehm b. Safvan(.128/746) olancebriye Safvana nispetle cehmiye diye de anlan kelm bir ekoldr. Emevler zamannda horasanblgesinde faaliyet gstermitir. Daha geni bilgi iin bkz. Badad, el-Fark-Beynel-Fraks.211.


29/7729

Bekli de cebri anlay, ilk dnem i savalarnn zlemezlii karnda

treyen toplumdaki gerginlii kaldrmak zere zm olarak dnlmtr.

Toplumda oluan psikolojik knt karsnda manevi lider konumundaki baz

kimseler toplumu teselli etmek amacyla olup bitenleri ilahi kadere balamak

suretiyle bir zm araylarnn neticesi olarak cebri dncenin km olabilecei

dnlebilir. 66 lk dnem i savalarna karm, bu sebeple kendini byk

gnahkr hisseden Mslmann i huzurunu temine ynelik hislerle cebre kail

olmu olmas mmkndr. Bundan dolay cebri anlayn ortaya kn haricilerin

byk gnah konusundaki ar tutumlaryla ilikili dnlebilir.67

Bu dncenin halk arasnda yaygnlamasnn bir sebebi olarak dnemin

siyasal iktidarlarnn karakteristik zelliinin katks olduu dnlebilir. Adil olan

sultanlarn dndaki dier sultanlar kendilerini herhangi bir mercie kar sorumluhissetmeksizin hesapsz davranlar sergileyen kimselerdi. Ve ayrca bunlarn

iktidarlarn merulatrmak iin Allahn takdirini istismar ettikleri de eklenirse

halkn bu iki(Allahn gc, sultann gc) g arasnda bir benzerlik kurmu

olabilecei dnlebilir.68

nsann btn davranlarnn nceden belirlendii bunun da insan zorunlu

davranlara ittii fikri daha ok insann kendi iradesinin dnda gerekleen

olaylarla karlat zaman bu aresizlii karsnda duyduu acizliini hayatnn

btne temil etmek ve daha sonra iradesiyle ilgili btn dncelerine bu acizliini

temel alarak aklama gayretine girimesidir.

Yaadmz olaylarn seimlerimizle ilgisini anlamaya alrken hareket

noktamz nemlidir. rnein bamza (Bu durumu toplum iinde dnebiliriz)

gelmi olumsuz bir durumun izahn yaparken bu olumsuzluun sregelen bir dizi

tercihlerimizle ilgisini kurmaktan ziyade bunu, talihin beklenmedik ters bir olayolarak dndkten sonra bir adm daha ileriye giderek hayatmzda bunun dndaki

dier btn olaylar da bu aklayamadmz olumsuz durumun sonucundan

hareketle aklamaya almamz sebep olabilir. Bu da bu tr beklenmedik

olaylardan ne kadar ok etkilendiimizi gsterir ki bu da suya atlm tan

oluturduu dalgalar misali hayat anlamlandrma abamza arpan bir dalga

66 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 41.67 Aslan Ali, zgrlk yada Kadercilik, s.95-96.68 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 101.


30/7730

olmaktadr. Bu dalga etkisi, aslnda kendi seimlerimizin rn olduundan tecrbi

olarak hi phe etmediimiz bir ok sonucun varln bize unutturmakta ve tekrar

irade hrriyetine olan inan kaybolmaktadr.

nsann tercih snrlarn belirleyecek iki durumdan bahsedilebilir. Ya insann

kendisinden veya kendisinin tabi olduu sebeplerden kaynaklanan bir zorunluluk bizi

snrlayabilir; ya da insan aan mutlak bir varlk (ki bunun ad ister Allah olsun

isterse baka bir ey olsun nk insan kendini aan durumlarn tecrbi olarak

farkndadr) ile ilgili bir snrlamadan bahsedilebilir.

Karmzda seenek olarak bekleyen klardan birini tercih ettiimizde

sememizi ynlendiren sebeplerin etkinlii ne dereceye kadardr. Eer seimimiz

tamamen sebeplere bal ise buna nasl hr seim diyebileceiz?

Sebeplerin ynlendirmesiyle yaptmz seimlerin bize tam bir hrriyetimkn salamad ortadadr. O halde acaba hibir tercih sebebi olmadan yaptmz

seimlerimiz var mdr?

nsann sebeplere bal zorunlu davranlara sahip olduu tarih boyunca

birok filozof tarafndan kabul edilmitir. Sadece yeteri kadar sebep bilgisine sahip

olamadmzdan kendimizi hr kabul ediyoruz. zgrlk tam olarak sahip

olmadmz eksik sebep bilgimizin bizde oluturduu bir yanlsamadan baka bir

ey deildir.

te yandan kaytszlk hrriyetini hrriyetin en alt derecesi olarak kabul edip

hrriyetin varln savunan filozoflarda vardr. Onlar bu konuda darb- mesel olan

boridann eeinin dt gln durumu lehlerinde bir delil olarak kullanmlardr.

Bu ayn mesafede btn sebepleri eitlenmi iki ot yn tercihe sebep olacak

eitsizliin bulunmayndan alktan len eein dt komik durumdur.

Hibir sebepten etkilenmeyen bir seimden bahsetmemizin pek mmknolmad tecrbeyle gzlemlenebilecek bir ey olsa gerektir. nk yaptmz

seimleri u veya bu sebepten dolay tercih ettiimizi kendi kendimize srekli itiraf

eder dururuz. te yandan seme esnasnda etkinliini kabul ettiimiz bu sebeplerin

seimimizle arasndaki ban zorunlu olduunu kabul edersek insan canl, bilinli

bir varlk yerine sebeplerle yolu tayin edilmi bir makine olarak kabul etmi oluruz.

nsan fiillerinin determine olmu davranlar olarak aklayan dncenin

oluumu, insana tabiatn farksz bir paras olarak bakn bir sonucudur. Hlbuki


31/7731

insann sahip olduu bilin tabiattan ald btn sebepleri deitirmeye veya

kendine yepyeni baka bir anlam kazandrmaya muktedirdir.

Ulaabildiimiz tarihin en eski alarndan beri cebri anlaya sahip

insanlarn varlndan sz etmek mmkndr. Btn ilkel dinlerde ve putperestlerde

bu inancn izlerine rastlamak mmkndr. Kuranda cahiliye Araplarnn cebri

anlaylar ifade edildikten sonra atalarnn da ayn inanc paylatklar u ayetle

vurgulanmtr. Allaha ortak koanlaryle diyecekler eer Allah dilese idi, ne biz

mrik olurduk, ne de babalarmz, ne de bir ey haram yapabilirdik. Bundan

ncekilerde byle yalanlamlard. (Enam 6/148)

ki trl cebri anlaytan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi,

evrendeki olu ve yok oluu aklamada temel referans noktas olarak varln madde

boyutunda tabi olduu sebep-sonu ilikisinin zorunlulua dayandn kabul etmiolmalaryla ekillenen grtr. Varln zorunlu hareket eden atomlarn varlndan

meydana geldiini iddia eden atomcu aklama ile grnen varln aslnda bir

tezahr olduunu syleyen idealist filozoflar btn olgularn nceden belirlenmi

olduunu dnyorlard69

Bu anlaytan farkl olarak ikinci bir cebri anlayn farkl bir n kabulden

kaynakland sylemek mmkndr. Bu grn ncelii daha ok akn varln

tanmlanmamas ve snrlanmamas nceliiyle hareket eden bu gr Allah iin bir

sfatlamadan ve inan iinde ona Allahtan bamsz bir hareket alan salayacak olan

bir iradeden bahsetmeyi uygun grmediler. nk byle bir durumda insana ait

otonum blgede Allahn bir etkiye sahip olmamas, onun snrlanmas anlamna

gelecekti. Snrl bir ey ayn zamanda tanmlanabilir, vasflanabilirdi oysaki bu

grn asl sahipleri mebbiheye bir reaksiyon olarak ortaya kmlard.

Bu ikinci gr olarak adlandrdmz Cehm b. Safvana dayandrlan cebrianlayn eski Arap fatalizmi ile bir bann olmadyle izah edilebilir.

1-Cehm b. Safvann cebri gr ve bu anlay erevesinde olutuunu izah

etmeye altmz dier sfat vb. grleri ile Emevi idarecilerinin grleri

arasnda farklar olduunu onun grleri sebebiyle Emevi idarecileri tarafndan

ldrlm olmasndan anlayabiliriz.

69Yeprem, Saim, a.g.e., s.88.


32/7732

nk birok Emevi idarecisinin dnsel olarak asabiyet le yakn ilikide

olduu ve bundan dolay da Emevi saraylarnda Arap iirinin en rabet gsterilen ey

olduu sylenebilir.

2-Eski Arap fatalizmindeki anlayn ncelii akn varln snrlanmas

endiesi deildi, onlarn dehr (zaman) adn verdikleri kendilerinden bireyler alp

gtren veya getirip gtrecei belli olmayan bir g tarafndan kontrol edildiklerini

dnyorlard.

Eski Arap fatalizminin ncelii Allahn snrlanp snrlanmama olmad

gibi Wattnda ifade ettii gibi bu anlayn asl kaynakland veya varaca yer

ateistik bir anlaytr. Daha ok slam ncesi Arap toplumunun lde yaayanlar

arasnda yaygn olan ateist bir fatalizm esasna dayanan dehr inanc, tabi ve sosyal

evreden kaynaklanan yaam biiminin oluturduu bir inan trdr. Bu inan ltabiat artlarna teslim olmak zorunda olan bedevi Araplarn yaantsna uygundu.

lde neyin ne zaman nasl olaca belli deildir, dolaysyla biraz sonrann sana ne

tr bir frtna veya baka birey getireceini nceden bilip nlem alman mmkn

olmazd. nk lde tabiat olaylar anszn gerekleirdi. Bu tr tabii felaketlerden

kaynaklanan karamsar anlayn onlarda oluturduu bir inantr.70

3-Cehmin cebri anlay ile eski Arap fatalizmi arasnda bir ilikinin

olmadna dair bir baka kant olarak Cehmin ran asll olmasn gsterebiliriz.

Eski ranllarda da cebri anlayn var olduu ve fakat bunun eski Arap anlayndan

farkl olarak tanrnn kaza ve kaderine baladklar grlr71

Dolaysyla Cehmin cebri anlay ile ilgili Allaha ar ve lsz imanndan

kaynaklandn syleyebiliriz. Eski Araplarn ise dehr anlaylarnn Allaha

inanszlkla birleip oluturduu bir determinizm olarak aklanabilir.72

Cebriyenin birok temel dncesinin muhalif grup olan mebbiheyereaksiyon olarakekillendii dnlebilir.

Cebriyenin Allahn sfatlaryla ilgili bakasnda olma ihtimali olan hibir

sfat Allah iin kabul etmedikleri grlmektedir. Yaayan, bilen, dileyen gibi

sfatlarn Allahla insan arasnda bir benzerlie sebebiyet oluturmas endiesiyle

70 Watt, W., Montgomery,Hrrade ve Kader, s.129,slam Dncesinin Teekkl Devri, s.108.71 Daha geni bilgi iin bkz. Muhammed Ebu Zehra,slamda Siyasi vetikadi Mezhepler Tarihi trc.Hasan karakaya, s.129.72

Watt W. Montgomry,Hrrade ve Kaders.129.


33/7733

kar kmlardr. Hatta Allahn ebediyetine halel getirebilir endiesiyle cennet ve

cehennemin sonsuz olmadndan bahsettiler. Tek bir ynden de olsa mahlkattan

herhangi bir varln Allahn ebediliini paylamas benzerliinin Allahn esiz

yceliinde noksanlk oluturacan dndler.

Cebri dncenin olumasn bu tr dnemin siyasal, sosyal ve evresel

faktrlerine balayan aklamalarn yan sra cebri dnceyi; cebri ifade etme

ihtimali olan ayet ve hadislerin, olaylar karsnda insan aczinin, ktmserliinin ve

ezilmiliinin insanlarda oluturduu psikolojik durumla birlemesinden doan bir

dnce olarak tanmlanmas da tanmlamann bir efrad olarak grlebilir.

Kader probleminin ortaya kmas ve bu erevede birok konunun

tartlmasnn sebebi olarak aratrmaclarn farkl tezleri vardr. Bunlarslamn i

bnyesinden kaynaklanan dini ve toplumsal sebepler ile baka kltrlerlekarlalm olmaktan kaynaklana d sebepler olmak zere iki gruptur. Yabanc

unsurlarn m yoksa dini unsurlarn m daha baskn olduu tartmalarna dini

unsurlarn birinci dereceden nemine yabanc unsurlarn ise sadece zm

formlarnn farkllamasna sebep olduu fikri daha kabul edilebilir73 grnmekle

beraber esasnda kader probleminin ortaya kmasnda bunlarn hi birinin sebep

olmas gereklilii dlmeyebilir. nsan varl, ortaya kmasnn yeter sebebi

olabilir. nk insan daha kk yalarda hi bir sebeple karlamadan dahi

kendisinin byle bir problemin farknda olduunu bilir.74

nsann fiillerinde mecbur olduunu savunan cebriyenin insan rzgarn

nndeki bir yapraa benzeterek ancak fiilin insana nispetinin mecazi olabilecei

grne vardklarn biz ancak elimizdeki frak kitaplarndan renebiliyoruz. Cebr

grn tam ve mstakil bir kayna gnmze ulam deildir.

Allahn mlknde ancak Allahn diledii olur, fikrinden hareketle insanAllahn iradesi karsnda robot olarak gren bir anlay sahibinin, Allahn emir ve

yasaklarn, bunlara karlk olan cennet ve cehennemi, Peygamber (sav)in

gnderilmesinin anlamn nasl izah ettiinin yan sra onun Emevilere kar yaplan

isyana aktif olarak katld gereiyle de bu grlerinin nasl uzlat ile ilgili

zihinde baz soru iaretlerinin belirmesine sebep olmaktadr.

73 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 42.74

Daha geni bilgi iin bkz., rfan, Abdlhamit, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar,(ev.Saim Yeprem),s.277.


34/7734

Acaba orta yolu bulma ihtiyac myd iki zt ve keskin kutbun varln

gerektiren?

D) MEZHEPLER DNEM

1-Kader veya Mutezil Gr:

Emev iktidarnn kendi lehlerinde olan mevcut durumu merulatrma

giriiminin sonucu olarak, mevcut durumun Allahn deitirilemez takdiri

deerlendirmesine kar, daha sonra mutezil anlayn be temel prensibi olarak

belirlenecek olan prensiplerden biri olan adalet prensibiyle ilk tepkiyi hayat

pahasna veren Mabed el-Chen, ve kendisiyle ayn akibeti paylaan Gaylan ed-

Dimeki olmutur.

lk dnem kaderi anlay sahiplerinin Emevi siyaseti kartlar olarak ve

dolaysyla cebri anlaya muhalefetle hareket ettikleri iin kaderi tamamen

reddetmi olabilecei dnlebilir. Bu dncenin ilk temsilcisi olarak kabul edilen

Mabed el Cheninin Emevilere kar gerekletirilen bnl-Eas isyanna katlm

olmas onun kader anlaynn siyasi boyutunun bir gstergesi olarak

deerlendirilebilir.75

Emevilerin yaptklar zulmleri cebri dnce ile merulatrma abalar,

muhaliflerini zt bir kutba itmi olabilir. Bu kutbun farl iddetteki tepkilere sahip

farkl grup ve kiilerin bazen yaknlamalarna sebep olmu ve yakn zmlere

varm olabileceklerine u aktaracamz olay gzlemlenerek varlabilir.

Mabed el Cheni ve Ata b. Yessarn sk sk Hasan Basrinin yanna gidip bir

seferinde ona: Ey Ebu Said bu yneticiler Mslmanlarn kann aktyor, mallarn

gasb ediyor ve sonrada Bizim ilerimiz yalnzca Allahn kaderine gre cereyan

ediyor dediler. Hasan Basri de onlara cevaben Allah dmanlar

yalan sylyordiye cevap verdi.

u aktaracamz baka bir olayda ilk kaderi dncenin kaderi tamamen

reddetmelerinin sebebi olarak ne kadarnn tepkisel ve ahlaki kayglarla olduunu

bize gsterebilir.

75 zm, lyas, Kaderiye, DA.,XXV, 64.


35/7735

ledii gnahlarn sorumluluundan kaarak cebri anlayla kendini temize

karmak isteyen bir kiinin szlerini iiten Mabed el-Cheni tepkisini kader

yoktur iler anlktr eklinde gstermitir.

Daha sonra bu yolu Vasl b. Ata ve Amr b. Ubeyd takip etmilerdir. Bu

ekoln insan hrriyeti hakkndaki grleri iki temel nokta erevesinde ekil

almtr. Bunlardan biri temel prensip olarak kabul ettikleri adalet prensibi dieri de

akli olarak insann fiillerinde sorumlu olabilmesi iin hr bir iradeye sahip olmas

gerektii dncesiydi.

Badadi ve ehristani gibi mezhepler tarihisi yazarlar Mutezilenin hayr

olsun er olsun, insann fiillerinin kdiri ve hlk olduu konusunda gr birliinde

olduklarn aktarmalarna ramen; 76 Badat Mutezilesinin ayn fiilde iki failin

muktedir olabileceini bu iki kadirden biri yaratma ynyle dieri iktisap ynyledirdncesini kabul ederek genel Mutezili dnceden ayr kesb teorisini

benimsedikleri grlr.77

Ahlaki sorumluluun temellendirilebilmesi iin insanda Allahtan bamsz

olarak yapabilme gcnn ve seme hrriyetinin olmas gerektiini savundular.

nsana takatinin zerinde bir sorululuun yklenmesi Allahn adaletine aykr olur.

Ceza ve mkfata konu olmas asndan insan fillerinin, Allahn fiilleri olarak

deerlendirilen dier meydana gelen hadiselerden farkl deerlendirilmesi gerektiini

dndler.78

Kt znde kt olduundan dolay Allah tarafndan yasaklanm iyi de

znde iyi olduu iin Allah tarafndan emredilmitir.Allah adaletli davranmak, iyi

olan yapmak zorundadr dnceleriyle hareket ederek tanrnn iradesinin uymak

zorunda olduu ahlaki kurallardan bahsettiler. Bu kabul ettikleri objektif deer

yarglarn Allahn iradesine ncelediklerinden dolay ktln Allaha izafesineimkn olmad kanaatine, mevcut ktl insana veya eytana nispet eden ayet ve

hadisleri de kullanarak vardlar.

Mutezil dnce Allahn insan fiillerinin yaratcs olmasn uygun grmez.

Zulm yaratann zalimlikle vasflanaca kabullerinden dolay insanlarn fiillerinde

de ktlk ve zulm olmas dolaysyla insan fiillerini Allaha nispet etmez. nsan

76 Badadi, el-Fark beynel-Frak, s.100; ehristani, el-Milel ven-Nihal, s. 45.77

Watt, W., Montgomery, a.g.e., s.96.78

Turhan, Kasm, a.g.e., s. 52.


36/7736

mecazi anlamda deil gerek anlamda faildir. Onun fiilini ilemeden nce btn

alternatif seenekler iin kullanabilecei bir kudreti vardr.

Allah adil olduu iin insanlara uygun olan yaratmas, ykml olduklar

eyleri yerine getirebilmesi iin muhta olduu gc vermesi ve engelleri de

kaldrmas gerekir. Allahn kullarn maslahatn gzetmesi hikmetinin gereidir.79

Allahn adalet ve hikmetinin ne karlarak irade ve kudretinin

snrlandrlmas, Mutezili dncenin insan fiillerinde sorumluluun mantkl bir

sacayan oluturma gayretine matuf bir aba olarak grlebilir. nsann kendi

gcnn dnda bir iyilie, gzellie sebep olmas dolaysyla dl almas anlalr

kabul edilmedii gibi, nsann kendisine ait olmayan bir hata dolaysyla ceza

grmesini, yerilmesini de Allahn adaletine yakmayan irkinlik olarak kabul

ederler. Dolaysyla insann kendi fiillerinden dolay dle veya cezaya mstahakolmas gerektiini bunun da ancak fiilin gerek failinin insan olmasyla

zlebileceini iddia ederler.

Mutezileye gre fiillerimiz ortaya kmas asndan bize baldrlar. nsann

fiiline sadece kesb ynyle bir balantsnn olduunu dnmenin yanl olacan

sylerler.80

k insan fiilinin kesb olarak adlandrlmasn iki ynden sakncal

bulurlar. Birincisi

Kesb kelimesi lgat manas itibariyle stlah manasndan farkl bir anlamda

kullanlmaktadr. kinci itiraz kesb teriminin stlah olarak kullanld anlamn ok

mulk ve karmak olduunadr.

Kesb kelimesinin szlk anlamnn dnda stlahi bir anlam yklenerek

kullanlmasn uygun grmeyen Mutezili limlerden Kad Abdulcebbar bu

kullanma ynelik itirazn dier dillerde karlnn olmamas sebebine

dayandrmaktadr. Mutezili limler kesbin bu mulk olarak kabul ettikleri anlamnakarlkyle bir anlamla anlamlandrmann daha doru olacan sylediler. Kesb

insanlara ait fiillerin sonucunda elde edilen eydir. Her kasip ayn zamanda fail de

olmak zorundadr. nk kesb fiilin bir sonucu olmas asndan bir faile ihtiya

duyar. Mademki kesb fayda veya yarar salayan bireydir yleyse fiil ilemeksizin

79 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 63.80

Abdulcebbar, erh, 363.


37/77 37

fiilin sonucunda elde edilebilecek bir eyin varlndan bahsetmek mmkn

deildir.81

Mutezilenin insan fiilinde hr ve kendi fiillerini bizzat kendisi yaratt

iddiasyla ilgili delilleri daha ok akli olmakla beraber onlar kendilerini destekleyen

ayetleri de bulmakta fazla zorlanmadklar kullanm olduklar birok ayetin

olmasndan anlalabilir. Yalnz biz bura da rnek olmas asndan birka ayeti

aktarmakla yetineceiz. yaratt her eyi gzel yaratan.(Secde 32/7) bu ayete

gre irkin olan eylerin onun yaratmasndan olmad kfr ve masiyet gibi irkin

olan fiillerinde onun yaratmasnn dnda olduu iddia edilmitir. Ayrca u ayette

ktln Allaha nispetinin uygun olmad konusunda kullanlan deliler arasndr.

onlardan bir takm kitapta olmad halde kitaptan zannedersiniz diye dillerini eip

bkerler. O,Allah katndan olmad halde Allah katndandr derler, bile bile Allahakar yalan sylerler.(li mran, 3/78)

Bu ve benzeri nakli delillerin yannda onlar birok akli delil de kullandlar.

nsann iradesini kullanabildiini bizzat yapmakta olduklar ileri gzlemleyerek

farkna varabileceinin altn izerek ayaa kalkmak istediinde insann kalktn, su

imek istediinde ihtiyacn arzu ve iradesine gre kullandn syleyerek insann

bamsz birekilde hr olduunu temellendirmeye altlar.

Peygamberlerin ancak hr ve mkellef insanlara gnderilmi olmasyla anlam

kazanacan, aksi takdirde Peygamberlerin gnderilmi olmasnn ve davetlerini

insanlara ulatrmak iin trl zorluklara katlanm olmalarnn mantkl bir

aklamas yaplamaz. Allahn emir ve nehiylerine muhatap olan mkellef insann

hr bir iradeye sahip olmas akli bir gerekliliktir.

Bununla beraber Mutezili dncede gelitirilen insan merkezli kader

anlaya Allahn kudretine snrlama getirdii endiesi baz Mutezililercehissedilmitir. Bundan dolay Badat ve Basra Mutezilesinin ayn fiilde iki failin

muktedir olabilme arayna girdikleri gzlenir. Bu araya, Basra Mutezilesinden

Abbadn yle bir formlle giritii grlr: Allahn ktle kar olan ilikisini

yle bir rnek vererek izaha alr; her ne kadar hamile kalmaya bizzat muktedir

deilse de hanmn ocua hamile brakmaya muktedir olan adamn durumu gibi,

81 Yavuz Yusuf evki, Kesb, DA., XXV, 304.


38/7738

Allah ktle kadir olabilir. Fakat ktlk ilemeye muktedir deildir. Bu dnce

Muammer ve e-aham tarafndan da benimsenmitir.

Bu dnceyle onlar hem Allahn tam snrlandrlmam bir kudret sahibi

olduu grne bal kalabileceklerine, hem de benimsedikleri Mutezili

dncenin temellerinden birini oluturan adalet kavram erevesinde Allaha

ktln izafesinin mmkn olmad doktrinine bal kalabileceklerini

dndler.82

Bu onlarn ayn zamanda Allahn baz fiillerin halik olduu halde bu fiillerin

faili olmadn dndklerini gsterir. Bu da onlar Allahn ve insan kudretinin

ayn fiilde messir olabilecei kanaatine gtryordu. Buna gre bir fiilde iki kadirin

muktedir olabileceini kabul ettikleri anlamna gelir ki bu anlam kesb teorisi

erevesinin dnda bir anlay deildir.83

2-Matrid Gr:

Bir grubun probleme zm olarak ortaya att zmler bir baka grup iin

de tecrbe oluyordu. Hareket noktalarna bu zmlerin eksikliklerini eletirerek

kendilerin de doruluklarn bu tecrbelere gre ayarladlar. Bu anlamda

Mutezilenin insan sorumluluunu temellendirmek iin insan kendi fiilininyaratcsdr. Allahn insan fiilinde ne bir takdiri nede bir kudreti vardr, diyerek

sorunun zmne kap aralanmasna insan kudretinin Allahn kudretinden daha

gl olmu olduu itirazyla Matridinin grleri ekil almaya balamtr.

nsann kendi fiilini kendi yaratm olmas hereyi yaratan Allah inancyla

uyumamaktayd. Bu durumda Mtrdler insann sorumluluunu kaldrmayacak ve

Allahn hereyi yaratm olduu inancna aykr olmayacak bir zm olarak bir

fiilin iki ynnden bahsettiler. Bir fiil yaratlma ynyle Allaha kesb edilme

ynyle kula aittir. nsann sorumluluu kesb etmi olmas sebebiyledir. nsann

ileyecei fiili tercih etmesi iin Allahn onu yaratm olmas gerekiyordu. nk

onlar insann yaratma vasfn alarak insan Allahtan tamamen bamsz tek bana

hareket edebilecek bir kudreti olmasnn mmkn olmad kanaatindeydiler.

82 Watt W. Montgomery, a.g.e., s.103-105.83

Watt W. Montgomery, a.g.e., s. 105.


39/7739

Mtrdler insann sahip olduu bir irade hrriyetinin varlnn dini ve

tecrb bilgilerle anlalabileceini sylediler. mam Matridi Kitabu-t-Tevhid adl

eserinde insan yapt fiilde hr ve ksip olduunu bizzat bilir demektedir. Bunu

sylemekle o insan fiillerinde serbest olduunu psikolojik bir hal olarak farknda

olduunu ve bu uurun farkna i gzlemle varlabileceini gstermeye

almaktadr. Yani mam Matridi insan iradesinde hrl kendisinin hr olduu

uuruna balamtr.84

nsann kendi fiillerini lehine ve aleyhine olmak zere kendisinin

kazandn ve bunlardan sorumlu olmak zere mkfat ve mcazata mstahak

olduunu belirten ayetlerle de hrriyetin dini temellerini oluturdular. Bu erevede

yle ifade edilen bir anlaya vardlar. insan kendisine Allah tarafndan verilen

kudretle fiili kesbedip etmemekte, yani yapp yapmamakta serbesttirMtrdlerin kulland insan sorumluluuna temel tekil edecek birok

kuran ayetlerinden rnek olmas asndan bir tanesini zikretmekle yetinip kaldmz

yerden devam etmeyi dnyoruz. Kim zerre kadar iyilik yapmsa onu grr, kim

de zerre kadar ktlk yapmsa onu grr. (Zilzl Suresi ayet 7-8)

nsan hrriyetine kap aralayan bu iki kantla beraber Mtrdler Mutezil

dncenin yanlna ortak olmamak iin insan fiillerinin ilahi irade ve ilmin dnda

olmamas gerektiini dndler.

Mutezil dncenin adalete ve hikmete aykr olur dncesiyle ktl

Allaha nispet etmekten kanmalarna karn, Mtrdler ktln de varlnda bir

hikmetin bulunabilecei gerekesiyle gzel irkin her eyin Allahn yaratt

dncesine vardlar. Yalnz insann snrl bilgisinden dolay aklnn her zaman

Allahn fiillerindeki hikmet ve adaleti anlayamayacan syleyerek, insann bireyi

anlamlandrmada bilgi seviyesinin ve duygularnn sebep olabilecei rlativizmedikkat ektiler. Fiillerin ve eyann iyilik ve ktl bizzat kendilerinde

tamalarndan dolay insann, vahiyden bamsz bunlara bilebilecei Mutezili

anlay benimsemelerine ramen onlar insan duygularnn sebep olabilecei

rlativizme dikkat ekerek bu konudaki ekincelerini ve nbvvetin

temellendirilmesi gereini yle bir formlle amaya altlar. Bireyin doruluu

ve yanll u halde bulunabilir. 1) Aklen mmteni (imknsz) olan vahiy de

84Yeprem Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrds.289.


40/7740

mmteni grr. 2) Aklen vacip(zorunlu) olan vahiy de vacip grr. 3) Aklen

mmkn olan vahiy aklar. te, akl ynlendirebilecek duygular vastasyla yanl

davranma ihtimalinin olduu bu sonuncu ksma Allahn da u ayetiyle dikkat

ektiini syleyerek bu grlerini desteklemeye altlar85. .bazen size itici,

sevimsiz gelen bir ey, hakknzda iyi olabilir ve hounuza giden bir ey de,

hakknzda kt olabilir.Allah bilir siz bilemezsiniz. (Bakara, 2/216)

Bylelikle Mtrdler, Mutezillerin Allah iin dnd salah-aslah ve

adil davrann Allaha zorunluluk getirmesi snrlamasna girmemi oldular.

mam Matridi insan fiillerinin yaratlmlyla beraber insan irade ve

ihtiyarn kulun sorumlu olmasnn gerek sebebi olarak kabul etmitir. Ona gre

Allah insan fiillerinin eitli alternatiflerden birini onun tercihine gre meydana

getirir.Bu durumda insan fiillerinin yaratlm olmas ile insann sorumlu olmas

arasnda uzlatrlmas gerekli bir problem olarak grlm giderme ihtiyac

hissedilmitir. Bu eliik gibi grnen duruma Matridi den bir pasaj aktararak

devam edelim.

nsanlarn yaptklar eer Allahn halk ise, Allah niin onlar

azaplandryor? Denilecek olursa,u cevap verilir: sevaplanmak veya azap grmek,

kiinin meydana gelen ie fiilini kullanmasndan trdr, meydana gelen asl iten

dolay deildir. lediine gre ceza grmesi, iyilik yapmaya da ktlk yapmaya da

elverili olan gcn harcad iindir. Gcn meydana getirdii iin deil.86

Mtrdler insana fiillerini gerek anlamda nispet ederler. Gerekesini de

yle aklarlar. Mademki Allahn kullarna emir ve yasaklar ve buna karlk olarak

ceza ve mkfat vardr, o halde bunu insanda bulunmayan bir eyle istemek ve bu

istee icabete gre karlk vermeyi dnmek Allah iin dnlemez. nkverilecek karln gerek karlk olabilmesi ancak insann fiilinin gerek sahibi

olmasyla mmkndr.87

Bununla beraber insan fiillerinin, yaratlma asndan Allaha nispet edilmesi

gerektiini savunarak bu konuda Mutezililerle Eariler arasnda orta bir yol seme

gayretinde olduklar gzlemlenebilir. Bu grlerine dayanak olan delillerini de

85 Gler, lhami,Allahn Ahlakilii Sorunu, s.36-38.86 ner, Necati,nsan Hrriyeti s. 54.87 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.294.


41/7741

yle izah ederler. Eer fiil hem kesb asndan, hem de yaratma asndan insana

izafe edilirse Kuandaki insanlarn fiilleriyle ilgili Allahn hidayeti, idlali (saptrma),

inam (nimet verme) gibi durumlarn izah mmkn olmaz.

Matridi insan fiillerinin yaratlma ynyle insana izafesinin mmkn

olmadn akli orijinal bir kantla yle izah etmektedir. Eer insan fiilinin yaratcs

olsayd akan zaman iinde gerekletirdii bir tercihini beenmedii zaman onu geri

evirip tekrar deitirebilmesi gerekirdi. Bunun insan gcnn dnda kalmas yn

gsteriyor ki onun ortaya knda srf insann gcyle olmamtr. 88

Matridilerin insana nispet ettikleri fiilin iktisap edilmi olma ynnn nasl

bir gle yaplabildiine dair aklamalar da Mutezililerle Eariler arasnda orta

yol olarak nitelendirilebilir.

mam Matridi insann bir fiili tercih edip onu iktisap etmesi iin iki trlkudretin varlndan bahsetmektedir. Bunlardan biri fiilden nce olup (asl insan

sorumluluuna mesnet tekil eden kudrettir) dieri ise fiil esnasnda Allahn kulun

tercihine, hrsna meyline gre yaratt fiilin gereklemesini salayan kudrettir.89

Matridiye gre insann ihtiyari fiillerini olumas iin birinci kudret

kapsamnda sebep, vesile gibi imkn ve artlarn tam olarak bulunmasyla beraber,

ortaya kan alternatiflerden birini seerek onu iktisap etmeye azmetmesi halinde bu

kast ve ihtiyara bal olarak Allah onda ikinci eit kudreti yaratr ve ihtiyari fiili

gereklemi olur.90

Matridiler Allahn insana fiili ilemesi iin verdii kudretin ihtimali olan

btn alternatifler iin geerli olduunu, aksi takdirde Earilerin iddia ettikleri gibi

verilen kudret klardan tek bir seenek iin geerli olmak zere veriliyorsa o halde

yaplan tercihin zorunlu olma durumu ortaya kar ki bu da insan sorumluluunun

temellendirilmesini imknsz klar.

Matridi fiilden sorumlu olunmasn tam bir g sahibi insann onu bilinli

olarak ilemesi artna balamtr. Kesb terimini de bu anlam karlayacakekilde

anlamlandrmtr. Bu konuda daha ok Earilerle zdelemi olan bu kelimeyi

onlarn karmak ifadelerinin aksine daha anlalr ak bir anlam ykledikleri

sylenebilir. Eariye gre kesb, Allah tarafndan yaratlan fiil ile kulun ihtiyarnn

88 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.297.89

Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.305-307.90

Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.306.


42/7742

birlemesidir. Kulun bu kesbe bir etkisi yoktur. Bu yoruma gre kesb de fiilin kendisi

gibi, Allah tarafndan yaratlmaktadr. Matridiye gre ise kesb kulun gc ve

etkisiyle oluur.

3-Ear Gr:Ebul-Hasen el-Eari hicri 4. yzyln balarnda mrnn krk yln

aralarnda geirdii Mutezili dnceden hocas Eb Ali el-Cbb ile yapt bir

tartma91veya grd ryalar92 sebebiyle ayrldktan sonra Snni anlayn kelami

problemlerine ilk nce selefi ve daha sonra gittike kendine has birekil almaya

balayan bir slupla zm arama yolunu semitir.93 Bir ar utan kopan

Earinin kendini ayn derecede ar saylabilecek baka bir uta bulmas onda fikri

baz sert krlmalar oluturduu gzlenebilir. Her ne kadar gmleimi kardm gibi

Mutezili grlerden vazgetim hikyesi onun Mutezileden ayrlp selefi

dnceye katlmasyla ilgili rivayet edilse de dnceye yerlemi olan bir eyin

karlmasnn gmlek karma gibi deil ve fakat bilinaltna yerlemi nceki

kabullerin izlerini zellikle daha sonra hissettirecek ekilde devam edebilecei

dnlebilir. Zamanla kendisinde bu yeni kabul ettii fikirle eski dncesi arasnda

kprler kurmas

gereinin belirecei, dncenin diyalektik karakteristii94

olduukabul edilirse, kanlmazd. Bu kpr de onun Mutezili anlaytan beraberinde

getirdii akli zmlerle onun yeni katld selefi grn tevakkuf anlaynn

birlemesi idi.

91Bu tartma, kardein ahirette karlaaca durumun amelleriyle ilgisi hususundadr. kardeten biri dindar ikincisi asi ncs daha ocukken lmtr. Buna gre eer ocuk cennetlikise bunu hak edecek birey yapmad halde kazand birey olduu iin cennetin Salih amelle hakedilerek kazanld kabulne uymuyordu. Eer cennetlik deilse bu durumda yaatlsayd

cennetliklilerin ameline frsat bulurdu itirazna hayr Allah senin ktlk yapacan bildiindendolay i

gazali'de.kesb.kavramı-77s-mustafa yıldız

Documents