gaio sallustio crispo - bellum catilinae · 2009. 11. 1. · [10] sed ubi labore atque iustitia res...

1

Gaio Sallustio Crispo - Bellum Catilinae

Gaio Sallustio Crispo

Bellum Catilinaea cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

2

Senecio: Classici Latini e Greci

Classici Latini e Greci

[email protected]

Napoli, 2009

La manipolazione e/o la riproduzione (totale o parziale) e/o la diffusionetelematica di quest’opera sono consentite a singoli o comunque asoggettinon costituiti come imprese di carattere editoriale,cinematografico o radio-televisivo.

3


Gaio Sallustio Crispo

Bellum Catilinaea cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

4


5


[1] Omnes homines, qui sese student praestare ceteris animalibus,summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant veluti pecora, quaenatura prona atque ventri oboedientia finxit. Sed nostra omnis vis inanimo et corpore sita est: animi imperio, corporis servitio magis utimur;alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commune est. Quo mihirectius videtur ingeni quam virium opibus gloriam quaerere et,quoniam vita ipsa qua fruimur brevis est, memoriam nostri quammaxime longam efficere. Nam divitiarum et formae gloria fluxa atquefragilis est, virtus clara aeternaque habetur. Sed diu magnum intermortalis certamen fuit, vine corporis an virtute animi res militaris magisprocederet. Nam et prius quam incipias consulto, et ubi consuluerismature facto opus est. Ita utrumque per se indigens alterum alteriusauxilio eget.[2] Igitur initio reges--nam in terris nomen imperi id primum fuit--diversi pars ingenium, alii corpus exercebant: etiam tum vita hominumsine cupiditate agitabatur; sua cuique satis placebant. Postea vero quamin Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbisatque nationes subigere, libidinem dominandi causam belli habere,maximam gloriam in maximo imperio putare, tum demum periculoatque negotiis compertum est in bello plurimum ingenium posse.Quod si regum atque imperatorum animi virtus in pace ita ut in bellovaleret, aequabilius atque constantius sese res humanae haberent, nequealiud alio ferri neque mutari ac misceri omnia cerneres. Nam imperiumfacile iis artibus retinetur, quibus initio partum est. Verum ubi prolabore desidia, pro continentia et aequitate libido atque superbiainvasere, fortuna simul cum moribus immutatur. Ita imperium semperad optimum quemque a minus bono transfertur. Quae homines arantnavigant aedificant, virtuti omnia parent. Sed multi mortales, deditiventri atque somno, indocti incultique vitam sicuti peregrinantes tran-sigere; quibus profecto contra naturam corpus voluptati, anima onerifuit. Eorum ego vitam mortemque iuxta aestimo, quoniam de utraquesiletur. Verum enim vero is demum mihi vivere atque frui anima videtur,

6


qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae famamquaerit. Sed in magna copia rerum aliud alii natura iter ostendit.[3] Pulchrum est bene facere rei publicae, etiam bene dicere haudabsurdum est; vel pace vel bello clarum fieri licet; et qui fecere et quifacta aliorum scripsere, multi laudantur. Ac mihi quidem, tametsihaudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum, tamenin primis arduom videtur res gestas scribere: primum quod facta dictisexequenda sunt; dein quia plerique quae delicta reprehenderismalevolentia et invidia dicta putant, ubi de magna virtute atque gloriabonorum memores, quae sibi quisque facilia factu putat, aequo ani-mo accipit, supra ea veluti ficta pro falsis ducit. Sed ego adulescentulusinitio, sicuti plerique, studio ad rem publicam latus sum, iique mihimulta adversa fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia, pro virtuteaudacia largitio avaritia vigebant. Quae tametsi animus aspernabaturinsolens malarum artium, tamen inter tanta vitia inbecilla aetasambitione corrupta tenebatur; ac me, cum ab relicuorum malis moribusdissentirem, nihilo minus honoris cupido eadem quae ceteros famaatque invidia vexabat.[4] Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requieuit etmihi relicuam aetatem a re publica procul habendam decrevi, nonfuit consilium socordia atque desidia bonum otium conterere, nequevero agrum colendo aut venando, servilibus officiis, intentum aetatemagere; sed a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodemregressus statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque memo-ria digna videbantur, perscribere, eo magis quod mihi a spe metupartibus rei publicae animus liber erat. Igitur de Catilinae coniurationequam verissime potero paucis absoluam; nam id facinus in primis egomemorabile existimo sceleris atque periculi novitate. De cuius hominismoribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi faciam.[5] L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis,sed ingenio malo pravoque. Huic ab adulescentia bella intestina caedesrapinae discordia civilis grata fuere, ibique iuventutem suam exercuit.Corpus patiens inediae algoris vigiliae, supra quam cuiquam credibi-le est. Animus audax subdolus varius, cuius rei libet simulator acdissimulator, alieni appetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus;satis eloquentiae, sapientiae parum. Vastus animus immoderataincredibilia nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem L.Sullae libido maxima invaserat rei publicae capiendae; neque id quibusmodis assequeretur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat.Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiariset conscientia scelerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra

7


memoraui. Incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessimaac diversa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. Res ipsahortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, suprarepetere ac paucis instituta maiorum domi militiaeque, quo modorem publicam habuerint quantamque reliquerint, ut paulatimimmutata ex pulcherrima atque optima pessima ac flagitiosissima factasit, disserere.[6] Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initioTroiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis uagabantur, et cumhis Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio,liberum atque solutum. Hi postquam in una moenia convenere, di-spari genere, dissimili lingua, alius alio more viventes, incredibilememoratu est quam facile coaluerint: ita breui multitudo diversa atqueuaga concordia civitas facta erat. Sed postquam res eorum civibusmoribus agris aucta satis prospera satisque pollens videbatur, sicutipleraque mortalium habentur, invidia ex opulentia orta est. Igiturreges populique finitimi bello temptare, pauci ex amicis auxilio esse:nam ceteri metu perculsi a periculis aberant. At Romani domimilitiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibusobuiam ire, libertatem patriam parentisque armis tegere. post ubipericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant,magisque dandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant.Imperium legitimum, nomen imperi regium habebant. Delecti, quibuscorpus annis infirmum, ingenium sapientia validum erat, rei publicaeconsultabant: hi vel aetate vel curae similitudine patres appellabantur.Post ubi regium imperium, quod initio conseruandae libertatis atqueaugendae rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque seconuertit, immutato more annua imperia binosque imperatores sibifecere: eo modo minime posse putabant per licentiam insolescereanimum humanum.[7] Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magisqueingenium in promptu habere. Nam regibus boni quam malisuspectiores sunt, semperque iis aliena virtus formidulosa est. Sedcivitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum breuicreuerit: tanta cupido gloriae incesserat. Iam primum iuventus, simulac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae discebat,magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atqueconviviis libidinem habebant. Igitur talibus viris non labor insolitus,non locus ullus asper aut arduos erat, non armatus hostis formidulosus:virtus omnia domuerat. Sed gloriae maximum certamen inter ipsoserat: se quisque hostem ferire, murum ascendere, conspici, dum tale

8


facinus faceret, properabat. Eas divitias, eam bonam famammagnamque nobilitatem putabant. laudis auidi, pecuniae liberaleserant; gloriam ingentem, divitias honestas volebant. memorare possum,quibus in locis maximas hostium copias populus Romanus parua manufuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longiusnos ab incepto traheret.[8] Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunctas ex libi-dine magis quam ex vero celebrat obscuratque. Atheniensium resgestae, sicuti ego aestimo, satis amplae magnificaeque fuere, verumaliquanto minores tamen quam fama feruntur. Sed quia provenere ibiscriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium factapro maximis celebrantur. Ita eorum qui fecere virtus tanta habetur,quantum eam verbis potuere extollere praeclara ingenia. At populoRomano numquam ea copia fuit, quia prudentissimus quisque maximenegotiosus erat, ingenium nemo sine corpore exercebat, optimusquisque facere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari quam ipsealiorum narrare malebat.[9] Igitur domi militiaeque boni mores colebantur; concordia maxima,minima avaritia erat; ius bonumque apud eos non legibus magis quamnatura valebat. Iurgia discordias simultates cum hostibus exercebant,cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis deorum magnifi-ci, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audacia inbello, ubi pax evenerat aequitate, seque remque publicam curabant.Quarum rerum ego maxima documenta haec habeo, quod in bellosaepius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostempugnaverant quique tardius revocati proelio excesserant, quam quisigna relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant; in pace vero quodbeneficiis magis quam metu imperium agitabant et accepta iniuriaignoscere quam persequi malebant.[10] Sed ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges magni bellodomiti, nationes ferae et populi ingentes vi subacti, Carthago aemulaimperi Romani ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant,saevire fortuna ac miscere omnia coepit. Qui labores, pericula, dubiasatque asperas res facile toleraverant, iis otium divitiaeque, optandaalias, oneri miseriaeque fuere. Igitur primo pecuniae, deinde impericupido crevit: ea quasi materies omnium malorum fuere. Namqueavaritia fidem probitatem ceterasque artis bonas subuertit; pro hissuperbiam, crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit.Ambitio multos mortalis falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore,aliud in lingua promptum habere, amicitias inimicitiasque non ex re,sed ex commodo aestimare, magisque vultum quam ingenium bonum

9


habere. Haec primo paulatim crescere, interdum vindicari; post ubicontagio quasi pestilentia inuasit, civitas immutata, imperium exiustissimo atque optimo crudele intolerandumque factum.[11] Sed primo magis ambitio quam avaritia animos hominumexercebat, quod tamen vitium propius virtutem erat. Nam gloriamhonorem imperium bonus et ignauos aeque sibi exoptant; sed illevera via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciiscontendit. Auaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiensconcupiuit: ea quasi venenis malis inbuta corpus animumque virilemeffeminat, semper infinita et insatiabilis est, neque copia neque inopiaminuitur. Sed postquam L. Sulla armis recepta re publica bonis initiismalos eventus habuit, rapere omnes, trahere, domum alius, alius agroscupere, neque modum neque modestiam victores habere, foedacrudeliaque in civis facinora facere. Huc accedebat, quod L. Sullaexercitum, quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contramorem maiorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat. loca amoena,voluptaria facile in otio ferocis militum animos molliverant: ibi primuminsueuit exercitus populi Romani amare potare, signa tabulas pictasuasa caelata mirari, ea priuatim et publice rapere, delubra spoliare,sacra profanaque omnia polluere. Igitur ii milites, postquam victoriamadepti sunt, nihil relicui victis fecere. Quippe secundae res sapientiumanimos fatigant: ne illi corruptis moribus victoriae temperarent.[12] Postquam divitiae honori esse coepere et eas gloria imperiumpotentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro haberi,innocentia pro malevolentia duci coepit. Igitur ex divitiis iuventutemluxuria atque avaritia cum superbia inuasere: repere consumere, suaparvi pendere, aliena cupere, pudorem pudicitiam, divina atquehumana promiscua, nihil pensi neque moderati habere. Operaepretium est, cum domos atque villas cognoueris in urbium modumexaedificatas, visere templa deorum, quae nostri maiores, religiosissi-mi mortales, fecere. Verum illi delubra deorum pietate, domos suasgloria decorabant, neque victis quicquam praeter iniuriae licentiameripiebant. At hi contra, ignavissimi homines, per summum scelusomnia ea sociis adimere, quae fortissimi viri victores reliquerant:proinde quasi iniuriam facere, id demum esset imperio uti.[13] Nam quid ea memorem, quae nisi iis qui videre nemini credibiliasunt, a priuatis compluribus subuersos montis, maria constrata esse?Quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitiae: quippe quas honestehabere licebat, abuti per turpitudinem properabant. Sed libido stu-pri ganeae ceterique cultus non minor incesserat: viri muliebria pati,mulieres pudicitiam in propatulo habere; vescendi causa terra marique

10


omnia exquirere; dormire prius quam somni cupido esset; non famemaut sitim, neque frigus neque lassitudinem opperiri, sed ea omnialuxu antecapere. Haec iuventutem, ubi familiares opes defecerant, adfacinora incendebant: animus inbutus malis artibus haud facilelibidinibus carebat; eo profusius omnibus modis quaestui atquesumptui deditus erat.[14] In tanta tamque corrupta civitate Catilina, id quod factu facillimumerat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se tamquamstipatorum cateruas habebat. Nam quicumque impudicus adulterganeo manu ventre pene bona patria laceraverat, quique alienum aesgrande conflaverat, quo flagitium aut facinus redimeret, praetereaomnes undique parricidae sacrilegi conuicti iudiciis aut pro factisiudicium timentes, ad hoc quos manus atque lingua periurio autsanguine civili alebat, postremo omnes quos flagitium egestas consciusanimus exagitabat, ii Catilinae proximi familiaresque erant. Quod siquis etiam a culpa vacuos in amicitiam eius inciderat, cottidiano usuatque illecebris facile par similisque ceteris efficiebatur. Sed maximeadulescentium familiaritates appetebat: eorum animi molles etiam et[aetate] fluxi dolis haud difficulter capiebantur. Nam ut cuiusquestudium ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes atqueequos mercare; postremo neque sumptui neque modestiae suae parcere,dum illos obnoxios fidosque sibi faceret. Scio fuisse nonnullos, quiita existimarent iuventutem, quae domum Catilinae frequentabat, parumhoneste pudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quodcuiquam id compertum foret, haec fama valebat.[15] Iam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat,cum virgine nobili, cum sacerdote Vestae, alia huiusce modi contraius fasque. Postremo captus amore Aureliae Orestillae, cuius praeterformam nihil umquam bonus laudauit, quod ea nubere illi dubitabattimens priuignum adulta aetate, pro certo creditur necato filio vacuamdomum scelestis nuptiis fecisse. Quae quidem res mihi in primis videturcausa fuisse facinus maturandi. Namque animus impurus, dishominibusque infestus, neque vigiliis neque quietibus sedari poterat:ita conscientia mentem excitam uastabat. Igitur colos exanguis, foedioculi, citus modo, modo tardus incessus: prorsus in facie vultuquevecordia inerat.[16] Sed iuventutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multis modismala facinora edocebat. Ex illis testis signatoresque falsos commodare;fidem fortunas pericula vilia habere; post ubi eorum famam atquepudorem attriverat, maiora alia imperabat. Si causa peccandi inpraesens minus suppetebat, nihilo minus insontis sicuti sontis

11


circumvenire iugulare: scilicet ne per otium torpescerent manus autanimus, gratuito potius malus atque crudelis erat. His amicis sociisqueconfisus Catilina, simul quod aes alienum per omnis terras ingenserat et quod plerique Sullani milites, largius suo usi, rapinarum etvictoriae veteris memores civile bellum exoptabant, opprimendae reipublicae consilium cepit. In Italia nullus exercitus, Cn. Pompeius inextremis terris bellum gerebat; ipsi consulatum petenti magna spes,senatus nihil sane intentus: tutae tranquillaeque res omnes, sed eaprorsus opportuna Catilinae.[17] Igitur circiter Kalendas Iunias L. Caesare et C. Figulo consulibusprimo singulos appellare; hortari alios, alios temptare; opes suas,imparatam rem publicam, magna praemia coniurationis docere. Ubisatis explorata sunt quae voluit, in unum omnis convocat, quibusmaxima necessitudo et plurimum audaciae inerat. Eo conveneresenatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, L. Cassius Longinus,C. Cethegus. P. Et Ser. Sullae Ser. filii, L. Vargunteius, Q. Annius,M. Porcius Laeca, L. Bestia, Q. Curius; praeterea ex equestri ordineM. Fuluius Nobilior, L. Statilius, P. Gabinius Capito, C. Cornelius;ad hoc multi ex coloniis et municipiis domi nobiles. Erant praetereacomplures paulo occultius consili huiusce participes nobiles, quosmagis dominationis spes hortabatur quam inopia aut alia necessitudo.Ceterum iuventus pleraque, sed maxime nobilium Catilinae inceptisfauebat: quibus in otio vel magnifice vel molliter vivere copia erat;incerta pro certis, bellum quam pacem malebant. fuere item eatempestate qui crederent M. Licinium Crassum non ignarum eiusconsili fuisse: quia Cn. Pompeius, inuisus ipsi, magnum exercitumductabat, cuiusuis opes voluisse contra illius potentiam crescere, simulconfisum, si coniuratio valuisse, facile apud illos principem se fore.[18] Sed antea item coniurauere pauci contra rem publicam, in quisCatilina fuit. De qua quam verissime potero dicam. L. Tullo et M'.Lepido consulibus P. Autronius et P. Sulla designati consules legibusambitus interrogati poenas dederant. Post paulo Catilina pecuniarumrepetundarum reus prohibitus erat consulatum petere, quod intralegitimos dies profiteri nequiverat. Erat eodem tempore Cn. Piso,adulescens nobilis, summae audaciae, egens, factiosus, quem adperturbandam rem publicam inopia atque mali mores stimulabant.Cum hoc Catilina et Autronius circiter Nonas Decembris consiliocommunicato parabant in Capitolio Kalendis Ianuariis L. Cottam etL. Torquatum consules interficere, ipsi fascibus correptis Pisonemcum exercitu ad obtinendas duas Hispanias mittere. Ea re cognitarursus in Nonas Februarias consilium caedis transtulerant. Iam tum

12


non consulibus modo, sed plerisque senatoribus perniciemmachinabantur. Quod ni Catilina maturasset pro curia signum sociisdare, eo die post conditam urbem Romam pessimum facinus patratumforet. Quia nondum frequentes armati convenerant, ea res consiliumdiremit.[19] Postea Piso in citeriorem Hispaniam quaestor pro praetore missusest annitente Crasso, quod eum infestum inimicum Cn. Pompeiocognoverat. Neque tamen senatus provinciam inuitus dederat, quippefoedum hominem a re publica procul esse volebat, simul quia bonicomplures praesidium in eo putabant et iam tum potentia Pompeiformidulosa erat. Sed is Piso in provincia ab equitibus Hispanis, quosin exercitu ductabat, iter faciens occisus est. Sunt qui ita dicant imperiaeius iniusta superba crudelia barbaros nequivisse pati; alii autem,equites illos, Cn. Pompei veteres fidosque clientis, voluntate eiusPisonem aggressos: numquam Hispanos praeterea tale facinus fecisse,sed imperia saeva multa antea perpessos. Nos eam rem in mediorelinquemus. De superiore coniuratione satis dictum.[20] Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt,tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen in rem fore credensuniversos appellare et cohortari, in abditam partem aedium seceditatque ibi omnibus arbitris procul amotis orationem huiusce modihabuit: "Ni virtus fidesque vestra spectata mihi foret, nequiquamopportuna res cecidisset; spes magna, dominatio in manibus frustrafuissent, neque ego per ignaviam aut uana ingenia incerta pro certiscaptarem. Sed quia multis et magnis tempestatibus vos cognovi fortisfidosque mihi, eo animus ausus est maximum atque pulcherrimumfacinus incipere, simul quia vobis eadem quae mihi bona malaqueesse intellexi; nam idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitiaest. Sed ego quae mente agitavi, omnes iam antea diversi audistis.Ceterum mihi in dies magis animus accenditur, cum considero, quaecondicio vitae futura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem.Nam postquam res publica in paucorum potentium ius atque dicionemconcessit, semper illis reges tetrarchae vectigales esse, populi nationesstipendia pendere; ceteri omnes, strenui boni, nobiles atque ignobiles,vulgus fuimus sine gratia, sine auctoritate, iis obnoxii, quibus, si respublica valeret, formidini essemus. Itaque omnis gratia potentia honordivitiae apud illos sunt aut ubi illi volunt; nobis reliquere pericularepulsas iudicia egestatem. Quae quo usque tandem patiemini, o for-tissimi viri? nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseramatque inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecusamittere? verum enim vero, pro deum atque hominum fidem, victoria

13


in manu nobis est, viget aetas, animus valet; contra illis annis atquedivitiis omnia consenuerunt. tantummodo incepto opus est, cetera resexpediet. Etenim quis mortalium, cui virile ingenium est, tolerarepotest illis divitias superare, quas profundant in extruendo mari etmontibus coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad necessariadeesse? Illos binas aut amplius domos continuare, nobis laremfamiliarem nusquam ullum esse? Cum tabulas signa toreumata emunt,nova diruunt, alia aedificant, postremo omnibus modis pecuniamtrahunt vexant, tamen summa libidine divitias suas vincere nequeunt.At nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala res, spes multoasperior: denique quid relicui habemus praeter miseram animam?Quin igitur expergiscimini? En illa, illa quam saepe optastis libertas,praeterea divitiae decus gloria in oculis sita sunt; fortuna omnia eavictoribus praemia posuit. res tempus pericula egestas belli spoliamagnifica magis quam oratio mea vos hortantur. Vel imperatore velmilite me utimini: neque animus neque corpus a vobis aberit. Haecipsa, ut spero, vobiscum una consul agam, nisi forte me animus fallitet vos servire magis quam imperare parati estis."[21] Postquam accepere ea homines, quibus mala abunde omnia erant,sed neque res neque spes bona ulla, tametsi illis quieta mouere magnamerces videbatur, tamen postulauere plerique, ut proponeret, quaecondicio belli foret, quae praemia armis peterent, quid ubique opisaut spei haberent. Tum Catilina polliceri tabulas nouas, proscriptionemlocupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellumatque libido victorum fert; praeterea esse in Hispania citeriorePisonem, in Mauretania cum exercitu P. Sittium Nucerinum, consilisui participes; petere consulatum C. Antonium, quem sibi collegamfore speraret, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibuscircumventum; cum eo se consulem initium agendi facturum. Ad hocmaledictis increpabat omnis bonos, suorum unum quemque nominanslaudare: admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suae, complurispericuli aut ignominiae, multos victoriae Sullanae, quibus ea praedaefuerat. Postquam omnium animos alacris videt, cohortatus, utpetitionem suam curae haberent, conventum dimisit.[22] Fuere ea tempestate qui dicerent Catilinam oratione habita, cumad ius iurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporissanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: inde cum postexecrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fiericonsueuit, aperuisse consilium suum, atque eo dicationem fecisse,quo inter se fidi magis forent alius alii tanti facinoris conscii. Nonnullificta et haec et multa praeterea existimabant ab iis, qui Ciceronis

14


invidiam quae postea orta est leniri credebant atrocitate sceleris eorum,qui poenas dederant. Nobis ea res pro magnitudine parum comperta est.[23] Sed in ea coniuratione fuit Q. Curius, natus haud obscuro loco,flagitiis atque facinoribus coopertus, quem censores senatu probri gratiamouerant. Huic homini non minor uanitas inerat quam audacia: nequereticere quae audierat, neque suamet ipse scelera occultare, prorsusneque dicere neque facere quicquam pensi habebat. Erat ei cumFuluia, muliere nobili, stupri vetus consuetudo. cui cum minus gratusesset, quia inopia minus largiri poterat, repente glorians mariamontisque polliceri coepit et minari etiam ferro, ni sibi obnoxia foret,postremo ferocius agitare quam solitus erat. At Fuluia insolentiae Curicausa cognita tale periculum rei publicae haud occultum habuit, sedsublato auctore de Catilinae coniuratione quae quoque modo audieratcompluribus narrauit. Ea res in primis studia hominum accendit adconsulatum mandandum M. Tullio Ciceroni. Namque antea pleraquenobilitas invidia aestuabat, et quasi pollui consulatum credebant, sieum quamuis egregius homo novos adeptus foret. Sed ubi periculumadvenit, invidia atque superbia post fuere.[24] Igitur comitiis habitis consules declarantur M. Tullius et C.Antonius. Quod factum primo popularis coniurationis concusserat.Neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed in dies plura agitare:arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua aut amicorumfide sumptam mutuam Faesulas ad Manlium quendam portare, quipostea princeps fuit belli faciendi. Ea tempestate plurimos cuiusquegeneris homines ascivisse sibi dicitur, mulieres etiam aliquot, quaeprimo ingentis sumptus stupro corporis toleraverant, post ubi aetastantummodo quaestui neque luxuriae modum fecerat, aes alienumgrande conflaverant. Per eas se Catilina credebat posse servitia urbanasollicitare, urbem incendere, viros earum vel adiungere sibi velinterficere.[25] Sed in iis erat Sempronia, quae multa saepe virilis audaciae facinoracommiserat. Haec mulier genere atque forma, praeterea viro liberissatis fortunata fuit; litteris Graecis Latinis docta, psallere [et] saltareelegantius quam necesse est probae, multa alia, quae instrumentaluxuriae sunt. Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitiafuit; pecuniae an famae minus parceret, haud facile discerneres; libi-do sic accensa, ut saepius peteret viros quam peteretur. Sed ea saepeantehac fidem prodiderat, creditum abiuraverat, caedis conscia fuerat:luxuria atque inopia praeceps abierat. Verum ingenium eius haudabsurdum: posse versus facere, iocum mouere, sermone uti vel mode-sto vel molli vel procaci; prorsus multae facetiae multusque lepos inerat.

15


[26] His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proximum annumconsulatum petabat, sperans, si designatus foret, facile se ex voluntateAntonio usurum. Neque interea quietus erat, sed omnibus modisinsidias parabat Ciceroni. Neque illi tamen ad cavendum dolus autastutiae deerant. Namque a principio consulatus sui multa pollicendoper Fuluiam effecerat, ut Q. Curius, de quo paulo ante memoravi,consilia Catilinae sibi proderet; ad hoc collegam suum Antoniumpactione provinciae perpulerat, ne contra rem publicam sentiret; circumse praesidia amicorum atque clientium occulte habebat. Postquamdies comitiorum venit et Catilinae neque petitio neque insidiae, quasconsulibus in campo fecerat, prospere cessere, constituit bellum facereet extrema omnia experiri, quoniam quae occulte temptaverat asperafoedaque evenerant.[27] Igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partem Etruriae,Septimium quendam Camertem in agrum Picenum, C. Iulium inApuliam dimisit, praeterea alium alio, quem ubique opportunum sibifore credebat. Interea Romae multa simul moliri: consulibus insidiastendere, parare incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere;ipse cum telo esse, item alios iubere, hortari uti semper intenti paratiqueessent; dies noctisque festinare vigilare, neque insomniis neque laborefatigari. Postremo, ubi multa agitanti nihil procedit, rursus intempestanocte coniurationis principes convocat per M. Porcium Laecam, ibiquemulta de ignavia eorum questus docet se Manlium praemisisse adeam multitudinem, quam ad capienda arma paraverat, item alios inalia loca opportuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitumproficisci cupere, si prius Ciceronem oppressisset: eum suis consiliismultum officere.[28] Igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius equesRomanus operam suam pollicitus et cum eo L. Vargunteius senatorconstituere ea nocte paulo post cum armatis hominibus sicuti salutatumintroire ad Ciceronem ac de improuiso domi suae imparatumconfodere. Curius ubi intellegit, quantum periculum consuliimpendeat, propere per Fuluiam Ciceroni dolum qui parabaturenuntiat. Ita illi ianua prohibiti tantum facinus frustra susceperant.Interea Manlius in Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac doloreiniuriae nouarum rerum cupidam, quod Sullae dominatione agrosbonaque omnia amiserat, praeterea latrones cuiusque generis, quo-rum in ea regione magna copia erat, nonnullos ex Sullanis coloniis,quibus libido atque luxuria ex magnis rapinis nihil relicui fecerant.[29] Ea cum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quodneque urbem ab insidiis priuato consilio longius tueri poterat neque,

16


exercitus Manli quantus aut quo consilio foret, satis compertumhabebat, rem ad senatum refert, iam antea vulgi rumoribus exagitatam.Itaque, quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decrevit,darent operam consules, ne quid res publica detrimenti caperet. Eapotestas per senatum more Romano magistratui maxima permittitur:exercitum parare, bellum gerere, coercere omnibus modis socios atquecivis, domi militiaeque imperium atque indicium summum habere;aliter sine populi iussu nullius earum rerum consuli ius est.[30] Post paucos dies L. Saenius senator in senatu litteras recitauit,quas Faesulis allatas sibi dicebat, in quibus scriptum erat C. Manliumarma cepisse cum magna multitudine ante diem VI KalendasNouembris. Simul, id quod in tali re solet, alii portenta atque prodigianuntiabant, alii conventus fieri, arma portari, Capuae atque in Apuliaseruile bellum moueri. Igitur senati decreto Q. Marcius Rex Faesulas,Q. Metellus Creticus in Apuliam circumque ea loca missi--hi utriquead urbem imperatores erant, impediti ne triumpharent calumniapaucorum, quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos erat--, sed praetores Q. Pompeius Rufus Capuam, Q. Metellus Celer inagrum Picenum, iisque permissum, uti pro tempore atque periculoexercitum compararent. Ad hoc, si quis indicavisset de coniuratione,quae contra rem publicam facta erat, praemium servo libertatem etsestertia centum, libero impunitatem eius rei et sestertia ducenta [milia],itemque decrevere, uti gladiatoriae familiae Capuam et in ceteramunicipia distribuerentur pro cuiusque opibus, Romae per totamurbem vigiliae haberentur iisque minores magistratus praeessent.[31] Quis rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat. Exsumma laetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, repenteomnis tristitia inuasit: festinare, trepidare, neque loco neque hominicuiquam satis credere, neque bellum gerere neque pacem habere, suoquisque metu pericula metiri. Ad hoc mulieres, quibus rei publicaemagnitudine belli timor insolitus incesserat, afflictare sese, manussupplices ad caelum tendere, miserari parvos liberos, rogitare omnia,omni rumore pavere, arripere omnia superbia atque deliciis omissis,sibi patriaeque diffidere. At Catilinae crudelis animus eadem illamouebat, tametsi praesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatuserat ab L. Paulo. Postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi,sicut iurgio lacessitus foret, in senatum venit. Tum M. Tullius consul,siue praesentiam eius timens siue ira commotus, orationem habuitluculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit.Sed ubi ille assedit, Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda omnia,demisso vultu, voce supplici postulare a patribus coepit, ne quid de

17


se temere crederent: ea familia ortum, ita se ab adulescentia vitaminstituisse, ut omnia bona in spe haberet; ne existimarent sibi, patriciohomini, cuius ipsius atque maiorum plurima beneficia in plebemRomanam essent, perdita re publica opus esse, cum eam seruaret M.Tullius, inquilinus civis urbis Romae. Ad hoc male dicta alia cumadderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam vocare. Tum illefuribundus "quoniam quidem circumventus" inquit "ab inimicispraeceps agor, incendium meum ruina extinguam."[32] Deinde se ex curia domum proripuit. Ibi multa ipse secum volvens,quod neque insidiae consuli procedebant et ab incendio intellegebaturbem vigiliis munitam, optimum factu credens exercitum augere ac,prius quam legiones scriberentur, multa antecapere, quae bello usuiforent, nocte intempesta cum paucis in Manliana castra profectus est.Sed Cethego atque Lentulo ceterisque, quorum cognoverat promptamaudaciam, mandat, quibus rebus possent, opes factionis confirment,insidias consuli maturent, caedem incendia aliaque belli facinoraparent: sese propediem cum magno exercitu ad urbem accessurum.Dum haec Romae geruntur, C. Manlius ex suo numero legatos adMarcium Regem mittit cum mandatis huiusce modi:[33] "Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contrapatriam cepisse neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corporanostra ab iniuria tuta forent, qui miseri, egentes violentia atquecrudelitate faeneratorum plerique patriae, sed omnes fama atquefortunis expertes sumus. Neque cuiquam nostrum licuit more maiorumlege uti neque amisso patrimonio liberum corpus habere: tanta saevitiafaeneratorum atque praetoris fuit. Saepe maiores vestrum, miserti plebisRomanae, decretis suis inopiae eius opitulati sunt, ac novissime me-moria nostra propter magnitudinem aeris alieni volentibus omnibusbonis argentum aere solutum est. Saepe ipsa plebs, aut dominandistudio permota aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit.At nos non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causabella atque certamina omnia inter mortalis sunt, sed libertatem, quamnemo bonus nisi cum anima simul amittit. Te atque senatumobtestamur, consulatis miseris civibus, legis praesidium quod iniquitaspraetoris eripuit restituatis, neve nobis eam neccessitudinem imponatis,ut quaeramus, quonam modo maxime ulti sanguinem nostrumpereamus."[34] Ad haec Q. Marcius respondit, si quid ab senatu petere vellent,ab armis discedant, Romam supplices proficiscantur: ea mansuetudi-ne atque misericordia senatum populi Romani semper fuisse, ut nemoumquam ab eo frustra auxilium petiuerit. At Catilina ex itinere

18


plerisque consularibus, praeterea optimo cuique litteras mittit: se falsiscriminibus circumventum, quoniam factioni inimicorum resisterenequiuerit, fortunae cedere, Massiliam in exilium proficisci, non quosibi tanti sceleris conscius esset, sed uti res publica quieta foret neveex sua contentione seditio oreretur. Ab his longe diversas litteras Q.Catulus in senatu recitauit, quas sibi nomine Catilinae redditas dicebat.Earum exemplum infra scriptum est.[35] "L. Catilina Q. Catulo. Egregia tua fides, re cognita, grata mihimagnis in meis periculis, fiduciam commendationi meae tribuit. Quamob rem defensionem in novo consilio non statui parare: satisfactionemex nulla conscientia de culpa proponere decrevi, quam me dius fidiusveram licet cognoscas. Iniuriis contumeliisque consitatus, quod fructulaboris industriaeque meae priuatus statum dignitatis non obtinebam,publicam miserorum causam pro mea consuetudine suscepi, non quinaes alienum meis nominibus ex possessionibus soluere non possem--et alienis nominibus liberalitas Orestillae suis filiaeque copiispersolueret--, sed quod non dignos homines honore honestatosvidebam meque falsa suspicione alienatum esse sentiebam. Hoc no-mine satis honestas pro meo casu spes relicuae dignitatis conseruandaesum secutus. plura cum scribere vellem, nuntiatum est vim mihi parari.Nunc Orestillam commendo tuaeque fidei trado; eam ab iniuriadefendas, per liberos tuos rogatus. Haveto."[36] Sed ipse paucos dies commoratus apud C. Flaminium in agroArretino, dum vicinitatem antea sollicitatam armis exornat, cum fascibusatque aliis imperi insignibus in castra ad Manlium contendit. Haecubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostis iudicat,ceterae multitudini diem statuit, ante quam sine fraude liceret ab armisdiscedere praeter rerum capitalium condemnatis. Praeterea decernit,uti consules dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinampersequi maturet, Cicero urbi praesidio sit. Ea tempestate mihiimperium populi Romani multo maxime miserabile visum est. cuicum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domiotiumatque divitiae, quae prima mortales putant, affluerent, fuere tamenciues, qui seque remque publicam obstinatis animis perditum irent.Namque duobus senati decretis ex tanta multitudine neque praemioinductus coniurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquamomnium discesserat: tanta vis morbi atque uti tabes plerosque civiumanimos inuaserat.[37] Neque solum illis aliena menserat, qui conscii coniurationisfuerant, sed omnino cuncta plebes nouarum rerum studio Catilinaeincepta probabat. Id adeo more suo videbatur facere. Nam semper in

19


civitate, quibus opes nullae sunt, bonis invident, malos extollunt,vetera odere, noua exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student,turba atque seditionibus sine cura aluntur, quoniam egestas facilehabetur sine damno. Sed urbana plebes, ea vero praeceps erat de multiscausis. Primum omnium qui ubique probro atque petulantia maximepraestabant, item alii per dedecora patrimoniis amissis, postremoomnes quos flagitium aut facinus domo expulerat, ii Romam sicut insentinam confluxerant. Deinde multi memores Sullanae victoriae, quodex gregariis militibus alios senatores videbant, alios ita divites, ut re-gio victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis foret,ex victoria talia sperabat. praeterea iuventus, quae in agris manuummercede inopiam toleraverat, priuatis atque publicis largitionibus excitaurbanum otium ingrato labori praetulerat. Eos atque alios omnis malumpublicum alebat. Quo minus mirandum est homines egentis, malismoribus, maxima spe rei publicae iuxta ac sibi consuluisse. praeterea,quorum victoria Sullae parentes proscripti, bona erepta, ius libertatisimminutum erat, haud sane alio animo belli eventum expectabant.Ad hoc quicumque aliarum atque senatus partium erant, conturbarirem publicam quam minus valere ipsi malebant. Id adeo malum multospost annos in civitatem reverterat.[38] Nam postquam Cn. Pompeio et M. Crasso consulibus tribuniciapostestas restituta est, homines adulescentes summam potestatem nacti,quibus aetas animusque ferox erat, coepere senatum criminandoplebem exagitare, dein largiendo atque pollicitando magis incendere,ita ipsi clari potentesque fieri. contra eos summa ope nitebatur pleraquenobilitas senatus specie pro sua magnitudine. Namque, uti paucisverum absoluam, post illa tempora quicumque rem publicam agitavere,honestis nominibus, alii sicuti populi iura defenderent, pars quo senatusauctoritas maxima foret, bonum publicum simulantes pro sua quisquepotentia certabant. Neque illis modestia neque modus contentioniserat: utrique victoriam crudeliter exercebant.[39] Sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritimum atqueMithridaticum missus est, plebis opes imminutae, paucorum potentiacrevit. Ii magistratus, provincias aliaque omnia tenere; ipsi innoxii,florentes, sine metu aetatem agere ceterosque iudiciis terrere, quoplebem in magistratu placidius tractarent. Sed ubi primum dubiisrebus nouandi spes oblata est, vetus certamen animos eorum arrexit.Quod si primo proelio Catilina superior aut aequa manu discessisset,profecto magna clades atque calamitas rem publicam oppressisset,neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea uti licuisset, quindefessis et exanguibus qui plus posset imperium atque libertatem

20


extorqueret. fuere tamen extra coniurationem complures, qui adCatilinam initio profecti sunt. In iis erat Fuluius, senatoris filius, quemretractum ex itinere parens necari iussit. Isdem temporibus RomaeLentulus, sicuti Catilina praeceperat, quoscumque moribus aut for-tuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per alios sollicitabat,neque solum civis, sed cuiusque modi genus hominum, quod modobello usui foret.[40] Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, uti legatos Allobrogumrequirat eosque, si possit, impellat ad societatem belli, existimanspublice priuatimque aere alieno oppressos, praeterea quod natura gensGallica bellicosa esset, facile eos ad tale consilium adduci posse.Umbrenus quod in Gallia negotiatus erat, plerisque principibuscivitatium notus erat atque eos noverat. Itaque sine mora, ubi primumlegatos in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis et quasidolens eius casum requirere coepit, quem exitum tantis malis sperarent.Postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, accusare senatum,quod in eo auxili nihil esset, miseriis suis remedium mortem expectare,"at ego" inquit "vobis, si modo viri esse vultis, rationem ostendam,qua tanta ista mala effugiatis". Haec ubi dixit, Allobroges in maximamspem adducti Umbrenum orare, ut sui misereretur: nihil tam asperumneque tam difficile esse, quod non cupidissime facturi essent, dum eares civitatem aere alieno liberaret. Ille eos in domum D. Bruti perducit,quod foro propinqua erat neque aliena consili propter Semproniam;nam tum Brutus ab Roma aberat. praeterea Gabinium arcessit, quomaior auctoritas sermoni inesset. Eo praesente coniurationem aperit,nominat socios, praeterea multos cuiusque generis innoxios, quo legatisanimus amplior esset. Deinde eos pollicitos operam suam domumdimittit.[41] Sed Allobroges diu in incerto habuere, quidnam consili caperent.In altera parte erat aes alienum, studium belli, magna merces in spevictoriae; at in altera maiores opes, tuta consilia, pro incerta spe certapraemia. Haec illis volventibus tandem vicit fortuna rei publicae. ItaqueQ. Fabio Sangae, cuius patrocinio civitas plurimum utebatur, remomnem, uti cognoverant, aperiunt. Cicero per Sangam consilio cognitolegatis praecipit, ut studium coniurationis vehementer simulent, ceterosadeant, bene polliceantur dentque operam, uti eos quam maximemanufestos habeant.[42] Isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore, item inagro Piceno Bruttio Apulia motus erat. Namque illi, quos ante Catili-na dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta simul agebant.Nocturnis consiliis, armorum atque telorum portationibus, festinando

21


agitando omnia plus timoris quam periculi effecerant. Ex eo numerocompluris Q. Metellus Celer praetor ex senatus consulto causa cognitain vincula coniecerat, item in citeriore Gallia C. Murena, qui eiprovinciae legatus praeerat.[43] At Romae Lentulus cum ceteris, qui principes coniurationis erant,paratis ut videbatur magnis copiis constituerant, uti, cum Catilina inagrum Aefulanum cum exercitu venisset, L. Bestia tribunus plebiscontione habita quereretur de actionibus Ciceronis bellique grauissimiinvidiam optimo consuli imponeret: eo signo proxima nocte ceteramultitudo coniurationis suum quodque negotium exequeretur. Sedea divisa hoc modo dicebantur: Statilius et Gabinius ut cum magnamanu duodecim simul opportuna loca urbis incenderent, quo tumultufacilior aditus ad consulem ceterosque, quibus insidiae parabantur,fieret; Cethegus Ciceronis ianuam obsideret eumque vi aggrederetur;alius autem alium, sed filii familiarum, quorum ex nobilitate maximapars erat, parentis interficerent; simul caede et incendio perculsisomnibus ad Catilinam erumperent. Inter haec parata atque decretaCethegus semper querebatur de ignavia sociorum: illos dubitando etdies prolatando magnas opportunitates corrumpere: facto, non con-sulto in tali periculo opus esse, seque, si pauci adiuvarent, languentibusaliis impetum in curiam facturum. Natura ferox, vehemens, manupromptus erat, maximum bonum in celeritate putabat.[44] Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceterosconveniunt. ab Lentulo, Cethego, Statilio, item Cassio postulant iusiurandum, quod signatum ad civis perferant: aliter haud facile eos adtantum negotium impelli posse. Ceteri nihil suspicantes dant, Cassiussemet eo breui venturum pollicetur ac paulo ante legatos ex urbeproficiscitur. Lentulus cum iis T. Volturcium quendam Crotoniensemmittit, ut Allobroges, prius quam domum pergerent, cum Catilinadata atque accepta fide societatem confirmarent. Ipse Volturcio litterasad Catilinam dat, quarum exemplum infra scriptum est. "qui sim, exeo, quem ad te misi, cognosces. fac cogites, in quanta calamitate sis, etmemineris te virum esse. consideres, quid tuae rationes postulent.auxilium petas ab omnibus, etiam ab infimis." ad hoc mandata verbisdat: cum ab senatu hostis iudicatus sit, quo consilio servitia repudiet?In urbe parata esse quae iusserit. Ne cunctetur ipse propius accedere.[45] His rebus ita actis, constituta nocte qua proficiscerentur Ciceroper legatos cuncta edoctus L. Valerio Flacco et C. Pomptino praetoribusimperat, ut in ponte Muluio per insidias Allobrogum comitatusdeprehendant. Rem omnem aperit, cuius gratia mittebantur; cetera,uti facto opus sit, ita agant permittit. Illi, homines militares, sine tumultu

22


praesidiis collocatis, sicuti praeceptum erat, occulte pontem obsidunt.Postquam ad id loci legati cum Volturcio venerunt et simul utrimqueclamor exortus est, Galli cito cognito consilio sine mora praetoribusse tradunt, Volturcius primo cohortatus ceteros gladio se a multitudinedefendit, deinde, ubi a legatis desertus est, multa prius de salute suaPomptinum obtestatus, quod ei notus erat, postremo timidus ac vitaediffidens velut hostibus sese praetoribus dedit.[46] Quibus rebus confectis omnia propere per nuntios consulideclarantur. At illum ingens cura atque laetitia simul occupauere.Nam laetabatur intellegens coniuratione patefacta civitatem periculisereptam esse; porro autem anxius erat dubitans, in maximo sceleretantis civibus deprehensis quid facto opus esset: poenam illorum sibioneri, impunitatem perdendae rei publicae fore credebat. Igiturconfirmato animo vocari ad sese iubet Lentulum, Cethegum, Statilium,Gabinium itemque Caeparium Terracinensem, qui in Apuliam adconcitanda servitia proficisci parabat. Ceteri sine mora veniunt;Caeparius, paulo ante domo egressus, cognito indicio ex urbeprofugerat. Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenensin senatum perducit, reliquos cum custodibus in aedem Concordiaevenire iubet. Eo senatum advocat magnaque frequentia eius ordinisVolturcium cum legatis introducit, Flaccum praetorem scrinium cumlitteris, quas a legatis acceperat, eodem afferre iubet.[47] Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid autqua de causa consili habuisset, primo fingere alia dissimulare deconiuratione; post ubi fide publica dicere iussus est, omnia, uti gestaerant, aperit docetque se paucis ante diebus a Gabinio et Caepariosocium asscitum nihil amplius scire quam legatos, tantummodo audiresolitum ex Gabinio P. Autronium, Ser Sullam, L. Vargunteium, multospraeterea in ea coniuratione esse. Eadem Galli fatentur ac Lentulumdissimulantem coarguunt praeter litteras sermonibus, quos ille haberesolitus erat: ex libris Sibyllinis regnum Romae tribus Corneliis portendi;Cinnam atque Sullam antea, se tertium esse cui fatum foret urbis potiri;praeterea ab incenso Capitolio illum esse vigesumum annum quemsaepe ex prodigiis haruspices respondissent bello civili cruentum foreigitur perlectis litteris, cum prius omnes signa sua cognovissent, senatusdecernit, uti abdicato magistratu Lentulus itemque ceteri in liberiscustodiis habeantur. Itaque Lentulus P. Lentulo Spintheri, qui tumaedilis erat, Cethegus Q. Cornificio, Statilius C. Caesari, Gabinius MCrasso, Caeparius--nam is paulo ante ex fuga retractus erat--Cn.Terentio senatori traduntur.[48] Interea plebs coniuratione patefacta quae primo cupida rerum

23


nouarum nimis bello fauebat, mutata mente Catilinae consilia execrari,Ciceronem ad caelum tollere: veluti ex seruitute erepta gaudium atquelaetitiam agitabat. Namque alia belli facinora praedae magis quamdetrimento fore, incendium vero crudele, immoderatum ac sibi maximecalamitosum putabat, quippe cui omnes copiae in usu cottidiano etcultu corporis erant. Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatumadductus erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractumaiebant. Is cum se diceret indicaturum de coniuratione, si fides publicadata esset, iussus a consule quae sciret edicere, eadem fere quaeVolturcius de paratis incendiis, de caede bonorum, de itinere hostiumsenatum docet: praeterea se missum a M. Crasso, qui Catilinaenuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniurationedeprehensi terrerent, eoque magis properaret ad urbem accedere, quoet ceterorum animos reficeret et illi facilius e periculo eriperentur. Sedubi Tarquinius Crassum nominavit, hominem nobilem, maximisdivitiis, summa potentia, alii rem incredibilem rati, pars tametsi verumexistimabant, tamen quia in tali tempore tanta vis hominis magislenienda quam exagitanda videbatur, plerique Crasso ex negotiispriuatis obnoxii, conclamant indicem falsum esse, deque ea re postulantuti referatur. Itaque consulente Cicerone frequens senatus decernitTarquini indicium falsum videri eumque in vinculis retinendum nequeamplius potestatem faciendam, nisi de eo indicaret, cuius consiliotantam rem esset mentitus. Erant eo tempore qui existimarent indiciumillud a P. Autronio machinatum, quo facilius appellato Crasso persocietatem periculi reliquos illius potentia tegeret. Alii Tarquinium aCicerone immissum aiebant, ne Crassus more suo suscepto malorumpatrocinio rem publicam conturbaret. Ipsum Crassum ego posteapraedicantem audiui tantam illam contumeliam sibi ab Ciceroneimpositam.[49] Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso [neque precibus]neque pretio neque gratia Ciceronem impellere potuere, uti perAllobroges aut alium indicem C. Caesar falso nominaretur. Namuterque cum illo grauis inimicitias exercebat: Piso oppugnatus iniudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam Transpadanisupplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus,quod extrema aetate, maximis honoribus usus, ab adulescentuloCaesare victus discesserat. Res autem opportuna videbatur, quod ispriuatim egregia liberalitate, publice maximis muneribus grandempecuniam debebat. Sed ubi consulem ad tantum facinus impellerenequeunt, ipsi singillatim circumeundo atque ementiendo, quae seex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicerent, magnam illi invidiam

24


conflaverant, usque eo ut nonnulli equites Romani, qui praesidi cau-sa cum telis erant circum aedem Concordiae, seu periculi magnitudineseu animi mobilitate impulsi, quo studium suum in rem publicamclarius esset, egredienti ex senatu Caesari gladio minitarentur.[50] Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et T.Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur, liberti etpauci ex clientibus Lentuli diversis itineribus opifices atque servitiain vicis ad eum eripiendum sollicitabant, partim exquirebant ducesmultitudinum, qui pretio rem publicam vexare soliti erant. Cethegusautem per nuntios familiam atque libertos suos, lectos et exercitatos,orabat in audaciam, ut grege facto cum telis ad sese irrumperent.Consul ubi ea parari cognovit, dispositis praesidiis, ut res atque tempusmonebat, convocato senatu refert, quid de iis fieri placeat, qui incustodiam traditi erant. Sed eos paulo ante frequens senatus iudicaveratcontra rem publicam fecisse. Tum D. Iunius Silanus primus sententiamrogatus, quod eo tempore consul designatus erat, de iis, qui in custodiistenebantur, et praeterea de L. Cassio, P. Furio, P. Umbreno, Q. Annio,si deprehensi forent, supplicium sumendum decreverat; isque posteapermotus oratione C. Caesaris pedibus in sententiam Ti Neronisiturum se dixit, quod de ea re praesidiis additis referendum censuerat.Sed Caesar, ubi ad eum ventum est, rogatus sententiam a consulehuiusce modi verba locutus est:[51] "Omnis homines, patres conscripti, qui de rebus dubiisconsultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet.Haud facile animus verum providet, ubi illa officiunt, neque quisquamomnium libidini simul et usui paruit. Ubi intenderis ingenium, valet;si libido possidet, ea dominatur, animus nihil valet. Magna mihi co-pia est memorandi, patres conscripti, quae reges atque populi ira autmisericordia impulsi male consuluerint. Sed ea malo dicere, quaemaiores nostri contra libidinem animi sui recte atque ordine fecere.Bello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, Rhodiorum civitasmagna atque magnifica, quae populi Romani opibus creverat, infidaet adversa nobis fuit. Sed postquam bello confecto de Rhodiisconsultum est, maiores nostri, ne quis divitiarum magis quam iniuriiaecausa bellum inceptum diceret, impunitos eos dimisere. Item bellisPunicis omnibus, cum saepe Carthaginienses et in pace et per indutiasmulta nefaria facinora fecissent, numquam ipsi per occasionem taliafecere: magis quid se dignum foret, quam quid in illos iure fieri posset,quaerebant. Hoc item vobis providendum est, patres conscripti. Neplus apud vos valeat P. Lentuli et ceterorum scelus quam vestra dignitas,neu magis irae vestrae quam famae consulatis. Nam si digna poena

25


pro factis eorum reperitur, novum consilium approbo; sin magnitudosceleris omnium ingenia exuperat, his utendum censeo, quae legibuscomparata sunt. Plerique eorum, qui ante me sententias dixerunt,composite atque magnifice casum rei publicae miserati sunt. Quaebelli saevitia esset, quae victis acciderent, enumerauere: rapi virgines,pveros; divelli liberos a parentum complexu; matres familiarum patiquae victoribus collibuissent; fana atque domos spoliari; caedem, in-cendia fieri; postremo armis, cadaueribus, cruore atque luctu omniacompleri. Sed, per deos immortalis, quo illa oratio pertinuit? An utivos infestos coniurationi faceret? scilicet, quem res tanta et tam atroxnon permouit, eum oratio accendet. Non ita est, neque cuiquammortalium iniuriae suae paruae videntur, multi eas grauius aequohabuere. Sed alia aliis licentia est, patres conscripti. Qui demissi inobscuro vitam habent, si quid iracundia deliquere, pauci sciunt, famaatque fortuna eorum pares sunt; qui magno imperio praediti in excelsoaetatem agunt, eorum facta cuncti mortales nouere. Ita in maximafortuna minima licentia est; neque studere neque odisse, sed minimeirasci decet; quae apud alios iracundia dicitur, ea in imperio superbiaatque crudelitas appellatur. Equidem ego sic existimo, patres conscripti,omnis cruciatus minores quam facinora illorum esse. Sed pleriquemortales postrema meminere et in hominibus impiis sceleris eorumobliti de poena disserunt, si ea paulo seuerior fuit. D. Silanum, virumfortem atque strenuum, certo scio quae dixerit studio rei publicaedixisse, neque illum in tanta re gratiam aut inimicitias exercere: eosmores eamque modestiam viri cognovi. Verum sententia eius mihinon crudelis--quid enim in talis homines crudele fieri potest?--sedaliena a re publica nostra videtur. Nam profecto aut metus aut iniuriate subegit, Silane, consulem designatum genus poenae novumdecernere. De timore superuacuaneum est disserere, cum praesertimdiligentia clarissimi viri consulis tanta praesidia sint in armis. De poenapossum equidem dicere, id quod res habet, in luctu atque miseriismortem aerumnarum requiem, non cruciatum esse; eam cunctamortalium mala dissoluere; ultra neque curae neque gaudio locumesse. Sed, per deos immortalis, quam ob rem in sententiam nonaddidisti, uti prius verberibus in eos animaduerteretur? An quia lexPorcia vetat? At aliae leges item condemnatis civibus non animameripi, sed exilium permitti iubent. An quia grauius est verberari quamnecari? Quid autem acerbum aut nimis graue est in homines tantifacinoris conuictos? sin quia leuius est, qui convenit in minore negotiolegem timere, cum eam in maiore neglegeris? At enim quis reprehendetquod in parricidas rei publicae decretum erit? tempus dies fortuna,

26


cuius libido gentibus moderatur. Illis merito accidet quicquid evenerit;ceterum vos, patres conscripti, quid in alios statuatis, considerate.omnia mala exempla ex rebus bonis orta sunt. Sed ubi imperium adignaros eius aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum abdignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur. Lacedaemoniideuictis Atheniensibus triginta viros imposuere, qui rem publicameorum tractarent. Ii primo coepere pessimum quemque et omnibusinuisum indemnatum necare: ea populus laetari et merito dicere fieri.Post ubi paulatim licentia crevit, iuxta bonos et malos libidinoseinterficere, ceteros metu terrere: ita civitas seruitute oppressa stultaelaetitiae grauis poenas dedit. Nostra memoria victor Sulla cumDamasippum et alios eius modi, qui malo rei publicae creverant,iugulari iussit, quis non factum eius laudabat? homines scelestos etfactiosos, qui seditionibus rem publicam exagitaverant, merito necatosaiebant. Sed ea res magnae initium cladis fuit. Nam uti quisque domumaut villam, postremo uas aut vestimentum alicuius concupiverat, dabatoperam, uti is in proscriptorum numero esset. Ita illi, quibusDamasippi mors laetitiae fuerat, paulo post ipsi trahebantur, nequeprius finis iugulandi fuit, quam Sulla omnis suos divitiis expleuit.Atque haec ego non in M. Tullio neque his temporibus vereor, sed inmagna civitate multa et varia ingenia sunt. Potest alio tempore, alioconsule, cui item exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi.ubi hoc exemplo per senatus decretum consul gladium eduxerit, quisilli finem statuet aut quis moderabitur? maiores nostri, patres conscripti,neque consili neque audaciae umquam eguere; neque illis superbiaobstabat. Quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur.Arma atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum abTuscis pleraque sumpserunt. Postremo, quod ubique apud socios authostis idoneum videbatur, cum summo studio domi exequebantur:imitari quam invidere bonis malebant. Sed eodem illo temporeGraeciae morem imitati verberibus animaduertebant in civis, decondemnatis summum supplicium sumebant. Postquam res publicaadoleuit et multitudine civium factiones valuere, circumvenireinnocentes, alia huiusce modi fieri coepere, tum lex Porcia aliaequeleges paratae sunt, quibus legibus exilium damnatis permissum est.Hanc ego causam, patres conscripti, quo minus novum consiliumcapiamus, in primis magnam puto. Profecto virtus atque sapientiamaior illis fuit, qui ex paruis opibus tantum imperium fecere, quamin nobis, qui ea bene parta vix retinemus. Placet igitur eos dimitti etaugeri exercitum Catilinae? Minime. Sed ita censeo: publicandas eorumpecunias, ipsos in vinculis habendos per municipia, quae maxime

27


opibus valent; neu quis de iis postea ad senatum referat neve cumpopulo agat; qui aliter fecerit, senatum existimare eum contra rempublicam et salutem omnium facturum."[52] Postquam Caesar dicendi finem fecit, ceteri verbo alius alii varieassentiebantur. at M. Porcius Cato rogatus sententiam huiusce modiorationem habuit: "Longe alia mihi mens est, patres conscripti, cumres atque pericula nostra considero, et cum sententias nonnullorumipse mecum reputo. Illi mihi disseruisse videntur de poena eorum,qui patriae, parentibus, aris atque focis suis bellum parauere; res autemmonet cauere ab illis magis quam quid in illos statuamus consultare.Nam cetera maleficia tum persequare, ubi facta sunt; hoc nisi providerisne accidat, ubi evenit, frustra iudicia implores: capta urbe nihil fitreliqui victis. Sed, per deos immortalis, vos ego appello, qui semperdomos, villas, signa, tabulas vestras pluris quam rem publicam fecistis:si ista, cuiuscumque modi sunt quae amplexamini, retinere, sivoluptatibus vestris otium praebere vultis, expergiscimini aliquandoet capessite rem publicam. Non agitur de vectigalibus neque desociorum iniuriis: libertas et anima nostra in dubio est. Saepenumero,patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuriaatque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortalis eacausa aduersos habeo. Qui mihi atque animo meo nullius umquamdelicti gratiam fecissem, haut facile alterius libidini male factacondonabam. Sed ea tametsi vos parui pendebatis, tamen res publicafirma erat, opulentia neglegentiam tolerabat. Nunc vero non id agitur,bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum aut quammagnificum imperium populi Romani sit, sed haec, cuiuscumque modividentur, nostra an nobiscum una hostium futura sint. Hic mihiquisquam mansuetudinem et misericordiam nominat. Iam pridemequidem nos vera vocabula rerum amisimus: quia bona aliena largiriliberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur, eo res publicain extremo sita est. Sint sane, quoniam ita se mores habent, liberalesex sociorum fortunis, sint misericordes in furibus aerari: ne illisanguinem nostrum largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, bonosomnis perditum eant. Bene et composite C. Caesar paulo ante in hocordine de vita et morte disseruit, credo falsa existimans ea, quae deinferis memorantur: diverso itinere malos a bonis loca taetra, inculta,foeda atque formidulosa habere. Itaque censuit pecunias eorumpublicandas, ipsos per municipia in custodiis habendos, videlicettimens, ne, si Romae sint, aut a popularibus coniurationis aut amultitudine conducta per vim eripiantur; quasi vero mali atque scelestitantummodo in urbe et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus

28


possit audacia, ubi ad defendendum opes minores sunt. Quare uanumequidem hoc consilium est, si periculum ex illis metuit; si in tantoomnium metu solus non timet, eo magis refert me mihi atque vobistimere. Qua re cum de P. Lentulo ceterisque statuetis, pro certo habetotevos simul de exercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere.Quanto vos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit; sipaulum modo vos languere viderint, iam omnes feroces aderunt. Noliteexistimare maiores nostros armis rem publicam ex parua magnamfecisse. Si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus: quippesociorum atque civium, praeterea armorum atque equorum maior co-pia nobis quam illis est. Sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quaenobis nulla sunt: domi industria, foris iustum imperium, animus inconsulendo liber, neque delicto neque libidini obnoxius. pro his noshabemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, priuatimopulentiam. laudamus divitias, sequimur inertiam. Inter bonos et malosdiscrimen nullum, omnia virtutis praemia ambitio possidet. Nequemirum: ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domivoluptatibus, hic pecuniae aut gratiae seruitis, eo fit ut impetus fiat invacuam rem publicam. Sed ego haec omitto. coniurauere nobilissimiciues patriam incendere, Gallorum gentem infestissimam nomini Ro-mano ad bellum arcessunt, dux hostium cum exercitu supra caputest; vos cunctamini etiam nunc et dubitatis, quid intra moenia deprensishostibus faciatis? misereamini censeo--deliquere homines adulescentuliper ambitionem--atque etiam armatos dimittatis: ne ista vobismansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in miseriam conuertat.Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis eam. Immo vero maxime.Sed inertia et mollitia animi alius alium expectantes cunctamini,videlicet dis immortalibus confisi, qui hanc rem publicam saepe inmaximis periculis seruauere. Non votis neque suppliciis muliebribusauxilia deorum parantur; vigilando, agendo, bene consulendo pro-spere omnia cedunt. ubi socordiae te atque ignaviae tradideris,nequiquam deos implores: irati infestique sunt. apud maiores nostrosA. Manlius Torquatus bello Gallico filium suum, quod is contraimperium in hostem pugnaverat, necari iussit, atque ille egregiusadulescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit; vos decrudelissimis parricidis quid statuatis, cunctamini? videlicet cetera vitaeorum huic sceleri obstat. Verum parcite dignitati Lentuli, si ipsepudicitiae, si famae suae, si dis aut hominibus umquam ullis pepercit.Ignoscite Cethegi adulescentiae, nisi iterum patriae bellum fecit. Namquid ego de Gabinio, Statilio, Caepario loquar? Quibus si quicquamumquam pensi fuisset, non ea consilia de re publica habuissent.

29


Postremo, patres conscripti, si mehercule peccato locus esset, facile paterervos ipsa re corrigi, quoniam verba contemnitis. Sed undique circumventisumus. Catilina cum exercitu faucibus urget; alii intra moenia atque insinu urbis sunt hostes; neque parari neque consuli quicquam potestocculte: quo magis properandum est. Quare ego ita censeo, cum nefarioconsilio sceleratorum civium res publica in summa pericula venerit,iique indicio T. Volturci et legatorum Allobrogum conuicti confessiquesint caedem, incendia aliaque se foeda atque crudelia facinora in civispatriamque paravisse, de confessis, sicuti de manufestis rerum capitalium,more maiorum supplicium sumendum."[53] Postquam Cato assedit, consulares omnes itemque senatus magnapars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum ferunt, alii aliosincrepantes timidos vocant. Cato clarus atque magnus habetur; senatidecretum fit, sicuti ille censuerat. Sed mihi multa legenti, multa audienti,quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra praeclarafacinora fecit, forte libuit attendere, quae res maxime tanta negotiasustinuisset. Sciebam saepenumero parua manu cum magnis legionibushostium contendisse; cognoveram paruis copiis bella gesta cum opulentisregibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse, facundia Graecos,gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. Ac mihi multa agitanti constabatpaucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse, eoque factum,uti divitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. Sed postquamluxu atque desidia civitas corrupta est, rursus res publica magnitudinesui imperatorem atque magistratuum vitia sustentabat ac, sicuti effetaesset partu, multis tempestatibus haud sane quisquam Romae virtutemagnus fuit. Sed memoria mea ingenti virtute, diversis moribus fuereviri duo, M. Cato et C. Caesar. Quos quoniam res obtulerat, silentiopraeterire non fuit consilium, quin utriusque naturam et mores, quantumingenio possum, aperirem.[54] Igitur iis genus aetas eloquentia prope aequalia fuere, magnitudoanimi par, item gloria, sed alia alii. Caesar beneficiis ac munificentiamagnus habebatur, integritate vitae Cato. Ille mansuetudine et miseri-cordia clarus factus, huic seueritas dignitatem addiderat. Caesar dan-do subleuando ignoscendo, Cato nihil largiendo gloriam adeptus est.In altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies. Illius facilitas,huius constantia laudabatur. Postremo Caesar in animum induxeratlaborare, vigilare; negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihildenegare quod dono dignum esset; sibi magnum imperium, exercitum,bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset. At Catonistudium modestiae, decoris, sed maxime seueritatis erat; non divitiiscum divite neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum

30


modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat; esse quam videribonus malebat: ita, quo minus petebat gloriam, eo magis illumassequebatur.[55] Postquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, consuloptimum factu ratus noctem quae instabat antecapere, ne quid eospatio nouaretur, tresviros quae [ad] supplicium postulabat parareiubet. Ipse praesidiis dispositis Lentulum in carcerem deducit; idemfit ceteris per praetores. Est in carcere locus, quod Tullianum appellatur,ubi paululum ascenderis ad laevam, circiter duodecim pedes humidepressus; eum muniunt undique parietes atque insuper cameralapideis fornicibus iuncta; sed incultu tenebris odore foeda atqueterribilis eius facies est. In eum locum postquam demissus est Lentulus,vindices rerum capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo gulamfregere. Ita ille patricius ex gente clarissima Corneliorum, qui consulareimperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitum[vitae] invenit. De Cethego, Statilio, Gabinio, Caepario eodem modosupplicium sumptum est.[56] Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipseadduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, cohortis pronumero militum complet. Deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociisin castra venerat, aequaliter distribuerat, ac breui spatio legiones nu-mero hominum expleverat, cum initio non amplius duobus milibushabuisset. Sed ex omni copia circiter pars quarta erat militaribus armisinstructa; ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas, aliipraeacutas sudis portabant. Sed postquam Antonius cum exercituadventabat, Catilina per montis iter facere, modo ad urbem, modoGalliam vorsus castra mouere, hostibus occasionem pugnandi nondare. Sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si Romaesocii incepta patravissent. Interea servitia repudiabat, cuius initio adeum magnae copiae concurrebant, opibus coniurationis fretus, simulalienum suis rationibus existimans videre causam civium cum seruisfugitiuis communicavisse.[57] Sed postquam in castra nuntius pervenit Romae coniurationempatefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque, quos supra memoravi,supplicium sumptum, plerique, quos ad bellum spes rapinarum autnouarum rerum studium illexerat, dilabuntur; reliquos Catilina permontis asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem abducit eoconsilio, uti per tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam.At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat,ex difficultate rerum eadem illa existimans quae supra diximusCatilinam agitare. Igitur ubi iter eius ex perfugis cognovit, castra

31


propere mouit ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illidescensus erat in Galliam properanti. Neque tamen Antonius proculaberat, utpote qui magno exercitu locis aequioribus expeditus in fugasequeretur. Sed Catilina postquam videt montibus atque copiis hostiumsese clausum, in urbe res adversas, neque fugae neque praesidi ullamspem, optimum factu ratus in tali re fortunam belli temptare, statuitcum Antonio quam primum confligere. Itaque contione advocatahuiusce modi orationem habuit:[58] "Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere,neque ex ignavo strenuom neque fortem ex timido exercitum orationeimperatoris fieri. Quanta cuiusque animo audacia natura aut moribusinest, tanta in bello patere solet. Quem neque gloria neque periculaexcitant, nequiquam hortere: timor animi auribus officit. Sed ego vos,quo pauca monerem, advocavi, simul uti causam mei consili aperirem.Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsinobisque cladem attulerit, quoque modo, dum ex urbe praesidiaopperior, in Galliam proficisci nequiuerim. Nunc vero quo loco resnostrae sint, iuxta mecum omnis intellegitis. Exercitus hostium duo,unus ab urbe, alter a Gallia obstant; diutius in his locis esse, si maximeanimus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet;quocumque ire placet, ferro iter aperiendum est. Quapropter vosmoneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis,memineritis vos divitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atquepatriam in dextris vestris portare. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt:commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; si metucesserimus, eadem illa adversa fient, neque locus neque amicusquisquam teget quem arma non texerint. Praeterea, milites, non eademnobis et illis necessitudo impendet: nos pro patria, pro libertate, provita certamus; illis superuacuaneum est pugnare pro potentiapaucorum. Quo audacius aggredimini memores pristinae virtutis. licuitvobis cum summa turpitudine in exilio aetatem agere, potuistisnonnulli Romae amissis bonis alienas opes expectare: quia illa foedaatque intoleranda viris videbantur, haec sequi decrevistis. Si haecrelinquere vultis, audacia opus est: nemo nisi victor pace bellummutauit. Nam in fuga salutem sperare, cum arma, quibus corpustegitur, ab hostibus auerteris, ea vero dementia est. Semper in proelioiis maximum est periculum, qui maxime timent: audacia pro murohabetur. Cum vos considero, milites, et cum facta vestra aestimo, magname spes victoriae tenet. Animus aetas virtus vestra me hortantur,praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortis facit. Nam multitudohostium ne circumvenire queat, prohibent angustiae loci. Quod si

32


virtuti vestrae fortuna inviderit, cauete inulti animam amittatis, neucapti potius sicuti pecora trucidemini, quam virorum more pugnantescruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis."[59] Haec ubi dixit, paululum commoratus signa canere iubet atqueinstructos ordines in locum aequum deducit. Dein remotis omniumequis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset, ipsepedes exercitum pro loco atque copiis instruit. Nam, uti planities eratinter sinistros montis et ab dextra rupe aspera, octo cohortis in fronteconstituit, reliquarum signa in subsidio artius collocat. Ab his omnisevocatos et centuriones, praeterea ex gregariis militibus optimumquemque [armatum] in primam aciem subducit. C. Manlium indextra, Faesulanum quendam in sinistra parte curare iubet. Ipse cumlibertis et colonis propter aquilam assistit, quam bello Cimbrico C.Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Antonius,pedibus aeger quod proelio adesse nequibat, M. Petreio legatoexercitum permittit. Ille cohortis veteranas, quas tumulti causaconscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in subsidiis locat.Ipse equo circumiens unum quemque nominans appellat, hortatur,rogat, ut meminerint se contra latrones inermis pro patria, pro liberis,pro aris atque focis suis certare. Homo militaris, quod amplius annostriginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magnagloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat:ea commemorando militum animos accendebat.[60] Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba signum dat,cohortis paulatim incedere iubet; idem facit hostium exercitus.Postquam eo ventum est, unde a ferentariis proelium committi posset,maximo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiisres geritur. Veterani pristinae virtutis memores comminus acriter instare,illi haud timidi resistunt: maxima vi certatur. Interea Catilina cumexpeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros prosauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostemferire: strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur.Petreius ubi videt Catilinam, contra ac ratus erat, magna vi tendere,cohortem praetoriam in medios hostis inducit eosque perturbatos atquealios alibi resistentis interficit. Deinde utrimque ex lateribus ceterosaggreditur. Manlius et Faesulanus in primis pugnantes cadunt. Cati-lina postquam fusas copias seque cum paucis relicuum videt, memorgeneris atque pristinae suae dignitatis in confertissimos hostis incurritibique pugnans confoditur.[61] Sed confecto proelio, tum vero cerneres, quanta audacia quantaqueanimi vis fuisset in exercitu Catilinae. Nam fere quem quisque [vivos]

33


pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore tegebat. Pauciautem, quos medios cohors praetoria disiecerat, paulo diversius, alisalibi stantes, sed omnes tamen adversis vulneribus conciderant. Cati-lina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est, paululumetiam spirans ferociamque animi, quam habuerat vivos, in vulturetinens. Postremo ex omni copia neque in proelio neque in fugaquisquam civis ingenuos captus est: ita cuncti suae hostiumque vitaeiuxta pepercerant. Neque tamen exercitus populi Romani laetam autincruentam victoriam adeptus erat. Nam strenuissumus quisque autocciderat in proelio aut grauiter vulneratus discesserat. Multi autem,qui e castris visendi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostiliacadavera amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuereitem qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie per omnem exercitumlaetitia, maeror, luctus atque gaudia agitabantur.

gaio sallustio crispo - bellum catilinae · 2009. 11. 1. · [10] sed ubi labore atque iustitia res...

Documents