fizičkogeografske karakteristike sliva rijeke brke

UNIVERZITET U TUZLI

PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET

ODSJEK: GEOGRAFIJA

Amel Smajlovi

ZAVRNI RAD

FIZIKOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA

RIJEKE BRKE

Tuzla, decembar 2014. godina

UNIVERZITET U TUZLI

PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET

ODSJEK: GEOGRAFIJA

Amel Smajlovi

ZAVRNI RAD

FIZIKOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA RIJEKE

BRKE

Tuzla, decembar 2014. godina

Mentor: dr. sc. Semir Ahmetbegovi, docent

Rad sadri _______ stranice

Red br. rada: ___________

SAETAK

U radu su prezentirane fizikogeografske karakteristike sliva Brke. Odnosno utvren

je geografski poloaj sliva Brke te geoloke, geomorfoloke, klimatske, hidroloke

(hidrogeografske), pedogeografske i biogeografske karakteristike i specifinosti

istraivanog podruja sliva Brke. Podaci dobiveni u radu, su bazirani na kabinetskim i

terenskim metodama istraivanja, gdje su primjenjene kvalitativne i kvantitativne metode

analize.

Posebna panja posveena je hidrogeografskim karakteristikama samog sliva, jer

rijeni reim Brke predstavlja ujedno i najveu opasnost po ivote i imovinu ljudi. Tokom

istraivanja i izrade rada koriten je GIS kao savremeni aparat aplikativne geografije.

Kljune rijei: Reljef, klima, vode, tlo, vegetacija, sliv, rijeka Brka.

SUMMARY

In this paperwork are presented physical-geographic characteristic of Brka basin. Also

it is determined geographical location of Brka basin, and geological, geomorphological,

climatologic, hydrologic (hydro-geographical), pedologic, biogeographic characteristic and

specific of research area, Brka basin. The data had been collected with help of field work

methods of research, and cabinet work methods, where were applied qualitative and

quantitative methods of analysis.

Special attentions are directed to hydro geographical characteristic of Brka basin,

because the river regime is one of biggest danger for human life and their properties. In

this paperwork and research, is used GIS, as most advance tool of applicative geography.

Key words: relief, climate, water, soil, vegetation, basin, river Brka.

2

SADRAJ

1. UVOD ........................................................................................... 2

2. GEOGRAFSKI POLOAJ SLIVA BRKE .............................. 3

3. GEOLOKA GRAA I GEOTEKTONSKE

KARAKTERISTIKE .................................................................. 4

4. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE SLIVA .............. 11

5. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE ........................................ 17

6. HIDROGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ....................... 21

6.1. Povrinski tokovi ................................................................................ 21

6.2. Podzemne vode ................................................................................... 25

6.3. Morfometrijske karakteristike sliva rijeke Brke . 28

6.4. Rijeni sistem Brke . 35

6.5. Rijeni reim Brke .. 30

7. PEDOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA BRKE . 40

8. BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA BRKE ..... 41

9. ZAKLJUAK .............................................................................. 43

10. LITERATURA ............................................................................ 44

11. GRAFIKI PRILOZI ................................................................ 45

12. SPISAK PRILOGA, SLIKA, TABELA I GRAFIKONA 50

12.1. Spisak priloga..................................................................................... 50

12.2. Spisak slika ........................................................................................ 50

12.3. Spisak tabela ...................................................................................... 51

12.4. Spisak grafikona ................................................................................ 51

3

1. UVOD

Prouavanje fizikogeografskih karakteristika nekog prostora, predstavlja polaznu

taku za sva druga istraivanja bilo da su ona iz oblasti fizike geografije ili drutvene

geografije, ili nekih srodnih nauka. Do sada nije bilo cjelokupnog istraivanja sliva Brke,

ve samo pojedinih dijelova slivnog podruja, za razliite potrebe. Ovaj rad objedinjuje

cjelokupan sliv Brke, uz koritenje ve ranije objavljivanih rezultata o pojedinim

dijelovima sliva i podataka dobivenih vlastitim mjerenjima.

Akcent u radu e biti stavljen na hidrogeografske karakteristike samog sliva, jer oni

predstavljaju ujedno i najveu opasnost po ivote i imovinu ljudi, meutim zbog

nepostojanja stalnog osmatranja vodotokova, ne postoje ni potpuni podaci o tokovima, na

osnovu kojih bi se mogla izvriti simulacija, njihovog ponaanja u klimatskim ekstremima

koristei se ARC VIEW-om ili drugim GIS aplikacijama, kao i odreivanja vrhova

vodenog vala, kretanja vodenog vala itd. U radu su se osim standardnih metoda

prikupljanja podataka, koristile i metode daljinske detekcije kao i primjena GIS aplikacija

kao to su Surfer i Didger, te primjena grafikog software-a COREL DRAW.

4

2. GEOGRAFSKI POLOAJ SLIVA BRKE

U matematiko-geografskom smislu sliv Brke se nalazi unutar geografskih

koordinata Sjeverne hemisfere. Najsjevernija taka predstavljena je uem Brke u Savu

ije koordinate iznose = 44 52 50 N, dok najjunija taka se nalazi u mjestu Sitari,

ije koordinate iznose = 44 40 58 N. Najzapadnija taka se nalazi zapadno od

Hajdukog brda te njene koordinate glase = 18 33 15 E, dok najistonija taka se

nalazi istono od sela Boderite, ije koordinate glase = 18 49 10 E.

Cjelokupan prostor sliva obuhvata dijelove sjeveroistone Bosne, preciznije sjeverne

padine Majevice, te dio bosanske Posavine. Sliv Brke ima povoljan poloaj, te je u

budunosti planirana izgradnja dijela autoceste LOT 3, koji bi povezivao Tuzlanski bazen

sa Bosanskom Posavinom, a ija bi trasa ila du rijeke Brke i Rahike rijeke, te dalje

preko Majevice. Podruje sliva Brke pogotovu njegovi sjeverni dijelovi su pogodni za

izgradnju industrijskih kapaciteta, prije svega zbog dostupnosti vodnog, eljeznikog i

drumskog saobraaja, te zbog same blizine velikih gradova prije svega mislei na

Sarajevo, Zagreb i Beograd, koji su priblino jednako udaljeni od podruja sliva Brke.

Slika 1. Geografski poloaj sliva Brke

Izvor: TK 1:200 000, Vojnogeografski institut Beograd, 1976.

5

3. GEOLOKA GRAA I GEOTEKTONSKE KARAKTERISTIKE1

Podruje sliva Brke izgrauju kvartarne, miocen-pliocen i paleocensko-eocenske

tvorevine. Rezultatima prethodnih istraivanja granica izmeu pojedinih litolokih

jedinica nije jasna, este su bone izmjene i proslojavanja.

Kvartarne naslage su zastupljene u donjem toku sliva Brke. Sedimenti kvartara

predstavljeni su aluvijalnim nanosima (a) oko donjih tokova rijeke Brke i njenih pritoka i

donjem toku Raljanske rijeke (ljunci, pijesci), prvom i drugom rijenom terasom rijeke

Save (t1, t2) te pliocensko kvartarnim (Pl, Q) sedimentima glina s krenjakim

konkrecijama, soivima ljunka i pijeska, odnosno paludinskim slojevima iji je razvoj

vezan za panonski bazen (Barakovi, 2007). U grai terena uestvuju stijene sa

meuzrnskom poroznou. Ovaj tip poroznosti svojstven je rastresitim tvorevinama

kvartara, gdje su vezane za usko podruje sliva Brke. Sedimenti miocena: M1,2, M31, M22,

M 32, su predstavljeni laporovitim glinama, laporima, sprudnim krenjacima i pjearima.

Pliocenske tvorevine predstavljene su glinovitim laporima, pjearima te glinama i

ljuncima. Pored pliocena na podruju sliva Brke su zastupljene i paleocensko-eocenske i

eocenske (Pc+E1, E2, E2,3) tvorevine, predstavljene glinama, glincima, laporima i

pjearima. Grau podruja ine slijedee litostratigrafske jedinice:

Pjeari i glinci (Pc + E1)

Klastiti paleocena i donjeg eocena, predstavljaju najmarkantniju u po

rasprostranjenosti najveu litofacijalnu jedinicu sjeverne Majevice, odnosno istraivanog

podruja sliva Brke. Paleocensko eocenske tvorevine zapravo predstavljaju ostatke

morske sedimentacije koji su usko vezani za prostor sjeverne Bosne, iji je mali prostor

sedimentacije uslovljen bio izdizanjem veeg dijela Dinarida u paleogenu (ii, 2002).

Rasprostiru se na 38 km2 ili 20% teritorije sliva Brke. Na pojedinim dijelovima

prekriveni su badenskim i sarmatskim sprudnim i subsprudnim krenjacima. Prema

sjeveru tone pod mlae paleogene i neogene jedinice. Prema jugu takoe tone pod mlae

paleogene litostratigrafske jedinice, bankovite pjeare i pjeskovite glince (E2), da bi opet

izbili na krajnjoj junoj taki sliva Brke, vrhu Okresanica, to je uslovljeno prije svega

boranjem i rasjedanjem, tj. izdizanjem i sputanjem odreenih blokova. Ispod njih u

krajnjim junim dijelovima sliva Brke lee i najstarije litostratigrafske jedinice,

1 Za detaljniji pregled geoloke grae sliva Brke vidjeti grafike priloge, prilog br.1 Geoloka karta sliva

Brke

6

predstavljene prvo Kredom, ispod koje lei Jura, tj. u njezinoj podini, niti jedna jedinica

ne izbija na topografsku povrinu, ve se nalaze na dubinama od oko 1200 metara.

Bankoviti pjeari i pjeskoviti glinci (E2)

Bankoviti pjeari, pjeskoviti glinci srednjeg eocena zastupljeni su u junim

dijelovima sliva Brke. Obuhvataju podruje od oko 10 km2 ili 5% teritorija sliva Brke.

Monost naslaga iznosi oko 400 metara. Skroz su omeene sa Pc+E1, te su taloili u

sinklinali, po ijim stranama je kasnije dolo do rasjedanja i izdizanja, odnosno sputanja

odreenih slojeva. (Geoloki profil A-B, OGK SFRJ, Brko)

Glinci i krupnozrni pjeari (E2, 3)

Glinci i krupnozrni pjeari srednjeg i gornjeg eocena nalaze se u junom dijelu sliva

Brke. Te su taloeni iznad E2?. Ostaci fosilne faune su dosta esti. Rasprostiru se na

povrini od 11 km2 ili 6% teritorija sliva Brke. Debljina sedimenata iznosi oko 500

metara. Imaju karakteristike flinih tvorevina. Fline serije uglavnom ine pjeari,

laporci i glinci.

Slika 2. Fline formacije na lijevoj obali Maoke rijeke

7

Otnang-karpat (M1, 2)

Sedimenti donjeg i srednjeg miocena zastupljeni su u krajnjim jugoistonim

dijelovima sliva Brke. Obuhvataju ukupnu povrinu od 8 km2 ili 4% od ukupne povrine

sliva. Predstavljeni su laporovitim krenjacima, laporima, konglomeratima, pjearima i

ljuncima. Na ovom podruju nisu pronaena leita evaporita. Prema jugozapadu granie

sa krednim naslagama (K32), a prema sjeveru poniru pod naslage eocena.

Baden (M22)

Badenske naslage su zastupljene u podruju donjeg toka Raljanske, Maoke,

Rahike rijeke, i u donjem toku trepakog potoka. Vezane su za neogeni basen Maoe

koji se nastavlja prema Koraju. Sprudni i subsprudni krenjaci su dominantno zastupljeni

na podruju lijeve obale Raljanske i Maoke rijeke, te Rahike rijeke. Dok su priblino

isti sa mjestimino glinovitim laporcima zastupljeni u podruju trepakog potoka.

Na ovakav raspored prije svega je uticao paleoreljef. Na istaknutim plitkim

grebenima taloili su se subsprudni i sprudni krenjaci, dok se neto u dubljim vodama

taloila laporovita glina, i glinoviti laporci (Vrabac, 2007). Krenjaci badesnke starosti

javljaju se u obliku irih ili uih pojaseve, ija irina ne prelazi 3 km a duina 4 km. Boja

im je svjetlo smea, bijela, ukasta i siva. U njima su prisutni razliiti ostaci makrofaune.

este su upljine, u pojedinim dijelovima su jako ispucali, a prisutne su i brojne peine

male dubine i potkapine.

Slika 3. Badenski krenjaci na lijevoj obali Maoke rijeke

8

Sedimenti badena su veoma bogati paleontolokim makro i mikro ostacima koji

ukazuju na iskljuivo marinske uslove sedimentacije. Badenski krenjaci su izgraeni od

ostataka litotamnija. Pored litotamnija prisutni su i ostaci mekuaca i foraminifera

(Vrabac, 2007). Debljina badenskih krenjaka je varijabilna te se kree od 50-150 metara.

U Zovikom rejonu baden je razvijen u faciji glinovitih laporaca, laporovitih glina i

litotamnijskih krenjaka sa veoma brojnim faunistikim ostacima. Ukupna povrina na

kojoj su rasprostranjeni krenjaci badena iznosi oko 9 km2 ili 5% ukupne povrine sliva

Brke.

Sarmat (M31)

Rasprostranjenost sarmatskih naslaga vezana je za prostor istono i zapadno od sela

Maoe, te za prostore sjeverno od sela trepci. Od Maoe pa do trepakog potoka

sarmatski sedimenti se nalaze u obliku relativno uskog pojasa isprekidanog brojnim

rasjedima. Sarmat je razvijen u iskljuivo brakinoj faciji. Litoloki sastav je dosta

raznolik, gdje su najee prisutni slojeviti i bankoviti krenjaci esto laporoviti i

pjeskoviti, bjeliasti, nekad sivi i ukasti. Rjee su prisutni troni pjeari, pjeskoviti

laporci (izvod iz elaborata o hidrogeolokim istraivanjima sjevernog oboda Majevice,

2000). Na prostoru sliva Brke, sedimenti sarmata su rasprostranjeni u irem ili uem

pojasu konkordantno preko badenski naslaga. Na njima konkordantno lee sedimenti

panona. Ukupna povrina koju zahvataju sarmatske naslage na prostoru sliva Brke iznosi

12 km2 ili oko 7% teritorije sliva.

Panon (M32)

Panonski sedimenti su predstavljeni glinama, pjeskovitim i laporovitim glinama,

laporcima i rijetko glinovitim laporcima. Rasprostranjeni su u neogenom bazenu Bijela-

Maoa-Koraj, odnosno u dijelu sliva kojem dijelovi ovog bazena pripadaju. Nalaze se

sjevernije od naslaga sarmata, te dalje prema sjeveru poniru pod naslage ponta (Pl1). Lee

konkordantno na sarmatskim naslagama. U podruju od rijeke Brke do trepakog

potoka, naslage panona su izgraene od ukastih glina i laporovitih glina. Debljina

naslaga iznosi oko 200 metara. Prilikom istraivanja nafte na ovom podruju sedimenti

panona su pronaeni na dubinama od 645 metara do 1083 metra (izvod iz elaborata o

hidrogeolokim istraivanjima sjevernog oboda Majevice, 2000) to ukazuje na sputanje

terena prema savskom rovu. Sedimenti panona se rasprostiru na 7 km2, odnosno 4%

teritorija sliva.

9

Pont (Pl1)

Naslage ponta se nastavljaju na naslage panona prema sjeveru sliva. Litoloki sastav

je veoma raznolik, a zastupljeni su glinoviti laporci, pjeskovite gline, gvoeviti pjeari,

pjeskovi, zaobljeni ljunci sa proslojcima glina i pjeara i dr. Pont je klastino razvijen, a

najee preovladavaju glinovito laporoviti sedimenti. esti su nalazi i ostataka

mekuaca. Debljina ovih naslaga je promjenjiva i iznosi do 80 metara. Povrina

rasprostranjenja pontskih naslaga u slivu iznosi 14 km2 ili 8% teritorija.

Pliokvartar (Pl, Q)

Pliokvartarni sedimenti se prema sjeveru nastavljaju na pontske sedimente.

Zastupljeni su na apsolutnim visinama od 110 do 200 metara. Sastavljeni su od ukastih

glina bogatih krenjakim a manje eljeznim (Fe) i manganovim (Mn) konkrecijama, u

kojima se javljaju soiva pjeara, pjesaka i ljunaka. Sastav i debljina pliokvartara

sjeverne Bosne, odnosno sliva Brke najbolje su poznate iz dubokih butina, prije svega

buotine V3 kod Brkog, koja je udaljena od vododijelnice sliva Brke u donjem toku oko

1000 m zapadno. Na osnovu ove buotine znamo da pliokvartarne naslage ine glinovito i

glinovito pjeskoviti slojevi ija debljina prelazi 500 metara, to je uzrokovalo tonjenje

same Savske potoline. Povrina koju zauzimaju pliokvartarne tvorevine iznosi oko 19 km2

ili 10% teritorija sliva Brke.

Druga terasa Save (t2)

Druga terasa Save, odnosno njezini sedimenti izgrauju znatne povrine sliva Brke.

Debljina im je oko 20 metara, i nalaze se na visini oko 20 metara iznad normalnog nivoa

rijeke Save. Izgraena je od ukastih glina od eljezovitih i laporovith konkrecija,

pijesaka i ljunkovitih pijesaka. Povrina koju zahvata druga rijena terasa Save iznosi

oko 15 km2 ili 8% teritorije sliva Brke.

Prva terasa Save (t1)

Debljina prve terase Save iznosi oko 11 metara. Na dosta mijesta se nalaze glinoviti i

sivoukasti siltovi, nastali krajem plaistocena i poetkom holocena. Takoer u grai prve

terase Save uestvuju pijesci, gline, pjeskovite gline i ljunci. Ukupna povrina koju

obuhvata prva rijena terasa iznosi 30 km2 ili 16% teritorija sliva.

10

Slika 4. Pjeskovite gline prve terase Save, na lijevoj obali rijeke Brke,

oko 800 m od ua u Savu

Aluvijum (a)

Aluvijalni nanosi su dobro otkriveni tamo gdje su rijeke dulje zasjekle svoje korito.

Litoloki sastav zavisi od sastava matine stijene kroz koje je rijeka usjekla svoje korito, a

granulometrijski sastav zavisi od energije toka. U aluvijalnom nanosu rijeke Brke, te

Rahike, Maoke, Raljanske rijeke i Zoviice preovaladavaju odlomci paleogenih

klastita. Debljina ovih naslaga ne prelazi dva metra. Dok povrina koju zahvataja

aluvijum iznosi 13 km2 ili 7% od ukupne teritorije sliva.

Slika 5. Aluvijalni nanos na lijevoj obali Rahike rijeke, u selu Islamovac

11

Procentualni udio svih gore navedenih litostratigrafskih jedinica, prikazana je u

grafikonu br. 1. Tektonika ovog podruja, odnosno tektonska struktura vezana je za

Alpsku orogenezu. Tokom paleogena na ovom podruju dolazi do orogene faze sa

intenzivnim nabiranjem uzrokovanih horizontalnim pokretima. Tome je bio uzrok kolizija

Afrike sa Evroazijskom tektonskom ploom. U neogenu dolazi do radijalnih pokreta na

ovom podruju koji su uzrokovali izdizanje horsta Majevice, te tonjenja Posavine. S

obzirom na geotektonske karakteristike podruje sliva Brke pripada ofiolitnoj zoni

unutranjih Dinarida, kao i zoni Panonsko-Slavonsko-Sremske depresije. Podruje sliva

Brke je znaajno izrasjedano, i esto su pravci teenja rijeka uslovljeni pravcem pruanja

rasjeda kao to je sluaj kod Raljanske rijeke, meutim zbog nepotpunog istraivanja

ovog podruja, tipovi i pravci pruanja rasjeda u velikoj mjeri nisu utvreni.

Grafikon 1. Prikaz udjela litostratigrafskih jedinica u slivu Brke

Unutar ofiolitske zone sliva Brke izdvojeno su tri strukturno facijalne jedinice:

- Ubrani kompleks sjeverne Majevice,

- Neogeni basen Bijela-Maoa-Koraj i

- Depresija srednje Posavine.

12

4. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE SLIVA2

Reljef sliva Brke je dosta raznolik, to je prije svega uzrok razliitih geomorfolokih

inilaca, odnosno endogenih i egzogenih sila, pacijensa i vremena. Kao rezultat djelovanja

endogenih pokreta prije svega, sliv Brke pada generalno pravcem JZ-SI, kao rezultat

izdizanja horsta Majevice na jugu te tonjenja Posavine na sjeveru.

Slika 6. Topografski profil, pravac pruanja JZ-SI, vrh Okresanica ue Brke

Najvia taka sliva Brke je vrh Okresanica u JZ dijelu koji ini vododijelnicu, a ija

je nadmorska visina 815 metara, dok je najnia taka ue rijeke Brke u Savu na 84

metara iznad srednjeg nivoa mora.3 Visinska razlika izmeu vrha Okresanica i ua Brke

iznosi 731 metar. U hipsometrijskom pogledu izdvajamo tri hipsometrijska pojasa u slivu

Brke4. Prvi hipsometrijski nivo obuhvata pojas od 84-200 m nadmorske visine koji je

predstavljen ravnicama, odnosno obuhvata samu Posavinu, a rasprostire se na 70 km2.

Drugi hipsometrijski nivo ini brdski reljef koji obuhvata pojas od 200-500 m nadmorske

visine i obuhvata obronke Majevice. Rasprostire se na 70 km2. Trei pojas ini pojas

niskih planina od 500-1000 m nadmorske visine, nalazi se na krajnjem jugu te obuhvata

svega 22 km2 sliva Brke. Ralanjenost reljefa sliva se kree od 100-300 m u junim,

jugoistonim i jugozapadnim dijelovima sliva, do 0-5 metara u sjevernim dijelovima

sliva, koji pripadaju Posavini.

2 Za detaljniji pregled vidjeti Geomorfoloku kartu sliva Brke u grafikim prilozima. 3 Mjerenje nadmorske visine ua Brke vreno GPS ureajem Garmin OREGON 550 te su stoga mogua

odstupanja po visini od nekoliko metara. 4 Za detaljniji prikaz reljefa sliva vidjeti 3D model reljefa sliva Brke u grafikim prilozima.

13

Grafikon 2. Procentualni udio hipsometrijskih nivoa u slivu Brke

Slika 7. Prostorni razmjetaj hipsometrijskih nivoa u slivu Brke

U oblikovanju reljefa sliva Brke uestvovali su razliiti egzogeni geomorfoloki

procesi preko koluvijalnog i proluvijalnog procesa, fluvio-denudacijskih te fluvio-

akumulativnih procesa, pa sve do krakih procesa koji su prije svega mikrolokacijskog

rasprostranjenja. Koluvijalni proces je vezan za june dijelove sliva Brke, odnosno

14

dijelove Majevice zbog same konfiguracije reljefa, odnosno veih nagiba terena. Na

podruju junog dijela sliva Brke zastupljena su brza kolapsiona kretanja u vidu klizita.

Uzrok pojave klizita je prije svega predisponiranost terena prije svega kreui od

litolokog sastava tj. vododrive stjenske mase (E2 3, Pc+E1, M23, M1

3-laporoviti razvoj

sarmata, M22-laporoviti razvoj badena), nagiba terena te na kraju kao utjecaj antropogenih

faktora, prije svega deforestacije padina, gradnja objekata na padinama koji optereavaju

samu padinu, nestrunim zasjecanjem padina, itd. Najvie klizita je oko sela trepci,

Zovik, Raljani i Islamovac. Klizita se aktiviraju u kinom periodu. Naroito veliki broj

novih klizita na ovom podruju aktiviran je u maju 2014. godine, koja su uzrokovala

ogromnu materijalnu tetu.

Slika 8. Klizite u trepcima, aktivirano uslijed obilnih padavina i negativnog

antropogenog uticaja

Takoer su zastupljeni erozivni oblici proluvijalnog procesa u vidu jaruga. Ovi

padinski oblici karakteristini za june dijelove sliva Brke. Susreu se na padinama

Majevice, na podruju kojeg karakteriu brojni povremeni vodotoci. esto se u jarugama

zbog oblinih padavina, uslijed bone i vertikalne erozije, koja je uzrokovana bujinim

tokovima, javljaju odroni i klizita. Ukupan broj aktivnih klizita je nepoznat te je za

tano utvrivanje neophodno izvriti detaljno terensko istraivanje slivnog podruja Brke.

Meutim, uslovljeno skoranjim elementarnim nepogodama (maj 2014), neophodno je

izvriti GPS kartiranje svih aktivnih i potencijalnih klizita. Potrebno je izvriti

15

objedinjavanje podataka o klizitima u digitalnoj bazi podataka, odnosno formirati

informacioni sistem ranog upozoravanja na elementarne nepogode kako bi se sprijeile ili

barem ublaile posljedice klizita, a prvenstveno otklonila mogunost pojave ljudskih

rtava. Istraivanja treba da predloe mjere sanacije i zabranu gradnje objekata na

nestabilnim padinama. Erozivni procesi uzrokuju velike tete, ispirajui plodna tla na

strmim, nezatienim, sjeom ugroenim povrinama, brdskih dijelova sliva. Erozioni

procesi degradiraju ili u potpunosti unitavaju vegetaciju u slivu, to pogoduje pojavi

bujinih tokova i poplava.

Kraki procesi vezani su prije svega za mikrolokacije. Tu je rije o ekshumiranom

karstu koji se ogleda u vidu erozivnih podzemnih krakih oblika, peina male dubine.

Dosada nije vreno istraivanje i kartiranje peina, tako da je peinski nakit u vidu

stalagmita, stalaktita i drugih peinskih oblika nepoznat. Njihovo rasprostranjenje je

vezano prije svega za badenske krenjake u uem rejonu Raljanske, Maoke rijeke i

trepakog potoka.

Slika 9. Ulaz u peinu na lijevoj strani Maoke rijeke

Fluvijalno erozivni procesi su zastupljeni generalno u tokovima Raljanske, Maoke i

Rahike rijeke te u trepakom potoku, posebno u njihovim gornjim tokovima i njihovim

pritokama. Meutim, i u njima se, s obzirom na energiju toka i sam nagib toka, smjenjuju

16

erozivni i akumulativni oblici. Djelovanjem fluvijalne erozije na strane korita dolazi do

potkopavanja i aktiviranja koluvijalnih procesa. Fluvijalnom erozijom su formirani

razliiti tipovi dolina od klisura i koritastih dolina koji preovladavju u tokovima

Raljanske, Maoke i Rahike rijeke, nastale dubinskom erozijom, do normalne doline

rijeke Brke nastale bonom erozijom. Strane doline kreu se od skoro vertikalnih u

pojedinim dijelovima gornjih tokova rijeka do blago nagnutih u srednjim i donjim

tokovima sliva Brke (vidi sliku 10 i 11).

Slika 10. Profili koritastih dolina navedenih rijeka u njihovom gornjem toku

Slika 11. Profil normalne rijene doline sa rijenom terasom

U svim svojim dijelovima toka Brka uglavnom meandrira, u gornjem dijelu toka njen

pravac je uslovljen pruanjem rasjeda du Raljanske rijeke te samim padom terena.

Pojave meandriranja rijetke su ulavnom u donjem dijelu rijeke Brke prije ua u Savu,

meutim antropogenim djelovanjem, tj. kanalisanjem same rijeke, graenjem potpornih

zidova pojave meandriranja su danas iskljuene. Takoer, na satelitskim snimcima nisu

vidljivi ostaci mrtvaja i fosilnih ostataka meandara. Akumulacija se odvija duinom

itavog vodotoka meutim veliina oblika zavisi od transportne moi odnosno od

17

kinetike energije vodotoka. U gornjem toku su prisutni vei odlomci stjenskog

materijala, dok idui dalje prema uu ti su oblici manji i zaobljeniji. U samoj aluvijalnoj

ravni vodotoka na pojedinim mjestima veliina akumuliranog nanosa varira, te smjenjuju

krupniji i sitniji materijal. To nam govori da je vodotok tokom vremena mijenjao pravac

teenja (Slika 12).

Na stranama dolina, na pojedinim dijelovima, prisutne su i zaravani u vidu rijenih

terasa na kojima su smjetena naselja, odnosno prva rijena terasa na kojoj je smjeten

vei dio sela Palanka (Slika 11) ili prva i druga rijena terasa na lijevoj strani Brke, na

kojoj je smjeten jedan dio sela Rahi i sela Ograenovac. Takoer su prisutne rijene

terase u tokovima Maoke i Raljanske rijeke, koje su uglavnom erozivnog tipa i manjih

povrina zbog same konfiguracije terena.

Slika 12. Promjena krupnoe zrna akumuliranog materijala u aluvijalnoj ravni Brke,

lokalitet Rahi

18

5. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE5

Po svojim geografskim karakteristikama podruje sliva Brke pripada pojasu

umjereno kontinentalne klime. Osnovne karakteristike ove klime su dosta otre zime i

topla ljeta. Srednje temperature u januaru su ispod 0 C, dok su julske prosjene

temperature preko 20.0 C. Temperature rastu od zapada prema istoku, a opadaju prema

jugu zbog poveanja nadmorske visine.6 Upravo zbog toga predjeli koji gravitiraju

Majevici pripadaju pojasu umjereno kontinentalne klime planinskog tipa, dok najvii

dijelovi slivnog podruja na jugu imaju planinsku klimu. Sjeverne padine Majevice

ograniava izoterma od 11.0 C, to znai da podruje sjeverno od izotereme ima srednju

godinju temperaturu preko 11.0 C, dok juno od te granice srednja godinja temperatura

iznosi izmeu 10.0 C i 11.0 C (Majstorovi, 2000). Masiv Majevice je ogranien sa

dvije izoterme od 10.0 C koja se podudara sa izohipsom od 400 metara nadmorske

visine, koja obuhvata oblast pretplaninskog klimata i izotermom od 9.0 C koja se

podudara sa izohipsom od 600 metara nadmorske visine, a koja zatvara oblast planinske

klime (Majstorovi, 2000).

Grafikon 3. Temperatura zraka, podaci sa MS Brko, period 1961-1990. godina

(Izvor podataka: Federalni hidrometeoroloki zavod, Sarajevo)

5 Napomena: navedeni podaci su iz perioda 1961-1990. godina, te zbog same tendencije globalnih

klimatskih pojava, nisu realan pokazatelj trenutne situacije u slivnom podruju rijeke Brke. Za preciznije

podatke trebalo bi aktivirati ponovno meteoroloke stanice na podruju Brko distrikta, koji obuhvata

preko 80 % teritorije sliva Brke. 6 Meteoroloki podaci koriteni za ovaj rad su iz perioda 1961-1990 g. sa ms Brko koja vie nije u funkciji

19

Uoljivo je da je gradijent promjene temperature sa visinom manji od uobiajenog,

to je vjerovatno rezultat relativne izdvojenosti masiva Majevice unutar oblasti umjereno-

kontinentalne klime. Kada je rije o reimu padavina, srednje godinje sume padavina

kreu se od 799 l/m2 na sjeveru do 1200 l/m2 u podrujima sliva koja gravitiraju Majevici.

To je rezultat prodora frontova zranih masa, na ijoj putanji se nalazi planina Majevica i

konvekcije zraka u toplijim dijelovima godine. Najobilnije padavine u prosjeku ima u

maju i junu, te u novembru. Na grafu 3. je uoljiva piramida, a vrh piramide predstavlja

najveu koliinu padavina dok dno piramide predstavlja najmanju vlanost (naranasta

boja), koja je u direktnoj vezi sa temperaturom u tom dijelu godine, tj poveanim

isparavanjem. Prosjena koliina padavina kad se uzmu viegodinji prosjeci sa

meteorolokih stanica (za period 1961-1990) Koraj (920 mm), Brko (799 mm),

Srebrenik (911 mm) i eli (1120 mm) iznosi 937,5 mm. U ljetnim mjesecima nerijetko

dolazi do pojave gradonosnih oblaka, te i do same pojave grada koji bude u promjeru od

nekoliko desetina milimetara do nekoliko centimetara.

Slika 13. Raspored srednjih godinjih temperatura i tipova klime

Snijeg najee pada u decembru i januaru, a nikako ga nema od maja do septembra.

Na vrijednost relativne vlanosti dosta utiu lokalni uslovi (sastav tla, biljni pokrov,

reljef...), ali se ipak moe uoiti tipian godinji hod, koji se moe vidjeti na grafikonu 3.

Najvea vrijednosti relativne vlanosti zraka dostiu se u hladnijem periodu (maksimalna

u januaru, 87 %), dok je najnia vrijednost u toplijem dijelu godine i iznosi 73%.

20

Grafikon 4. Prosjene mjesene koliine oborina i relativna vlanost zraka

(Izvor podataka: Federalni hidrometeoroloki zavod, Sarajevo)

Oblanost dostie najvee vrijednosti u zimskom periodu oko 8 desetina sa oko 140

oblanih dana, dok u ljetnom periodu godine opada do 4 desetine. Iako je najvea

oblanost zimi, tada je najmanja koliina padavina, dok je u ljetnim mjesecima najvie

padavina, a najmanja oblanost. Uzrok tome je da su ljetne kie relativno kratkotrajne, sa

veim intenzitetom padavina koje nisu rezultat dugotrajne oblanosti. Sa poveanjem

oblanosti opada i koliina suneve globalne radijacije (direktna+difuzna radijacija na

horizontalnu povrinu) koja dospije na topografsku povrinu. Ljeti u prosjeku dnevno

podruje sliva Brke primi oko 6 kWh/m2, dok u zimi koliina energije iznosi ispod 1

kWh/m2 (egota, 1996).

Magle se pojavljuju u jesenjem i zimskom periodu, te mogu trajati i po nekoliko

dana. U toku jedne godine prosjeno je oko 40-ak dana je maglovito. Uglavnom je rije o

prizemnim radijacijskim maglama, nastale hlaenjem prizemnog sloja zraka, pri slabim

horizontalnim kretanjima zraka. Najmaglovitiji mjesec je novembar.7

Insolacija je u obrnutoj srazmjeri sa pojavom oblanosti, ali je u direktnoj vezi sa

trajanjem dana i noi u razliitim periodima godine, to znai da zavisi od geografske

irine odreenog podruja. U decembru je najmanja i iznosi oko 50-60 sati, dok je u julu

najvea te iznosi prosjeno oko 250-260 sati (Federalni hidrometeoroloki zavod,

Sarajevo) Ove vrijednosti zavise konkretno od lokacije, tj. eksponiranosti i orijentaciji

7 Podaci za pojavu magle su uzeti iz godinjaka FHMZ, za godinu 2010, 2011, 2012, 2013, za podruje

Gradaca zbog nepostojanja ms u Brkom, s obzirom na malu udaljenost dva grada i sline meteoroloke

karakteristike.

21

terena, oblika reljefa, i dr. Kao posljedica globalnog trenda klimatskih promjena, sve su

uestalije pojave klimatskih ekstrema kojih nije poteeno ni podruje BiH, kao ni sliva

Brke. Prema podacima Svjetske meteoroloke organizacije, 2013. godina je meu deset

najtoplijih godina od 1880. godine, od kada postoje zvanina mjerenja, to je za

posljedicu imalo ekstremne vremenske nepogode, ogromne poare, nezaustavljive

poplave, vrele toplotne udare i sue, jednu od najjaih oluja itd. Svih 13 godina u 21.

stoljeu je ulo meu 15. najtoplijih godina u 134 godine dugom razdoblju mjerenja

temperature, a devet od deset najtoplijih godina na Zemlji je zabiljeeno u 21. stoljeu.

Globalna temperatura ima trend dugoronog zagrijavanja. Stopa zagrijavanja nije

svuda jednaka, ali porast temperature na globalnom nivou je neosporan. S obzirom na

koliine staklenikih plinova u atmosferi globalna temperatura e nastaviti da raste za

generacije koje dolaze. Najcrnja predvianja su da e rasti i do 4 C, tokom jednog

stoljea. Nae djelovanje ili nedjelovanje na promjene svijesti o krhkosti same planete

Zemlje e utjecati na budue generacije koje dolaze, ako ve nije kasno za to.

Iako BiH, nije nikakav inilac u globalnoj poluciji zraka, vode, tla ipak kako polucija

ne poznaje granice u atlasu, tako smo i sad svjedoci ekstrema, poput poplava iz maja

2014. godine, enormnih temperatura iz prethodnih godina, velikih koliina snjenih

padavina, itd. Sve ove katastrofe ne moemo sprijeit, ali moemo u velikoj mjeri smanjit

njihove posljedice. Takoer se hitno treba utjecati na stanje ekoloke svijesti kod graana

BiH, da vodotoci nisu deponije, da ume ne slue samo za ogrjev, da svako ivo bie ima

svoju ulogu geosistemu. To nam je sama priroda i dokazala u maju 2014. godine.

BiH je takoer lanica regionalnog sistema ranog upozorenja na vremenske ekstreme

METEOALARM koji u velikoj mjeri moe pripremit stanovnitvo na dolazee

nepogode, te je od 2012-e godine potpisnica projekta IZGRADNJA OTPORNOSTI NA

KATASTROFE U ZAPADNOM BALKANU I TURSKOJ koji ima za cilj jaanje

otpornosti na prirodne katastrofe. Naalost upozorenja meteoalarma nisu na vrijeme

shvaena ozbiljno, to je za posljedicu imalo prirodnu katastrofu na veem dijelu teritorije

Bosne.

22

6. HIDROGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

6.1. Povrinski tokovi

Podruje sliva Brke pripada slivnom podruju rijeke Save, odnosno slivnom podruju

Crnog mora. Generalno povrinski tokovi su siromani vodom, osim u kinom dijelu

godine, dok u sunom periodu veina tokova u slivnom podruju Brke presuuje, ili su

proticaji neznatni, to je rezultat prije svega male koliine padavina u podruju sliva. Sve

vode sa slivnog podruja direktno se dreniraju u sliv Save, izuzev pojedinih dijelova, u

kojima se topografska vododijelnica ne podudara sa hidrografskom o ema e biti vie

rijei u sekciji Rijeni sitem .

Najvei povrinski vodotok je rijeka Brka, osim nje povrinske tokove ine Rahika,

Maoka, Raljanska rijeka, Zoviica, Lunica, trepaki potok, potok Zmajevac te manji

potoci koji se ulijevaju u navedene rijeke i potoke.

Gore navedeni tokovi spadaju u stalne vodotoke, meutim zadnjih godina XXI.

Vijeka mnogi od njih pokazuju tendenciju gubljenja vode u ljetnom periodu, uzrokovanu

prije svega poveanom evapotranspiracijom u ljetnom periodu, te smanjenom koliinom

padavina. Postoji mogunost da je u predjelu sa karbonatnom osnovom, dolo do

ponovnog aktiviranja podzemnih krakih procesa usljed kojih se voda mogue gubi u

podzemlju.

Povremeni vodotoci su uglavnom aktivni u periodu obilnih padavina, te u periodima

topljenja snijega, uglavnom su bujinog karaktera, te esto mogu prouzrokovati

materijalne tete, aktiviranjem pojedinih geomorfolokih procesa.

U gornjim dijelovima sliva vodotoci su generalno brojniji, jer su gornji dijelovi sliva

bogatiji padavinama u toku godine, dok nizijski dijelovi sliva su siromani vodotocima,

osim povremenih vodotoka koji se ulijevaju u vee vodotoke ija su izvorita na

padinama Majevice.

Najvei vodotok je rijeka Brka koja nastaje spajanjem Raljanske i Maoke rijeke.

Ukupna duina rijeke Brke sa veom sastavnicom Raljanskom rijekom iznosi oko 38,5

km.8 Izvorite rijeke Brke (njene due sastavnice Raljanske rijeke) nalazi sa nadmorskoj

visini od 595 metara, dok se ue nalazi na nadmorskoj visini od 84 metra, te razlika u

8 Mjerenja duine glavnog vodotoka, i ostalih vodotoka vrena na karti razmjere R 1:100 000, tako da su

odstupanja u duini vodotoka i samoj njihovoj brojnosti, prije svega mislei na manje vodotoke mogua,

za detaljnije mjerenja trebalo bi se posluiti TK R 1:25 000.

23

visinskim takama izvorita i ua iznosi 511 metara. Srednja nadmorska visina toka

iznosi 172 metra. Dok prosjean pad toka po formuli:

I

Slika 14. Uzduni profil rijeke Brke

to znai da tok u prosjeku pada 13,27 metara na svaki kilometara. Podaci za srednji

viegodinji proticaj rijeke Brke nisu dostupni, jer ne postoje hidroloke stanice u slivu

koje bi vrile ta mjerenja kontinuirano. Prema podacima iz izvoda elaborata o

hidrogeolokim istraivanjima Majevice, mjerenja su vrena samo jednokratna mjerenja

proticaja 28.02.1990 godine na Raljanskoj rijeci gdje je dnevni proticaj iznosio 279

litara/s, i 17.03.1990 godine na Maokoj rijeci gdje je proticaj iznosio 270 l/s. Dok srednji

raunski viegodinji proticaj za podruje Raljanske rijeke iznosi 342 l/s prema

podacima iz elaborata. Koeficijent razvitka rijenog toka za rijeku Brku (sa Raljanskom

rijekom) iznosi po formuli:

K = = 38,5/26 = 1,67

L min najmanje rastojanje izmeu izvora i ua

Specifinost za rijeku Brku da se sve njene vee pritoke nalaza na njezinoj desnoj

strani (Rahika rijeka, Zoviica). To je prije svega uzrokovalo veliki koeficijent asimetrije

sliva, o emu e biti vie rijei u poglavlju o slivu Brke. Sama duina Raljanske rijeke

iznosi oko 13,72 kilometra, te se ona spaja sa Maokom rijekom u mjestu Maoa tvorei

tako rijeku Brku. Raljanska rijeka nema znaajnijih veih pritoka.

24

Slika 15. Uzduni profil Maoke rijeke

Maoka rijeka izvire na 589 metara nadmorske visine, dok joj ukupna duina iznosi

oko 11,1 km. Kao ni Raljanska rijeka niti ona nema znaajnijih pritoka. Srednja

nadmorska visina Maoke rijeke iznosi 307 metara. Drugi po veliini vodotok je rijeka

Zoviica, sa svojim pritokama na koju otpada 41 % ukupnog sliva. Izvire na nadmorskoj

visini od 548 metara, te njezina duina iznosi 24,8 kilometara, dok joj je ue gdje se

ulijeva u Brku na nadmorskoj visini oko 86 metara. Njezina najvea desna pritoka je

rijeka Lunica, te takoer desna pritoka potok Zmajevac. Koeficijent razvitka rijenog

toka za Zoviicu iznosi 1,28.

Slika 16. Uzduni profil rijeke Zovice

Na osnovu gornja dva profila moemo zakljuiti da su profili rijenih tokova dosta

usaglaeni, pogotovu u njihovom donjem toku, te da je proces formiranja vodotoka

dostigao zrelu fazu. Samo u gornjim tokovima prisutni su brzaci i manji vodopadi

(slapovi) uglavnom tektonsko-erozivnog porijekla, koji su nastali na rasjednim

povrinama u fliu koji na pojedinim mjestima izbija u rijenom koritu, i koji je manje

otporan na eroziju toka, to je vidljivo na sljedeoj slici.

25

Slika 17. Brzaci na Maokoj rijeci

Trei po veliini vodotok je desna pritoka Rahika rijeka koja izvire na nadmorskoj

visini od 500 metara, dok se ulijeva u Brku kod mjesta Rahi . Ukupna duina toka iznosi

11,9 km. Dok su njene pritoke uglavnom stalni i povremeni vodotoci malih duina

teenja. Srednja nadmorska visina Rahike rijeke iznosi 276, 7 metara.

Slika 18. Uzduni profil Rahike rijeke

Za ostale vodotoke osnovni podaci su dati u grafikonu 5. Vodotoci utiu u glavnu

rijeku pod otrim uglovima, a u nekim sluajevima i pod skoro pravim uglom, uzrokavno

uglavnom linijom pruanja rasjeda. Gornje tokove generalno karakteriu manji brzaci,

koji su formirani na flinim povrinama, te uglavnom preovladava dubinska erozija, dok u

26

donjim tokovima preovladava bona erozija. Ukupna duina svih vodotokova,

povremenih i stalnih iznosi oko 202 kilometra.

Grafikon 5. Duina vodotoka i njihovih pritoka u slivu Brke

6.2. Podzemne vode

Procjeivanje infiltrirane vode ka dubljim slojevima rezultuje prihranjivanjem

podzemnih voda. To prihranjivanje zavisie od geoloke strukture i sastava stjenske mase.

S obzirom da se teren obino sastoji od vie litostratigrafskih jedinica razliitih

karakteristika, razliite su i mogunosti tih slojeva za zadravanjem podzemnih voda.

Podzemne vode su najvei rezervoar slatkih voda, pa se uglavnom oni koriste za potrebe

vodosnadbjevanja. Kako je opisano u poglavlju o geolokom sastavu slivnog podruja

Brke, grau terena ine razliite litostratigrafske jedinice.9 Hidroloka funkcija ovih

litostratigrafskih jedinica uslovljena je njihovim litolokim, strukturnim i drugim

karakteristikama, a generalno se mogu svrstati u grupu kolektora i izolatora.

U grupu hidrogeolokih kolektora (akviferi) moemo svrstati sljedee bitnije

litostratigrafske jedinice: aluvijalni rijeni nanos (a), prvu terasu rijeke Save (t1), te

badenske (M22) i sarmatske krenjake (M13), takoer tu spadaju i naslage paleocen-kvartar

9 Vidi geoloku kartu sliva Brke u grafikim prilozima

27

(Pl,Q) i naslage druge rijene terasa (t2), koje zbog svoje transmisivnosti i izdanosti nisu

toliko znaajne.

Hidrogeoloke izolatore prije svega ine: filini kompleks pjeara i glinaca (PC+E1),

klastini laporoviti razvoj badena (M22), te laporoviti sedimenti sarmata (M3

1) i panona

(M32), glinci srednjeg eocena (E2) i srednjeg i gornjeg eocena (E2,3), kao i naslage ponta

(Pl1).

Znaajni vodonosni slojevi su formirani u ispucalim karstifikovanim badenskim i

sarmatskim krenjacima, ogranienim u podini flinim nepropusnim naslagama i u

krovini takoer nepropusnim sedimentima panona. Avifer baden-sarmat prema sjeveru

tone pod panon, iznad kojeg se dalje idui prema sjeveru nataloili sedimenti ponta (Pl1),

tako da na sjeveru ini zatvorni vodonosni sloj, ija je zona prihranjivanja na jugu

infiltracijom padavina i prihranjvanjem od rijenih tokova u zonama u kojima se nalaze

vodopropusne stijene (donji tok Raljanske, Maoke i Rahike rijeke), kao i zone

susjednog sliva Tinje, na podruju Bosanske Bijele i Hrgova). Badenski i sarmatski

krenjaci su predstavljeni pukotinskom poroznosti, ija transmisivnost iznosi (T) od 50-

300 m2/dan, dok iznanost u bunarima iznosi od 2-20 l/s (Izvod iz elaborata o

hidrogeolokim istraivanjima Majevice, 2000). Ovaj vodonosni sloj bi u budunosti

mogao imati veliki znaaj za snadbjevanje vodom podruja grada Brkog i okoline, jer

hemijska i druga zagaenja nemogu dospjeti do vodnog sloja zbog toga to je izoliran

vodonepropusnim slojevima, dok zone prihrane uglavnom nisu izloene veem

zagaenju.

Monost ovog vodonosnog sloja iznosi 50-150 metara za baden, plus naslage sarmata

od 20-60 metara, ukoliko su dominantno krenjakog razvoja. Povoljno su utjecali sistemi

rasjeda koji na slivnom podruju rijeke Brke nisu uzrokovali velike vertikalne pomake,

tako da nije dolo do presjecanje akvifera.10 Drugi vodonosni sloj je formiran u

aluvijalnom nanosu, i prvoj terasi Save. Nalazi se iznad vodonosnog sloja baden-sarmat, i

predstavljen je intergranularnom poroznou. U njegovoj podini je ogranien naslagama

ponta (Pl1), koji je preteno nepropusan, sa beznaajnom pukotinskom poroznosti, iznad

kojeg lee plio-kvartarni sedimenti, intergranularne poroznosti sa slabom transmisivnosti

vodonosnika. Posebno je znaajna prva terasa Save, koja ima ogromnu transmisivnost

koja iznosi od 300-10300 m2 na dan, dok izdanosti bunara iznosi oko 20l/s (Izvod iz

elaborata o hidrogeolokim istraivanjima Majevice, 2000). Prihranjivanje ovog

10 Vidi hidrogeoloki profil A-B u grafikim prilozima, i geoloku kartu sliva Brke

28

vodonosnog sloja vri se infiltracijom padavina, te prihranjivanjem od samih rijenih

tokova na tom podruju, rijeke Brke i Zoviice, te u vrijeme visokih voda dolazi do

procjeivanja kroz obale od rijeke Save.

Podzemne vode izbijaju na topografsku povrinu u vidu gravitacionih izvora ocednog

i prelivnog tipa, u gornjem dijelu sliva Brke koji gravitira Majevici, dok su u donjem slivu

rijeke Brke zaspuljeni arteki izvori (nastali otvaranjem dubokih buotina) na dubinama

veim od 50 metara, te subarteki izvori. Termalne vode ne izbijaju nigdje na topografsku

povrinu, meutim one su pronaene u strukturnim buotinama na podruju istono od

sliva Brke, lokalitet Dvorovi i zapadno od sliva Brke lokalitet Domaljevac. Shodno tome

pretpostavit je da na podruju donjeg dijela sliva Brke postoje termalne vode na dubinama

ispod 800 metara, temperature iznad 70 C, koje bi u budunosti mogle imati odreeni

privredni znaaj.

Slika 19. Pretpostavljene granice akvifera na podruju sliva Brke

(Zona prihranjivanja obojena naranastom bojom odnosi se na akvifer b-s)

29

6.3. Morfometrijske karakteristike sliva rijeke Brke

Kao rezultat djelovanja endogenih pokreta prije svega, sliv Brke pada generalno

pravcem JZ-SI, kao rezultat izdizanja horsta Majevice na jugu, te tonjenja Posavine na

sjeveru. Slivno podruje rijeke Brke obuhvata povrinu od 186 km2 i prema tome spada u

male slivove.11 Zbog same geoloke grae terena topografska vododjelnica odstupa od

hidrografske vododjelnice, tako da na odreenim dijelovima sliva (donji tok Raljanske

rijeke) dolazi do odvodnjavanja (podzemne piraterije) vode iz sliva Brke u sliv rijeke

Tinje, to je uzrokovano rasjedanjem odnosno izdizanjem vodonepropusnog dijela

(Pc+E1) iznad koga se nalaze vodopropusne naslage badena i sarmata.12 Zbog samog

antropogenog djelovanja jedan dio koji je prije pirapadao direktnom slivu Save, pripojen

je slivu Brke, tu se prije svega misli na dio grada Brkog, gdje se sistemima

odovdnjavanja oborinskih voda, tj kanalizacijonom mreom oborinske vode odvode u

korito rijeke Brke.

Granice sliva u junom dijelu idu grebenom Majevice od vrha Okresanica (815

m.n.m) prema istoku ka Humcima, tu povija prema sjeveroistoku prema vrhu Vjetrenik

(705 m.n.m), dalje ide zapadno od Velinog sela, gdje povija prema istoku, prema

uzvienju Samari (236 m.n.m), dalje od uzivenja Samri granica generalno ide prema

sjeveru ka uu Brke, sa manjim promjenama smjera uzrokovanih samom konfiguracijom

terena i poloaja vodotoka susjednog sliva.

Od vrha Okresanica, granica prema sjevero-zapadu ide do kote 607, od nje ide dalje

preko Hajdukog brda, nakon ega povija prema sjevero-istoku idui do kote 276. Od

kote 276 ide priblino istono prema gornjem Rahiu, od kojeg dalje ide sjeverno prema

naseljenom mjestu Brki, i dalje prema uu Brke u Savu. Ukupan obim sliva iznosi oko

73 km.

Na osnovu obima moemo izraunati koeficient koncentriranosti sliva. to je oblik

sliva blie krugu to e koeficient koncentriranosti biti blie broju 1. Za sliv iste povrine a

izduenog oblika mogunost da padavine pokriju itav sliv je vea sa manjim

koeficientom koncentriranosti to je sluaj u slivu Brke. Koncetriranost sliva iznosi prema

formuli (Gravelius):

K = 0.28*O/F0,5 = 0.28*73/1860,5 = 1,5

11 Mjerenje povrine sliva raeno u programu Surfer 11, na TK R 1:100 000. 12 Vidi hidrogeoloki profil A-B

30

Prema obliku (po B. A. Apollovu) sliv rijeke Brke ima oblik sliva koji je suen u

srednjem toku. Ukupna (Ls) duina sliva iznosi 39 km, dok prosjena irina sliva po

formuli gdje je: F-povrina sliva, a L-duina sliva iznosi 4, 74 km.

Prosjena irina sliva ima veliki hidroloki znaaj, tj. ako je ona manja o duine sliva

povodanj e protei ravnomjernije zbog same duine puta koju voda mora da pree.

Prosjena irina lijeve (Bl) i desne (Bd) strane sliva se izraunava po formuli:

; Bd =

Prema gore vienim vrijednostima za prosjenu irinu lijeve i desne strane, moemo

zakljuiti da e i koeficijent asimetrije za sliv rijeke Brke biti velik. Koeficijent asimetrije

sliva izraunavamo po formuli:

Ka= ili AF=100

Za slivno podruje sliva Brke koeficijent asimetrije iznosi 7,08 to znai da je sliv

izrazito asimetrian, odnosno da je desna strana sedam puta vea od lijeve po povrina, po

drugoj formuli ako je AF=50 onda je sliv simetrian, meutima ako je vrijednost AF>50,

to u sluaju sliva Brke iznosi 87 postoji mogunost da je dolo do tonjenja lijeve strane

sliva, u odnosu na desnu, meutim to u sluaju sliva Brke vjerovatno nije rije.

Prije svega velik koeficijent asimetrije je uzrokovan time to tok Brke, odnosno

direktni njezin sliv ako ga odvojimo od sliva njezine desne pritoke Zoviice nije

dominantan ni po povrini ni po duini samog toka Brke 24.300 m (bez due sastavnice

Raljanske rijeke) sa sastavnicom iznosi 38.200 m, povrina sliva iznosi 109 km2, dok

ostatak povrine od 77 km 2 otpada na sliv Zoviice, a duina toka Zoviice iznosi 24.841

m. S obzirom da desna pritoka obuhvata skoro 41% posto povrine sliva bez ostalih

desnih pritoka razumljivo je da e i koeficijent asimetrije biti visok.

Takoer, na visok koeficijent asimetrije u gornjem toku rijeke Brke, odnosno njene

due sastavnice utjecala je i tektonika, koja je usmjerila pravac toka teenja du rasjeda,

koji se nalazi blizu same vododijelnice, te je stoga lijeva strana sliva, povrinski veoma

ograniena.13

13 Vidi osnovnu Geoloku kartu u grafikim prilozima

31

U donjem toku rijeke Brke na poloaj rijenog korita, u slivu utjecao je i geoloki

sastav terena, tako da je brka urezela svoje korito u drugu terasu (t2) koja je manje

otpornija na fluvijalnu eroziju u odnosu na naslage ponta (Pl1) koje se nalaze lijevo i

desno od druge terase. S obzirom da je sama druga terasa uvuena usko skroz do

Gorenjeg Rahia, u uskom pojasu na samoj granici sliva, ona je jedan od uzroka

asimetrije sliva, jer Brka usjeca svoje korito u najneotpornije litostratigrafske jedinice to

je u ovom sluaju druga terasa (t2). Srednju nadmorsku visinu sliva emo izraunati

pomou formule:

Hsr= ;

f1, f2, fn-povrina sliva izmeu izohipsi,

h1, h2, hn-srednja visina izmeu izohipsi

F-povrina sliva

=266,6 m

Srednja nadmorska visina sliva iznosi 266,6 metara.

0 % 1 0 % 2 0 % 3 0 % 4 0 % 5 0 % 6 0 % 7 0 % 8 0 % 9 0 % 1 0 0 %

1 0 0 m

2 0 0 m

3 0 0 m

4 0 0 m

5 0 0 m

6 0 0 m

7 0 0 m

8 0 0 m

Hsr

Autor: Amel Smajlovi

tsr (Jan) -0.6 C

tsr (Jan) -1.8 C

Hipsometrijska kriva sliva Uzduni profil Brke

Grafikon 6. Hispografska kriva sliva (crvena linija)

Prema hipsografskoj krivi povrine koje obuhavataju izmeu 800-700 metara nad

morem iznose oko 0,2 % ukupne povrine, dok povrine izmeu 700-600 metara nad

morem obuhvataju oko 1,8 % povrine sliva, izmeu ova dva hipsometrijska nivoa ujedno

je i najvei pad krive, zbog njihovog malog rasprostranjenja u ukupnoj povrini.

Primjetan je osim ovog pada i pad izmeu nivoa 600-300 metara nad morem, koji

32

obuhvataju oko 46 % sliva, te izmeu nivoa 200-84 metra nad morem koji obuhvata oko

52 % sliva. Ova zadnja povr itavim svojim dijelom obuhvata podruje Posavine. Znaaj

same hipsografske krive ogelda se u tome to na osnovu nje moemo prognozirati gdje e

se i koliko zadrati snijeni pokriva, te iz kojih dijelova e se prvo poeti otapadi u

proljetnim mjesecima i dr.

Na osnovu termikog gradijenta moemo pretpostaviti i temperature odnosno njihovo

odstupanje u pojedini dijelovima sliva na osnovu hiposmetrijske krive. Pomou formule:

moemo izraunati temperaturu za bilo koju visinu u slivnom podruju, gdje je:

tn-temperatura vazduha nie meteoroloke stanice

TG-termiki gradijent

H-visinska razlika izmeu vie i nie take

Na grafikonu 6. moemo vidjeti odstupanje srednje temperature za mjesec januar,

uzevi u obzir smanjeni zimski termiki gradijent koji u prosjeku iznosi oko 0.3 C za

svakih 100 metara nadmorske visine.

Srednji godinji oticaj za slivno podruje, odnosno koliina oborina koja dotie sa

slivne povrine se odreuje po modificiranom Keller-ovom obrascu za kontinentalne

karakteristike sliva, (Srebrenovi, 1986) po formuli:

q = 0,90 * H 480 = q = 0,90 * 937 480 = 363,3 mm

H srednja koliina godinjih padavina

to znai da godinje sa 1 m2 sliva u prosjeku otekne oko 363 litre vode godinje.

Slivno podruje moemo podijeliti na nekoliko podslivova kao to su podsliv

Rahike, Maoke rijeke, podsliv Raljanske rijeke, podsliv Zoviice, podsliv Lunice.

33

Slika 20. Podslivovi sliva Brke

Osnovi podaci o podslivovima biti e prikazani u sljedeim tabelama za svaki sliv

zasebno.

34

Tabela 1. Osnovi morfometrijski podaci o podslivovima rijeke Brke

Sliv Raljanske rijeke

Povrina sliva F

(km2) 28

Obim sliva (km) 32,1

Duina sliva Ls

(km) 14,3

Srednja irina sliva

B (km) 2,24

Koeficient asimetrij

Ka 1,54

Sliv Maoke rijeke

Povrina sliva F

(km2) 24


Duina sliva Ls

(km) 11,7

Srednja irina sliva

B(km) 2,15


Ka 2

Sliv Rahike rijeke

Povrina sliva F

(km2) 22


Duina sliva Ls

(km) 12,3

Srednja irina sliva

B(km) 2,26


Ka 2,14

Sliv Zoviice

Povrina sliva F

(km2) 47

Obim sliva (km) 55

Duina sliva Ls

(km) 25,2

Srednja irina sliva

B(km) 1,86


Ka 1,47

Sliv Lunice

Povrina sliva F

(km2) 21

Obim sliva (km) 18

Duina sliva Ls

(km) 8

Srednja irina sliva

B(km) 2,65


Ka 1,33

Direktan sliv Brke

Povrina sliva F

(km2) 35

Obim sliva (km) 43

Duina sliva Ls

(km) 14,5

Srednja irina sliva

B(km) 2,41


Ka 1,91

Sliv Zmajevca

Povrina sliva F

(km2) 9

Obim sliva (km) 17

Duina sliva Ls

(km) 8

Srednja irina sliva

B(km) 1,25


Ka 1,25

Modul oticaja preko glavnog vodotoka slivnog podruja nije mogue odrediti, zbog

nevrenih hidrolokih mjerenja, tj zbog nepostojanja hidromjernih stanica. Mogue je

odrediti modul oticanja samo za podruje Raljanske rijeke, jer su za potrebe

vodosnadbjevanja na tom podruju vrene mjerenja, tako da raunski srednji viegodinji

proticaj iznosi oko 342 l/s (izvod iz elaborat o hidrogeolokim istraivanjima sjevernog

oboda Majevice). Modul oticaja (specifini oticaj) se rauna po formuli:

= l/s/km2

Q raunski srednji viegodinji proticaj Raljanske rijeke 0,342 m3/s = 342 l/s

35

F- povrina sliva Raljanske rijeke

S obzirom na sline povrine susjednih slivova, te iste geoloke, meteoroloke, i

hidroloke karakteristike gore navedena vrijednost bi se mogla uzeti i za ostale susjedne

slivove, uz mala odstupanja. Njegova veliina se smanjuje idui dalje prema uu zbog

smanjenja samih koliina padavina. Tako npr. za viegodinja osmatranja na slivu Save (

Srebrenovi, 1986) na podruju od Rae do Bosanske Gradike daje prosjene vrijednosti

modula oticaja 8 do 10 l/s/km2.

Bitan pokazatelj za slivno podruje rijeke Brke, je i evapotranspiracija koja

predstavlja isparavanje vode sa tla (evaporacija) i isparavanja (transpiracije) biljaka. Ona

nam govori koliko u prosjeku sa slivne povrine se godinje ispari vode, odnosno vode

koja ne otee drenanom mreom.Za izraunavanje godinje evapotranspiracije

koristiemo metodu Turc-a, odnosnu formulu:

gdje je:

ET-godinja evapotranspiracija (mm)

P-srednje godinje koliine padavina (mm)

CT-konstanta isparavanja vazduha koja se izraava u funkciji prosjene godinje

temperature t (C) kao:

CT = 300 + 25t + 0,05t3 = 300 + 25 * 11,9 + 0,05* 11.93=681,75

ET= =

Za poreenje (Srebrenovi, 1986) na osnovu dugogodinjih osmatranja sliva rijeke

Save, za podruje SI Bosne daje vrijednost od 550-650 mm godinje, pa se gore navedena

vrijednost moe smatrati realnom, pogotovu kad se zbroji sa oticajem daje priblino

godinju vrijednost padavina na podruju sliva Brke.

q + ET = 363,3 + 561, 37 = 924,4 mm /god 937,5 P godinje

36

Bitan parametar koji nam govori o samom slivu je i koeficient oticaja. On se

izraunava po obrascu:

C

Vrijednost koeficijenta oticaja iznosi 38,75 %. Na visinu koeficijenta oticanja ima

prije svega uticaj reljef, koji je preko 50 % ravniarski, odnosno hranjenje vodom

vodotoka se odvija u gornjem dijelu sliva tako dok voda pree svoj put do ua, velika

koliina ispari te se upotrijebi u bioprodukciji, poto je gornji dio sliva skoro 90 %

zahvaen umama, dok u ravniarskom dijelu vodi treba dugo da otee do samog

vodotoka.

6.4. Rijeni sistem Brke

Rijeni sistem Brke sainjava glavna rijeka Brka sa svojom duom sastavnicom

Raljanskom rijekom, te ostale njezine pritoke. Od ostalih pritoka tu prije svega spadaju

Maoka rijeka koja sa Raljanskom rijekom ini samu rijeku Brku, te Zoviica kao drugi

po redu najreprezentativniji vodotok.

Svi vodotoci rijenog sistema mogu se svrstati u odreene redove. Po

modifikovanom Hortonovom obrascu koji je izvrio Strahler. Njegova pravila

kategorizacije sastoje se od etiri stava, i to:

- Najniu prvu kategoriju ine tokovi bez pritoka

- Spajanjem dva toka iste kategorije nastaje tok vie kategorije

- Prilkom spajanja toka nie kategorije sa tokom vie kategorije, nema promjene

kategorije

- Glavni vodotok ima najeveu kategoriju

Nakon izvrenog pregleda rijene mree sliva Brke, glavnu rijeku Brku (njezin tok

od sastava Zoviice i Brke) moemo svrstati u 5 red po izmjenjenom Hortonovom (

Stahlerovom) obrascu. Za odreivanje prosjenog stepena grananja (bifurkacije)

koristiemo se Hortonovom formulom, ukoliko je stepen grananja velik, to znai da je u

rijenom sistemu veliki broj malih vodotoka. Formula za izraunavanje faktora

bifurkacije glasi:

37

Rb 1

Tabela 2. Prikaz faktora bifurkacije po kategoriji vodotoka14

kategorija

vodotoka (n) Broj vodotoka (N)

Faktor bifurkacije

(Rb)

1 61

2 16 3,81

3 5 3,2

4 2 2,5

5 1 2

Rb srednje 2,9

Rijena mrea sliva Brke pripada dendroidnom tipu. Gustina rijenih tokova iznosi:

= km/km2

ukupna duina svih vodotoka

F povrina sliva

Ukupna gustina povrinskih vodotoka, odnosno rijene mree iznosi 0,72 km/km2,

dok sa povremenim vodotocima gustina rijene mree iznosi 1,08 km/km2, to znai da

sliv Brke ima vrlo dobru razvijenu drenanu mreu, koja je vea od srednjoevropskog

prosjeka koji iznosi 0,60 km/km2.

Prosjean put koji povrinska voda mora da pree da bi dola do vodotoka u slivu

Brke po formuli:

Ly km2 ili 462 m/km2

14 Odreivanje kategorije vodotoka vreno na karti R 1 : 100 000, tako da je index bifurkacije vjerovatno

vei

38

Slika 21. Rijeni sistem Brke

39

6.5. Rijeni reim Brke

Rijeni reim sliva Brke, mogao bi se svrstati po (M. Pardea) u pluvio-nivalni reim

podvarijante b, odnosno posavski pluvio-nivalni reim, gdje se najvii vodostaji

pojavljuju u aprilu, zatim martu i maju, a najnii u avgustu i septembru. to se i poklapa

sa izohronatskim kartama jugoslavije minimalnih i maksimalnih srednjomjesenih

vodostaja (Duki, 1984). Zbog nepostojanja vodomjernih stanica nemogue je utvrditi

maksimalne, srednje i minimalne protoke rijeke Brke. Male vode na podruju sliva Brke

se uglavnom javljaju za vrijeme sunih mjeseci, a najmanja koliina vode u rijenom

koritu Brke je u avgustu, zatim septembar i mjesec juli. Prije svega na male vode utie

pojaana evapotranspiracija za vrijeme toplijih mjeseci, kao i uticaj antropogenih faktora,

prije svega koritenje vode za navodnjavanje poljoprivrednih kultura. Takoer na vodostaj

vode openito u sunim mjesecima veliki utjecaj imala je regulacija vodotoka od ua

Brke u Savu u duini od oko jedan kilometar uzvodno. Regulacijom je smanjen tok Brke

za nekih 700 metara, te je izvrena betonaa samog korita, koje se ponaa kao slivnik, u

kome nema prirodnih barijera da bi sprijeile oticanje vode. Prema navodima starijih

ljudi, nivo same rijeke Brke je u ljetnim mjesecima prije same regulacije vodotoka bio za

oko metar vii, to znai da je dolo do sputanja do samog vodnog ogledala rijeke Brke za

oko jedan metar. U ljetnim mjesecima postoji mogunost da sam vodotok rijeke Brke

presuuje u donjem toku, ali zbog postojanja kanalizacionih ispusta koji se nalaze u koritu

Brke, postoji mogunost da oni sami nadomjeuju izgubljenu vodu. to znai da bi bilo

potrebno izmjeriti doticaj vode iz kanalizacionih ispusta, kako bi se utvrdio stvarni

proticaj u ljetnim mjesecima koji sigurno ne iznosi vie od nekoliko desetina litara u

sekundni. To je najbolje ilustrovano na sljedeoj slici.

Slika 22. Rijeka Brka, dvadesetak metara od ua u Savu, august 2008

40

Zimske male vode se uglavnom javljaju u mjesecu januaru pri niskim

temperaturama, gdje esto dolazi do samog leenja toka Brke. Velike vode se javljaju

uglavnom u aprilu, te martu i maju. Uzrok velikih voda u proljee je topljenje snijega sa

Majevice i okolnih podruja, meutim poplavni talas nije velikih razmjera i netraje dugo.

Velike vode uzrokovane kinim padavinama daleko su opasnije po ljude i imovinu. Prve

poplave registrirane na ovom iz 1688. godine kada je rijeka Brka zbog velikih kia izlila se iz svog

.velike poplave su bile i 1888. godine kada je oteen veliki dio stambenih zgrada uz rijeku Brku.,

zatim 1913., 1914., 1915., 1924., 1932., 1938., 1941., 1954., 1966., 1966., 1970., 2001., 2010., 2014. U

prosjeku na osnovu gore navedenih vremenskih perioda poplave, povratni period za velike vode iznosi

oko 6,5 godina, to znai da e naredna velika poplava vjerovatno zadesiti ovo podruje 2020-te godine.

Stogodinje visoke vode kako im samo ime kae imaju povratni period od 100 godina,

zadnje stogodinje visoke vode su zadesile ovo podruje 2014-e godine, dok su prethodne

stogodinje velike vode bile u vrijeme Austro-ugarske vladavine, tako da nema odstupanja

od stogodinjeg perioda, to je vidljivo i na sljedeoj slici.

Slika 23. Stogodinje velike vode (izvor desne slike: www.otisak.ba)

Ugroena podruja u slivu rijeke Brke od velikih voda su: podruje grada (Klanac,

Kolobara, Centar 5, Meraje, Brodua, Brod), Brka, Palanka, Gornji Rahi, Maoa,

Raljani, Rijeke, Omerbegovaa, Boe. Na rijeni reim Brke, direktno utie i vodostaj

Save, ukoliko je vodostaj Save velik, dolazi do poveanja koeficienta uspora toka Brke,

odnosno do nemogunosti da se brzo padavine sa slivnog podruja Brke, sistemom

vodotokova sprovedu do rijeke Save, to utie na zadravanje poplavnog vala na podruju

sliva Brke. esto vodni talas rijeke Save ulazi u rijeku Brku te plavi donje slivno podruje

rijeke Brke, to je bio i sluaj i 2014 godine, kada su prestale padavine na slivnom

podruju rijeke Brke, vodni talas koji je doao rijekom Savom utjecao je na samo

poveanje nivoa rijeke Brke, koja je bila u stagnaciji.

41

7. PEDOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA BRKE15

Na prostoru sliva Brke razvila su se etiri tipa tala, distrini kambisol, pseudoglej,

fluvisol, i semiglej. U grupu hidromorfnih tala spadaju pseudoglej, fluvisol i semigle, dok

u grupu automorfnih tala spada distrini kambisol.

Pseudoglej - Za ovaj tip tla je znaajno da se znakovi hidromorfizma javljaju kao

rezultat prekomjernog navlaivanja povrinskih dijelova soluma, stagnirajuom uglavnom

oborinskom vodom. Glavni razlog nastanka pseudogleja je izmjena mokre i vlane faze.

Za slabu propusnost glavni razlog je tei glinoviti sastav po cijeloj dubini profila. Ovo su

uglavnom duboka tla, kisele reakcije, ilovastog u vrnom horizontu i ilovasto-glinovitog

sastava u dubljem horizontu. U prirodnom stanju nije naroito plodno, dok uz odreene

agrotehnike zahvate daje visoke prinose. Koristi se za oranine kulture i vonjake.

Agrotehnike mjere koje se odnose na pripremanje ovog tla za sijanje odreenih kultura

su: ubrenje, odvoenje vika voda, kalcifikacija, duboka obrada i dr.

Fluvisol - Ova su tla razvijena u dolinama rijeka, a predstavljaju recentne rijene

nanose u slojevima. Vano je napomenuti da na gornje dijelove profila utjee rijetka, ali

jako kolebajua podzemna voda. To su mlada tla. Osnovna karakteristika ovog tla je da se

slojevi smjenjuju nepravilno u belikom broju kombinacija. Procesi pedogeneze slabo su

izraeni zbog mladih nanosa, odnosno zato to sedimentacija nadvaladava proces

pedogeneze. Fluvisoli su tla dobre plodnosti i na njima se sade ratarske kulture. Za

smanjenje rizika od poplava potrebno je izgraditi sisteme odbrane od poplava. Na

fluvisolima se razvijaju trakasti areali vrbe i topole.

Semiglej - To su tla rijenih dolina. Karakteriu ih duboke podzemne vode. Na

gornje dijelove profila ne utjee prekomjerno voda. To su mlada tla i na njima se formira

plii ili dublji humusno akumulativni A horizont terestrinog tipa. Voda u dubljim

dijelovima horizonta potjee od vodotoka ili od vode koja se procjeuje kroz tlo i

zadrava nad vodoneprospunim dijelovima. Spada meu najplodnija tla, te slui za

zasijavanje oraninih kultura.

Distrini kambisol - Obuhvata najveu povrinu sliva Brke i nalazi se u dijelovima

koji gravitiraju Majevici. Nastaje na kiselim matinim stijenama, srednje dubine je i

slabije je plodnosti. Veinom se nalazi pod umama i panjacima. Karakterizira ga

humusni horizont koji je obino ohrini - Aoh ili umbrini - Aum (na viim

nadmorskim poloajima), ispod kojeg se nalazi kambini (B)v horizont.

15 Za detaljniji pregled rasprostranjenosti tala vidjeti Pedoloku kartu u grafikim prilozima

42

8. BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA BRKE

Podruje sliva Brke eurosibirskoj flornoj oblasti. U ekoloko-vegetacijskom pogledu

ovo podruje pripada peripanonskoj oblasti, odnosno prostire se od Brkog ka jugu prema

Majevici, tj zapadni dijelovi od granice Brko Majevica pripadaju peripanonskoj

oblasti. Dok istoni dijelovi od linije Brko Majevica pripadaju ilirsko mezijskoj

flornoj oblasti. Ilirsko mezijska oblast u slivu Brke je podjeljena na dva dijela i to

sembersko posavski rejon koji se rasprostire sjevero istonim dijelovima sliva Brke, i

Majeviki rejon koji obuhvata jugo istone dijelove sliva. Na sjevernim padinama

Majevice, idui od Bosanske Bijele prema eliu, do punog izraaja dolazi raznolikost

geoloke podloge i raznolikost ivog svijeta, koje su rezultat prisustva nekadanjeg

Panonskog mora. Ovdje su prisutne slojevite karbonatne naslage sa brojnim fosilima,

peine i polupeine i razliite sedrene tvorevine (Reliktno refugijalni pejza Bosne i

Hercegovine). U ovim peripanonskim refugijumima danas stanita nalaze:

- Ekosistemi u pukotinama organogenih stijena sa bosanskom

- zvonikom;

- Ekosistemi medunca i crnog graba;

- Ekosistemi crnog graba i jesenje aike;

- Ekosistemi bosanskog javora gluhaa i peripanonske bukve;

- Ekosistemi sitnolisnog kitnjaka i srebrene lipe;

- Ekosistemi srebrene lipe, kitnjaka i kotrike;

- Ekosistemi lunjaka i kotrike;

- Ekosistemi srebrene lipe i kitnjaka sa veprinom;

- Ekosistemi peripanonske bukve i veprine.

Takoer su prisutni i ekosistemi crnog bora na badenskim krenjacima, u donjim

tokovima Raljanske, Maoke, i Rahike rijeke. Dok du vodotoka u donjim dijelovima

sliva su formirani trakasti areali vrbe i topole.

ume su u nizijskom dijelu sliva uglavnom iskrene za potrebe poljoprivrede, te se

nalaze u malim enklavama, dok je podruje Majevice jo u velikoj mjeri sauvano od

sjee, tako da su se sauvale odreene biljne vrste.

Livadska vegetacija je predstavljena jednogodinjim i viegodinjim zeljastim

biljkama. Livade su uglavnom nastale krenjem uma za potrebe poljoprivrede i drvne

grae.

43

Od ivotinjskog svijeta zastupljeni su razliiti brojevi insekata, vodozemaca, ptica

poput fazana, prepelice, divljeg goluba, koji spadaju u grupu lovne divljai. Od gmizavaca

razne vrste zmija, gdje treba spomenuti i otrovne zmije poput poskoka i arke. Sisari

uglavnom ine lovnu divlja poput divlje svinje, srne, lisice, jazavaca, zeeva, divlje

make i dr. Na ovim prostorima nije registrovano prisustvo medvjeda i vuka, mada postoji

mogunost da migracijama dou u ove krajeve. Od ihtijofaune treba spomenuti da se u

vodotoku brke ima klena, potone mrene, dok u vrijeme veeg vodostaja riba iz Save

ulazi u Brku poput kesege, jezerca, bodorke, tuke, dunavca i dr.

44

9. ZAKLJUAK

S obzirom na malu povrinu sliva Brke, a gustu naseljenost u donjem i srednjem toku

sliva, u budunosti bi se trebalo posvetiti ozbiljnijim istraivanjima slivnog podruja.

Prije svega tu se misli na uspostavljanje monitoringa tj. instaliranje hidromjernih stanica

kao i meteorolokih stanica, kako bi se utvrdili maksimalni proticaji rijeka u slivu, kako bi

se izbjeglo graenje vodozatitnih objekata koji svaka vea bujica odnese, jer nema

uraenih studija o samom slivnom podruju rijeke Brke.

U budunosti bi se moglo postaviti i pitanje ta je zapravo rijeka Brka, odnosno

odakle ona poinje, dali nastaje spajanjem Raljanske i Rahike rijeke, ili spajanjem

Zoviice i Brke (tj. Raljanske rijeke). Ako se uzme u obzir povrina samog sliva

Zoviice koja iznosi oko 41% ukupnog slivnog podruja moglo bi se rei da Brka nastaje

spajanjem Zoviice i Raljanske rijeke, kada se uzme duina ukupne mree vodotokova

odnos Zoviica-Raljanska rijeka iznosi otprilike 92 km naprama 108 km16, to ide u

prilog da Brka zapravo nastaje spajanjem Zoviice i Raljanske rijeke. S obzirom na iste

ili u manjoj mjeri izmjenjene geoloke, geomorfoloke i klimatoloke karakteristike dvije

susjedne rijeke moe se rei i da po ovom Brka nastaje spajanjem gore navedene dvije

rijeke. Najreprezentantivniji primjer je kategorizacija vodotoka (po Strahleru), gdje su

jedina dva vodotoka etvrte kategorije Zoviica i rijeka Brka (Raljanska rijeka), ijim

spajanjem nastaje vodotok pete kategorije. Meutim da bi se utvrdilo 100 %, neophodno

je izvriti hidroloka osmatranja, tj izmjeriti proticaje ovih rijeka du njihovih tokova.

16 U duinu mree Raljanske rijeke (Brke) vodotokova uzeta je i duina od sastava Zoviice i Brke do ua

Brke u Savu, tako da duina mree vodotoka Raljanske rijeke je manja za par kilometara kao i same

povrine sliva Raljanske rijeke ( rijeke Brke)

45

10. LITERATURA

1. ii, S. (2002): Geoloki sastav i tektonika Bosne i Hercegovine, Earth Science Institute, Sarajevo;

2. Barakovi, A. (2007): Opa Geologija, Univerzitet u Tuzli, Tuzla

3. Vrabac, S. (2007): Paleogeografija, Univerzitet u Tuzli, Tuzla

4. Duki, D. (1984): Hidrologija kopna.- Nauna knjiga, Beograd

5. Srebrenovi, D. (1986): Primjenjena hidrologija, Tehnika knjiga Zagreb

6. Hrelja, H. (2007): Inenjerska hidrologija, Univerzitet Sarajevo

7. ugaj, R. (2009): Hidrologija za agroekologe, Sveuilite u Zagrebu

8. anjevac, I. (2013): Tipologija protonih reima rijeka u Hrvatskoj, Hrvatski

geografski glasnik, 75/1, 23 42

9. ugaj, R. (2010): Velike vode malih slivova, Sveuilite u Zagrebu

10. Lepirica, A. (2012): Reljef Bosne i Hercegovine, Zbornik radova Departmana za

geografiju, turizam i hotelijerstvo, 41/2012

11. Petrovi, D. (1982): Geomorfologija, Graevinska knjiga, Beograd

12. Markovi, M., Pavlovi, R. i upkovi, T. (2003): Geomorfologija, Rudarsko-geoloki fakultet, Beograd

13. egota, T., Filipi, A. (1996): Klimatologija za geografe, kolska knjiga, Zagreb

14. Majstorovi . (2000): Studija klimatolokih karakteristika sjevernog oboda

Majevice, Federalni meteoroloki zavod, Sarajevo

15. iri, M. (1991): Pedologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Svjetlost, Sarajevo

16. Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb, 1983.

17. Spahi, M. (2002): Opa klimatologija, Univerzitet Sarajevo

18. Podrka vodnoj politici u BiH, TEHNIKA PODLOGA za izradu podstrategija za implementaciju EU Direktive o procjeni i upravljanju poplavnim rizicima

(2007/60/EC)

19. Energetski resursi: Geotermalna energija, RGGF, Tuzla

20. Elaborat o Hidrogeolokim istraivanjima sjevernog oboda Majevice, prva faza, 2000

21. Strategija upravljanja vodama federacije bosne i hercegovine 2010. 2022.

22. Godinjaci i publikacije Hidrometeorolokog zavoda Federacije Bosne i Hercegovine

23. Burlica, ., i Vukorep, (1983): SR Pedoloka karta Bosne i Hercegovine 1:500 000, umarski fakultet u Sarajevu-Geokarta, Beograd

24. Geomorfoloka karta Bosne i Hercegovine, R 1:500 000

25. Buzaljko R., Vujnovi L. i Oluji, J. (1985): Osnovna geoloka karta 1:100 000, list Brko, Savezni geoloki zavod, Beograd

46

FIZIKOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA RIJEKE

BRKE

11. GRAFIKI PRILOZI

47

PRILOG br. 1. Geoloka karta sliva Brke

48

PRILOG br. 2. Hidrogeoloki profil dijela sliva Brke

49

PRILOG br. 3. Geomorfoloka karta sliva Brke

50

PRILOG br. 4. Pedoloka karta sliva Brke

PRILOG br. 5. 3D model sliva Brke

51

12. SPISAK PRILOGA, SLIKA, TABELA I GRAFIKONA

12.1. Spisak priloga

Prilog br. 1. Geoloka karta sliva Brke

Prilog br. 2. Hidrogeoloki profil dijela sliva Brke

Prilog br. 3. Geomorfoloka karta sliva Brke

Prilog br. 4. Pedoloka karta sliva Brke

Prilog br. 5. 3D model sliva Brke

12.2. Spisak slika

Slika 1. Geografski poloaj sliva Brke

Slika 2. Fline formacije na lijevoj obali Maoke rijeke

Slika 3. Badenski krenjaci na lijevoj obali Maoke rijeke

Slika 4. Pjeskovite gline prve terase Save, na lijevoj obali rijeke Brke, oko 800 m od ua

u Savu

Slika 5. Aluvijalni nanos na lijevoj obali Rahike rijeke, u selu Islamovac

Slika 6. Topografski profil, pravac pruanja JZ-SI, vrh Okresanica ue Brke

Slika 7. Prostorni razmjetaj hipsometrijskih nivoa u slivu Brke

Slika 8. Klizite u trepcima, aktivirano uslijed obilnih padavina i negativnog

antropogenog uticaja

Slika 9. Ulaz u peinu na lijevoj strani Maoke rijeke

Slika 10. Profili koritastih dolina navedenih rijeka u njihovom gornjem toku

Slika 11. Profil normalne rijene doline sa rijenom terasom

Slika 12. Promjena krupnoe zrna akumuliranog materijala u aluvijalnoj ravni Brke,

lokalitet Rahi

Slika 13. Raspored srednjih godinjih temperatura i tipova klime

Slika 14. Uzduni profil rijeke Brke

Slika 15. Uzduni profil Maoke rijeke

Slika 16. Uzduni profil rijeke Zovice

Slika 17. Brzaci na Maokoj rijeci

Slika 18. Uzduni profil Rahike rijeke

Slika 19. Pretpostavljene granice akvifera na podruju sliva Brke

Slika 20. Podslivovi sliva Brke

Slika 21. Rijeni sistem Brke

Slika 22. Rijeka Brka, dvadesetak metara od ua u Savu, august 2008

52

Slika 23. Stogodinje velike vode

12.3. Spisak tabela

Tabela 1. Osnovi morfometrijski podaci o podslivovima rijeke Brke

Tabela 2. Prikaz faktora bifurkacije po kategoriji vodotoka

12.4. Spisak grafikona

Grafikon 1. Prikaz udjela litostratigrafskih jedinica u slivu Brke

Grafikon 2. Procentualni udio hipsometrijskih nivoa u slivu Brke

Grafikon 3. Temperatura zraka, podaci sa MS Brko, period 1961-1990. godina

Grafikon 4. Prosjene mjesene koliine oborina i relativna vlanost zraka

Grafikon 5. Duina vodotoka i njihovih pritoka u slivu Brke

Grafikon 6. Hispografska kriva sliva

fizičkogeografske karakteristike sliva rijeke brke

Documents