PAGSUSURI SA REALISMO

Unang Araw

Panlmula

l. fuio ang iyong konsepto ng isang mabuting

ama? Sagtrtin sa tulong ng word web.

Ano ang bahaging ginagarnPanatl ng isang ama

sapamilya?

B. PagbarangAkda

1. Bamtrinangpamagatat daananangakdaAno

angpaksangakda?

A.

Ang Ama(SlngaPore)

. Salln nlM'R. AVENA

MAGKAHALO LAGIANG takot at pananabik

kapag hinihintayng mgabata ang kanilang ama fuig

takoiay saalaalang isang lasing na suntoksabibig

na nagpapatulo ng dugo at nagpapamaga ng ilang

axaw sa labi. Ang pananabik ay sa pagkain na

parninsan.minsa'y iniuuwi ng ama-malaking supot

ng mainit na pansit na iginisa sa itlo g at gulay. Ang

totoo, para sa sarili lang niya ang iniuuwing pagkatn

ng ama, lamang ay napakarami nito upang maubos

oly. rrut g *ug-isa; pagkatapos ay naroong magka-

gulo sa tira ang mga bata na kangina pa aali'aligid

samesa. Kundi sapakikialam ng inanamabiryan

ng kaniya-kanyang parte ang lahat - kahit ito'y

sansubo lang ng masarap na pagkain, sa mga pinrkamatanda at malakas na bata lamang mapupunta

ang lahd, atni katiting aywalang maiiwan sa maliliir

2.

MABUTINGAMA

2, Ano ang koneksyon ng akda { lYo, sq ibang

akdang nabasq at sa mundo?

Koneksyon sa:

Sarili Ibang Akda Mundo

3. Habang binabasa ang akda, sa hiwalay na

papel, ilista ang mgp kahilngmg sasagi at iguhit

ang mga |arawang nabubuo sa ryongisipan.

Sagutin ang mga tanong sa tulong ng akda' ng

mga kamag-aral, at ng guro.

Anim latrat ang mga bata. Ang dalawang' pinakamatanda ay isang lalaki, dose anyos, at isang

babae, onse; matatapang ang mga ito kahit napayatat nagagawang sila lang lagi ang maghati sa latrat ng

bagay hmg wala ang ina upang tiyaking may parte

rin ang maliliit. May dalawang lalaki, kambal, na

nuwebe anyos, isang maliitnababae, otso anyos,

at isang dos anyos na paslit pa, katulad ng ib4 ay

maingay na naghatrangad ng marapat niyang parte

samgapinag-&rgawan.

Natatandaan ng mga bata ang isa o dalawang

okasyon na sinorpresa sila ng ama ng kaluwagang-palad nito - sadyang nag-uwi itp para sa kanila ng

dalawang supot na puno ng pansit guisado, at

masaya nilang pinagsaluhan an! pagkain na hirap

nilang ubusin. Kahit na ang ina nila'y masayang

nakiupo sakanila at kumain ng kaunti.

Pero hindi nanaulit ang masayang okasyong

ryor4 at ngayo'y hindi na nag-uuwi ng pagkain ang

ama; ang katun4ya'y ipinapalagay ng mga batang

mapalad sila kung hindi ito umuuwing lasing atngkanilang ina. Sakabilaniyo'yumaasa

pa rin sil4 at kung gising pa sila pag-uwi sa gabi ngam4 naninipat ang mga matang titingnan nila kung

may brown na supot na nakabitin satale sa mga

dalid nito. Kung umuuwi itong pasigaw-sigaw atpadabug-dabog, tiyak na walang pagkain, at angmga bata'y magsisi}sikaq takot na anumang ingayna gawa nila ay makainis sa ama at umakit sa

malaking kamay nito upang pasuntok na dumaposa kanilang mukha. Madalas na masapok angmukha ng kanilang ina; madalas iyong marinig ngmga bata na humihikbi sa mga gabing tulad nito, atkinabulesan ang mga pisngi at mataniyon ayuuma-maga, kaya't mahihiya iyong lpmabas upangmaglaba sa malalaking bahay na katabi nila. Sa

iburg mga gabi, hindi paghikbi ang maririnig ng mgabata mula sakanilang ina kundi isang uri ng nagma-

makaawa at rrinenerbiyos na pagtaw4 at malakasna bulalas at pag-ungol mula sa kanilang anrra, atsila'y magtatanong laurg ano ang ginagawa nito.

Kapag umuriwi ang ama namas gabikaysadati atmas lasing kaysa dati, maypagkakataong

ilalayo ng mga bata si Mui Mui. Ang dahilaly si Mui'Mui, olso anyos at sakitin atpalahalinghing naparang

kuting, ay madalas kainisan ng ,tma. Uhugin,pangrwi-ngiwi, ito ay mahilig magtuklap ng langibsa galis na nagkalat sa kanyang mga binti, na nag-

iiwan ng mapula-pulang mga paste, gayong paulit-

ulit siyang pinagbabawalan ng ua. Pero ang naka-

kainis talaga ay ang kanyang halinghing. Mahaba at

matinis,.iyon ay tumatagal ng ilang oras, habang siya

ay nakaupo sa bangko sa isang sulok ng bahay, o

nanrarnahrktot ngpaghiga sabanig kasamaang ibang

mga bata, na di-makatulog. Walang pasensya sa

kanya ang pinakamatandang lalaki at babae, namalakas siyang irereklamo sa ina napagagalitannaman siya sa pagod na boses; pero sa gabing

. naroon ang ama, napapaligiran ng bote ng beer na

nakaupo sa mes4 iniingatan nilang mabuti na hindihrnalinghing si Mui Mui. Alam nilana ang halingfuing

niyon ay parang kudkuran na nagpapangilo sa

nerbiyos ng ama at ito'y nakakabulahawna sisigaw,

at kung hindi pa iyon huminto, ito'y tatayo, lalapitsa bata at hahampasin iyon nang buong lakas.

Pagkatapos ay haharapin nito at papaluin din angibang bata na sa tingin nito, sa kabuuar5 ay ang sanhi

ng kanyang kabuwi sitan.

I

INoong gabing unnnri ang ana na masammg:

masarna ang timpla datril nasisante sa kanyangtabatro salagarian, si Mui Mui aynasagitrangisang mahabang halinghing at di mapatatran ng

dalawang pinakarnatandang bata gayong binalaan

nilang papaluin ito" Walang anu-ano, ang kamao

ng ama ay bumagsak sa nakangusong mukha ngbata na tumalsik sa kabila ng lcwarto, kung saan itonanatiling walang kagalaw-galaw. Mabilis na nagla-

basan ng batray ang ibang mga bata sa inaasahang

gulo. Natrimasmasatr ng ina ang bata sa pama-

magitar ng malamig na tubig.

Pero pagkarazm ng dalawang araw, si MuiMui ay namatay, atang ina lamang ang umiyakhabang ang bangkay ay inihahandang ilibing sa

sementeryo ng nayon may isang kilometo ang layo,

doon satabi ng gulod. Ilan sataga-nayonnanaka-katanda sa sakiting bata ay dumating upangmakiramay. Sa ama na buong araw na nakaupong

ay doble ang kanilang pakikiramay,

dahil alam nilang nawalan ito ng tabaho. Nangu-lekta ng abuloy ang isang babae at pilit niya itonginilagay sa mga palad ng ama na di-kawasq puno

ng awa sa sarili, ay nagsimulang humagulgol. fuigbalita tungkol sa mahrngkot nipng kinahinffian ay

madaling nalerating sa kanyang amo, isarig maigasang loob pero mabait na tao, na noon di'y na$de-

sisyong lonin siya ulq para sa kapakanm ng kaqarigasawa at mga anak. Dala ng kagandatrang-loob,ito ay nagbigsy ng sariling pakikiramay, kalakip ang

mruting abuloy (na minabuti nitong iabot sa asawa

ng lalaki imbes na sa lalaki mismo). Nang makitaniya ang dati niyang amo at rnarinig ang magaganda

nitong sinabi bilang pakikiramay sapagkamatay ng

kanyang anak, ang lalaki ay napaiyak at kinai;lagilrgmulinglibangh

Ngayo'y naging napakalawak ang kanyang

awa sa sarili bilang isang malupit na inulilang ama

na ipinaglalamay ang wala-sa-panatrong pagka-

matay ng kaqang dugo at laman. Mula sa kanyang

awasasarili aybumulwak ang wagas napagma-mahal sa patay na bat4 kaya't madalamhati siyang

nagtatawag, "Kaawa-awa kong Mui Mui! Kaawa-

81

rlI

awakong artak!"Nakita niya ito sa kanyang libingansatabi ng gulod-payat, maputla at napakaliit-atang mga alon ng lungkot at awa na nagpayanig sa

maipuno niyang mgabalikat at brasong kayumanggi

ay nakakatakot tingran. Pinilit siyang aluin ng mga

kapitbatray, na ang iba'y lumayo na may luha sa mga

mata at bubulong-bulong,'Maaaring lasenggo nga

siya at iresponsable, pero tunay na mahal niya ang

bata".

Trntryo ng nagdadalamhating ama ang kanyang

mga luha at saka tumayo. Mayroong siyang naisip.

Mula ngayon, magiging mabuti na siyang ama.

Dinukot niya sa bulsa ang perang ibinigay ngkanyang utmo sa asawa (na kiming iniabot naman

nito agad sak*yq tulad ng nararapat). Binilangniya angpapel-de-bangko. Isa man dito ay hindiniya ggastahin sa alak. Hindi na kailanman. Matibay

ang pasrya na lumabas siya ng bahay. Pinagmasdan

siya ng mga bata. Saan kaya ito pupunta, tdnong

nila. Sinurdannilaito ng tingin. Papunta ito sabayan"

Nahmgkot sila dahil tiyak nila nauuwi itong dalang

muli ang mga bote ng beer.

Pagkalipas ng isang oras, bumalik ang ama.

May bitbit itong malaking supot na may mas maliitna supot sa loob. Inilapag nito ang dala sa mesa.

Hindi makapaniwala ang mga bata sa kanilangnakita, pero iyon ba'y kahonhg mga tsokolate?

Tumingin silang mabuti. Mayroong supot ng ubas at

isang kahon yata ng biskwit. Nagtalo ang mga bata

kung ano nga ang laman niyon. Sabi ng pinaka-

matandang lalaki'y biskwit; nakakita na siyangmaraming kahong tulad niyon sa tindahan ni HoChek sa bayan. Ang giit naman ng pinakamatandang

babae aykendi, y'ong katulad ng minsa'y ibinigaysa kanila ni Lau Soh, na nakatira doon sa malakingbahay na pinaglalabhan ng Nanay. Ang kambal ay

nagkasya sa pandidilat at pagngisi sa pananabik;

masayana sila ano man ang laman niyon. Kaya'tnagtalo at nanghula ang mga bat4 takot na hipuinang )aman nawalang senyas mula sa ama- krip nilang

lumabas ito ng kanyang kuwarto.

Di nagtagal ay lumabas ito, nakapagpali! na

ng damit, at dr:nriretso sa mesa Hindi dumating ang

,fr!* *' visi'.-+ ;,. aro -

Ilqrawan ang ama bago at pagkatapos mamatay siMuiMui.

Bago paslcatapos

lkalhwang Araw: Pagsusuri sa Akda

Pagsus uring Panlinggwist!ka

I . i{ng ama ay tinatawag na "haligi ng tahanan."Ano ang kahulugan nito? Magbigay ng salitangsingkatulugannito.

a. Kahulugan

Singkahulugan

2. Ano ang katruligan ng "halinghinghing?"Magbigay ng singkatrulugan nito.

a. Katrulugan

Singkahuluguan

3. Ano ang kahulugan ng "yaman" ayon sapagkagtmit nito sa akda ("ilapat ang mgqkamay sa pinag-iinteresang yaman")?Magbigay ng singkahulugann.

a. Kahulugan

Singkatrulugrran

Pagsusuring Pangnilalaman

1. Anong kaisipan, palagay, o kongklusyon angmahihinutra mo sa mga sumusunod?

a. Pinananabikannganimnamagkakapatidang pagkaing dala ng ama. Nag-uunatran' sila sa pag-ubos ng tira ang kanilang ama

Sinuntok ng ama si Mui Mui, Nawalan ngmalay ang bata, ngunit nahimasmasan itomatapos buhusan ng tubig ng ina. pagla.tapos ng dalawang araw narnatay ang bata

A.

B.

E2

senyas na nagpapahintulot sa mga batang ilapat angrnga icamay sa pinag-iinteresang yaman. Kinuha nitoang malaking supot at muling lumabas ng bahay.Hindi matiis na mawala sa mata ang yaman na:sawari'y kanila na sanq nagbulungan ang dalawangpinakamatanda nang matiyak na hindi sila maririnigng ama. "Tingnan natin kung saan siyapupunta,'.Nagpumilit na sumama ang kambal, at ang apat ayumunod nang malay.l-layo sa am& Sa ftaraniwangpagkakataon, tiyak na makikita sila nito at sisiga-wang bumalik sa bahay, pero ngayo,y nasa isangbagay larhang ang isip nito at hindi man lang silan4puna,

Dumating ito sa libingan sa tabing-gulod.Katruhukay pa lamang ang puntod na kanyanghinintuan. Lumuhod ito at dinukot ang mga lamanng supot na da-han-guh*g inilapag sa puntod,habang pahikbing nagsalita "Pinakamamahal konganalq walang maiaalay sa iyo ang iyong ama hrndiang mga ito. Sana'y tanggapin mo,'. Nagpatuloyitong nakipag-usap sa anak, habang nagmamasidsa pinagkukublihang mga halaman ang mga bata.Madilim na ang langit at ang maitim na ulap aynagbabantang mapunit anumang uglig pero patuloysapagdarasal at pag-iyak ang ama. Naiwan itongnakal$od kahit brunagsak na ang ulan. pagkuwa,y

umali\to, naninikit sa katawan ang basang kami.

1{ent\. Saisang iglap, ang kanginapang inip nainip na fga bata ay dumagsa sa yaman. Sinira ngulan anf malaking bahagi niyon, pero sa natira sakanilang nailigtas, nagsalu-salo sila tulad sa isangpiging na alam nilang di nila mararanasang muli.

C, Pagbubuod

Paglwtapos

, i{ll{tt,l

2.

3.

Dahil tapos nang magalaba, mabagal naflunayo si Lian-chiao sa tabi ng balon. Sandali siyang

napapikit nang nlaramdamang tila may mga bituinglumilipad sa harap niy4 gustong mawala ang mgabituingnakahihilo.

Si SiaoJan, ang anakniyangbabae natatlongtaong gulang ay hubad na nakaupo sa tabi ngpalanggana at naglalaro ng tubig.

"Inay, tapos napo bakayong maglaba?Akona ang magsasampay;" Si Ah Yue iyon na mas

matanda kay Siao-lan nang mga tatlo o apat na taon.

Nagdidilig siya ng mga gul ay na Chni-srrn sa kabilanggilid. Nang makitang tapos nang maglaba ang in4mabilis siyangtumakbo para kurin ang mga labada

at isampay sa alarnbreng nakatali sa dalawang poste

sa loob ng kubong walang dingding.

Hindi sinagot ni Lian-chiao si Ah Yue. Tuma-ngo lamang siya, nakatayo pa rin at nakapikit-nagripilit na mabawi ang lakas. Payat siya at maliitmga biente-singko anyos, at nakasuot ng kupas na

asimsarn-fu. Medyo nakangiwi ang kanyang mgalabi. Maypangit at nagingitim na bukol sa kanyangnoo. Halahng rypalo siya ng isang matigas na bagaykamakailan lamang. Malaki ang kanyang tiyan.Madaling mapansing nagdadalantao siya at malapitnangmanganak.

Nang dumilat si Lian-chiao, nakatayo na siAhYue sa isang ban$kito at isa-isang isinampay angmga damit.sa alambre. Dahil mataas ang alambre,kailangang tumingkayad siya at tumingala- Habangminamasdan ang maliit na katawan niyon atangalanganing paraan ng pagsasampay ng mga damitsa alambre, biglang nahabag si Lian-chiao. Mahinaniyang sinabi, r'Ah Yue, mag-iingat ka. Baka kamalnrlog!"

"Qrc!" sagot ni Ah Yue. Bigla iyong pumihi!nangpgambang tumingin at nagtanong, "Inay, lutona ba ang hapunan? Kung hindi, kagagalitan at

nanarnantayo ni Itay!"Nakapukawkay Lian-chiao ang huling sinabi

PAGSUSURI SA NATURALISMO lBwfflmln

Unang Araw

Panimula

1. fuiongsugal angalammo?

Bakit marami ang nahihilig sa sugal?

fuio ang maaaring maging epeho ng pagsnsugal

ng isang ama ng tatranan? _

B. PagbasangAkda

l. Basahinang pmagatatdaanan angakdaAnoangpaksangakda?

2. Ano ang koneksyon ng akda sa iyo, sa ibangakdang nabas4 at sa mundo?

Koneksvon sa:

Sarili Ibans Akda Mundo

3. Habangbinabasaangakd4 sahiwalaynapapel,ilista ang mga katanungang sasagi at iguhit angmga kawang nabubuo sa iyong isipan. Sagutinang mga tanong sa hrlong ng akd4 ng mgakamag-aral, atng guro.

Tahanan ng lsang Sugarol(Malaysla)

salln nlRusrrcA cARPlo

AI{G tvIAPLfilNG IILAP sa maaliwalas na langitay matingkad'na nalflrhrlayan, parang bahaghari.Nlabilis na papunta sa kanft.ran ang lumulubog na

PV"., Bigla siyang kinabahan. Kahit mayroon pangkaning larnig na natira sa pananghalian,iulutuin pIang mga gulay. Kapag walang nakain pag-uwi ang

3.awg nifang sugarol, tiyak na may mu"gyuy*i-Hindi.sinasadya'y nahipo niya angnamamagangbahagi ng noo. Tumahip ang kanyang pr:so. Nagna:madalisiyar-rg naligo sa tabi ng balon at pagkataposay tinulungan si Siao-lan sa paglilinis

"giutb**nito. Pinuno niya ang dalawang balde ng tubig atkinargaangmgaitosapinggapauwi. -

Ang nakahilis na sinag ng lumulubog na araw .

ay tumama $a kanyang katawan, sa malaki at bilog

T dy*, sa dalawang umuugang balde ng tubig sipingge sa umiika niyang pa4 at sa hubad i si Siao-lan nanaglalakad sa kanyang likurarl palinga-linga.

Pagod na si Lian-chiao sa walang tigl * pug-tatabatro, ngunit hindi siya puwedeng-magbagal rigkilos. Ivlabilis niyang sinindihan arrg upoylff;;ffiY*e.Tgtgulay, pinakulo *etubig, nilinir angmga kawali at iba pang kasangkapan ,a t*i*.

Ang pugon ay yari sa luwad at may mga gatlana sa iba't ibang bahagi. Sa taUi ng pugon ay maymaliit na lalagyim ng panggatong. WaIu nu iyonglaman Kinakailangang isantabi muna ni Li**friuJang sipitng kalan para manguha ngpanggatong.Tumulong si SiaoJan at may dalang i* o aau*urigpirCIo tuwing papasok, ikinakalat sa lahat ng lug;

-. Abala sa gawain si Lian-chiao. Tinanglawanng liryanag na nagmumula sa apoy ang mga guhit

"gpagod at puyat sa kanyang mut<tra. Waang maka:sisisi sakanya. Mula ala-sais ng qmaga, n;g bu_mangon siyapara maghanda ng almusal, hindi nasiya nalgil sa paggawa hanggang ngayorq malibansa sandaling pahinga noong tanghalian. Noong

111nug.u'y n*guha siya ng mga punla ng palay ai

itinanim sa bukid, at noong hapo" uy "ugiifrk

riyang katroy na panggatong at namitasn g ta_feng_ho,isang damong panggamot na gagamitin niyang

Kung hindi niya aasikasuhin ang mga bagay-baguyngayon, sino ang tutulong sa kanya? Bukod sagawain sabahay, kailangan niyang laryan ng patabapg meu gulay at pipino na nakatanim sa gilia ngbahay, at bunutin ang ligaw na damo. fung trinaiay bubugbugin siya ng kanyang asawa kapag n4d"gmasama ang ani. Masakit pa nga ang kanyang noodahil sa suntok nito dalawang araw na angnakararaan datril nagkarnali siyang sagutin iyon.

-"Sssst . . ." Inilagdy niya sa kawali ang mga

datron ng kamote. Ang buong bahay ay napuno ngbango ng nilulutong gulay.

Nakaupo si Sip-lan sa loob ng bahay,dinidilaan ang mga laQi at tinitingnan ang nakata-tandang kapatid na nakatayo pa rin sa hvadradongbangko salabas.

, Dil@ginsa-ginsa,yisangtinignatilaturogngDasag nakarnpana nanagbuhat salabas ngpinto."Ah Yue! Hindi ka ba natatakot matrulog diyan?Ang taas ng naaakyat mo, ha? Gusto *o nu 6*9'dalawin ang hari ng kadiliman?,,

"Itay . . . nagsasampay lang ako. . .,, kimingsagotniAhYue.

Halos kasimbilis ng kidlat, isang parang-kawayang lalaki angpumasok sa bah,ayat sandaliigtumayo, galit. "Lintik! Gabi na,yhindipaluto ang

paqpaligo pagkapanganak. Malapit nang isilang angsanggol athindi maaaring hindi siyahanaa. fun!hindi niya rlralanda agad ang mgakailangan, anongnungagi sabahaykung biglanalang siyang ipasol

,m os-q1tal? Walang alam *g ,ug*ol ,iy*g *u*u

kundi humilata sa kama sakuta ng opyo at mag-madyong araw-araw saHsiang Cfr] Cofr. Shop.

hapunan. Umalis ka ba para hanapin ang kaaguyJmo?'

"Sandali nalurrg . . . maluluto na. . . tpipritoko y lang ang inasnang isda. pagkatapos . . .

pagkatapos aypryede na tayong . . . maghapunan.,'Wal,

I g lakas ng loob si Lian-chiuo nu tumirrgulu

TT 1**g. Inilagay niya sa isang plato angpinipritong talbos ng kamote X*du3iy Wng ilangpatak ng langis.sa kawali. Bahagyang

"*rg"g*g3ng

kanyang mla fumay habang hinuhug;an anginasnang ida. Hindi siya naglakas-toob na tumutolsa ingay ng kanyang asawa.

Si Li Hua, ang asavla ni Lian_chiao, aylarawan ng isan! tunay na manghihitit ng opyo : palatat matangka4 may rnaiitim na ngipin at na;unudngmga-mata. Matapos nakapamaywang na sigawanang bawat isa, nagsimula siyang rnaghubad, atmarahp na nagtanong, ,,

Handa na ba ang tubig napampaligo?'

86

a

,lII

II3t

Itllh

It)

I\

n

n

n

n

ban

I

!

"lhalunda ko na ang hrbig, ihahanda ko na ..."

Ivlabilis nfrang itinabi me silansi, ibiruhos ang

isang kaldero ng lormukulong tubig sa isang balde

nakauuri lamang niya" Pagkatapos ay binuhat iyon

ilartg dalawang kamay sa luma at sira-sirang banyo.

Yuhnrg-Fko siya dahil sa bigat ng ttrbig. Umaalog

mg malaki niyurg tipn, at nakangiwi ang mapdlang

mukha, nagpapakita ng hirap at marahil ay

kawalang-pag-asa.

Sumagitsit sakawali ang inasnang isdadahil

sainitngmantikau'Masustrlog na ang inasnang isda Hindi mo

ba naaarnoy? Napakabagal mong kumilos. Wala

kang alam hrndi kumain!" Walang tigil sa pagmu-

mura sa asawa si Li Hua habang ang babae'ypapuntasabanyo.

Naghgo sa ismg sulok ng bahay ang dalaurdlg

tmq rrangirryinig satakot Hindi sila nagkalakas'loob

na magsalita t&bisado na nila ang nangrayari, baka

natalo nanaman sa zugal si Li HuaPagkatapos kumain at habang pinupunasan

ang namamantikang nguso, kinuha ni Li Hua ang

lalagyan ng tsa. Humigop siya ng kaurtting tsa at

pagkatapos ay,'!we ! " lurntra sa lupa. Niligis ng

kanan niyang paa ang malapot na laway sa sahig,

Inaakalang aalis na naman ang lalaki, mabilis

na ibinaba ni Lian-chiao, na kumakain pa, ang

inangkok at chopsticks, at nagkakandautal na ,"Ama ni Ah Yue, aalis ka na naman? Ako'y : . ."

' *Ano? Hindi ako aalis?'Napakalakas ng

boses ni Li Hua. iNatalo ako ng beinte dolyarngayong hapon sa Hsiang Chi Coffee Shop. Bakithindi ako babalik para mabawi ang natalo sa akin?

Pag hindi ako nanalo ngayong gabi, hindi ko nabtawqgin aW sarili kong eksperto samadyongl"

"hxpdc lrmg bignir mo ako ng ilang dolyaflNagordc'r ako ng dalawampung itlog kay Ying. . .

malapit na akong rnmgnnak KailaneFng bumili ako

ng ilang itlog panr lwuin sa lqa at alak." Minasdan

ni Lian*hiao ang malaki niyang tiyan. Masyadong

mahina at mababa apg kanyang boses.

Nang marinig na kailangan niya ng pera,

biglang neguas ng kilay si Li Hua Ialong pumulagrg mga mataniyang dati nang namumula. Ibinuka

nirc ang bibig, ipinakikita ang dalawang hanay ng

bungi-bungi at maiitim na ngipin, "Hindi! Hindi!Sinong maysabi sa iyong bumiii ka ng masarap na

pagkain kung wala kang pera? K'ang kaya mongmag-order, bakithindi mo kayang magbayad?"

Lunura na naman sa sahig ang lalaki at dinilaart

ang nguso. Humakbang ang mahahaba niyang binti

at lumabas ang tila:kawayan niyang katawan.. Nakatayo sa gitna ng bahay si Lian'chiao,

nakabuka ang medyo laylay na bibig, natitigilan at

hindimakakilos.Mahangin at maginaw nang gabing iyon.

Habang nakahigang walang tinag sa matigas na

higaang kahoy, hindi makatulog si Lian-ehiao.

Naglalakbay ang kanyang isip. Kahit pagod na

pagod siya at mabigat na ang mga matri. pagkatapos

ng maghapong paglatabaho, gising na gising pa rin

angkanyahgisip.Ang mga lumipas na pangynyari ay parang

ulap sa bundok na mabagal na pumapailanlang sa

lanrbak, naaanod, naaanod - kasinggaan ng usok.

Sa lahat ng mga t#ng patay na o buhay Pa, mBlarawan ng kanyhng ina ang namurnukod na

lumalantad. Sa kagustuhang magkaapo kaagad,

pinag-asawa nito ang tila bulaklak na anak niya - si

Lian-chiao nakinse anyos pa lamang noon. At ang

masama p4 sa kasabikang magkaroon ng mainam

na buhay pagtanda niya, at laban sa payo ng mga

kamag-anak at kaibigan nil4 pinili niya para maging

manugang si Li Hua, na anak ng noo'y isang

mayarnang negosyante. Lahat ng kanyang pag-asa

ay nabigo. Isang taon pagkaraang makasal si Lian'chiao at lumipat ng bahay, ang ina'y n4matay sa

kanser sa dibdib. Paano niya malalaman na dahil sa

ipinagk*undong kasal, mawawala sa kanyng anak

ang katahimilondkaligayahan sabuong buhnynim?

Nagbuntung-hininga nang malalim s[ Lian.chiao. Nanlabo ang kanyang mga mata dahil sa

, luhang napigil ang pagpatak, Ngayon, ang taonglumilitaw saisip niya ay ang kanyang asawa' ang

Wdang silbi attilakawalang si Li Hua. Winaldasnipg lahd ang rnffiang iniumn ng ama n[lra ]vkunisiyang bisyo: pagsusugal, paglalasing, paghitit ng

opyo, pagpunta sa bahay-aliwan. . . eksperto siya

sa lahat ng ito. Ang pinakamalakas na dagok kay

Lian-chiao ay ang pagkamapamahiin ni Li Hua.

t,

ift:i{

,lli

iH

IIlfi

iirll

,til

I

lirtii

,]

I

I

II

I

87

(

Naniniwala ito sa manghuhulang nagsabi na pulos

babae ang isisilang ni Lian-chiao at hindi itokailanmanmaghahatid sakanyang yaman o suwerte.

Sa madaling sabi, si Lian-chiao ang pinanggaga-

lingan ng lcasawiang-palad. Dahil dito, napakasama

ng pakikitungo niya kay Lian-chiao.Walang magawa si Lian-chiao kundi tahimtk

na pagtiisan ang hindi makatwiran at kung minsan,ay malupit na pakikitungo nito sa kanya. Kurgnagkaroon slyang lakas ng loob namagmaktol atmangatwim$ mandidilat agad iyon, at luluran siyasa mukha'mismo, humihiyaw, 66 Ikaw ang sumpa ngpanrilya! Sinong may sabi sa iyong maglrakasal I<a

sa akin? Luka-luka! Kung gusto mong ltrmayas,pwede kanang umalis ngayon din Alis! Alis! Sinongpumipigil saiyo? ..."

Tumulo sa pisngi ang luha ni Lian-chiao.Dahandahan siyang bumaling.

NasipananinaAh Yue at Siao-Ian ang lnlnotMahimbing na nafutulog ang dalaw4 magkafkap.Kinuhani Lian+hiao ang kumot at itinakip sakanilaI\rmikit siya ngrrnit hindi pa rin makatulog. Nag-aalala siya. Malapit na siyang manganak. Maku-kirnan kaya siya? Mahirap sabihin. Sa kabila ngkanyang pagbubuntis, kailangan niyang m4gbuhat

ng mabibigat na bagay - kasimbigat ng animnapu opitumpung katies araw-araw. Mga ilang arawpalang ang nakararaan ay bumagsak siya habangnagsisibak ng kahoy na panggatong. Sino anggagarantiyang hindi naapekhrhan ang bata sa loobng karymg tiyan? [Ialimbawang malalag ang bataat mamatay siyq sino ang mag-aalaga sa dalawaniyang anak na babae?"At kung maayos siyang

makapanganak, ano ang mangyayari kung iyo'ybabae na naman? Hindi kaya siya palayasin ngkanyang asawa? Ang inam sana kung sa pagkaka-

taong ito'y lalaki naman ang isilang niya- Sa gayon

ayhindi na sip.gaanong pagmarnalupitanng asawa

niya Ifthit paano'y gaganda na ang hinaharap. Alamna alam niyang habang buhay nang magigingmiserable ang kanyang buhay. Ang tangng pag-asa

na lamang niya ay ang kanyang mga anak Malupitangbuhay.

Unti-trti, nagdilim angpaninginni Lian+hiao.Inaarttok na siya Pero biglang naging kakaiba ang

pakiramdam niya sa kanyang tiyan. Sumasakit na'

iyonNatanto niyang lalabas na ang bata. Pero

gabing-gabi n4 at wala pa sa bahay ang asawa niya!

Ano ang gagawin niya ngayon? Naisip niyangpapuntatrin siAhYue saF.Isiang Chi Coffee Shoppara sunduin ang kanyang ama, ngunit nangmaldtangnahihimbingngtulog siAh'rlre, pag-dubili

siyang gisingin angbata- Naisip niya: hindi basiAhYw ay.nagdaranas din ng hir-ap sa butray tulad nip?Bagamat bata pa, si Ah Yue ay nagbubuhat na ng

mabibigatnabagay at gumagawangtabatrong para

sa matanda lamang. Bakit hindi bayaang matulogmuna siya? Bukod doon, matrangin salabas. Kunggigisingin niya ito at palalabasir:, tryak na sisipunin

ito. Kung magkasakit siAtr Yue, sino ang mag-aalagp

saftanya? Siho angmag-aalagakaySiaoJan? . . .

Wala nang matamang gawin si Lian+hiao.Tumitindi na ang hilab ng kanyang tiyan.

Nanlalamignasapawisangmgapaladniya I

. WalanasipgrgmagagawaNagpumilitsiyangbumangon. Hawak ang isang gasera, nagpasiya

siyang magtungo sa Hsiang Chi Coffee Shop parahanapinangasada"

Pagbukas niya ng pinto, nahagip stya ngmalakos na hangin Nanginig siya at halos mamatay

ang ilaw niya. Isinara ni Lian-chiao ang pinto atmabagal na lumakad papunta sa kapihan.

Bagamathindi kalayuan sa batray nila ang

Hsiang Chi, sa katayuan niya'y parang kung ilangmilyaanglayonoon

Walang buwan nang gabing iyort iilang bituinang kumikislap sa langit. Napakadilim'at walangmakikita sa lampas sa sampung yarda. Basa ngpanggabing tramog ang,daan at madulas

Idiniin d Lian-chiao ang kaliwang kamay sa

kanyang tiyaq umuusad ng mga daldwa o tatlonghakbang. Sa malamlam na ilaw, ang mul&a niya'yninenerbiyos sa sakit at butil-butil na pawis angtumuhrlo mula sa kanyang noo.

"Kokak, Kokak...." Umiiyak ang mgapalaka sa mga pilapil sa gawing kaliwa ng maliit nakalsada Binasag ng mahrngkot nilang pagkol@k ang

katatrimikannggabi.Muling bumugso ang hangin. Tuluyan nang

na

lalna

hir

fOt

Pa

tivlEna

kukasi)

88

an

mlmim:si)Tasal

Hsatrsa

IIII

kal

tackalHiluli

Iyo

chibur

salkwati

aylNg*Apa\

Naniniwala ito sa manghuhulang nagsabi na pulosbabae ang isisilang ,i fiun-"Iriao at hindi itokailanman rnaghahatid sa kanya ng yaman o suwerte.

-Samadaling sabi, si Lian-chiao angpinan ggaga_

lingan ng l€sawiang-palad. Oatrl Ato, napakasamang pakikitungo niya kay Lian-chiao.

. WalangmagawasiLian_chiaokunditahimiknapagtiisan ang hindi makatwiran at kung minsa&ay malupit na pakikitungo nito sa kanya. Kungn4gkaroon slyang lakas ng loob namag-aktol atmangatwimA mandidilat agad iyon, at lultran siyasamulla,misrno, humihiyaw,,. Ikaw ang sumpangpaudlya! Sinong may sabi sa iyong magpatasat tcasa alcin? Luka-luka! Krng gusto mon;'ltrmayas,pwedelcanang urnalis ngayon din Alis! AIis! Sinongpumipigl saiyo? .. ."

Tumulo sa pisngi ang luha ni Lian_chiao.

pakiramdam niya sa kanyang tiyan. Sumasakit nalyor

Natanto niyang lalabas na ang bata. perogabing-gabi n4 at wala pa sa bahay ang asawa niya!Ano ang gagawin niya ngayon? Naisip niyangpapuntahin siAh Yue sa Hsiang Chi Cotree Shoppara sunduin ang kanyang ama, ngunit nangmakitang nahihimbing ng tulog si Ah Vue, nag-atubifisiyang gisingin ang bata" Naisip niya: hindi ba si AhYue ay.nagdaranas din rrg hirap sa buhay ttrlad niya?Bagamat bata pa, si Ah yue ay nagbubuhat na ngmabibigat na bagay at gumagawa ng frub.h*g para

Dahandahan siyang bumaling.Nasipa na nina 6[ yr at Siao_lan ang kunrot

Iv{ahimbing na natutulog ang dalaw4 magkayai<ap.Kinuhani Lian+hiao ang kumot at itinakifsa kanilaPumikit siya ngunit hindi pa rin makatulog. Nag_aalala siya. Malapit na siyang manganak. Maku-kunan kaya siya? Mahirap ,iUit irr. Su kabila ngkanyang pagbubuntis, kailangan niyang ragbuh;ng mabibigat na bagay - kasimbigat ng animnapu opitumpung katies araw-araw. Mgu itung **p"lang ang nakararaan ay bumagsak siyi habangnagsisibak ng katroy na panggatong. Sirro uoggag:arantiyang hindi naapelauhan ang bata sa loobng lenlaang ti1an? Halimbawang *augfug *rg b.tu,at mamatay siy4 sino ang mag-aalaga ia dalawaniyang anak na babae?.At kung miayos siyangmakapanganak, ano ang mangyayari lung iyo,!babae na naman? Hindi tuya siya patayasin ni

sa matanda lamang. Bakit hindi bayaang matulogmuna siya? Bukod dooru mahanginsa tabas. Kunigigislngin niya ito at palalabasiq tiyak na sisipuniiito. Kung rnaglosakit si Ah yue, sino *g rrrug_*faasa [<anya? Siho ang m ag-aalagakay-Siao-lan? . . .Wala nang malamang gawin si Lian-chiao.

Tumitindi na ang hilab ng kanyang tiyan.Nanlalgilgnasapawisangmgapaladoi1 -,- WalanasipngmagagawaNagpunilitsipngbumangon. Hawak ang isang g^Jiu, napasiya

kanyang asawa?Ang inam sana kung sa iagkataltaong rlo'y lalaki naman ang isilang niya-

-Sa guyoo

ulhi1$ * rryu gaanong pagmamalupiL* rg u**uniyalkhitpaano'y gaganda na ang hinabarap. Alamn1 alam niyang habang buhaynang magigingmiserable anglanyang buhay. A"g t4rrdngpag-asana lamang niya ay ang kanyang -ga anak-Malupitangbubay.

Unti-urfi, nagdilim ang paningin ni Lian+hiao.InaanJok na siya pero biglang naging kakaiba ang

syangm4gtungo saHsiang Chi Coffee Shopparahanapinangasawa"

Pagbukas niya ng pinto, natragip siya ngmalakas na hangin Nanginig siya at halos mamatayang ilawniya. Isinara ni Lian-chiao angpinto atmabagal na lumakad papurta sa kapihan.

j_ . Bagamat hindi kalayuan sa batray nila angHsiang Chi, sa katayran niya,y parang kung ilangmilyaanglayonoorr-

Walang buwan nang gabing iyorL iilang bituinanq $$t<islap sa langit. NapaUailim.at walangmakikita sa laurpas sa sa.mpung yarda. nasa nipanggabing hamog ang daan at rnadulas.

Idiniin ni Lian-chiao ang kaliwang kamay sakanyang tiyan, umuusad ng mga dalawi o tatlonghukb.rrg. Sa malamlam na ilaw, ang mukha niya,!ninenerbiyos sa sakit at butil-butil napawis-anifumutulo mula sa kanyang noo.

"Kokak, Kokak....,' Umiiyak ang mgapafakl sa meapilapil sa gawing kaliwa ng maliit na

I4T+ P**g ng matungkot nilang pagkokk angkatahimikannggabi.

Muling bumugso ang hangin. Tuluyan nang

88

(

nItnhi

rC

Pi

ti;l4nihl<a

si''

an

mlmimtsi)Ta

sal

tacka1

Hiluli

Iyo

chibur

satkwati

ayrNg*A

Pd',

Hsatrsa

WI

kal

a8r;-fi.iFj=.5.--d||*ni€,--

I

iloDpobtih

?

,,7

,),,II

namathy ang ilaw sa gasera. Si Lian-chiao, at anglahat ng bagay sa kanyang paligid, ay daglingnakulong ng kadiliman. Hindi siya makasulong at

hindi rin siya makaurong. Ilang sandali siyang tumayo

roon, walang tinag at hindi malaman ang gagawin.

Parang hinihiwa ng isang matalim na kutsilyo ang

tiyan niya. Natutuliro siya at nahihilo. 'Kras". Nalag-lag ang gaseramulasananginginigniyarg mgadaliri,nagkapira-piraso. Hindi na maisip ni Lian:chiaokung ano ang namgyayari. Sinapo niya ng dalawangkamay ang kanyang ulo, nagpupumilitna manatilisiyanghakatayo.

Pakalipas ng ilang sandali, medyo nanrmbalikang lakas ni Lian-chiao, at unti-unting nasanay ang

mga mata niya sa dilim. Lumakad siyang muli,mabagal, hindi matatag. Kung ilang beses na halosmadapa siya dahil sa madulas na kalsada. Madalassiyang huminto dahil sa sumusumpong na sakit.Tatayo siya, yuyuko nang mababa hanggang angsakit ay humupa. . . ngunit ilang sandali lamang.

Narating din sa wakas ni Lian-chiao angHsiang Chi Coffee Shop. Napakaliwanag saloobat maingay: ang k1l-antog ng mga pitsa ng madyongsa mesa, ang maingay na boses ng mga sugirol,umuungol otumatawa. . . .

Nanghihinang itinaas ni Lian-chiao angkaliwang kamay at kumatok sa pinto.

Marahil aybuhos nabuhos angisip ngmgatao sa pagsusugal, o baka naman napakahina ngkatok niya. Walang lumapit parabuksan ang pinto.

Hindi namatiis ni Lian+hiao ang sakig at kumatokuli siya nang buong lakas.

Isang matabang babae ang nagbukas ng pinto.Iyon ang may-balray ng may-ari ng kapihan. Si Lian-chiao na nakasandal nang husto sa pinto, aybumagsak sa loob.

Noong una ay nagulat ang matabang babae

sa biglang pagpasok niya. Ngunit narig matanto niya .

kung sino ang babae, mali}si niya ryong tinulunganat inakay papasok.

Si Li Hua na dadarnpot na lamang ng pitsa,ay namangha rin sa biglang pagdating ni Lian+hiao.Ngunitnakapagpigil siya at mabagsik nanagtanong,

"Anong nanry.ari? Bakit gabing-gabi na'y narito kapal Pung! Teka, teka! Red Centre ba'yon? Ha!

Maganda!" Magaganda ang pitsa niya at medloninenerbiyos siya, matamang nakatingin sa mesa

Tinulungan ng maybahay ng tow kay si Lian-chiao na maupo sa silyang rattan. Sapo ng dalawangkamay ni Lian-chiao ang kanyang tryan, humaha-linghing, "Angtiyanko . .. masakit.. . dalhinagad. ..dalhinninyo ako sa ospital. . ."

"Ano? Ngayon na? Mananalo ako salarongito. Sandali. Prurg! Ang galing! Ang gandang pitsanito. Ito talaga ang kailangan ko. H4 ha! Quadruple!Unang apat, pangalawang apat... Isang libodalawang daan at walumpu at dalawang libo limangdaan at animnapu!"

Mataki ang panalong iyon. Nagsimula siya sa

ilang chips lamang, ngunit ngayon ay isang buntonnaangnasaharap niya. Tuwang-tuwa si Li Huaathindi niya mapigil ang katatawa, maluwang namaluwang ang nangingitim na bibig. Habangsinasamsam atinaayos ang mgachips, ngumiti siyasataongnakaupo saharap niya. "Ha, ha, LumbongChun! Napakagaling nitong siyamnapuog libonggaling saiyo! Napakagaling! H4 ha. . ."

"Ai-yo... yo...""Hoy lumakad ka na. Manganganak na ang

misis mo !" may humimok kay Li HuaWalang magawa si Li Hua kundi hilingin sa

isang miron na maglaro para sa kanya. Galit natiningnanniya si Lian+hiao at nag-aatubilingtumayo.

Fumayag ang maybahay ng t ow kay na ipaarkila sa

kanya angMorris Minor nito sa dalawang dolyarbawat oras, at dodoblehin sa gabi.

Tinulungan ng maybahay si Lian-chiao namakasakay sakotse. Si Li Hua, naumuungolpa,ay nagpunta sa kasilyas sa likod ng kapihan.

Bagamat hindi na gaanong humihilab ang tiyanniya balisa si Lian-chiao. Bigla siyang nakakita ngilaw na mabilis na papalapit sa dako nila- Baharyangkumislap ang munting ilaw, dahil marahil sahangn.HaQang papalapit iyon, ay nakita niya si Ah Yuengpangku-pangko ang nakababatang kapatid. Kapwasilaumiiyak dt namumula na ang kanilang mga mata.

"Ah Yue, Ah Yue! Bakit dinala mo rito angkapatid mo? Sisipunin kayo ! " Lumabas sa kotse si

Lian-chiao, nilapitan ang maliliit na batang babae,

hindi malaman kung ano ang gagawin.

Humagulgol ng iyak si Siao-lan. . .. Iftagadsiyang inaliw ni Lian-chiao

Habang pinapahiran ang luha at ilong,marahang nagsalita si Ah Yue, 'Nagising ako sa iyakni Siao-lan. Hianahanap niya angNanay. Hindi komakita si Nanay sa bahay. Naisip kong baka narito[6ayo, kayadinala ko siya rito.. ."

Nang malaman ni Ah Yue na papunta sa oqpital

ang kanyang in4 kurnibot nang kaunti ang ilong niyaat ang bibig niya ay lumaylay sa mga sulok. Luttaanangmgamataniya.

"AhYue, huwag kang umiyak. Mabaitka diba? Alagaan mong mabuti ang kapatid mo. Uuwiang Nanay pagkaraan ng dalawa o tatlong araw.Pagkahatid sa akin sa ospital, uuwi ang Tatayninyo..." Habang inaaliw siAhYue, napaiyaknarin si Lian-chiao. Hindi niyang makayang isipin naaalis siyang mga ilang araw, iiwan ang dalawangmunting bata sa bahay na walang mag-aalaga sa'

kanila.

hinaba ni Ah Yue ang nakababatang kapatid,at sa pagitan ng mga hikbi, ''Inay, dadal awin ko kayobukas, kasamaang kapatid ko. Sasabihinko kayItay na isama kami roon. May isa pang dolyar sa

aking lata ng sigarilyo. Dadalhin ko iyon para

magamitmomuna..."Magiliw na hinawakan ni Lian-chiao ang

munting,r,rlo ng anak. Hindi siya makapggsalita datrilsapag-aalala.

Lunabas si Li Hua Kinagatitan ang dalawangbata gayang dati. Pagkatapos aypunasok sakotse,binrhay ang makina at pinatakbo.

Patuloy ang madyong sa Hsiang Chi. Ang gabi

ay ginulo ng mga tunog ng pitsa, "Khe-ta..,khe. '

ta. ., " at paininsan-minsan, ng malakas ng pungt

Ivlalarnig nakumislqp ang mgabituin salangitMalakas ang hihip ng hangin. Isang mruting ilawang mabagal na kumikilos sa daan. Si Ah Yue,pangko sa [kod ang umiiyak at inaantok na kapatid,mabagal at atubiling naglalakad patungo sa kanilangluma at hungkag na bahay. . . .

C. Pagbubuod dg Akda

Gumawa ng buod ng akda sa tulong ng dumuurodnastorymap.

[[[

lkalawang Araw: Pagsusuri ng Akda

A. Pagsusuring Panlinggwlstika

Piliin ang ipinahihiwatig ng mga pahoyag bataysa pagkalwgamit sa binasang aMa, Bitugan angtitik ng tamang sagot,

l. Napilitnamabawiniyaanglakas-

3.

a. nagkasakit

b. mahinaangkatawanc. nabuwaldatrilbtmagsakmulasabangfuitoNapukaw kay Lian-chiao ang huling sinabi ng anak

a. naawasasinabinganakb. kinal€bahansamangyayuic. napapegunitasamganangpri.Tbmulo sa pisngl ang luha ni Lian*hiao.a. labisangkatuwaangnadanra.b. naawasakanyangmganakitac. nagagalitnanglabis

90

TAGPUAN

SAAN:

KAII"AN:

RESI'UIA

e PAGSUS,RI sANAruRALtsMo MUnangAraw

A Panlmuh

I . Basatrin ang sumusunod na talata at ibigay angreaksyon sa impormasyong rrabasa

isangbansa?

B. PagbarangAkda

l. Basahinangpqmagatat daanan angak{aAnoangpaksangakdfl?

Matapos mapatalsik ng KhmerRouge ang pama-halaan ni Lon Nol noong 197 5, nagampsa Cambodiaang isang madugong pangyayari: pinatay ng mgakomrmistang Khmer Rouge ang may t.S milyopgCambodian. Bunnubuo ito ng halos katlong bahagi ngpopulasyon ng bansa. Ikbilang sa mga ipinapatay angmga idtrkadong Cambodian at angmgakabilang simataas at gitrang tri. Dahil dito, tinawag na *KillingFields"ang Cambodia"

2. Anong mgakahirapan ang dulotng digmaan m

3. Habangbinabasaang akd4 sahiwalaynapapel,ilista ang mga katanungang sasagi at iguhit angrnga kawang nabubuo sa iyong isipan. Sagutinang mga tanong sa tulong ng akda, ng mgakamag-aral, atng guro.

Mabuhay Ks, Anak Ko(Gambodian)

ttt pin YathaySalln nl Ruth Etynla S. Mabangto

GIMSINGAKO NG ingay ng digmaan, ng sipolat ugong ng mga tingla. Habaig nuluilgu,ynamalayanko ang ibapang irguy; ngalngal ngmgakq$engnaglilidd ingtng mgakaretanghilatgbak4mgamanaka-nakang sigaw. Tiningnan ko ang akingrelo. Alas singko ng umaga. Bumangon ako,dumungaw sa bintana at minasdan ang paligid nangbuong pagtataka;Ang kalye ay bumabatra sa tao atsasakyang mabagal na naglalakbay sa maputlangliwanag ng bukangJiwayway. Waring lumuwas nasa6ayan ang buong bansa. Abril I 7, I975 noon,napagtanto kong patapos na ang digmaang-bayan.

"Thay, dear?" Gising na siAny, ta?rimiknanakdhiga sa dilim. Siguro'y pinanonood niya ako,naghihintay ng reaksyon ko.

*Dalika, Any." Hindi ako nakaramdam nghkot, bagl$s aytenry;on napinatitindi ng kaalanangords na'para kumilos. Kailangang kumilos kaniiagad para mairyasan ang labanan. "Katapusan naitoi Ilang sandali na lang at darating na ang Khmer

, Ropge.l'

NairfindihmaadniAnyAg sinabiko. lvlabilissi;,qrlg !uxa-)p't nagbihis; maliksingunit malamyosang karyang kilos at sa isang wagwag ng kanyangulo'y naiayos ang buhok niyang hanggang balikat."Ano'n€ r-nangrayari?' tanong niya-

2.alrdang nabasa, at sa mundo? -

Koneksyon sa:

Sarili Ibang Akda Mundo

93

"Huwag kang mag-alal4" sabi kong nagma-

madaling pumunta sa sala para kunin ang mga gamit

namin. "Mahihirapan tayo sa umpis4 pero magiging

normal din ang lahat." Nagising saboses narnin ang

mga bata. Nagsimulang maghabulan ang dalawang

nakatatanda - ang siyam-na-taong si Sudath at si

Nawath na limang taon - sa loob ng dalawang

kuwartong aparftnent na bumubuo ng lugar namin

sa bahay ng aking biyenan. "Kailangang mabihisan

muna ang mga bataatpumunta na tayo agad sa

bayanbago makarating dito ang sundalo."

'Nhwath! " tawag ni Any. Narinig ni Nawathang tawag dahil nakikipagbuno ito kay Sudath sa

kama'Nawatlu lalapit ka pag tinatawag ka! " muling

tawa ni Any na lalong nilakasan ang boses. Kungmirua'y iniisip kong medyo mabagsik sa mga bat4

pero talagang malilikot ang dalawakayakailangang

hig$tan nang kaunti. Nahagip niya ang papatakbong

siNawath at binihisan, hindi iniintindi ang pag-angal

nito. Naghihikab na bumangon ang beybi pang si

Staud, at saka inaantok na nagpalinga-linga- "Sigen4 Sudath," sabi ko sapanganaynalalaki. "Nrlagbihis

kana Hindi mo banakikitangn4gnamadali tayo?"

Hindi naman mahirap balutin ang ka\a:ntingkailangan namin. Isang linggo na naming alarn, mula

nang mag-alisan ang mgaAmerikano noongAbrilI 2, na halos tapos na ang limang taong hunalaganap

na labanan sa pagitan ng mga rebeldeng KhmerRouge ng Cambodia at ng gobyernong Republi-kano ni Manhal tnn Nol. Hinihintay na lang namin

hng saan magmumula at kailan darating ang KhmoRouge. Dalawang arawbago ito, nagbantanaangingayngpapalapitnagiyera nakaming pansamanklang malilipatan sakalingtamaan ang

bahay. Pinuntahan ko ang aking mga magulang at

nakipagkasundong magkita-kita ang buong pamilya

sa bahay ng pinsan kong si Oan na nakatira sa

malapit sa bayarL sakaling lumubha ang sitrrasyon

Pinuno na namin ng gasolina ang lahat ng kotse.

WaIa na kaming dapat gawin ngayon kundi mag-empake ng dalawang maletang damiq kasama ang

mga alatras ni Ar,y, ang mga naipon namin at ang

aking mga dolyar - talong libong lahat na puro tig-iisang daarL Dinala ko ang isang maliitnaradyo para

makarinig ng mga balita - at isang case tte recorder

nu *uy k*amang reserbang b aterya.Naglangay

din ako ng ilang bagay na magagamit ko sa

propeqyon - mga librong teknikal ukol sa irigasyon

at pagbabai-baitang ng 1up4 isang diksyunaryong

French-English, at mga bolpen at papel.

Sipa nang sipa si Nawath habang pilit siyang

sinasapatusan niAny. Nang mga sandali ring iyon,

pumasok siAnyung, ang nakatatandang kapatid na

ba6ae ni Any. Sinabi nitong handa na sa pag-alis

ang kanilang mgamagulang. Habang binibihisan ni

Anyung si Stzud ng t-shirt at shorts, nagbalot naman

siAnyngmgabiskwit at kendi para samgabata.

Sinisiyasat ko ang aking dadalhin -mga libro, relo,

per4 mga papeles na mapagkikilanlan, radyo - at

minpan ko paqg tiningnan aag paligtd, iniisip kung

mas mabuti kaya kung pinaalis ko ng bansa ang="

aking parnilya. Hindi, kahrlad ng lahat, ayokong-

ayoko sa bulok na rehimen ni lnn Nol. Wala akong

dapat ikatakot sa Khmer Rouge.

Inapura ko ang aking pamilya para sumama

. na sa mga magulang ni Any na noo'y sakay na ng

kanilangAustin. Ikinarga ko ang mgabagahe namin

sa aking Fiat, habang isinisigaw ang mga habilin sa

kabila ng kagultrhan sa siyudad - ratatat ng machiru

gun, pgsabog ng mga bomba sa malayo, at patuloy

na andar ng mga sasakyan.

Ang kalyeng iyon, na isa samaluluwang na

lansangan sa Phnom Penh ay isang agos ng mga

tao, kotse, kareta, bisikleta tak, motorsiklo, at ilang

karetang puno ng tao at kagamitan, nag-uunahan

samaputlang liwanag ng madaling-araw. Ang ilang

pamilya'y naglalakad; inaakay ng mgaama ang mga

bisikletang puno ng mgakagamitang pambahay, may

kilik namang bata ang mga ina Kitang-kitang balisa

ang lahat, malungkot ang mga mukha, ngunitkakatwang tahimik. Waring hindi natural ang

pagkapasensyoso ng mga nagmamaneho ng kotse,

sumasabay sa lakad ng mga tao nang hindi man lang

bumubtsina isang bagay na hindi mangayari noong

nagsisikip ang tapik sa Phnom Penh, ilang araw pa

lang ang nakararaan. Mayroon pang ilang grupo ng

. mga sundalo ng bumagsak na Republika na

naglalakad nang tatlu-tatlo o apat-apat nakasakbat

94

sa balikat ang mga riple, walang takot na nagbi_biruan p4 natutuwang tapos na ang giyera.

saMonteal ako ipinadala kasamang iba. Doonako nag-aral ng inhenyerya. o -

Bumalik ako sa Cambodia noong 1965, saisang bagong buhay. Nagtrabaho ato sa t,tinistyo.fPublic Works, at nagpakasal sa una kong asawa,si Thary; Tulad nang karaniwang nanryayari sa mgabagong kasal, tumira kami sa buhuy ng mgamagulang'ni Thary. Malaking bahay iy", aafrif isangmayamang opisyal sa Ministy of Finance ang kan-yang amang si Mr. Khem. Ipinanganak ang panganaynaming si Sudath noong I 967. Mukhang patungonakami noon sa isang magandang kinabukasan.

_Gaytrmm, kung babalikan ko ang naloraan,mangilan.ngilan nang palatandaan ng kawalang_kasiphan sapaligd. Itinuring ni Sitranout ang uritibilang ama ng bansa. Hindi nagtagal at umugongang usapan tungkol sa nepotismo at kabulukan.Sumabay dito ang hmulubhang digmaan sa ViefirarnDatril masigasig si Sihanouk na panatilihin ang

ang estudpnteng Canbodian, ngunit naging sortong oposisyon laban kay Sihanouk ang franJe, kaya

babatang kapatid ni Thary: si Annrng, beinte uno,

magandang pakikipag-ugnayan sa kanyan[malcpangranlrang kapitbalmy, lihim siyang nakipaglkasundo na magagamit ng mga North Vietrameseang malalayong lugar sa silangang bahagi ngCambodia sapaghahatid ng mga sundalo at armassa SouthVietram. Naging dahilan ito ng paghrligsang Estados Unidos. Nalagay sa alangaiin ang tra-disyunal naniyutalidad ng Cambodia.

. Bilang reaksyon sa mga pangyayaring ito,sinuportahaq ng mga di-nasisiyahang iambodianangmaliilna grupo ngmgarebeldeng KhmoRor€g

l" Tg karamiha'y pinangungunahan ng mgaintelektrral na nag-aral sa France.

. ,.}{indi ito gaanong nakaapekto sa aming bu-

$f. ak9 misrio'ymaraming problemang pun adli.

P]Tulye sa buhay ko ang isang trahedya noongI 969. Habang hinihintay namin ang pagsilang niamrngpangalawang anak, nagsakit ng iepattt| iiThar;r na noo:y beinte kuato anyos lang. ifind *srya gqmaling. Namatay sila kapwa ng aming anaknang manganak siya. Isang taon ko siyang ipinag-h'ksa. Umasa na lamang ako sa aalawang nakl-

May isandaang yarda na ang nalalakad narnin,mgataong parang duming huntilutang sa ilog, rungmaftarinig ako ng isang pagsabog. Sa gawing t*r",ko, sa may kantorrg malapit sa aminfbahay, isangbalumbon ng usok ang lumabas. [an! mintrto pa,ydumating ang mga ambulansya at bumbiro,nagtutunugan ang mgakampana at nagkikindatanang mga ilaw Humarang sila sa aming daraanan atwalakanring nagawakundi hlnigil mtura

- lsakabilangpagmamadalingmgataongna-Iopalibot sa amin, sal@bila ng kahpltanng labanaqnadama kong malayo kami sa panganib Xutiit tupo,

la *g maraming taon ng digmaang_bayan at sakabila ng mga babala ng aking ama utot sa kalikasanng Khmer Rouge, naniniwala akong babalik din sa

fati ang lahat, gayang nakilalakong Cambodiabago nagkaroon ng digmaang-bayan.

Buhat ako sa Oudong, isang nayong maydalawampu't limang milya ang tuyo,u t itugu niPhnom Penh. Doon namuhay ang ama tong siChhor bilang isang maliit na negoqyante. Hi"ai riyamayaman - tatlo luo1*g ang kuwarto ng bahaynaming may bubong na pulang tisa at sahig namatigp na lupa - ngunit mataas ang p*g*"p iiyuat ng aking inang si Ioan para sa akin, angpang,naysa limang magkakapatid. Ipinadala niia ako saPhnom Penh para magkaroon ng magandangedu}asyon sa haislarl. Magaiing akong .rt iay*t".At nrylg ako.:f edad disisiete, ato ang pikam"t uoysa matematika sa buong bansa.

- I{irdikoiniisipangpolitikanoon.lvlaitufiningnalorurukan ng katatagan ang mga taon ng akinikabataan kung ikukumpara sa mga sumunod na,panahon. Walang kiaikilingan ang Cambodia,popular ang aming pinunong si prinsipe Sihanou(tila walang katrirap-hirap na umuunlad ang bansa"at waringnapakalayo ng digmaan saVienram. Waa

Tg Tae-u:"p* tungkol sa pakikisangkot ngAmerika sa $outheast Asia.

.;

'i

liit

ili

$

- Bilang isang matalinong estudyante, nagingkarapat-dappt akong iskolar ng gobyemo sa ibangbdnsa. Nakaugalian nang papag-aralin sa France

at lalo na kayAny, disinuebe, sa pag-aalaga kaySudath habang ako'y nasa trabaho.

Nang lumaoq at parang iyon na ang pinaka-

natural na mangyayari, umibig ako kay,6rrr.Maganda siyang babae, maitim ang buhok nahanggang balikat at balingkinitan ang katawan. Sa

edad na beinte, naging kaligayahan na niyangbalikatin ang trabahong-bahay at minahal niya siSudath na parang sariling anak. Nagpakasal kanri.Noong 1 97 1, ipinanganak ang aming anakna lalaki,si Nawath. At noong I 973, si Staud naman.

Noong mga unang taon ng dekada sitenta,nataas ako ng puwesto at naging direktor ng De-partnent ofNew Works and Equipment sa ministi.Ang posisyong ito ang nagbigay sa akin at sa akingpamilyang protelayon laban sa kahirapang pampu-

litika at pqngkabuhayan na bunga ng lumalaganapna diamaans-ha-.., n \l /2 I 3 p o n n I a I a man si Anv krrndi

anJ r0.nstsyari sr bahcryog KanyangmgrrnaguJang,

hindt rin niya inui:sisa ang aicing mga panlniwalangparnpolitika. Sa aking p alagay, masyado kamingkampante, tulad ng iba pang kakilala ko.

Naging kapansin-pansin na ang pagkawala:;o i..,1 **,^,J,^*e- .rurb 1,4lrdliorrg ittf datUl Sa nagingpatakaran ni Sihanouk na bigyang kasiyahan anglahat Dumami ang mga North Metnmese sa barsa

-humigirkumulang sa apatnapung libo -kayaipinag-utos ni Presidente Nixon na bornbahin ang

mga ito, isang lihim na ekstension ng digmaang sa

htrli'y makakasira sa kanya at sa amin. Taliwas sa

inaasahan ang naging epeklo ng mga pagsalakay -lalo nitong inakit ang pagpasok ng mga komunistasaCambodia.

Noong 1970, pinabagsak ni Lon Nol, naPunong Minister at pinwro ng armi, si Sihanouk.Nangako itong lilinisin ang kabulukan at palalayasin

ang mga Vietnamese. Tumakas si Sihanouk pa-tungong Peking at ang nakap agtatcJr;q fagpahayagsiya ng suporta sa mga gerilyang Khmer Rouge nadati niyang kalaban. Tinawag niyang tagap agpalay a

angmgarebelde na karamiha'y binubuo ngmgamagsasak4 at hindi na niya binigyang-halaga angideolohiyang komunista ng mga ito.

Sa simula'y rnalaki ang pag-asanaminkay

Lon Nol. Ngrrnit sa pagdaraaq ng panahorl nagingmalinaw na hindi niya kayang gampanan angtungkuling ipinataw niya sa sarili. Inatake siya atnaparalisado ang kalahati ng kanyang katawan'Nagpatrrloy sakabulukanatpagwawalambahala ang

administasyon at sandatahang lakas. Nabigo ang

arming sugpuin ang alinman sa mgaNorth Vietra-mese, at Khmer Rouge sa kabila ng tulong ngEstadosUnidos.Walang kundiKhmerRouge na tinatangkilik ng mga Tsino. Nasadlak ang

bansa sa isang pangkalatratang digmaang-bayan.

Sinabayan ito ng nakasasakal na implasyon napun-wersa sa aming mga maaaring mangibang bansa namagtago ng salaping dayuhan, Ialo nang dolyar.Noong 1 970, umab ot sa 6O riel angkapatit ng isang

dolyar, at 2,000 rurman noong 1p75.

Kalcatrnrang kaming mga propesyonal at

utelsktwal sa Phnom Penh ay r.raniwala rin sa pala-

.ruj lU DIiitUIU liiL lid 1 tiru\$r]d) dl r, i. r ur rvl rrvr u s irsia

ang mgA rebeide. Dahil na rin itc sa mga hindimaikakailang pagkukulang ni Lon Nol. At totoona$ang ang [anilang programa na itinatagrryod dinng United Frbnt of Kampuchea ni Sihanouk nanakabase sa Peking, ay hindi bumanggit ng komu-nismo. Sa halip, gunagamit sila ng mga nakapag-papalrinatrong salita gayang "Ang mga mama-mayang Cambodian," o'Pambansang Kalayaan,""Kapayapaan," "Nyutralidad," "Kalayaan," at"Demokrasya".

Ako ma'y sumapi na rin sa oposisyon kayLon Nol. Nagtatag ako ng organisasyong tinawagnaming Bees Club, isang propesyonal na maymagkakaparehong kaisipan - mga opisyal ng mgagobybrno, propesor sa uribersidad, mga opisyal,at ilang oposisyonistang politiko. labankami samgadiktador, mga komunista at sa rehimen ni lon Nol,ngunit wala kaming tinatangkilk Itinuturing namingangmgaA,merikano ay magkahalong biyaya- labansila sa ko.ntmista pero sinusuportatran nila angbulok at walang-silbing si Lon NoI. Ibig namingmagkaroon ng isang pamahalaan na may pamban-

sang pagkakais4 at kung posible, isang koaliqyongpamatralaaq kasama na ang Khmer Rouge.

Naniniwala akong higit sa lahat, bayani ang

96

sinabi niArnananagtat<amAi ako dahil "rkil;;1$ry9 niya ang di mabilang na nagsitakas bagosila lumipat sa lungsod, kasama ang briong pamilyanoong l972.Madalas kong siyang sabihan noonna huwag mawalan ng pag_asa; igtigiit ko pangyUulutaqan lang siya ru propug*daig pamaha-,ry.' t *, sabi ko pa, may sariling tauhln samgagerilya si Sihanouk at tiyak na hindi nila susupor-tahan

3ne mBa taong pumapatay ng mga kababayan

:tnml{?ng mgapagoda Maaaringtomunista angiba, sabi ko, pero higit sa lahat, CairUaian silanlgqarumn.

. Noo,1g mga unang araw ng Marso 1975,nagkaroorl ng pala-palagay na mababago ang

fT3|r+*i,; na pupwersahin ng Khmer Rouge siLon Nol na magbitiw, at inisip naming susundan iton_g marryos na pagtatatag ngisang bagong rehimen.Kahit papaano, inakala kong-maliglng isa siSihanouk sa solusyong polidkul, k*rg ;; ** iyonNgunit noong ika-isa ngAbril, nahiiayatna umalissi Lon Nol, at nawala ang huling sag_alal sapagka_karoon ng mamyos na kasundurfr. Nui** *gpamtrmuno ng gobyerno samgakamayni LongB.rr,-. Alam kong wato nn akoie daBai ikatakot

. -N*gmakapuntasinaAnyungatmgabiyenanko sa bahay ng isang tiyahin, ipinasok [o naman

$e Fiat sakalsadang kinatatayuan ng bahayni Oan.Nagulat ako pagkakita sa maramikongkamag-anak - si Oan at ang dala*,a niyang klpatid nababae kasarna ang kani-kanilang pamil-ya ang akingdalawang kapatid na babae, aaawrrrg ialaki; m;;pamrlyanila at ang aming mga magulang_tufL*potahat NlS.l anrtan ang lahat s a amin, tu-wang_tuwanang makita ku+i. May isang oras na sila roon atnag-aalalana sa amin.

- Nang nakikipaglarc na sa mga pinsan nila ang

mgabata,naghanda ng pagkain *g -gu babae..Gumagawa ang lahat maliban kay Voucn Ia nat<iti_paghuntahan sa mga lalaki. Si Vouch dalawampu,tis4 ang intelektrval ng pami lya. Na sa ilrar| nn q tr onna siya sa unibersidad, nag-aaral ng inhinyerya napambihira para sa isang babaing Cambodian. Naka-hiligan nila ang simpleng p**r*it at mabigat napagsasalita, wari' y determinadone tak4san angtradisrnrnnl na papet ns hahae 2y t-iit..,..,'...,"iil ,, ,

trdf$Urg ilB lllgta r4r*r)i,. Lii&Bili,i s1J ui6 Bay4 ltgnakatatandang kapatid na babaeng ri f.ng t*lfkikipag-usap sa aming ina, kayAny o samgabat4 pero madaling mapako ang ut"rryon niya samga usapang pampolitika

Khmer Rouge dahil marami akong kilalang nagta-taguyod sa kanila at sumapi sa kanila. Ulit_ulit na

yari sa tisa at may pintuang bakal. MagandangfgRuan iyon dahil nag-iisa si Oan sa malakin!bahay. May ilang linggo nang nakaalis ng bansa angasawa't anak niyang lalaki, kasama ng kanyang mgabiyenan.

l

I

i!

l{ r

Il:1,,t '

I

d,llil{l$ UU{ll'"U.,((r...,ilL,r ,.,rrg i, : ,,. J.,l 1,.,,..,,..,akongl@ariwang inhinyero. Hirdinamiiloila€angunalis nang bansa. Hinintay ko ang pagtatapbs ngdigmaan-at umasang magkak*oon rkJng bahaglsap4gbubuo ng bagong Cambodia.

Sa kakapalan ng tao, inabot ng dalawangoras bago namin nalakbay ang dalawang *ily*rgdistansiyapapunta sapsar Silep, isang r"f.ia.n yulna lugarmalapit sa ilog. Ito ang sentrJng lungsod,angpinakamagandang bahagi ng phnom penh_malalapad ang mga kaly"ng rrut t*rrnan ng mgapuno at magkakahiwalay na mga villa na istilongFrench c-olonial. Malaki ang look na ito, maysapat na lugar para sa mga puno at halaman. Ditonakatira ang pinsan kong si Oan. Dalawang p alryag

May bukas na radyo sa isang mesa, pero

.walanq balitq puro tugtog militar. Tinanong ako ng

kapatid kong lalaking si Theng hlrg ano sa palagayko ang_ nangyayari sa bayan. balaiang taon langang kabataan sa akin ni Theng, muy usiwa siya aitatlong anak, dalawrng lalaki-at isang sanggol nababae. Medyo bilib siya sa akin ,u rigu usapingpampulitika hindi lamang dahil nakatatanda ako saIonya, kundi dahil sa posisyon ko sa ministi. Iitsersip saprimary4 nakatira * -gu -ugrl*g r."r,gt mas inJeresado'sa basketiol kalsa iotititu.Bry y naman iyon sa katawan Uyu t aya mas

* ,1. !t

ang bahay niya protektado ng mataas na 6*oa * napaldkinabangran siya kturg mabigat ang tabalrong

dapat gawin. A, sabi korrg nakatitiyalq pag_uusapan

:XTp* 'yan ns mga opisyal il;;k.bilangparug...

"E bakit hindi na nila ibalita sa radyo?,, sabatniVouch.

. .'Nakapagtatakang4,,sabikonghinditumi-Fe.* *n* pu* *rkii**. .

"";;;;r,*gdapat ipag-alala" Hindi magtatagrf ui*iliut*oonlg.r**g lf*g gobyemo at muting mariumuno sirnnslpe Srhanouk. Makikita mo.,,

' At rnakabubuti sakanyang huwag na niyangulitin ang mga dating pagkakamrTt ;ff

'"

Batragyang katahimikan ang nagdaan. paramaputol ito, may isang nagsabi: ,i+.rrffiauguymo, Sarun?,,

^ [agkatinginan kaming lahat. KawawangSamn. Titsersiyanoon bago riurtJa.nt Lir**motorsiklo na ikinabagokng f,r"y*g rf", Ail*rdflr*.Tj:**T1a1 r,ndi na Jru lutrrua ,g

T*y9. na ang lahat. Sarun, dear, puweae Uan!tawagin mo na si Srey? Mughuhuir riu tut.,,,*l*1ll*m;*il1,##;li*rr*t

Lf^^- t r

Nakangisi siya na para bang kababalik mula sapamamasyal sa buong bayan.

.. "Sim!" tawag ni Oan na gulat na gulat.,,Ba,t

nag-iisa ka? Nasa,n ang mga magulang-mo?,,

..j'Wala pa ba sila dito? Akala ko,y ...,,napahinto siyang nakasimangot

. .- - "Halika na, Sim,,, sabi ng tatal, ko ko nakilalang-kilala si Sim mufa pagtaUata biriooo msi Sim atnasahaiskul, pero frioA rrya ruafioo. Walasiyang ginawa kundi maglatwutsu tasartru ng mgakaibigan.

. "Akalako'ynaririto na sil4 tiyong. Nanood*::* nasusunos na bahay, "p;;;;ffiiro sla

3$ita tala nagpunra na,ko riio. Aalis rti uko,thahanapinko sila.,,

P{. Puri', masayahil s iyu ut ^upugl;ilil,;I€i :irTu.*atungkutin at .nuinirir,,itihasrm ayma.fiyain srya na parang bu,a p.ro *iffi ga[t nagalit o nagsasalita ng mga bagay na'walung

kaugnayan sa pinag-uusapan. Sablhin pa,y naalisya y eskwel4 pero hindi maunawaan t*rg Uuti,Anghindi nsghgs sa kanya-1 angp.sr.#,rf rriysa asawang si Kene at sa limang_Lorg anak nababaing si SreyRati.

"Ano sapal agayko?,, ani ni Sarun sa datingTfduy * ngiri.,Ewan ko. pero kunfmababaliksi Sihanouk, sigrro makukuha ko .rilffi auti t*gtabafo.Ano sapalagaymo Thay?,,

e -

Naniniwala siyang naging biktima siya ngisang sabwatan ut ru"O ;rf..Url"r*g ;;-*"r*pa ang tungkor doon. Ngumiti ako 1 najkiuii-uarfl<ar"An9 ang inginiti_ngiti mo riya[-Thurr,,,ilu

nanunumbat ang boses ni Keng mula satsina.j":T:1""ry_:?lub.ulk,u t uu"ar,o ; ;;* p.s

"Loko ka ba. tumigil ka na lang dito. Hindisila maaano. peligroso nang lumabas uli.,,

Doon nga kami pumirmi, paupu-upo kahit:*"f p+in-kain ng kanin, ulam * p*ru, na ini_nanda ru Any at ng iba pang nasa kusina. pinag-wapan n4min ang mangyayari sa kabila ng in gav igmgdnagsisitakas sa labas at ng tugtogig radyo.Inulit ko ang paniniwur*g _igtitri# ng ro-Iusyong politikal. Karani** .,id;nawuur_himik lang ang iba. Kapag r,irof ,i Tf"ne. lalongT**ilg angal ang isa ko pang kapaid na siThoeon. Hindi siya lumaki ru u*in]Nufiru*u riyu

iil:ff ylbirenal, r.uyur.,iyo *uruyo *eKanyang loob. Sumasali rin sa usapan si Vouch,Samantala,y nanonood lang ri A";-dirrik^at mina_masdan kung sino ang nagsasaliL, nu t-**i**nifng SinAaraa kaag malaming tao. Bahagra ringsumasali si Oan katrit nasa bahay niyu t*rni. Maya_:1an

nga siyapero hindi siya g*ong matalino.S inuwerte

liyang mf apag_ar[f u ;fi;;;;:may-1_ ng ilang sinehan ang biyenaniriy*g

f auf.l.Ngunithindi madahng paparuwalan ang aking

H:::*I:Ift Tg hbara niyane koni*irtu *gn.Jrmer Kouge. Mataas siya, malakas at maymalatag na p ag$atao,gayundin sa pangangatwan.

Hindi siya masalita ur inf"r..p.to Jiyu?u't*y*gpaniniwala pero naiini. uto,u mgu prra*riyonniya" Narinig ko noon. raurit-urit to-nfrnasaui sa

Noon dumating ang pinsan tong j Si*.

98

"Tsismis lano.,yan, ,tay, propaganda,,, sabikong hindi ipinarrlhaia" ;; ;;il;;tr. ..waranamang binabanggit tungkol sa f.I**i.rno *gkanilang programa. Kaiblgan f." *g I* sa mgataong iyon. Hindi sila magsisinunguffrg. nrUt puZlvlaramanangatingbansa.f rinai"Jta?ai"tangang

gumawa ng kalupitan para pakainin ng taumb ayar:,,Tumahimik *g-*]ng *u. ing aking ina

ffiHTq5""tita. Muhka siyang mailina, matii!kung ilolkumpara sa mga anak ;r*, ffi;r#buhay

1!a' ymgugo r i

" p

^s- ;;;:.?il.lru .una{ol pero kung narinig mo siyang magsalita,

mahutrulaan mong sa kanyl "r*a* ii vI*rr."Igalang mo naman errrg rrtaymo, Thay,,,

aniyang mahina pero matigas., ri***'*rnin *gmga taong nagsisitakas,. napatay ang t anitangl*ily4 sinunog ang tanif anj mga U"friy. vraupit

#r:T:li" l-s:, f ornyi it" ril., erv" rg * gu

tama ako. Mga tangng *p"r.iry, "r;

r#;;;sa akin ng mga kakilatl ko. l* pu y *di*,giU*g_bansa na ako't may matawak dfi;;; ano,ngnalalaman

-ng mga

Tlguf*S f.o, nu ,i*ffi*goyTn lang

tungkol sa tunay na sitrvasyon?May isang o.1,.. kuTing nug_uruo-r.ur.

Maya' t maya,y natitisil i<ami orf,rr *irg"# ng mgabata at manaka-nakaig.pagsabog sa may kalayuan.

Pagkatapos, nang. banaani d;U;;,i:ilu oor",l3"^"ilys i.",11 nlnnig,ig irrpiigil sa

tauhanni Mao sa Cl,:" Kapag rr;il;ffi;"",kut T* ra ng relihiyon natin. Kalimutan mo naangkaligayahan.,,

.,,Ang inay naman!, sabi ko., Anong komuristaang sinasabi n,yo? Iv_ong iba sa kanila.ig*o, p..oatam nitang n.prr.*Jrirrii";; ;ffiffi ,rii"**

",mapagmahal sabuha

"';; M"#;;*Xffi".ffT#" -ffi llfr:l*:j:* Iq F,..l" og *gu ;ii' ii* nong

kanyang walag dapat ipag-alala.

Hq11l]g sa radyo : ..makinig-kayldilffi;

lfe rnporranteng pahayag !,, napatigil ang lahat atttnawag ang 'mga

kamag-anak na nasa kusina atbtu1 Kinawayan ro r"i anv *;;lfi ;;r,"*upumasok matapos tingnan si Nawath ia naf.i-

Narinig sa radyo an_g mahinang boses ngPakiarkong Budhista na ri ffirot fut. frluJtutiogin*kaming lalrar at tiwalang napangiti. Uhaiiamang siyaang maypinakamaraas na awtoridad na panrelihiyorlang simbolo ng katatagan; miyembri.in riyu ngaming pamitva amain l[ ,r.ing ;;. '" ' "'

Malapit ako sa kanya. Sinubaybayan niyang

ffiHffi?,ffi:xr.ffi,ffi1:#i:#;!-r:!" "r,1g

estudyante pa ako. W*irg.t*"ptyon sa akinq.3g, asprasyon at pagkatao. NA;:salalay sa sarili ang katigtas;, ;ffi;rddh"l"'

, YUJ*e magaglwS ang Diyos kung di kamagkukula.Lahatng kabutii'an * f.u** uymagbubung4 maaaring sa bulny na ito" * r**d,lgrqrlTr_t malaya ys taong paunlarin ang sarili,magpakabuti, pagandahin.*g rlali, * C*rSi*ng pagdarasal na patnubayan- riyu iiiigy*,ngmalinaw na pananaw, sa paggawa ng mabuti, atIf u.ruynapaggamit.nstai<"arurr*'oiurirongkaloob sa kanya. Natitiy"ak.k";;;;# ko angpinakamabuting magagawa to, r"'*#,iojralamatsa impluwensya ni Huot Tht.

", ", n,*1?:91

agi ba' y sabik-akong mmini g angsasabihin ng matand4 _; marahil rt;;;?fr;;

at malaa$o ng katiyak* .u ,^ulmil ng kaga-tang-gatang na matandrrs hi;i;";;_aalin_,r1*TT ** kalaglyan, na ang patnubay ay tiyakna kakaitanganin ng bagong re#;;;.

- :-"Huwag kayong mag_alal4,, sabi niya. ..Itigil

na ang labanan. Darating na ang t"piyup*.N*Try y ang ating bu,iru .u irin, iliriru, oufgsubok. Kaitangang muli natin iioni ioio.,, lyo,lamang, atiyonlamar

pagkaraa,y, *f;;mHill*ffi "",Heneral Mey Sichan iyo4-ang puno ng sandatahang

lf::::"::*l lf *:,' ;o

"p.*,,e"#ir." *e

kipaglaro sa kanyang mga pinsan.Namayani ang katahimikan.

Iahat ng sundalo,,' ,uUi niyulJpffi;,"ffi; #;pagdanak ng dugo saman"r** ioi**p#irroy angpakikipagnego sasyon sa atinim gu [ip.],i j.,,Thpos na ang lahat, naisip ko. ,,Mubrti,,,

Ngunit ilans sandali lang atnatabunan angboses ng hen.r"r ," al,n.*"*?*g #; pagka_raa'y isa pang boses ang sumingitlmJ"Lauk*,paralg may umagaw sa mikropo;"j,Arr;;il#aynaipanalo sapamamagi"" rg ,arroiri *rrna n*hegosasyon! Sumuko ", i.."*_].r._gouy,*l i r.r*;; T,"* T#.l#ffi itr;:: l:ngayonangdigmaan!,,

*rr-,^j1!T,*,y nakaratakot nd katahimikan.Walang musika iahat ay narigir. Nil#fi ;Hngitinamin.Mayn4

:dro,;dil;1fl.?ffi###irx-:ffi I:matangnagkatinginankarni. ------'w

Sakatahimikamga tao sa karye, #ly:ryko ang'tinigng

,;*--t,;G*^i,frilHtlil?,T"ffi:mga kapitlahay pero sa I ab'as, f i U*iitig'*gu ruo

lg]fisrtarkanp^atungo sa senho ng phnom penh-S aan sita pup*tuz r.ruilur d;il;ffi# ;:_ffisila sa mga pagoda, sa mga uniberiidad o sallfuran

ns msu gurairg p;;bil;, ;;t*,s *matapos ang labanan.

Isang oras ang lumipas. pahrloy na naglaroang mga lara samantalang ;firrd ;d;*ep

#"ff.3^l**t !-tuffiffi ilg,igu*ng pagsasaya sa kal ayuan - r,, r--" r ^ - ^] ErE er-s w

b;tu;ffiffi#tffi3;r#ffi*:pagkatapos ay rnabilis siyang burualit-J

"uroiguq"AngmgaKhmerRouge!,,

nau1-lg binul$an ang pmto para manood.

yd;?HT:J#"fl *tr#*,Tf ,ffi ffi]]]]]]]*:

Nakasumbrerong r't " rl" "i.*orrrffi#'IiiMinhnayuisa eulong.ng kotse. O"* if* ay mayjalan-s AK47,-anglu, i"*r;; *" rocketIaunchers . Lahat sita,y may tsekerd na lvamar _

mga bandanang nakaiurd"t;;k;;*s leeg osumbrdro. Hindi sila*rf,f,-gn-f-aut.;ffiffif linla

wagng r€nsiri-nsiti. r"n t iir"J, ***wala pang disiotso anyos. ang tana;ng ito ay31cw y*irry* puel*r*iJ uioil #*ao opamamagitan ng mga retato at pelikull, ngunit niwala karning babala kung *" *g io#"il".

Hindi ako nabigla o.n*gu*bu, *u*u,,nakadama.ako ngpag-galu * [*ig-uiiig mrr,ung mga kabataang sundalo, I"l" ;;*g ;akita ko

tr#r.ffiffi5tr_m.#*n:tmga tao ang hanav.d,.b.d;:-.,ffiffi t:Hi#ffi n:Ti|l^T "a

mga kabakan. N.t.,^rl*i,mans1T Tauyo, walang damdamin, Uf*ek", O*gmgarobot.

bulong ko kayAny ,*ur r*upGilil*pakimrndarn narnin! f afrat.

nakakita ng mga sundarong ffi, Malinis ang kalye,.lafrat ng tao ur"r*uOro

sa bangketa. Sa eitner,f;;;;:il:'#iJ*'#?Jil'#f,ffi:i;sapangkat ng tiErff nr*pJffi ,ilu uynafauniggrmeng itim rl,il" p"jv"#'il s yui,

S*:j:kr*yoj p.ro maayos na nakabutones.

Ngunit masvadokaming nasisiyatran para

l1ryt.ry* s* *Gffiffi : rffi: na ansgryera. Ni hindi lorni nasal&n K";.-rr;";lrprnang mga tao ut *g*u*ugu)*roy* ngirgipuringtela Sa halip na mahkot, it*ri"g f rf,"i.y i"gtr*f .sa kawalang-pakialam ng Khr";. R;G.

*wagayway ng *g"

Tj Naesimud€ juriu*i *g:q:*: sa karye, parayo sa "*ir]lr*l,*i nsprusrsyon ang wari,y pzuronoorin rula sa preah

Y:::::r,.isa'gpangr.urat.rurg,*,;;fi;umutasa tmog at kumfu: :u

tuuing kalyJnHio, *yilang yarda ang layo.t r"yr,, *e rie" t"ffilHffiHf*Hbong nasa harap kasama ng ib, p" il;;; unang

*,*ffi#T^ T::b,v: I*q rak ng

*,daffi;i]ilf, ,{!:ffiHfr -Jr#fl"HHffiff;Tffi,Tffi,I;ItffiMabilis na tumalon at tumakbong palayoang lalaki

lffilfrffi :H'r]-#ffi *i*fl:#i,#

sa pader ang sundato.u, ,inu*kffiiPagfcaraa,y mahinatr;"

"iq"rg i";r*#'*u sunda_I ong hubarin une rurry*g ffifi];iliffisasakyan. sumunod nama; dilrk; i*uro *ang Khmer Rouge. prufi atoig nJrh#;;;;nakasisigrnongmaaayosanglahat ----.

Masaya kaming burnalik sa bahay ni Oan,5i1b**, nagkukwentuh*, ;;C;;o. s abiko'y iuuwi ko na ans akino ;;;,,:,:T;::Drssahino ^!,h..6+^ _,j Tllg pl"ilya. May ibang

mga bata sa bakuran Mrr:."1*;;fiffi'.il:I1*g dahilan para magmadali. Naiwan kami,masalangnag-uus€tp.

Nananangnrali*.k1* at nag-iisip ako kungpapasok na ako sa rauaho tinauffi'#g isanglff 3s!r*rtine. Huro, r,inalffiffeu. siyuay katiwala sa bahav ng *gu biyenan ni Oan na

ffi::Yl*:*-ll'r"'ic''dffi eu*ine

nagsabing pupunu siL tabin'g'_r*;i; *##;fMuktrang pabalik na sa normll a dfi akay nghnilaBAustiq o*T y *u, *igr*'*gur*sni Any para sabihing babatik ;" ;il;;anitangbuhay. IGmi man av

laalis na nangr.Ulfri" ri O*l"''Bakit hindi pu tuvo ito **,J,iri#z1t*, ,*uba hindi. Matitingnan rrT* ng *gu uiyenan to ang

fflmgr.Tg *uru pu-ffi fuifr*o *,

dinaanan ng rft** R"d Irff##.tii;HP^TjI***bahaynang umalis sila sa Cambodiaxasama ang asawa at nag_iisang *ruil'ni O*.Nakabyo itooguyoo* *ulpirt".ir, af,r:r;. ffi;at gulung-eulo ans ayos. ,.irinauy* ilJ ng mgaKhmer Rouge .u i*ing *gu bahay! pinagsabihan

I'',,*,*+. ae r*eJJi;,Jiliirrffi , n r,*makapasalita.,,Ano, ng gagawin ko?,,

*_,_1f11 yebaqo ang pakiramdam namin.Nahingkamiopdr*i";i,"__"f ffi ffi ff ,n.

'oSigmadol<gfa2,,.Bakif,Z,,

t.Baka qagkamali ka lang ngpag,intindi?,' wara kamins *inie * ;;j fr ffi o,o,,Nagbibiro ba siva? Mag_*li*r;;, paanghindikryani-pAniuafaf

*r,,YjT-*:. g:IT*.ir1, ang totoo kayarlag&nong kami sa mga kapirbrt "rffi;ffi#;

ang mga pan gyay an. S i la ma,y nrt*i"ig n*IIidffi-::TT,:X1'-:i'o"lYulron r"ro. *ur.ngbalita sa radyo. p**n n,r.;ilffi .:::: walang

kawaran ng opisyal ;ilm:'buhav ng loob ani

Hindi namiil alam ang ang gagawin. Aalis bakami sa bahay ni oan? ilffIl;,iu *u*,n,makasagap ng impormasr", *. *rt'uru*r*o.Pygtq kong konsuttahinnaminll; arninsamain, ang patiarkang

si ur"ii* r" ri#atira saonat o n p a go dasa tabi "n

g td il;;ffi lya anglayo. TiyaknaalamniHihin_i L^*: _- tyalrungano angnangyayari

I'}fl l*.ng puvo'" *i;;fffilHiKaml ngproteksyon.

- , Yulu nang makaisip kung ano ang masmabuting gawin Sum+t1f f<*r*,"r, Ju tuttorgkotsSsaakingFiat,.s,apu.rgro,ig;;;[tapatiana si Theng, at sa Mrrrrdr; B;;;;;ir. ,urr,napasama kami sa mabagal na prusisyoi'ng rgu1111tu, Nagsisikip p" ,i" ** *u"iJJ;; Napa-snma na sa mga papunta ,u.".rt.o"rg i,.^ **flf,?"Tlq tjll*. :"

kani r an g .ngu"ffi riru,Y* ry l*at yruut *,** d;,il#;ffi;l-slS nulutong lamang ng mabagal na umuusadpafungo sa kung saan, mq4 taong naglalakad,nagbibisiklera, sakay ng dshaq;il" kotse.Paminsan-minsa,v isang putok ang naririnig mula:y-"ry A"s.gu g*itongpagunita-na

labananaynagpaatisto sa amin a1S, hi;;ri ;i, t* **sino ang binabaril niy. 5.t **s il.i*grO rynaeine masururin at magatang *e r;hui ;ingut *sinusunod ang tuntunir. ru"aJr, [ioi**ingmakaalaidentq takot waring ."p*rin. -'

Nang sumturod na isang o*, .nil* t*r*gakong nakakita ns Klun ei R;"r;;;#ffi*bas sakatabing karye *i tugurpu sa kanila, tahimik na

#ffi,,,u"Yll:9,_rg bakural ang pagoda ng pat-:*k?. Isa iyong ;",*i J"r riirJ"ri.rlr'l'.templong may bubon" ;, ;t";;;^t:,:Nelearo,,^ :-.^_ _ . l1g nl tisang kulay dilaw.

H

I.1

irItj

In.t,.ir

Ii

liii

t,liI

I

pmagtatagpuan ng ilog ng Mekang at Tbnle Sap.Sa paligid niyon, kasama ng mga pulo at hardin ngmga bulaklak, ay ang tirahan ng mga monghe.Ipinaradanamin ang mga kotse, ainaa ang mgaLraat nagpunta sa bah,ay ng patiarka- Iraahpos kamingituro sa isang malaking bulwagang puno na rin ngmay isandaang katao, ilan sa amin _ ang mgamagulangko, ako, si Oarq atangmgatapatiakoiglalaki - ang nagpunta sa tanggapanng patiarka. -

- Kakatwang malakas pa ang patriarka pakanyang walumpu't limang taorl matatag na naka-taas ang ulo niyang ahit, at mukhang batapa angmalapadniyang mukha. Nakasuot siyang robangdilaw na hantad ang isang balikat, at napdi[gira;ng mga monghe at sibilyan. Malinaw na maramingtao ang nag-isip nang katulad namin, ang magpuntasa pagoda para malaman kung ano ang nanryayariat hingin ang proteksiyon ng pariarka. eg;d kapgnakilala ang dalawang lalaki, si Heneralthhnn-Clrhuou dating aide-de -campni Marshal I.on Nol,atsi Heneral Mao Sum yrhem,ChiefOperationsCo-ordinator ng sanclatahung lakas ng Repub-tik.1n:. Ngunit parang mapapakumbala na at nag_

tumelepono sapresidente ng Cambodian Red CrossatkayChau Sau, ang sekretaryo-heneralng Oppo_sition Democratic Party. Dapat sanang makapag-bigayng imponnasyon ang dalawang ito, pero tiiawala silangnalalamankundi ang deklarasyonng RedCrossnanyutal angHotel Le phnomat angFrcnchEmbassy.

May isang naglatahimik sa lahat at itinuro angtansistor na msa mesang katabi ng patiarka Buhayna rumun ang istasyon ng gobyerno at may maiklingmensahe. Tinatawagan ang lahat ng ministro atnakaQtaas na opisyal ng sandatahang lakas saMinisUy'of krformation sa ganap na alas-kwano nghaporr. "Alam na ninyo ngayon ang g4gawin,,' sabing Patiark4 "magpapadalarin ako ng sarili kongkinatawarl"

Makaraang umalis ari mga heneral at isang

longhe, nagpalakad-lakad kami, nagtatanungankung ano ang ibig sabihin ng lahat ng iyon, iniisipkung pupunta kami sa French Embassy o sa hotelLe Phnom. Nanatiling nakaupo ang patriarka sakanlarrg bangko, mahinahong nagninintay.

Naging lalong kainip-inip ang paghihintayhabang humatrapon. Nagtatalo ang loob ko kungaalis kami, ngunit waring nakatatakot ang kawail;nS katifkan, angposibilidad namahuli kami habang

Sllinlangan ang dalawang ito na dati,y palaban.Halatang badigard nila ang ibang lalaking naka_sibilyan. Lumuhod kaming kasama ng ibapangnaroon at ginawa ang tatlong ulit na pag)upugay na

1ng- mga kzunay ay magsalikop sa may noo.

Pagkaraa'y magkah:us ang mga binting naupo kamiatnakinigngmgaNapan

Dalawang pangunahing tanong ang lumilitaw:paano kikilos ang mga opisyal naRepublikano sahamp ng mga Khmer Rouge? At bakit pinaaalis sa

Pga _bahay nila ang mga mamamayan - dahil

luyalabas sa mga report na pinalilitras ang mga taomlung5od Iginigiitng paria*anamagingnraninatron

aF latrat. Marahil ay wala namang pangkalalratangebakwasyon, sabi niya. Walang Linub*ggit nap_angkalahatang deportasyon ang programa ngKhmer Rouge. "Hindi makatwiran, kung gayor\.namagkaroon ng ebalavasyon.,' Narinig kong sinabiniy4 "Manatili kalong mahinahon at maghinay ngl$os." ;

f umilikas, ang kaimposiblehan ng pagpaplano. Sa

isang pagkakataon, humingi ako ng permiso sa

fatia*a na matawagan ang French Embassy. Nanghumingi ng asylum, sinabi ng nakausap ko naimposible para sa sinumang Cambodian angpumasok saFrench Embassydahil gwardiyado ngmga Khmer Rouge ang pintuan.,.Kahit na patiarkimiuno ang dumating', sabi ng kausap ko, .hindi

siyapapastrkin ng Khmer Rouge.,, Ibinaba ko angtelepono, gulatna gulat na may Carnbodian nahindikumikilala sa awtoridad ng patriarka. Sa kauna_unahang pagkakataor\ napagtanto kong naipit kami.

Tinangka kong tawagan ang mga biyenan koat siAnyung sa bahay. Walang sagot. Wala kamingmagawa kundi maghintay. Napalakad-lakad ako,pilit na pinapayapa an! loob ni Any sa pagsasabi ngtungkol sa mga tawag at sa pamamagitan n!Isang monghe ang inutusan ng patriarkanabatragyang pakikipag-usa.p sa mga bata. M**uyu

102

naman ang mga anak ko, nakikipaglaro sa mgakasing-edadnila.

Nang magtakip-silim, mga alas sais, dumatingang kinatawan ng Patriarka. Sinundan ko siyahabang nakikipagsiksikan sa karamihan ng mga taopatungo sa Patriarka,nanaglaas ng kamay parapatahimikin ang lahat. Pinilit kong basahin kung maymagandang mensahe sakanyang mukha, ngunitblangko iyon.

Sabi niya'y maraming mga nakatataas naopisyal na Republikano at mga ministo sa miting;naroon din ang Prime Minister na si Long Boret,Naupo ang monghe sa tabi ng isang opisyal ngKhmer Rouge na nakipag-usap nafnan sa kanyanang buong galang. Pinuri ng opisyal ang mgakabutihan ng Khmer rouge at sinabing maishsagawana ang muling pagtatatag ng bansa sa tulong ng mgadating opisyal, intelektwal at teknisyan. Nangitanong ng isang monghe ang tu4gkol sa ebak-wasyon, umiling ang opisyal. Wala raw kabuluhanang ganoong utos. Bakit daw iuutos ang pagpa-palikas ng mga taong may malakas na panga-ngatwan gayong kakailanganin sila sa pagsasaayos

ng ekonomip? i'Sabi nip sa akin: nasa iyo ang akingpalabra de honor, wala akong narinig na ganoongutos. Isa lamang iyong maniobra ng u.nperyalista.Ibig lamang nilang matakot ang mgataunrbayan.,'

Nakahinga ako nang maluuag at ibinatita kokayAny na hindi totoo ang usap-usapan ukol saebakwasyon, ngunit marami pang nagsisihlqs angdumating sapagoda at nagsabing patuloypa rin angpaglapaalis samgatao. Tunindi ang aking pag-aalala.

Alinnmn sa nasisintmgaling o walang nalalaman angoeis5lal. Tbnmnggi ang monghe nang tanungin ni Oan,hirdirawnraaaingmasinunslingargopiqral Ngmitmaaari ring wala siyang nalalanran.

Sumapit ang gabi. Muli kong tinawagan angncga biyenan ko pero wala pa ring sagot. Nakikini-kinita ko ang pangit na larawan: ang mga magulangniAny at ang kapatid niyang siAnyung, kasama ngagos ng mga nagsisilikas, hindi malaman la:ng saanpatungo. Sinirllapan ko siya para pumayapa angkanyangloob.

-Dahil samatinding pagod at pag-aalala, naka-

tulog kami sa mga banig na inilatag sa baldosangsahig ng pagodaa lahat kaming tatlumpu na nahahatisa iba't ibang pamilya. Kakatwang pati ang mgabata, pati na si Nawath, ay naging masunurin saaming kakaibang kalagayan at kalituhan. Ibinalotko ang aking alahas sa ilang damit at binuksan saVoice ofAmerica sa Cambodian para makibalita.WaIa. Pinatayko ang radyo, pero hindi akomaka-tulog. Manaka-naka ang dating at alis ng mga taongnagtalanap ng matuhrlugan, at bawat dumating aynagpapatotoong patuloy ang ebakwasyon. Daan-daan ang nagsisiksikan sa pagoda at sa bakuannito, habang libu-libo naman ang mabilis napapalabas ng bayan.

Nang natutulog na kaming lahat - mga alasnuwebe sigqo ng gabi - isang opisyal ng KhmerRouge na may hawak na pistola ang pumasok. Mgakasing-edad ko siy4 mga teinta anyos. Sa masakitnaliwanagngmgabombily4 naghihinalangtiningnnniya kami, nakatutok ang baril sa mga natutulog naparang may inaasahang lalaban sa kanya. Pagka-raa'y nakita niya ang anim na bisikleta at tatlongmotorsiklong nakaparada sa may pintuan.

"Kanino ang motorsiklo ito?', sigaw niya.Walang sumagot. Isinuksok niya ang baril atpinuntalran ang mga bisikleta. Isang asul na Hondana'mukhang bagung-bago ang kinuha niya.Nakakadena ito sa dalawa pang motorsiklo.Dalawang beses niyang sinabi :

o'sino ang may-ari

ng motorsiklong ito?'' At pagkaraan, ''Kailangan itongfuigkar!'

Angkar - ang Organisasyon: iyon ang kauna-unahang pagkakataon na narinig kong ginamit saganoong paraim ang salitang iyon.

Wala pa ring nagsalita- Inihiga ng opisyal angmotorsiklo, inilabas ang kanyang baril at itirutok sakadena. Dalawang beses siyang nagpaputok;maglosunod. Naputol ang kadena Nakatatakot angpaglrunit ngmgaputrck saletahimikaq lalo't iisipingmay mgabatang natutulog. Nagising ang mga bat4nagltalinga-ling4 natulala. Ilang saglit pa" sakay ngmotorsiklong umalis ang opisyal, iniwan kamingnatitigilan Tiningnan ko si Any. Sinenyasan ko sipngmautrimik

103

, a r.ar4j(lldi1fld&!...

lkalawang Araw: pagsusuiri ng AkdaA. Pagsusuring panlinggwistika

Ibigay-ang kasingkahulugan at kasalungat ng mgasumusunod:

Kasinglrahulugan Ka.sahtnonr

maraka-rakang

sigaw

maputlang

liwanag

karurukanngkatatagan

*a4isl.iil"6l I riqrob ,H 4ifl lrf l-rd!}

Kasalungat

umuugongna

usapan

pagkawalang

nyutalidad

Ang maluluwang na kalye ng phnom penh

C. Pagbubuod

_

Gurnawa ng buodag kwento sa fulong ng sumusu-nod na dayagram. Gawing gubuy u.rg mgl keyword:

B. Pagsusuring pangnilalaman

1. Anong kongklusyon, palagay,o kaisipan angmahihinrha mo sa mga sumusunod:a. Noong 1970, angpalitan ngriel at dolyar

ay 60 sa I ; noong 1975, umabot na ito sa2,000 sa l.

ay lapuno ng mga kotse, karet4 bisikleta

trak, motorsiklo na puno ng mgatao aikagamitan. Lahatay papunta rulrg* rrumalayo salabanan.

t04

'?aano niyanagawa ang gano,n?,,"Ano'ng magagawa natin?,, sagot ko.

- Isangmatagal na tingin ang ipinukol saakinng

akingama-

"Siguro namtu1, hindi lahat sila,y gano,n,,,naglatanggol na sabi ko sa kanya, pabuLig din.

Iabinlimang minuto pagkatapos, dalawapangsundalo ang dumating at walang irnikna kinutra anldalawa pang motorsiklo.

Naging maliwanag sa akin at sa lahat ng naro_on, nahindi pagranakawo pang_aangkin lamang angmga kilos na iyon. May kahalagahan ang patiarkana higit,pa sa kanyang kalagayang par,ielihiyon.Iginagalang siyE maging ,u pioitu*utuluyongkanayuran sa Cambodia, ng*ii Ato, sa isang iglapay napanood namin ang tatlong taong pr*rrg hio&alam kung saan sila naroorr, *ula ni p-aggd;gt;saPatiarka- Iyon ang urang babalanailwawasakna ang mabubuting kaugaliang taglay namin sa loobngmaraming dantaon.

Bago muling nakafulog, itinanong ng panganaynaming si Sudath, ,,Kailan

tayo uu*,, i[i2,, Hindiako nakakibo. Si Any ang sumagof .,Matulog

kana anak, ,luwi na tayo buAas.,, Hindi ko na iyon

Makailang sandali,y ibnulong sa akin ni Any,

$paniwalaarL at siya man, sa palagay ko.

TAGPUAN

Kailen

PAGLIKAS

n{filyXf Oet{

PAGoDANcparnffi-xa

li

\,