t', d j) a 11 (j t a II

,

•. j

, .Kung paanong napahuhusay ang pagtalakay sa isang sinusunng akda aY,masasabi

• t14rlng"kapabayaan" ng teoryal1g pampanitikan. Isang uri ng kapabayaang ang hatid ay kaaJ,sman at kasiyahan, na siyang tanging layunin ng panitikan.

Bagamat teoryang dayuhan ang nakararami, hindi nangangahulugang kakapit na \

Jamang tayo sa mga ito at walang tutol nating;tacinggapin tl:a ang mga ito lamang ang mananatilingmga teorya sa habang panaho~: Lagi oating iisiping ibang kultur~ ang nakapaieob sa mga teoryang ito. Bagamat tinatanggap natin· ang mga kulturang dayuhan, huwag tayongmagpakalunod sapagkat kailangan din nating isiping tayo'y may sariling kulturang dapat pahalagahanat payamanin upang pumaimbulog aug' ating • sulling, pagkakakilanlan. Katunayan, may mangilan-ngilan nang swpusulpot nil tcoryang ating-atin ngunit hindi pa gaanong nabibigyan ng mas~g pag-aaral at

',~apahaIaga. Para itong sisiw' na dahil sa kaliitan ay namamahin~, pa sa kanyang . ptaagtataguanupang isangaraw ay gulatin n,a lamang tayo sa kanyang biglang p.Mb~usok.

Malaking tulong ang n~wa ng pag~aJarn sa kahul~, katangian, simulain at bSaysayang nakapaloob sa iba't ibang teoryang pampattitikan. Tunay na napagagaan nito ang pagt~lakay sa mga akdang nais oating suriitt lalo't marunong tayong ~alaga sa .fuga akdang ating binabasa. Kung paano pinaghahandaan natin ang pagtalakay ng binasang akda, mula sa pagpili ng akdang babasahin, pagbuo ng mga ran.ong sa jlilalaman ng akda, pagpili ng teoryang aangkop sa pagtalakay sa akda, ' paggamit ng estratehiyang babagay sa p.agtatanong, pagpapaliwanag, pagpapalitang­kuro, pagbuo ng kaisipang taglay ng akda, atbp., tahasaag masasabing handa n.a nating harapin anumanghamon ng panitikan. •

PClglolohocl

,,~ Kung sa unang kabanata ay nabigyan tayo ng malawak na impormasyon ukol sa' "

ktHkasanhg panitikan - kahulugan, uri,. anyo, kahalagahan, ·atb., makabubuti ~

:;(. "r;a'1iAgO natin talakayin ang teoryang pampanitikan ay maging malinaw sa atitt aug , bhulugan ng teorya at teoryang pampanitikan. '

a

.J!

d

P k:

b s~

n:

k;

Ir

p: OJ

'p:

Pc B,

Sc "t

,~ ..

III

l

balea makaJjmof sa pag-iibigan lang iki1Jl!1IIbog niring' kapalaran sa "'bhang malalim -na ktiralitaan.

Malealigtaan ktfyang di basahin,.. nagdaang panahon ng sl!Jllan namin, lea'!Yang pagsintang gi1lllgol sa akin at pinllhll1ta1l leong pagod at hilahi/?

Ang minsang pagtatrabaho ni Edgardo Reyes sa konstruksyon ay Wong lumutang , ang 'buhay-mangggawa dahil na rin sa makatotohanang paglalarllwan niya sa mga _

tauhang naging biktima ng mapaglarong lipunan. ~ng kalungkutan at paghahangad ng kalayaan sa loob ng bartolina ay- masining na lumutang sa mga tula ni Amado V. Hemandez, at ang kanyang labis na pakikiisa at pakikisangkot sa mga simulaing ipinagJaJaban ng,mga manggagawa ay labis na nakaapekto sa mga tula at ilang isinulat ng Alagad 'ng Sining sa panitikan. Samantala, ang paggamit ng mga bayang San Roque

, ~,. a~ San Isidro!~a ilang piling maiik1ing kwent? ni Rogelio Sikat ay pagpapakilala sa mga' bayang naging ~agi ng kanyangkamusmusan at pagbibinata. Tubong San. Isidro,

;~ t ,Nu~ Ecija ang ~aong manunulat. Kaugnay nito, ang karamihan sa niaiikling, ,

;~ .kwento ni Genoveva Edroza-Matute ay tumatalakay sa buhay-guro sa paaralang elem.entarya,.·.Hindi nagawang paghiwalayin ni Matute ang ugnayang yeso-l'isara~t ..

. sa lapis-papel-makinilya. . ' ," Ang ika-15 kabanata sa aklat na Mga Gunita (1994) ni Mlltute liy ganito .ang

lisiriasaad:

AnI, bala sa mizik!ing leJnpelllo IIa11Iing tPaglalt!Jag' .... sa PIISO ng lsang Bata" '!) tll1l'!J no bata na tinllf'llan nll11lin . \

sa 1I111l11g baiJang. Si EM. '!Y bllh'!) no bllh'!) pa s~ aming aJoaIa. MinahtJI "ga aIeo nang g'!)on no lamang noon - leNnI, paanong mi1ltlballeo rin siya. Nalipal aleong magtllro sa interme4Ja at fllllii leaming nagtagjJo ni EM sa lleapitong Baitang (bflllJ 1IIIlf,leadill"a '!Y pitong boitang'ang elementarya). Naging le.aranilllfJn na /amang anI, pagtitinginon namin.

Sa paggamit ng teoryang ito ay laging iniuugnay ng mananaliksik ang mga., .

kondUyong kaakibat ng teoryang bayograpikal: . Una, ang tanging tugon ng pagsusuri ay akda misino na siyang binabasa at'sinuSuri

kung kayat kailanman ay hindi ito ipinapalit sa buhay ng makata 0 ·man~u1at . . Samantala; may malaking tungkulin at pananagutan ang makata at tnanunuIat gaya.. ~ " ","

, ,- , nang ipinahayag ni Pedro L. ~carte (1988) tungkol kay Edgardo Reyes' nang,suIarin

ng huli ~g "Sa mga Kuko ng Liwanag": '

At anI, manllnllial ay hindi maaan"ng manatiling tahimile, hindi maaaring di magbibigay-tllgon sa ha,.cip ng

.... 21

.r..

--

111aJagim na katotohanan. Ng.'l1Iit tlllad ng ibapara sa ka'!)ang 111ga kopanahon, si Reyes '!!' bikti111a rin, .sa isang paraan ng 111ga pllersang' nakopallgy'!]ari sa sari/i. na111ang pagkatao, /Ja11111111l1h,!] at silting ng 111anllnlllat. Koilangan ng 111anllnlllat na .111apanatili ang integridad. ng kanyang sining, ngllnit koiIangan din n!yang ku111ita ng ikabllbllh'!]. At karaniwang '1Iatatagpllan' ng isang 111anllnlllat na ,,!ahirap 111aglingkod nang sab'!] sa dalawang panginoon.

··;.'.5iJoy Barrios (1988) nama~ ay nagpah~yag ng ganito ukolsa pamantayang dapat tpgki~in ng isang pagiging maJlUsay na manunulat:' .

~ ...., i ;. :.. J

Ang hilS'!] ng i/no ~111angf1/anllnll/at '!] nasllsllkat sa ptJ111a111agitan ng kanyang kakanyahang lI111angkop sa pangangl1i/angan ng kanyang /ipllnan at lI111igpaw sa mga limit~on ng ka'!}angpanahon. [vl1Ig,sa tlliPina) aalalahanin­

ng mga konte111jJortJryOng 111anllnlllat ito, para na rin silang nagbibig'!]-pllri sa kl11lna-lInahang 111akab'!]ang 111andlldll/a ng p,ilingb'!]an '

Iblawa, sa' teoryang bayograpika4 ang kahinaari atkapintasan ng may-akda sa It

kahyang akcla ay hindi dapat maging kapasyahan ng sinumang bumabasa ng akda. MAaarUtg ilagittg lantad ang pagbubunyag ng ukol· sa kanyang bu~ay ng'manunulat

. ngunit'nabraragdag ito sa kagandahanat kasiningan ng isang obra maestra man .ng · may-akdasa pagWantad ng ilang bahagi ng kanyang buhay,isipin ni lamangna ang. mga'it6?y nakamgdag sa ikagaganda sa pagtalakay ng akda.

Historikal

Malawak, ang saklaw ng teoryang historikal sa pagsusuri ng teksto lalo't kung . t

ang pag-uusapan ay ang impluwensyang sasaklaw sa mga sa1ik. na nakapaloob sa isang akda gaya ng buhay ng sumulat, iba't ibang sitwasyong politikal na lumulutang sa akcla, at ang tinatawag na tradisyonal at kombensyonal na pagtalakay sa akda Malimit ~pasama sa mga akda ang iba't ibang pwersang panlipunan lalo't hindi nagpapakita

'., D.g kaunlaran ang isa~g lipunang tigib ng pangungulila at kapighatian. Sa teoryang· · lUstorikal ay binubusisi ang pwersang nabanggit na may malaking impluwensya sa buhay ng manunulat..

Dahil ang teoryang historikal ay kumikilala sa garnpanin ng isang institusyon, may malaking papel na ginagampanan ang institusyon sa. pagbubukas ng dam sa uri

.- ngpanitikang dapat sulatin ng may-akda. Dahil dit~, di-kataka-taka kung ang susulatin· · a1 ang uri ng pwel'sa at sa paraan kung paano nabubuo ang istruktura ng isang · inltitusyon.

22

,.~f,;,/ 't}'{<:' /. ;>i~:

;~)":':~1-~;!~(,;f' ':''Ollgo ang nakita n!yang Illmatag sa langit at 11IfJa. Sa mllnti't parihabailg" ,,~.' '<'Ii'

J~~"}i;~tt'.f.l:bi1ltaf1ang:salafllin, ganap na 'nilogo11,l ng isa nfyang paniilgin ang nakahalldllst!J na ,":' ';~"1~~anillo ng apatna katawang halos ni/omon na ng dilim",- Mula sa Sa Kadawagan :.:; ·n:;; t'ungPilikmata" ni Fidel Rillo Jr. (1984).. .

'~:,: ':·.4~~.t~;; ()~ ..J ~ng i~it ng dIIlfJ, ang alingasalll, ang saotsit ng dllgo niJohn Shaw angpll1ll.IIkalll ,·"titl'W"·· ',' "

;.~~.)';:i/;t··\",ktg·Nano. Uma/ras.#Jtr, binitiwan ang kNtsifyo : . . saka t1l11lakbo! Walo ~a alll. •.

c'~:~\r:;;~,~h, ,~poot, II/(JIo na ang silokbo., Mt!} ali1ll/llas na sa kanyang kNmllkNlong blldb" mt!} .i~ ·."W"'<;~ ...:ttfllgitj na sa ka1!Jang mga lobi - Mula sa C~ng Pinagdaanang Buhay ni Nano, ni ....,'i~i·j:·"'''·~rig, ni Nanay Belen, ni Tatay Merto, ni Rica at ni Sergeant John Shawng .. :,,~~'1:-r}?Olongapo"ni Lav Indico Diaz (1991). '

>,)~.·~:t~')/~·, ';. , , •.1 ' •

',".·I;}~'~/;:" '~a gPni/ong pagkakataon, Stlsagi sa kanyang isipan anI. kakaibang himig: '1:"~'~" ,r Ba/iUt kailongang isa lama"g, ang piliin? Bakit Jalallla' Iomang ang tanggap na

. .' ".kasarian? Bakit isa long ang dopat mapangasallla? Bakit malokas pa rin a"l. gapos : 'l'lft~f n&:batas ng na~? Bakit anoma!ya ang sabt!J at salit-salitang pag'!flnasa sa

<,~,;il babae at /aJilki? Bakit kailangang p1l11lili n$ is. at pangatawanan ito hallUflng kamatqyant Bakit itim-puti, langit-impryerno; babae~laIoki, mabait-masama, init­

" ~;, .,·;lappg.l."tolll-busog, .buht!J-patt!J, Konluran-Silonlfln pa rin ang iginigiit ng mlllldo? . :: ';~N~aan ang abo, purgatoryo, silohis, neutral, gitna, maligamgam at bahaghari? -, Y. MUla sa "Bi'''ni Tito Rosero. •

;,' ,·,\~J(J'.ismo ..,.,:.,~r A"'::r~' "0 "

:\';·;.\',jId~~Hindikataka-takang sa lahat ng teoryang pampartitikan, ang klasismo ang naiiba '¥'!It:natatapgi, ito'y dahil na rin sa sariling pananaw rtito sa daigdig. Nagsimulang makilala

, "atlmmlganap sa Grecia bago pa man isirtilang si Kristo ang teoryang ito. Ito'y higit na ',';"n~dahil nakasentro ito sa mga dulang itinatanghal. Naging popular ang komedya

,.1, :i,llt-trahedya bilang dalawang pinakatanyag na uri ng dula sa mga uri ng dulang itinanghal. .',', -~..

,%""" Sapanahon ding ito bumulusok ang iba't ibang disiplina gaya ng kasaysayan, pilosopya•. , "~~1tu1a at\ retorika. Pagkaraan nito ay sumapit naman ang Gintong Panahon noong

i~~S!80"B.C.. Sa panahong ito ay kinilala ang panulaanbilang.pinakamahalaganggenre sa .' ,~tp8gsulat at pagsus~. Nakapaloob dito ang epiko, satiriko gayundin ang mga tulang '~';~$o at pastoral. Kasunodnito ay umusbong naman ang Panahonng Pilak na . i.rjnagpabago sa anyo ng panitikan nang panahong iyon. Ito'y dahil sa mabilis na ,. :).jl'~P ng prosa at bagong k~medya. P~~bulog din ang talamhuhay,liham- ' . '~;:if ~ti:k:a, pamumunaat panununng pampamtikan. . ~i" (',:L~':~a1ang katapusan ang diwa at espiritu ng tao kung kayat ibig niton~ makalaya sa

··'J?ib!Jangang. daigdig. Ito ang partiniwala ng mga klasi~ta. Dahil sa paniniwalang .': 'p ng tao na kahit hinahangad niya ang. kanyang kalayaan, nartiniwala ~yang

•..siya maihihiwalay sa daigdig nang walang pagbabagong magaganap sa kanyang '''< an. Bukod dito, pinaniniwalaan ng klasismo na' kahit ang diwa ng tao ay

p~bbatay sa bagar, ang pisikal'na bagay at espiritu ay dapat isabcltay at dakilain..

, ,

24

Sinasabing may dalawang uri ng takot ang pinangangarnbahan ng isang batang lalaki habang siya'y lwn~ki: (1), pagpapatuli at (2) pag-agaw ng ama sa atensyong

,ibinibigay sa bnya ng kanyang ina. Sa sitwasyong ito, malinaw na mababakas ang "oedipus complex" 0 ang pakikipag-agawan ng bata sa kanyang ama sa atensyon, pagmlp1lahal 0 pangangalaga ng kanyang ina. ..

Ang pinakaubod tig "oedipus complex" ay sekswalidad. lniuugnay ito $a sinabi, niFteud na aitg panitikan ang kabuuan ng kamalayan at di-kamalayan.

Eksistcosya&mo,

Ang teoryang eksistensyalismo ay sumigla noong huling bahagi ng ikalawang dekadang nakaraang dantaori: Ang i4ng kritiko ay nagpapalagay na isa lamang

, paniniwalaang teoryang ito. Ang kalayaan at hangaring awtentiko ang tanging nais kilalaninng

, eksistensy~smo. Sa pananaw na ito kitang-~ta ng mga tao ang ploseso ngpagiging (being) at hindi pagkakaroon ng tamang,sistenia ng paniniwala ang pinahahalagahan ng tao upang mabuhay. Sa buhay ng makata at manunulat nakatuon ang teo.ryang ito.

- Ang eksistensyalismo ay walang sariling simulain. Maihahambing ang teoryang ito sa dalawang teorya: ang romantisismo dahil sa mahilig sa paghanap ng timay na paraan ng pagpapahayag 0 ekspresyon; at 'ang modernismo dahil nakJ>ipilit ito~

magwasak ng kasaysayan. Sa tulang "Ako ang Daigdig" ni Alejandro G. Abadillll' ay ffi"atutuklasan' ang

kanyang pa:gka-eksistensyalista gaya ng mababasa sa ilang saknong ng tula:

.'

29

ako ang daigdig ako ang lula

ako ang daigdig 'ang lula

, ako

ang daigdig ng llIla ang /ula ng daigdig

ako ang walang maliIV no ako ang IValmzg kamatqyang ako ang llIla ng daigdig

, '

I'

.:-, '

" . I

-,

oleo

img domdamillg

11I0lf!Yo

oleo

ang larfJ7llollg

buhay

oleo

ang buh~

110 IPafallg h'allggoll

oleo .. ollg da11ldamin

. ang 1ara1ll01l

'ang bu~

damd011li1l

.Jaro1lloll

iJlthay

tufa

oleo .. oleo

ollg daigdig IIg tufa

oleo

.ong 11Iakgang ako

.1IIflt1lfJal SO slJl'ili' .

. JIJ aIeing dait!Ji.i fig trtla

oleo

ang !1Iia

SO daigdig

oleo

ang daigdig

IIg tufa

oleo

41!g daigdig ng tufa

30

--------.

:

a:at

t.,' ,,~"'panahonng feminismo ayon kina Belsey at Jane Moore rta malinaw na '.~ ,,:••Jik... na nakikita sa mga aklat na naisulat ng mga kilalang awtor: una, ang '~<.. . .' • • •

;':l., ··p,agpapalabas ng mga aklat nina (1) Kate Millen; (2) Germaine Greer at (3) Eva ': ' ,'trJges; pangalawa, ang pagpapalathala ng mga aldat nina Showalter, Gilbert at Gubar,

• l pangado, ang tuwirang pakikipag-ugnayan ng feminismo sa post-istrukturalismo; llt pang-apat, ang feminismong may kaugnayan sa post-modemismo. .•

. Kung bakit lumaganap ang teoryang feminismo ay dahil na rin sa paniniwala ng , .nakararaming rnasugid na mambabasa ng mga akdang panitikan na ang pwtikan ay nasa kamay ng' mga lalaking manunulat. Sa mga naunang akda, ang mga babae ng

" panitikanay inilalalarawail ng ilang manunulat na lalaki bilang mahina, marupok, tanga, sunud-sunuran, maramdamin, emosyonal,' pa~tahanan at masama. Kitang-kita sa mga akda ng mga lalaking manWlulat ~g paglaganap ng opresyon ng kababaihan. .. Lumikha ng mga babaing tauhan si Jose Rizal sa kanyang "Noli Me Tengere" at "El Filibusterismo" na may.negatibong katabhan; ang baliw na si Sisa, ang mahihinang

'sina Maria Clara atJulia, ang nagugulumihana~g si Paulita Gomez, ang aristokratang ,iDona VidoDna, atb' i' '

" ' lnilarawan niJoi Barrios (1991) ang tadong uri ng kaapihang nararanasanng mga ,kaballaihan na ipinahayag ni Cynthia Nolasco sa kanyang sanaysay na pinamagatang

. ,,' ~%e Woman Prob1em: Gender, State, and Class Oppression": api ang mga babae : dahil sa kani1ang kasarian, dahil sa kanilang pagiging mamamayan at dahil'sa kanilang" ", pri sa Jipunan.. ldinugtong pani Barrios na ayon kay Nolasco: ..,

."'SaJlakotltJllid, 11Itiy pangkalohatang kaapihan para sa la"'hat ng babae sa simp/mg thhiJan na >ipi1lllnganga1lllk silong babae. Sa liptmang Piltpino, ~ na ayo~ •!eIg Nolasto' ay 11Ia1eapatigy'!J4ri ang "pfytldoJ na siste11la ng patrfyark.a, "logi1lg 11Ias

", 11Idbaba ang StatNs 1lg 11Iga kababaihan sa mga Iolaki. Makikita ito sa batas, sa ,perso1lal1lll 11Iga rrlo!JOn sa tohanan, sa trabaho at maging sa sining at mass media. "

,.' ,'Pinaniniwalaan sa teoryang ito ang sistemang pangkababaihan bilang mga . ,', '!D~idwalna, di-kapantay ng kalalakihan gay~ nang nais patunayan sa kilusang itin~tag

~,Simone de:Beauviour na sinusugan naman ni Virginia,Woolf. I "Sa Pilipinas, ang mga kinikilalang manunulat na feminista ay tapagpalaganap ng, iwsipang ~Cmg mga'manunulat na babae at ang kakayahan bilang babae ang higit na pinagtutuunan ngpansin." Sila ang mga babaing mammUlat na nais palayain ~ng kaisipan

",at damdaming nagp\lpuyos sa personang nabab~lutan ng bestido. Sila 'ang mg~ , ,'. feministang manunulat na nagtatampok ng kanilang mga akda katulad ng pagtatampok

"sa'mga akdang isinusulat ng mga 'lalaking manunulat. , . Narlto atig ilang bahagi ng mga akdang hitik sa pagpapataas ~g kalagayan ng

:baltae sa lipunan at sa panitikan: .

DillJata ako ng bllWat pakikibaka, Parabtman ng himagsikan Lakambini ng KatipNnan,

32