Δήμος Χλωπτσιούδης

παρουσίαση του μυθιστορήματος του Μιχάλη Μπουναρτζίδη

Οι μυθιστορηματικές και συναισθηματικέςανατροπές του Μπουναρτζίδη

σε μία εποχή συγκρούσεων και διαψεύσεων

Πέμπτη, 19 Μαΐουστις 7 μμ στον ΙΑΝΟ

Όταν πρωτοέπιασα το νέο βιβλίο του Μπουναρτζίδη, δεν ήξερα προς τα πούνα κινηθώ... Σύντομα όμως αντιλήφθηκα ότι θα έπρεπε να αφεθώ στα λογοτεχνικάχέρια του Μιχάλη, ώστε εκείνος να με κατευθύνει στους τόπους, τους χρόνους, τιςσυνεχείς -ιστορικές, συναισθηματικές και σεναριακές- ανατροπές του βιβλίου του.Επιτρέψτε μου όμως σήμερα να επιστρατεύσω την ιδιότητά μου ως αριστερού, ωςΣαλονικιού, ως ιστορικού και φυσικά ως κριτικού.

Το μυθιστόρημα του Μιχάλη μας ταξιδεύει σε όλη σχεδόν την μεσοπολεμικήΕυρώπη στις πιο άγριες εποχές, εποχές ανατροπών. Ο Μπουναρτζίδης μας δείχνειτην εικόνα της κατεστραμμένης ηπείρου μετά τον Μεγάλο Πόλεμο. Μας ταξιδεύειστην Ευρώπη των ανατροπών, των ένοπλων συγκρούσεων, επαναστάσεων κι εμ-φυλίων.

Και η ιδιαιτερότητα του βιβλίου είναι ακριβώς στα μέρη που ταξιδεύει. Ο συγ-γραφέας δεν ενδιαφέρεται για την πολυγραμμένη Μικρασία ή την Πόλη, που τόσοσυγκινούν τους σύγχρονους αναγνώστες. Επέλεξε τα πεδία των αιματηρών συγ-κρούσεων τριών κόσμων που ευελπιστούσαν να αλλάξουν τον κόσμο, ή έτσι διέ-διδαν: τον υπαρκτό σοσιαλισμό, την αναρχία και τον εθνικοσοσιαλισμό όταν ακόμαγεννιόταν.

Έτσι, μας δίνει μία εικόνα τόσο των συγκρούσεων των επαναστατικών δυνά-μεων της εποχής όσο και της ανάδυσης των πλέον αντιδραστικών και ρατσιστικώνιδεολογιών που γέννησε ο Μεσοπόλεμος, όπως αυτές καθρεφτίζονταν στη συμ-μετοχή τους στον Ισπανικό Εμφύλιο. Και φυσικά δε λείπουν οι άμεσες αναφορέςστη δυτική επέμβαση -με την ελληνική συμμετοχή- για ανατροπή του Λένιν καιτης επανάστασης των Μπολσεβίκων, μία ιστορία που τόσο εύκολα προσπερνούνοι σύγχρονοι μυθιστορηματογράφοι. Και αναλόγως δεν ξεχνά τις αυτομολήσειςΕλλήνων που εγκατέλειψαν τα στρατεύματα της Αντάντ και τάχθηκαν στο πλευρότου Κόκκινου Στρατού δημιουργώντας τελικά ελληνικές παροικίες δίπλα στις πα-ραδοσιακές. Επρόκειτο, άλλωστε, για μία καθαρά ιμπεριαλιστική επέμβαση πουεξυπηρετούσε μόνο τους Δυτικούς και έδειχνε τόσο ξένη στους Έλληνες στρατιώ-τες που κλήθηκαν να πολεμήσουν σε αφιλόξενους τόπους, μακριά από τον δικότους.

Ακόμα και το φυλετικό στοιχείο για τον Μπουναρτζίδη δεν παίζει σημαντικόρόλο παρά μόνο εκείνον που τον εξυπηρετεί στην εξέλιξη του μύθου (η Ελβίραπχ θα μπορούσε να είναι οποιουδήποτε θρησκεύματος εκτός της ορθοδοξίας,αλλά μετά τα πρώτα μουσουλμανικά προσφυγικά κύματα από τη Σαλονίκη, ηεβραϊκή της καταγωγή είναι πιο κοντά στην αλήθεια, λόγω ακριβώς του μεγάλουπληθυσμού τους).

Για εμάς εδώ στη Σαλονίκη οι χώροι και τα αφηγούμενα γεγονότα είναι τόσοιοικείοι, τόσο δικοί μας. Η πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη της απελευθέρωσης μέχριτην επίσημη συμμετοχή στον Ά΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αναβιώνει μέσα από τις σελί-δες του μυθιστορήματος. Τα πρώτα προσφυγικά κύματα, ο Μεγάλος Πόλεμος, ταστρατεύματα της Αντάντ που στρατοπέδευσαν στον Γαλλικό ποταμό και τις δυτικές

συνοικίες, η Μονή Λαζαριστών ως καμουφλαρισμένο "προξενικό" κέντρο του γαλ-λικού ιμπεριαλισμού στα Βαλκάνια, το Λεμπέτ (που σημειώνω, φίλε μου, ότι κακώςαποδίδεται στην Ευκαρπία ο προσφυγικός οικισμός του Λεμπέτ στον οποίο ανα-φέρεσαι ιστορικά• βέβαια στην Ευκαρπία υπήρχε το ομώνυμο τσιφλίκι, το ένα απότρία της εκτός των τειχών περιοχής, αλλά δε συνδέεται με το προσφυγικό κύματου Μεγάλου Πολέμου ή τη Μονή Λαζαριστών• απλά συνέβη, οι πρώτοι κάτοικοιτης περιοχής, αντί να ονομάσουν την περιοχή με το πάτριο όνομα, υπό την ελπίδαεπιστροφής τους και λόγω των κακών συνθηκών που τους εξεδίωξαν, προτίμησαννα δώσουν το όνομα της πλησιέστερης κατοικημένης περιοχής. Βέβαια με τονκαιρό το «Λεμπέτ» ως όνομα ταυτίστηκε με τη Σταυρούπολη και μάλιστα με το ψυ-χιατρείο)».

Ωστόσο, ο Μπουναρτζίδης δεν ενδιαφέρεται για τη λεπτομέρεια της τοπογρα-φίας και της εθνολογίας. Αξιοποιεί το χρονικό και χωρικό πλαίσιο προκειμένου ναεκθέσει την ψυχολογία των ηρώων του, τις αγωνίες και τις περιπέτειές τους. Στόχοςτου είναι η αναβίωση μίας εποχής αλλαγών για την πόλη και τη χώρα, για τονκόσμο όλο.

Καταθέτει με ρεαλισμό τη δική του εικόνα για τις πρώτες δυσκολίες της προ-σφυγιάς και το στήσιμο των μετέπειτα Δυτικών Συνοικιών, την κοινωνική όψη τηςΣαλονίκης με τις τόσες διαφορετικές ράτσες που συνυπήρχαν αρμονικά (σε πείσμακάθε σύγχρονου ρατσιστή), τον πανικό και την αγωνία από τη Μεγάλη Πυρκαγιάτου 1917. Καταγράφει τις πρώτες πολιτικές αντιθέσεις που εμφανίζονται στην απε-λευθερωμένη Θεσσαλονίκη.

Ας μην ξεχνάμε ότι οι δυτικές προσφυγοπεριοχές, που κινούνταν ιδεολογικάπολύ κοντά στο ριζοσπαστισμό της εποχής και ήταν γενικώς βενιζελικές, αποσπά-στηκαν από τον κεντρικό Δήμο το 1934 και αυτονομήθηκαν επιτρέποντας στονκεντρικό δήμο να διατηρεί τη συντηρητική εκλογική πλειοψηφία του χωρίς να αλ-λοιώνεται η δυναμική τους από τους προοδευτικότερους πρόσφυγες. Παρομοίωςας μην παραβλέπουμε την ειρηνική συνύπαρξη του ετερόκλητου πληθυσμού,όπως ρεαλιστικά καταγράφεται και στην πλοκή.

Βέβαια, ιδιαίτερη ση-μασία σε ένα μυθιστό-ρημα που επενδύει σταιδεολογικά αδιέξοδα,τα γεγονότα που με τονένα ή άλλο τρόπο δια-μόρφωσαν τη σύγρονηΕυρώπη και τις ενδοε-παναστατικές έριδες,στην Ισπανία και τη με-τεπεναστατική Ρωσία,έχει η αφηγηματική

ροή. Και εδώ οφείλουμε να επαινέσουμε την κινηματογραφική ακρίβεια και ταχύ-τητα της αφήγησης και της περιγραφής.

Γιατί ακριβώς η αφήγηση του Μπουναρτζίδη γίνεται με κινηματογραφική ροή.Δεν επιμένει απλά στην περιγραφή, αλλά προσανατολίζεται στην ψυχολογία καιτις σκέψεις των ηρώων, στις αγωνίες τους, σε όσα εκείνοι βιώνουν.

Ειδικά μέσα στους διαλόγους, ο Μπουναρτζίδης καταγράφει με τη δική του "κά-μερα" με φυσικότητα τις λεπτομερείς αντιδράσεις της γλώσσας του σώματος.

Διαβάζουμε στη σελ. 87 εν μέσω της οικογενειακής διαφωνίας για το αν επι-τρέπεται να παντρευτεί η αδελφή του κεντρικού ήρωα ένα Καθολικό...

Όπως καιστη σελ. 210,με τη φυσικό-τητα στην κί-νηση και το“χαλαρό” ύ-φος του Θω-μά.

Αναλόγωςτα περιγραφι-κά του πλάναθ υ μ ί ζ ο υ ν

σκηνές της μεγάλης οθόνης• λεπτομέρεια φωτογραφική με κι νηματογραφική προ-σέγγιση που όμωςδεν αποσπά τηνπροσοχή του ανα-γνώστη από τασημαντικά. Ακόμακαι η ίδια η περι-γραφή του χώρουσυνδέεται άμεσαμε τη δράση ή τηνψυχολογία τουήρωα.

Χαρακτηριστι-κή για τη ζωντάνιατης περιγραφήςείναι κι η σελ. 212με τον μακροπε-ρίοδο λόγο και τηνεκστατική χρήσητων επιθέτων. Οιμεγάλες περίοδοι

με το ασύνδετο σχήμα μεγαλώνουν το κινηματογραφικό κάδρο ως έκταση και το-νίζουν τις αχανείς εκτάσεις και τις ποτισμένες στο αίμα εκτάσεις.

Αξίζει να υπογραμμίσουμε πως πολύ συχνά ο συγγραφέας αξιοποιεί τη δύναμητης προοικονομίας και του προϊδεασμού συνδέοντας έτσι το πλούσιο υλικό καιδιατηρώντας την αγωνία του αναγνώστη αμείωτη ως το τέλος. Με την προοικο-νομία σε χαρακτηριστικά σημεία προετοιμάζει, δίχως να γίνεται φανερό, την εξέ-λιξη του μύθου ώστε να μη φαντάζει η πλοκή αταίριαστη. Με τον προϊδεασμό, μίαφράση, μία λέξη διαμορφώνει το νέο πλαίσιο στο οποίο θα αναφερθεί παρακάτωο συγγραφέας καθιστώντας το γνωστό στον αναγνώστη ως στοιχείο, αλλά συντη-ρώντας την αγωνία του για το τι έγινε στο παρελθόν και τι θα γίνει στο μέλλον μέσαστην αβέβαιη εποχή (πχ οι πρώτες αναφορές στην Ουκρανία ή το Βερολίνο τουΘωμά και του Μαξίμ, που όμως θα αφηγηθούν πολύ αργότερα).

Παράλληλα, ο Μπουναρτζίδης αξιοποιεί με μαεστρία τη δυναμική της αφηγη-ματικής επιβράδυνσης, εντείνοντας την αγωνία του κοινού. Επιβραδύνει την εξέ-λιξη του μύθου άλλοτε με τις χρονικές ανακολουθίες, καθώς το ένα κεφάλαιοαναφέρεται στο αφηγηματικό παρόν και το επόμενο στο παρελθόν των ηρώων•παράλληλα διατηρεί την αγωνία όταν διακόπτει την αναδρομική αφήγηση με εγ-κιβωτισμούς ή με συμβάντα του παρόντος. Χαρακτηριστική είναι η μεγάλη έκταση(2 μέρες) που καθυστερεί την αφήγηση στην Ελβίρα και τον αναγνώστη, ενώ αυτήθα κοπεί πολλές φορές ακόμα μέσα στις φλόγες του Ισπανικού Εμφυλίου.

Οι συνεχείς ανατροπές ξαφνιάζουν τον αναγνώστη και αλλάζουν τα συναισθή-ματά του τροφοδοτώντας εκ νέου την αγωνία του για το μέλλον των ηρώων, δε-δομένου ότι γνωρίζουμε -στον ένα ή άλλο βαθμό- την ιστορική εξέλιξη. Ακόμα καιστις δύο καταληκτικές σελίδες η ανατροπή, δεδομένης πια της ήττας στην Ισπανίακαι του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου να ξεσπά σε λίγο (ακόμα κι αν αναφέρεται) σε όλοτον κόσμο, η ανατροπή έρχεται να συγκινήσει απροσδόκητα τον αναγνώστη μεμία αισιόδοξη οπτική.

Και έχει τη δική του σημασία ότι ο συγγραφέας δεν θέλει να κάνει ένα μάθημαιστορίας. Όπως είπαμε ο χώρος και τα ιστορικά γεγονότα αξιοποιούνται για να εκ-φράσει τις δικές του αγωνίες ο Μπουναρτζίδης για τα αδιέξοδα μιας εποχής ανα-τροπών και συγκρούσεων. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα των αντιφασιστικώνδυνάμεων στην Ισπανία και της σύγκρουσης Σοβιετικών κι αναρχικών για τονέλεγχο της εξουσίας καθώς και τις αντιφάσεις των αναρχικών, ειδικά τη στιγμή πουο Φράνκο συνεχώς ενισχύονταν.

Η εναλλαγή των αφηγηματικών προσώπων και η ποικιλία στην εστίαση, δεδο-μένου ότι ο αναγνώστης γνωρίζει τουλάχιστον τη βασική ιστορία, αναδεικνύουντη δύναμη της πένας του Μιχάλη. Εκμεταλλεύεται τούτη τη γνώση για να προσπε-ράσει γρήγορα γεγονότα -σημαντικά συχνά-, και του δίνεται η ευκαιρία να επικεν-τρωθεί ακριβώς στις πολιτικοϊδεολογικές αντιθέσεις της εποχής και την ψυχολογίατων ηρώων του.

Άλλοτε η αφήγηση προχωρά με μηδενική εστίαση (όπου ο αφηγητής ξέρει πε-ρισσότερα από τα πρόσωπα καθώς είναι έξω από τη δράση -παντογνώστης), άλλες

φορές η εστίαση είναι εσωτερική, με τον αφηγητή να γνωρίζει όσα και τα άλλαπρόσωπα κι ενίοτε να γνωρίζει να ξέρει λιγότερα (εξωτερική εστίαση). Έτσι όμωςόχι μόνο συντηρεί την αγωνία του αναγνώστη, αλλά αξιοποιεί την ιστορική γνώσηγια να διαμορφώσει το δικό του πεδίο μυθιστορηματικής ειρωνείας για πράγματαή εξελίξεις που δεν γνωρίζει ο ήρωας.

Τα χρονικά πισωγυρίσματα και το εσωτερικό πλαίσιο της αφήγησης του Θωμάως εγκιβωτισμός και αναχρονία δε μας ξαφνιάζει σε ένα τέτοιο επίπεδο συνεχώνεναλλαγών. Με την ψυχραιμία του χρόνου που μεσολαβεί και τη γνώση των συνε-πειών ή των μελλοντικών συμβάντων, ο Θωμάς στέκεται κριτικά απέναντι στα γε-γονότα δίχως να χάνει το βιωμένο συναίσθημα της εποχής, ένα συναίσθημα πουτόσο εύκολα προσπερνάμε όταν μιλάμε για το παρελθόν.

Γιατί αυτό που τόσο συγκλονίζει στη ζωντανή αφήγηση είναι ακριβώς η διατή-ρηση του πνεύματος της κάθε εποχής και των τότε κυρίαρχων συναισθημάτων(μίσος, αποκτήνωση, απ’ τον πόλεμο, εκδικητικότητα κλπ).

Και εδώ οφείλουμε να υπογραμμίσουμε την ιστορική αντίληψη του ΜιχάληΜπουναρτζίδη. Όχι τόσο για την ενσωματωμένη ιστορική γνώση και την έρευναπου προηγήθηκε, όσο για την ιστορική κατανόηση μιας εποχής ραγδαίων αλλα-γών, συγκρούσεων και αίματος. Ο τρόπος που αυτή η σε βάθος γνώση και αντί-ληψη των χρόνων εκφράζεται είναι μοναδικός• διαφαίνεται ακόμα και σε λίγεςλέξεις, ενίοτε κι έξω από το άμεσα αφηγούμενο πλαίσιο, που όμως λειτουργούνως χρονικές γέφυρες στην αφήγηση, αλλά και το σήμερα.

Επιτρέψτε μου όμως ως αριστερό να υπογραμμίσω και τις βαθύτερες αγωνίεςπου λανθάνουν στο κείμενο για το δρόμο που οδηγεί τελικά στο όραμα της ισό-τητας και της ελευθερίας. Η πίστη και το επαναστατικό/τρομοκρατικό αίμα απο-δεικνύεται ότι δεν είναι αρκετά. Είναι τόσα τα ιστορικά διδάγματα, από τηνΚομμούνα του Παρισιού, τη Ρωσία και την Ισπανία, τόσες οι συνωμοσίες για τονέλεγχο της εξουσίας κι οι εσωτερικές έριδες που τελικά χαρίζουν τη νίκη στο φα-σισμό και την απολυταρχία της όποιας νομενκλατούρας διαμορφώνοντας μία πα-νίσχυρη γραφειοκρατική διαμεσολάβηση τόσο στο σοσιαλισμό όσο και στονκαπιταλισμό έως και σήμερα (βλ. Βρυξέλλες).

Αλλά απάντηση δεν δίνει ο Μπουναρτζίδης. Προσπαθεί μόνο να αφουγκραστείτις διδαχές της επαναστατικής ιστορίας μέσα από την αναλογία της επανάληψηςτων γεγονότων ανάμεσα στις δύο -τόσο διαφορετικές- χώρες, την Ισπανία και τηΡωσία. Είναι βέβαια και η μοίρα του τροτσικιστή να κινείται ανάμεσα στον κομ-μουνισμό και την αναρχία, μεταξύ επανάστασης κι εξέγερσης, πολέμου κι αντάρ-τικου. Τα ίδια λάθη, οι ίδιες καταστάσεις φαντάζουν σαν τη διαχρονική ηχώ τουθουκυδίδειου μηνύματος ότι θα είναι "ίδια για πάντα τα πράγματα, αν δεν αλλά-ξουν οι άνθρωποι και δε διδαχθούν από την ιστορία".

Ωστόσο, θα ήθελα να κλείσω με το χαρμόσυνο μέρος του βιβλίου του Μιχάλη.Η ευτυχία και η ζωή κρύβονται στις πιο αναπάντεχες στιγμές, ακόμα και μέσα στονπόλεμο. Ο Θωμάς έμαθε να παίζει βιολί στην εξορία, στον πόλεμο, στις παγωμένες

ερήμους της Σιβηρίας... Η χαρούμενη σκηνή μέσα στον Ισπανικό Εμφύλιο που αν-ταμώνει έναν ταβερνιάρη με κιθάρα στα βαθιά σκοτάδια της νύχτας και παίζουνμαζί είναι μία τέτοια σκηνή, όπως φυσικά και οι σκηνές ευτυχίας με την Ελβίρα.

Οι ανατροπές στο μυθιστόρημα δεν ενυπάρχουν μόνο στην πλοκή, αλλά καιστα συναισθήματα των ηρώων και του αναγνώστη που ελαφραίνει από το πολε-μικό πεδίο. Και ίσως αυτό να είναι ένα άλλο δίδαγμα του Μπουναρτζίδη. Η χαρά κιο έρωτας κρύβονται συχνά στις απλές στιγμές που αναδύονται μέσα από τις ανα-τροπές της ζωής, ίσως και από τη φρίκη του αίματος. Ας μη λησμονούμε ότι ηΑφροδίτη από λίγες σταγόνες αίματος γεννήθηκε...