http://www.ferrolmetropoli.org

http://www.ferrol-modernista.org

FERROL, UNHA

CIDADE ILUSTRADA

Coordinación e TextosCoordinación e TextosCoordinación e TextosCoordinación e Textos Juan A. Rodríguez-Villasante

Mónica Dopico García Carmen Perales Garat

Textos revisados polo Servizo de Normalización Lingüística

do Concello de Ferrol.

www.ferrolmetropoli.org

www.ferrol-modernista.org

SECUENCIA DE PLANOS HISTÓRICOS

Eliseo Vilanova. 1908.

Plano actual. 2011

SECUENCIA DE PLANOS HISTÓRICOS

Dionisio Sánchez de Aguilera.

Eleuterio del Arenal. 1866-1867.

Con esta publicación aprovéitase a ocasión de divulgar os valores da cidade de Ferrol e a súa fortificación no século XVIII, de maneira que se contribúe ao recoñecemento de todos eles por parte da poboación local e os visitantes.

Esta “Cidade-Praza” é parte do conxunto de obras que se coñece xa como “Ferrol da Ilustración”, que abarca tamén os Arsenais (Militar e Civil) e a Fortificación da Ría. Así se considera o gran valor das obras, preto á utopía do academicismo, relativamente ben conservadas.

Esperamos que esta publicación sirva de guía para a estimación e goce da cidade.

Alfonso García AscasoAlfonso García AscasoAlfonso García AscasoAlfonso García Ascaso Presidente Fundación Ferrol MetrópoliPresidente Fundación Ferrol MetrópoliPresidente Fundación Ferrol MetrópoliPresidente Fundación Ferrol Metrópoli

A CIDADEA CIDADEA CIDADEA CIDADE----PRAZA FORTIFICADA PRAZA FORTIFICADA PRAZA FORTIFICADA PRAZA FORTIFICADA

DE FERROLDE FERROLDE FERROLDE FERROL

Dentro do conxunto patrimonial histórico de “Ferrol da Ilustración”, xa na Lista Indicativa da Candidatura a “Patrimonio Mundial”, considérase de gran importancia o subconxunto da “Cidade-Praza”, ou sexa, a agrupación de bens culturais que dá testemuña e representa o que foi no século XVIII unha “praza forte” no concepto defensivo daquela época, que se definía basicamente polos deseños e as obras ben integradas: as trazas urbanas, incluídas as súas construcións de habitabilidade e os servizos (relixiosos, sanitarios e de ocio), e os deseños da súa defensa con base nunha muralla perimetral con redutos que abarcaba todo o recinto da cidade e incluía o Arsenal Militar coma a súa “cidadela” (centro de maior poder castrense).

Os seguintes textos presentan, acompañados de fotografías e planos, as diferentes construcións conservadas e incluídas na agrupación desta praza defensiva.

Juan A. RodríguezJuan A. RodríguezJuan A. RodríguezJuan A. Rodríguez----Villasante PrietoVillasante PrietoVillasante PrietoVillasante Prieto

Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio

da Fundación Ferrol Metrópolida Fundación Ferrol Metrópolida Fundación Ferrol Metrópolida Fundación Ferrol Metrópoli

Capela do Cemiterio ( CP14)Capela do Cemiterio ( CP14)Capela do Cemiterio ( CP14)Capela do Cemiterio ( CP14) Esta construción ten soamente importancia polo seu temperán deseño e execución para o servizo do cemiterio da cidade en 1806, dentro da moderna normativa de sanidade de 1787 que os situaba en lugares afastados da poboación, neste caso na zona alta do Barrio de Canido. Esta capela foi ampliada no século XX, despois da clausura e desaparición do cemiterio.

Fonte de San Roque ( CP15)Fonte de San Roque ( CP15)Fonte de San Roque ( CP15)Fonte de San Roque ( CP15) Construída en 1784, está situada nas proximidades da Igrexa de San Francisco. É unha fonte de tipo mural e ten un magnífico escudo da cidade de Ferrol, labrado en medio vulto sobre cantería de granito, cun pío engadido nunha rehabilitación recente É un exemplo do servizo público da súa época.

Fonte da Fama ( CP16 )Fonte da Fama ( CP16 )Fonte da Fama ( CP16 )Fonte da Fama ( CP16 ) Esta situada actualmente fronte á Porta do Parque do Arsenal. É de tipo obelisco e presenta nas súas catro caras os escudos de España, Galicia, Ferrol e da Mariña, en baixorrelevo. Non se conserva o antigo pío e a escultura da Fama que lle dá nome foi

engadida no século XIX.

Fonte de Churruca ( CP17 )Fonte de Churruca ( CP17 )Fonte de Churruca ( CP17 )Fonte de Churruca ( CP17 ) Orixinalmente estaba situada na Praza de Armas, e foi construída en 1812 en honor do Brigadier Churruca. É unha fonte cenotafio, que ten antigamente pío catro canos. Ten un pedestal de base cadrada e un obelisco columnario superposto coroada por unha urna cineraria que recorda ao mariño falecido na Batalla de Trafalgar. Hoxe en día está situada nos xardíns da costa da Mella.

Vivendas do Século XIX ( CP 11 )Vivendas do Século XIX ( CP 11 )Vivendas do Século XIX ( CP 11 )Vivendas do Século XIX ( CP 11 ) A súa tipoloxía é similar ás da centuria anterior en case todos os elementos, coa simple modificación das fachadas, que xa incorporaban as galerías acristaladas dende o seu inicio, coa particularidade de ter dous miradoiros pechados no primeiro andar, a ambos lados do balcón central, e unha galería corrida no segundo e, con frecuencia, no terceiro.

Igrexas e Capelas ( CP12 )Igrexas e Capelas ( CP12 )Igrexas e Capelas ( CP12 )Igrexas e Capelas ( CP12 ) A actual Concatedral de San Xulián é un magnífico exemplo da arquitectura académica española, construída en 1765 por J. Sánchez Bort e A. Bada y Navajas. É unha edificación exenta, de planta de cruz grega e un atrio, que ocupa o equivalente a un bloque de casas de casas. Ten a singularidade de ser a primeira contribución deste estilo arquitectónico e artístico en Galicia.

A igrexa de San Francisco é unha réplica das conventuais do século XVII, aínda que iniciada en 1757 e rematada a súa fachada en 1790 cun estilo academicista. Con planta de cruz latina, o seu valor tipolóxico limítase a unha boa realización dos modelos barrocos cos seus elementos artísticos propios no interior e o novidoso aspecto exterior da

súa fachada sen torres. Ten arrimada a Capela da Orde Terceira, de similares características.

Existen outras tres capelas do século XVIII: a Nosa Señora das Angustias, a Nosa Señora do Socorro e a Nosa Señora de Dolores, todas con traza clasicista e vinculadas aos barrios de Esteiro, Ferrol Vello e a

Magdalena, respectivamente.

Hospital de Caridade ( CP13)Hospital de Caridade ( CP13)Hospital de Caridade ( CP13)Hospital de Caridade ( CP13) Esta construción, hoxe Centro Cultural do Concello, foi sede dunha institución benéfica fundada por Dionisio Sánchez de Aguilera en 1782. É un edificio de planta cadrada con patio central e unha capela arrimada na parte sur, cun alzado en dous andares.

Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )Porta de Mar Fontelonga ( C P01 ) É a única porta que se conserva do recinto defensivo de Ferrol. Consta de varios elementos: a porta baixa, que foi de mar, cunha garita de control e que daba paso á antiga fonte; un corredor en pendente, con escaleiras e rampla central, que conduce á porta alta, e o seu muro que se sostén cun gran arcobotante. Comezouse en 1747 e

rematouse en 1774 baixo a dirección de Diosinio Sánchez de Aguilera.

Cuartel Nosa Señora de Dolores Cuartel Nosa Señora de Dolores Cuartel Nosa Señora de Dolores Cuartel Nosa Señora de Dolores ( B atallóns ) ( CP02 )( B atallóns ) ( CP02 )( B atallóns ) ( CP02 )( B atallóns ) ( CP02 ) É un edificio de planta cadrada, cun gran patio central, tres alturas de habitabilidade e un gran alxibe subterráneo. Destaca a sobria arquitectura da súa fachada, cun escudo de armas e un balcón sobre columnas pareadas, así como os soportais e galerías abertas ao patio interior, de arcos rebaixados que se sustentan sobre 44 piares nas plantas baixa e primeira, e terraza con antepeito de granito na segunda. Na parte traseira hai unha edificación de servizos que contivo as cociñas.

Os seus primeiros proxectos datan de 1751, deseño de J. Petit de la Croix, continuados de F. Llobet e finalmente rematados por J. Sánchez Bort. O seu estado de conservación é magnífico.

OBRAS DA PRAZA DEFENSIVA

Reduto do Infante ( CP03 )Reduto do Infante ( CP03 )Reduto do Infante ( CP03 )Reduto do Infante ( CP03 ) É un fragmento da antiga fortificación entre Canido e a Porta Nova. Del consérvanse a muralla con seteiras e o reduto. Destaca a súa configuración trapezoidal escarpada de granito e as naves baixo o

adarve, ademais dunha rampla de liña circular que se inicia no patio central. Foi deseñado por Dionisio Sánchez de Aguilera cara a 1772 e modificado en 1863 por E. Montenegro.

Reduto de San Carlos ( CP04)Reduto de San Carlos ( CP04)Reduto de San Carlos ( CP04)Reduto de San Carlos ( CP04) Construído en 1774, formaba tamén parte da defensa na zona de Canido. Consérvanse soamente as caras e os flancos do baluarte. Foi rehabilitado en 1994.

Reduto da Malata ( CP05 )Reduto da Malata ( CP05 )Reduto da Malata ( CP05 )Reduto da Malata ( CP05 ) Desta fortificación solo se sinala a súa basada, que marca o lugar defensivo que ocupaba na antiga liña de costa.

Batería de San Xoan ( CP06)Batería de San Xoan ( CP06)Batería de San Xoan ( CP06)Batería de San Xoan ( CP06) Formaba parte da antiga muralla na zona do porto civil. Da súa construción inicial, en 1774, consérvanse moi poucos elementos, e foi reconstruído case como

un muro-cortina cara 1937, con bastante calidade na súa cantería de granito en cantería e cachotería concertada. O seu interior, adaptouse para xardín público, recuperando o cuartel interior, arrimado ao muro defensivo con seteiras.

Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 ) Esta denominación engloba toda a zona verde que rodea Arsenal, facendo de glacis defensivo á vez que facilita a comunicación entre os distintos barrios da cidade. Está dividida en diferentes tramos: a do Parque, inmediata a esta porta do Arsenal, a do Túnel, paralela ao foso e muralla do Porto Chico do Arsenal, da que se conserva gran parte coas súas aliñacións orixinais de plátanos; a Alameda alta e baixa, coñecida como o Cantón, paralela ao Arsenal dos Diques, da cal unha parte se inclúe no Arsenal durante as reformas do século XIX conservando na parte oriental as súas aliñacións orixinais de plátanos; a Alameda de Esteiro, que inclúe a zona axardinada con parterres ao oeste do Arsenal nunha cora ascendente mais alta con abundantes especies de magnolios e plátanos, que se prolonga ata o Campo de Batallóns e Antiga Porta do Estaleiro, onde se sitúa finalmente o Cadro de Esteiro con algúns álamos. Cunha lonxitude total de case 1500 metros, segue parcialmente a tipoloxía das alamedas da época da Ilustración (século XVIII), onde

imperaba a xeometría das aliñacións de arboredo con diferentes especies frondosas de alto porte.

Vivendas do Século XVIII ( C P10 )Vivendas do Século XVIII ( C P10 )Vivendas do Século XVIII ( C P10 )Vivendas do Século XVIII ( C P10 ) As vivendas do século XVIII seguiron un modelo similar ao trazado por J. Sánchez Bort: son casas de estreito fronte e relativa profundidade, con muros de carga perimetrais de cantería e grandes trabes de madeira que soportan todas as pequenas división internas. As súas fachadas presentan xeralmente tres vans por planta, chegando a ter tres alturas

sobre a baixa. Hoxe conservándose os balcóns de madeira ou ferro forxado, aínda que moitos foros substituídos por galerías acristaladas de clara orixe mimética na construción naval (popas dos buques).

Estas casas presentan, funcionalmente, unha boa solución á vida da cidade no século XVIII. A actividade comercial das plantas baixas resolvíase normalmente co acceso ao negocio por unha porta lateral e unha fiestra de escaparate central, deixando outra porta lateral para o acceso ás vivendas dos andares superiores.

Barrio da Magdalena ( CP08)Barrio da Magdalena ( CP08)Barrio da Magdalena ( CP08)Barrio da Magdalena ( CP08) O trazado urbano do novo Ferrol contemplaba, xa desde 1751, o respecto á antiga poboación medieval (Ferrol Vello), un barrio provisional para os traballadores do estaleiro (Esteiro) e un barrio de novo trazado no centro (Magdalena), todo eles articulados e comunicados co Arsenal por mor dunhas longas alamedas.

Destaca neste deseño a distribución dos espazos edificados residenciais e zonas verdes para a súa función loxística de persoal, que se trataba de ordenar segundo o canon académico.

Este modelo de recoñecida “simetría” (“trazado regular” a nivel mundial) aparece xa dende os primeiros proxectos e consolídase na súa forma definitiva, hoxe totalmente conservada: é un trazado de retícula ortogonal coa disposición dos seus rectángulos edificados e as dúas prazas laterais (Amboaxe e Armas) que son o baleirado de dúas destes bloques de rúas de casas, aportando unha xeometría de magníficas proporcións, próximas á utopía da Ilustración. Consérvanse as aliñacións de cinco longas rías internas e paralelas ao muro e foso do Arsenal e sete viais transversais perpendiculares ao leste, o que forma as 44 bloques de casas rectangulares do primitivo trazado, que foi ampliado con dúas mais, adiantas cara ao Arsenal, para a igrexa de San Xulián e a Contadoría da Mariña (hoxe ocupada polo Teatro Jofre). No século XX ampliouse o barrio, prolongando as cinco rúas lonxitudinais ata a antiga muralla defensiva, o que motivou o engadido de dúas novas rúas norte-sur para completar dez novos bloques de casas. En 1953 edificouse o novo Concello sobre parte do terreo da praza de Armas.

OBRAS DA CIDADE Capitanía Xeneral ( CP07 )Capitanía Xeneral ( CP07 )Capitanía Xeneral ( CP07 )Capitanía Xeneral ( CP07 ) Esta obra de 1765 foi palacio de residencia e oficinas do antigo Almirante; posteriormente, en 1859, engadiuse na súa parte oeste unha construción para o Estado Maior e, finalmente, no século XX engadíronse tamén soportais e galerías.

O palacio antigo é moi sobrio na súa construción, de forma rectangular e con dúas alturas regulables. Teñen un soportal interior e uns compartimentos que se foron adaptando ás sucesivas funcionalidades: escaleira monumental e primeiro andar con salóns para actos de representación (salón do trono e comedor), e habitación despacho de autoridades, no segundo andar estaba a residencia do antigo mando da base.

O palacio antigo é obra do enxeñeiro Francisco Llobet, cun estilo moi simple e académico, sen a decoración propia das funcións ás que estaba destinado. O engadido do século XIX é obra de José de Echegaray.

En canto aos seus materiais, hai que destacar a cantería de granito en cachotería e perpiaños,

aínda que na actualidade está revestida con morteiro e pintada. No interior do edificio antigo destacan especialmente as madeiras, tanto nos solos de marquetería de varias cores, como nas caobas de zócalos, portas e da escaleira principal, de balaústres de gran porte e de tipo imperial.

Esta construción ten, ademais, un contorno privilexiado: exenta aos catro ventos, domina todo o Arsenal dende a súa alta cota e

conta cun xardín de interesantes especies, especialmente antigos magnolios.

AGRUPACIÓN ZONA DA CIDADE

CP01– PORTA DE MAR FONTELONGA CP02– CUARTEL Nª Sª DE DOLORES (BATALLÓNS) CP03– REDUTO DO INFANTE CP04– REDUTO DE SAN CARLOS CP05– REDUTO DA MALATA CP06– BATERÍA DE SAN XOAN CP07– CAPITANÍA XENERAL CP08– URBANISMO BARRIO DA MAGDALENA CP09- ALAMEDAS E CADRO DE ESTEIRO

AGRUPACIÓN ZONA DA CIDADE –PRAZA (CP)

CP10– VIVENDAS SÉCULO XVIII CP11– VIVENDAS SÉCULO XIX CP12– IGREXAS E CAPELAS CP13– HOSPITAL DE CARIDADE CP14– CAPELA DO CEMITERIO CP15– FONTE DE SAN ROQUE CP16– FONTE DA FAMA CP17– FONTE DE CHURRUCA

AGRUPACIÓN ZONA DA CIDADE

CP01– PORTA DE MAR FONTELONGA CP02– CUARTEL Nª Sª DE DOLORES (BATALLÓNS) CP03– REDUTO DO INFANTE CP04– REDUTO DE SAN CARLOS CP05– REDUTO DA MALATA CP06– BATERÍA DE SAN XOAN CP07– CAPITANÍA XENERAL CP08– URBANISMO BARRIO DA MAGDALENA CP09- ALAMEDAS E CADRO DE ESTEIRO

AGRUPACIÓN ZONA DA CIDADE –PRAZA (CP)

CP10– VIVENDAS SÉCULO XVIII CP11– VIVENDAS SÉCULO XIX CP12– IGREXAS E CAPELAS CP13– HOSPITAL DE CARIDADE CP14– CAPELA DO CEMITERIO CP15– FONTE DE SAN ROQUE CP16– FONTE DA FAMA CP17– FONTE DE CHURRUCA

Barrio da Magdalena ( CP08)Barrio da Magdalena ( CP08)Barrio da Magdalena ( CP08)Barrio da Magdalena ( CP08) O trazado urbano do novo Ferrol contemplaba, xa desde 1751, o respecto á antiga poboación medieval (Ferrol Vello), un barrio provisional para os traballadores do estaleiro (Esteiro) e un barrio de novo trazado no centro (Magdalena), todo eles articulados e comunicados co Arsenal por mor dunhas longas alamedas.

Destaca neste deseño a distribución dos espazos edificados residenciais e zonas verdes para a súa función loxística de persoal, que se trataba de ordenar segundo o canon académico.

Este modelo de recoñecida “simetría” (“trazado regular” a nivel mundial) aparece xa dende os primeiros proxectos e consolídase na súa forma definitiva, hoxe totalmente conservada: é un trazado de retícula ortogonal coa disposición dos seus rectángulos edificados e as dúas prazas laterais (Amboaxe e Armas) que son o baleirado de dúas destes bloques de rúas de casas, aportando unha xeometría de magníficas proporcións, próximas á utopía da Ilustración. Consérvanse as aliñacións de cinco longas rías internas e paralelas ao muro e foso do Arsenal e sete viais transversais perpendiculares ao leste, o que forma as 44 bloques de casas rectangulares do primitivo trazado, que foi ampliado con dúas mais, adiantas cara ao Arsenal, para a igrexa de San Xulián e a Contadoría da Mariña (hoxe ocupada polo Teatro Jofre). No século XX ampliouse o barrio, prolongando as cinco rúas lonxitudinais ata a antiga muralla defensiva, o que motivou o engadido de dúas novas rúas norte-sur para completar dez novos bloques de casas. En 1953 edificouse o novo Concello sobre parte do terreo da praza de Armas.

OBRAS DA CIDADE Capitanía Xeneral ( CP07 )Capitanía Xeneral ( CP07 )Capitanía Xeneral ( CP07 )Capitanía Xeneral ( CP07 ) Esta obra de 1765 foi palacio de residencia e oficinas do antigo Almirante; posteriormente, en 1859, engadiuse na súa parte oeste unha construción para o Estado Maior e, finalmente, no século XX engadíronse tamén soportais e galerías.

O palacio antigo é moi sobrio na súa construción, de forma rectangular e con dúas alturas regulables. Teñen un soportal interior e uns compartimentos que se foron adaptando ás sucesivas funcionalidades: escaleira monumental e primeiro andar con salóns para actos de representación (salón do trono e comedor), e habitación despacho de autoridades, no segundo andar estaba a residencia do antigo mando da base.

O palacio antigo é obra do enxeñeiro Francisco Llobet, cun estilo moi simple e académico, sen a decoración propia das funcións ás que estaba destinado. O engadido do século XIX é obra de José de Echegaray.

En canto aos seus materiais, hai que destacar a cantería de granito en cachotería e perpiaños,

aínda que na actualidade está revestida con morteiro e pintada. No interior do edificio antigo destacan especialmente as madeiras, tanto nos solos de marquetería de varias cores, como nas caobas de zócalos, portas e da escaleira principal, de balaústres de gran porte e de tipo imperial.

Esta construción ten, ademais, un contorno privilexiado: exenta aos catro ventos, domina todo o Arsenal dende a súa alta cota e

conta cun xardín de interesantes especies, especialmente antigos magnolios.

Reduto do Infante ( CP03 )Reduto do Infante ( CP03 )Reduto do Infante ( CP03 )Reduto do Infante ( CP03 ) É un fragmento da antiga fortificación entre Canido e a Porta Nova. Del consérvanse a muralla con seteiras e o reduto. Destaca a súa configuración trapezoidal escarpada de granito e as naves baixo o

adarve, ademais dunha rampla de liña circular que se inicia no patio central. Foi deseñado por Dionisio Sánchez de Aguilera cara a 1772 e modificado en 1863 por E. Montenegro.

Reduto de San Carlos ( CP04)Reduto de San Carlos ( CP04)Reduto de San Carlos ( CP04)Reduto de San Carlos ( CP04) Construído en 1774, formaba tamén parte da defensa na zona de Canido. Consérvanse soamente as caras e os flancos do baluarte. Foi rehabilitado en 1994.

Reduto da Malata ( CP05 )Reduto da Malata ( CP05 )Reduto da Malata ( CP05 )Reduto da Malata ( CP05 ) Desta fortificación solo se sinala a súa basada, que marca o lugar defensivo que ocupaba na antiga liña de costa.

Batería de San Xoan ( CP06)Batería de San Xoan ( CP06)Batería de San Xoan ( CP06)Batería de San Xoan ( CP06) Formaba parte da antiga muralla na zona do porto civil. Da súa construción inicial, en 1774, consérvanse moi poucos elementos, e foi reconstruído case como

un muro-cortina cara 1937, con bastante calidade na súa cantería de granito en cantería e cachotería concertada. O seu interior, adaptouse para xardín público, recuperando o cuartel interior, arrimado ao muro defensivo con seteiras.

Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 )Alamedas e Cadro de Esteiro ( C P09 ) Esta denominación engloba toda a zona verde que rodea Arsenal, facendo de glacis defensivo á vez que facilita a comunicación entre os distintos barrios da cidade. Está dividida en diferentes tramos: a do Parque, inmediata a esta porta do Arsenal, a do Túnel, paralela ao foso e muralla do Porto Chico do Arsenal, da que se conserva gran parte coas súas aliñacións orixinais de plátanos; a Alameda alta e baixa, coñecida como o Cantón, paralela ao Arsenal dos Diques, da cal unha parte se inclúe no Arsenal durante as reformas do século XIX conservando na parte oriental as súas aliñacións orixinais de plátanos; a Alameda de Esteiro, que inclúe a zona axardinada con parterres ao oeste do Arsenal nunha cora ascendente mais alta con abundantes especies de magnolios e plátanos, que se prolonga ata o Campo de Batallóns e Antiga Porta do Estaleiro, onde se sitúa finalmente o Cadro de Esteiro con algúns álamos. Cunha lonxitude total de case 1500 metros, segue parcialmente a tipoloxía das alamedas da época da Ilustración (século XVIII), onde

imperaba a xeometría das aliñacións de arboredo con diferentes especies frondosas de alto porte.

Vivendas do Século XVIII ( C P10 )Vivendas do Século XVIII ( C P10 )Vivendas do Século XVIII ( C P10 )Vivendas do Século XVIII ( C P10 ) As vivendas do século XVIII seguiron un modelo similar ao trazado por J. Sánchez Bort: son casas de estreito fronte e relativa profundidade, con muros de carga perimetrais de cantería e grandes trabes de madeira que soportan todas as pequenas división internas. As súas fachadas presentan xeralmente tres vans por planta, chegando a ter tres alturas

sobre a baixa. Hoxe conservándose os balcóns de madeira ou ferro forxado, aínda que moitos foros substituídos por galerías acristaladas de clara orixe mimética na construción naval (popas dos buques).

Estas casas presentan, funcionalmente, unha boa solución á vida da cidade no século XVIII. A actividade comercial das plantas baixas resolvíase normalmente co acceso ao negocio por unha porta lateral e unha fiestra de escaparate central, deixando outra porta lateral para o acceso ás vivendas dos andares superiores.

Vivendas do Século XIX ( CP 11 )Vivendas do Século XIX ( CP 11 )Vivendas do Século XIX ( CP 11 )Vivendas do Século XIX ( CP 11 ) A súa tipoloxía é similar ás da centuria anterior en case todos os elementos, coa simple modificación das fachadas, que xa incorporaban as galerías acristaladas dende o seu inicio, coa particularidade de ter dous miradoiros pechados no primeiro andar, a ambos lados do balcón central, e unha galería corrida no segundo e, con frecuencia, no terceiro.

Igrexas e Capelas ( CP12 )Igrexas e Capelas ( CP12 )Igrexas e Capelas ( CP12 )Igrexas e Capelas ( CP12 ) A actual Concatedral de San Xulián é un magnífico exemplo da arquitectura académica española, construída en 1765 por J. Sánchez Bort e A. Bada y Navajas. É unha edificación exenta, de planta de cruz grega e un atrio, que ocupa o equivalente a un bloque de casas de casas. Ten a singularidade de ser a primeira contribución deste estilo arquitectónico e artístico en Galicia.

A igrexa de San Francisco é unha réplica das conventuais do século XVII, aínda que iniciada en 1757 e rematada a súa fachada en 1790 cun estilo academicista. Con planta de cruz latina, o seu valor tipolóxico limítase a unha boa realización dos modelos barrocos cos seus elementos artísticos propios no interior e o novidoso aspecto exterior da

súa fachada sen torres. Ten arrimada a Capela da Orde Terceira, de similares características.

Existen outras tres capelas do século XVIII: a Nosa Señora das Angustias, a Nosa Señora do Socorro e a Nosa Señora de Dolores, todas con traza clasicista e vinculadas aos barrios de Esteiro, Ferrol Vello e a

Magdalena, respectivamente.

Hospital de Caridade ( CP13)Hospital de Caridade ( CP13)Hospital de Caridade ( CP13)Hospital de Caridade ( CP13) Esta construción, hoxe Centro Cultural do Concello, foi sede dunha institución benéfica fundada por Dionisio Sánchez de Aguilera en 1782. É un edificio de planta cadrada con patio central e unha capela arrimada na parte sur, cun alzado en dous andares.

Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )Porta de Mar Fontelonga ( C P01 )Porta de Mar Fontelonga ( C P01 ) É a única porta que se conserva do recinto defensivo de Ferrol. Consta de varios elementos: a porta baixa, que foi de mar, cunha garita de control e que daba paso á antiga fonte; un corredor en pendente, con escaleiras e rampla central, que conduce á porta alta, e o seu muro que se sostén cun gran arcobotante. Comezouse en 1747 e

rematouse en 1774 baixo a dirección de Diosinio Sánchez de Aguilera.

Cuartel Nosa Señora de Dolores Cuartel Nosa Señora de Dolores Cuartel Nosa Señora de Dolores Cuartel Nosa Señora de Dolores ( B atallóns ) ( CP02 )( B atallóns ) ( CP02 )( B atallóns ) ( CP02 )( B atallóns ) ( CP02 ) É un edificio de planta cadrada, cun gran patio central, tres alturas de habitabilidade e un gran alxibe subterráneo. Destaca a sobria arquitectura da súa fachada, cun escudo de armas e un balcón sobre columnas pareadas, así como os soportais e galerías abertas ao patio interior, de arcos rebaixados que se sustentan sobre 44 piares nas plantas baixa e primeira, e terraza con antepeito de granito na segunda. Na parte traseira hai unha edificación de servizos que contivo as cociñas.

Os seus primeiros proxectos datan de 1751, deseño de J. Petit de la Croix, continuados de F. Llobet e finalmente rematados por J. Sánchez Bort. O seu estado de conservación é magnífico.

OBRAS DA PRAZA DEFENSIVA

A CIDADEA CIDADEA CIDADEA CIDADE----PRAZA FORTIFICADA PRAZA FORTIFICADA PRAZA FORTIFICADA PRAZA FORTIFICADA

DE FERROLDE FERROLDE FERROLDE FERROL

Dentro do conxunto patrimonial histórico de “Ferrol da Ilustración”, xa na Lista Indicativa da Candidatura a “Patrimonio Mundial”, considérase de gran importancia o subconxunto da “Cidade-Praza”, ou sexa, a agrupación de bens culturais que dá testemuña e representa o que foi no século XVIII unha “praza forte” no concepto defensivo daquela época, que se definía basicamente polos deseños e as obras ben integradas: as trazas urbanas, incluídas as súas construcións de habitabilidade e os servizos (relixiosos, sanitarios e de ocio), e os deseños da súa defensa con base nunha muralla perimetral con redutos que abarcaba todo o recinto da cidade e incluía o Arsenal Militar coma a súa “cidadela” (centro de maior poder castrense).

Os seguintes textos presentan, acompañados de fotografías e planos, as diferentes construcións conservadas e incluídas na agrupación desta praza defensiva.

Juan A. RodríguezJuan A. RodríguezJuan A. RodríguezJuan A. Rodríguez----Villasante PrietoVillasante PrietoVillasante PrietoVillasante Prieto

Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio Xerente das áreas de Cultura e Patrimonio

da Fundación Ferrol Metrópolida Fundación Ferrol Metrópolida Fundación Ferrol Metrópolida Fundación Ferrol Metrópoli

Capela do Cemiterio ( CP14)Capela do Cemiterio ( CP14)Capela do Cemiterio ( CP14)Capela do Cemiterio ( CP14) Esta construción ten soamente importancia polo seu temperán deseño e execución para o servizo do cemiterio da cidade en 1806, dentro da moderna normativa de sanidade de 1787 que os situaba en lugares afastados da poboación, neste caso na zona alta do Barrio de Canido. Esta capela foi ampliada no século XX, despois da clausura e desaparición do cemiterio.

Fonte de San Roque ( CP15)Fonte de San Roque ( CP15)Fonte de San Roque ( CP15)Fonte de San Roque ( CP15) Construída en 1784, está situada nas proximidades da Igrexa de San Francisco. É unha fonte de tipo mural e ten un magnífico escudo da cidade de Ferrol, labrado en medio vulto sobre cantería de granito, cun pío engadido nunha rehabilitación recente É un exemplo do servizo público da súa época.

Fonte da Fama ( CP16 )Fonte da Fama ( CP16 )Fonte da Fama ( CP16 )Fonte da Fama ( CP16 ) Esta situada actualmente fronte á Porta do Parque do Arsenal. É de tipo obelisco e presenta nas súas catro caras os escudos de España, Galicia, Ferrol e da Mariña, en baixorrelevo. Non se conserva o antigo pío e a escultura da Fama que lle dá nome foi

engadida no século XIX.

Fonte de Churruca ( CP17 )Fonte de Churruca ( CP17 )Fonte de Churruca ( CP17 )Fonte de Churruca ( CP17 ) Orixinalmente estaba situada na Praza de Armas, e foi construída en 1812 en honor do Brigadier Churruca. É unha fonte cenotafio, que ten antigamente pío catro canos. Ten un pedestal de base cadrada e un obelisco columnario superposto coroada por unha urna cineraria que recorda ao mariño falecido na Batalla de Trafalgar. Hoxe en día está situada nos xardíns da costa da Mella.

SECUENCIA DE PLANOS HISTÓRICOS

Dionisio Sánchez de Aguilera.

Eleuterio del Arenal. 1866-1867.

Con esta publicación aprovéitase a ocasión de divulgar os valores da cidade de Ferrol e a súa fortificación no século XVIII, de maneira que se contribúe ao recoñecemento de todos eles por parte da poboación local e os visitantes.

Esta “Cidade-Praza” é parte do conxunto de obras que se coñece xa como “Ferrol da Ilustración”, que abarca tamén os Arsenais (Militar e Civil) e a Fortificación da Ría. Así se considera o gran valor das obras, preto á utopía do academicismo, relativamente ben conservadas.

Esperamos que esta publicación sirva de guía para a estimación e goce da cidade.

Alfonso García AscasoAlfonso García AscasoAlfonso García AscasoAlfonso García Ascaso Presidente Fundación Ferrol MetrópoliPresidente Fundación Ferrol MetrópoliPresidente Fundación Ferrol MetrópoliPresidente Fundación Ferrol Metrópoli

Coordinación e TextosCoordinación e TextosCoordinación e TextosCoordinación e Textos Juan A. Rodríguez-Villasante

Mónica Dopico García Carmen Perales Garat

Textos revisados polo Servizo de Normalización Lingüística

do Concello de Ferrol.

www.ferrolmetropoli.org

www.ferrol-modernista.org

SECUENCIA DE PLANOS HISTÓRICOS

Eliseo Vilanova. 1908.

Plano actual. 2011

http://www.ferrolmetropoli.org

http://www.ferrol-modernista.org

FERROL, UNHA

CIDADE ILUSTRADA