ferhat kentel-ali bedir- tez- said nursi teolojisinde gündelik hayat

T.C. STANBUL BLG NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KLTREL NCELEMELER YKSEK LSANS PROGRAMI

SAD NURSNN TEOLOJSNDE GNDELK HAYAT

YKSEK LSANS TEZ 109611004 AL BEDR

stanbul, 2011

T.C. STANBUL BLG NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KLTREL NCELEMELER YKSEK LSANS PROGRAMI


YKSEK LSANS TEZ 109611004 AL BEDR

TEZ DANIMANI: DO. DR. FERHAT KENTEL

stanbul, 2011


DAILY LIFE IN THE THEOLOGY OF SAID NURSI

Ali Bedir 109611004

Do. Dr. Ferhat Kentel (Tez Danman)

Yrd. Do. Dr. Nurullah Ard.

Blent Somay, MA..

Onay Tarihi: 16.03.2011

ZET Bu tez almasnda, Risale-i Nur metinlerinde kendisini sergileyen Said Nursinin teolojisi zerinden gndelik hayata dair bir teolojik nem, anlam ina edilmeye allacaktr. Said Nursinin yaradla dair dncelerini, gndelik hayat da bir yaratm, ilahi olann tezahr ettii mekn olarak okumak ile Mslman birey iin gndelik hayatn ta kendisinin ihmal edil(e)mez bir neme haiz olduu gsterilmeye allacaktr. zellikle Said Nursi ve onun metinlerinin bu aba iin adres seilmesindeki ana neden ise, Trk modernlemesine kar resmi tarih yazm tarafndan dman ilan edilen bir kii olarak Said Nursinin, neredeyse tamamyla bir modernite retimi olan gndelik hayat kavram zerinden, zerine dncelerini yorumlamak, zellikle bu topraklarda modernlemenin tekelci uygulamalarna alternatif bir modernleme imkanna dair zihin ac ve kkrtc olaca dnldndendir. Trk modernlemesi uygulama olarak ortaya kt gnlerden gnmze dein bu tekelci zihniyeti tam ve bu erevede yapt uygulamalara alternatif oluturabilecek tm dnceleri ve uygulamalar dman ya da en iyi ihtimalle batl olarak grm, deerlendirmitir. Bu noktada, Said Nursi resmi tarih asndan gerici, yobaz kimi zaman da Krt milliyetisi bir dman teki olarak resmedilegelmitir. Tezde yaplmaya allacak ey Said Nursi zelinde ama aslnda Trkiye genelinde hep izile gelen bu tek erevenin darsnda da anlamlarn ya da hakikatlarn bulunabileceine dair mtevazi bir katkdr. Anahtar Kelimeler: Modernite, Said Nursi, gndelik hayat, Kemalizm

i

ABSTRACT In this thesis, it is tried to construct theological importance and meaning concerning daily life out of theology of Said Nursi displaying itself in the texts of Risale-i Nur. With reading the thoughts of Said Nursi about creation, and daily life also as a created thing and a place in which the divine one is appearing; it is tried to reveal that for Muslim individual, its very self of daily life possesses non-negligible importance. The main reason why especially Said Nursi and its texts are chosen as resources for this attempt is to decide the thoughts of Said Nursi, declared the enemy against Turkish modernization by official historiography, concerning the notion of daily life, almost all of which is the product of modernity, as seminal and stimulating regarding the opportunity of alternative modernization to the monopolistic implementations of modernization in this region. Turkish modernization has carried this monopolistic mentality from the days that it was emerged as implementation until today and within this framework of its applications, seen and evaluated all thoughts and practices that have potential to be an alternative as enemy or at best superstitious. At this point, Said Nursi has been depicted as enemy-other happening like obscurantist, bigot and sometimes Kurdish nationalist for official history. This study is aiming to make a humble contribution to seeking of meanings or facts other than this unique framework that has been drawn in peculiar to Said Nursi but indeed throughout Turkey. Key Words: Modernity, Said Nursi, everyday life, Kemalism

ii

NDEKLER

GR...........................................................................................................................1

BRNC KISIM: TRK MODERNLEMES .....................................................4 A. Modernite Kavram zerine Genel Bir Deerlendirme.................................4 B. Trk Modernlemesi........................................................................................16 C. Bir Gndelik Hayat Mdahalesi Olarak apka nklb..........................46 KNC KISIM: SAD NURS METNLERNDE GNDELK HAYAT TEOLOJS .....................................................................................................................................67 A. Genel Olarak Gndelik Hayat Kavram........................................................67 B. Trk Modernlemesi ve Said Nursi................................................................96 C. Said Nursinin Teolojisinde Gndelik Hayat ..............................................127 SONU.....................................................................................................................140 KAYNAKLAR........................................................................................................144

iii

Said Nursinin Teolojisinde Gndelik Hayat adl yksek lisans tezimin hazrlannda benden maddi-manevi yardmlarn esirgemeyen bata hocalarm Nurullah Ard, Blent Somay, Saime Turul, Ferda Keskin, Ayhan Aktar, Levent Ylmaz, mer Behi Albayrak, Mesut Varlk, Bengl Gngrmez olmak zere arkadalarm, dostlarm F. C., Cengizhan Sarylmaz, rfan Buaz, Turhan Ik, Ufuk Yasin ifti, Seluk Kahveci, Fatih Gren, Kadriye Reis, Filiz ker, Murat Yldrm, Ferhat Uar, Veysel Altun, Fatih Trk, Davud al, Salih Yaylac, Hayri Grkan Senes, Figen ker, Muhammed Esad engl, Osman Nevzat Kurtolu, Hayati ahin, Dou Toksz, Ayegl Tatman, Harun etinkaya, Fatih Mrk, Emre Akakaya, Nurullah ker, Deniz Cenk Demir, Emre Can Dalolu, Tamar Nalc, Volkan Eke, Yaln Ar, Ronayi nen, Murat ker, Hasan olak, Ilgn Aksoy, Ayecan Aral, Sima Lodrik ve burada isimlerini hatrlayamayarak affedilmez bir hataya imza attm tm hocalarma, dostlarma teekkr bir bor biliyorum

iv

Bu tezi, Gemiimi tekil eden annem Yeter Bedire ve babam Said Bedire, Bugnm kymetlendiren Hulusi Ulaa ve Ferhat Kentele, stikbalimi zinedlendiren1 Deniz kere atfediyorum, zira bu tez onlarn emeklerinin, sabrlarnn, hsn- zanlarnn rndr.

1

Hayatm bugne dein hep bir denizin kenarnda geti; Samsun, zmir, stanbul... Nereden bilebilirdim ki bu bana kader-i lahi'nin ince bir remzi imi...

v

GR

Aknlk hayata ikindir Georg Simmel Gndelik hayat, kavramn kendisinden anlalaca zere gn ierisindeki hayat ya da ahsiletirmek gerekirse gn ierisindeki hayatm. Acaba hayat, gn ierisindeki ve gn darsndaki gibi ikiye ayrlabilir mi? Pek ok modern kurama gre daha dorusu moderniteye gre, evet, bu mmkn. nk modernite her eyi bler, ayrr ve dolaysyla da st-alt ilikisi, hiyerari kurar. Modernitenin kuramsal felsefi arka plann tekil eden Descartes ve teorisi olan analitik felsefe bunu yapar. Bir tarafta ala olan, dnen tz (res cogitans) ve dier tarafta sfli olan, yer kaplayan tz (res extensa). Birincisi her daim ikincisine amir, stn, hkm verici konumdadr. Dieri ise her daim altta, nemsiz, sradan olmaya mahkm konumundadr. Bu manadan bir genelleme yapmak gerekirse ayn ikilem farkl ekillerde de retilebilir: Erkek-kadn, Batl-dierleri ve nihayet konumuzla da alakal bir tasnifat olarak gndelik olmayan ve gndelik olan. Tabiri dierle bir tarafta her ynyle stn, kymetli olan ile dier tarafta sradan ve deersiz olan. Gndelik hayat kendisini kuatan tm dier hayat vechelerine kar hep ayn konuma mahkm edilmektedir: deersiz olmak. almamzn konusu tam da bu deer zerine olacaktr. Gndelik olann bir deeri var mdr? Bu soru herhangi bir noktadan deil, belirlenmi bir kaynaktan hareketle cevaplandrlmaya allacaktr; bu kaynak da Said Nursi olacaktr. Said Nursinin metinlerindeki teolojik yorumlarndan hareketle gndelik hayatn teolojik kurgusu

1

yaplmaya allacaktr. Tabiri dierle bu tezin ana sorunsal bir Mslman iin gndelik hayat, itikad adan neden nemli olmaldr? olacaktr. Said Nursi, ok kabaca ifade etmek gerekirse, Trk modernlemesinin teorisinin retildii ve de uyguland dnemlere denk gelecek devirlerde yaam birisidir. Bu almada, onun tm bu devirler ierisindeki muhalif tavrndan (burada tavr kavram sylem manasna da gelebilecek kapsayclkta kullanlmtr) hareketle gndelik hayat zerine birka ey sylenmeye allacaktr. Tezin ilk ksmn tekil eden birinci blmn ilk alt balnda, Modernite kavram zerine genel bir deerlendirme yaplacaktr. Bu tanm zellikle post-kolonyal tartmalara da konu olmu ekilde, bilim ideolojisi asndan incelenecektir. Bir ideoloji olarak modernitenin sosyal hayata zellikle de gndelik hayata temas eden, akseden, kendini sergiledii yanlarndan hareketle bu sergilenimlerin tesadfen ortaya kmadklarn, modernist dncenin felsefi temelleri Descartesin Kartezyen Felsefesinde bulunarak gsterilmeye allacaktr. Birinci blmn ikinci alt balnda ise, Trk modernlemesinin zihinsel alt yaps ve bu alt yapya dayanarak icraata geirdii uygulamalar zellikle gndelik hayata mdahil olmalar bakmndan incelenecektir. lk blmn son alt balnda ise bir gndelik hayat mdahalesi olarak apka inklab genel zellikleri itibariyle deerlendirilecektir. Tezin ikinci ksmnda ise, ilk olarak gndelik hayat kavram genel zellikleri itibariyle anlatlacaktr. Bir modern zaman kavram olarak gndelik hayat, Henri Lefebvre ve Michel De Certeaunun konuyla alakal fikirleri asndan incelenmeye allacaktr.

2

kinci blmn ikinci ksmnda ise, Said Nursinin genel olarak Trk modernlemesi karsnda taknd tavr ve uygulamalar deerlendirilmeye allacaktr. kinci blmn son aamasnda ise, Said Nursinin teolojisinden hareketle gndelik hayatn teolojisinin mmkn olup olmad anlalmaya allacaktr. Sonu ksmnda, yaplmaya allan bu tezin ana amalar ve zmni olarak ortaya kan amalar dorultusunda bir Mslman iin, gndelik hayatn nemine dair genel bir deerlendirme eliinde tez sonlandrlacaktr.

3

BRNC KISIM TRK MODERNLEMES A. Modernite Kavram zerine Genel Bir Deerlendirme Modernite kavram, neredeyse ilk ortaya kt gnlerden beri hzn kaybetmeden, temas ettii zihinler zerinde, onlar, kendisi hakknda dnmek zorunda brakm, msbet ya da menfi bir tavr almaya, taraf olmaya zorlamtr. Modernitenin ierisinde var olduu dnya, Avrupann siyasi ve de ekonomik arenalarda ykselie getii yllardr. Elbette ki Avrupann hikyesi sadece, o an iermez. Onun da bir nceki hali vardr ki o da: Aydnlanmadr. zellikle Trkiye gibi stn kr modernlemeye maruz kalnan bir lkede eitim grmseniz, modernitenin, kendisini, esiz bir kavram olarak tm gemiiyle birlikte sadece ve sadece kendilikinin zerine ina ediini de renmek durumunda kalrsnz. Bu da, aslnda modernitenin Aydnlanmaya, onun da Rnesansa, arada stn kr geilen bir karanlk devir olarak Orta a ve Skolastik Dnem (ki zmni olarak onun bile bir stnl bulunmaktadr dier Avrupal ol(a)mayanlar zerinde2) ve daha da geride ise tm ltsyla btn insanln gzn kamatran (kamatrmas iin de zellikle kurgulanp, pazarlanan3) Antik Yunan vardr. Modernitenin tesis ettii genel anlatya gre, neredeyse btn insanlk tarihinin, zellikle felsefe, siyaset, kltr, sanat ve de ekonomik olarak ve gene neredeyse asl nemli baarlarnn tmnn faili ya Aydnlanm Avrupadr ya da onlarn Avrupal atalardr. Modernite kendisini ite bylesine bir kendilik zerine ina etmitir. modernitenin ardnda2

Zmni de olsa ortaa Avrupasnn stnlnn anlatld bir eser olarak, bkz: Etienne Gilson, Ortaa Felsefesinin Ruhu, stanbul: Alm Kitap, 20063

Alternatif bir Yunan a yorumu iin bkz: Martin Bernal, Kara Atena, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998

4

olan, olmaya liyakat kesbedebilen sadece Avrupadr, bakas deil.4 Tali baarlar ise aslnda baardan ziyade Avrupann gerek ve nemli baarlarna araclk etmekten teye geemeyen, kadim in felsefesi, Japon sanat, nka Uygarl, Msr Medeniyeti, Arap Filozoflar ve tm dierleridir (tm dierleri ile yaplan bu genelleme, bir hastalk olarak tamamyla modernite retimi olup, pek de nemli ol(a)mayan tekilere atftr. Bir modernite retimi olarak genelleme, Avrupa merkezli genel tarih anlats itibariyle nemli ol(a)mayanlar iin stn kr bir deerlendirmeden ibarettir ve ne garip bir tesadftr ki bu genellemelere genelde hep Avrupal ol(a)mayanlar maruzdur). Modernitenin asl ruhunu anlamak iin mracaat edilmesi gereken adres Aydnlanmadr. Modernite projesi, salt ismi itibariyle bile politik bir mesaja sahip olan Aydnlanma ile hedefini belirleyecek ve o hedefe ulamak adna zihinsel sermayesini oluturacaktr. Aydnlanma, burjuvazinin bir snf olarak kendisini gerekletirebilmek iin giritii kurtulu (zgrleme) hareketine ve buna bal ideoloji ve edebiyatn, belirli tarihsel biimine verilen addr.5 Aydnlanma, felsefi anlamda bir kopua tekabl etmektedir. Bu kopu ile Orta a ve onun belirleyicisi olan Hristiyan dncesi (Skolastik dnce) geride braklmakta ve insan iin sadece insan tarafndan belirlenen bir sistem getirilmek istenmektedir: Aydnlanma felsefesi, insanl iinde bulunduu banazlktan hurafelerden; geri kalmlktan kurtarmay amalayan bir giriimdir.6 Zihinsel temellerini, Aydnlanma felsefi zerinde ina eden modernizme gre, din ve gelenek gereklie ulamay engelleyen bir hurafeler ve nyarglar btndr.7 nk Aydnlanmada aydnlanmak kavram, dindeki anlam olan, Tanrnn insann iine domas, manevi kurtulu anlamndan farkl olarak, insann bir yandan kendini doal bir varlk olarak benimserken, te yandan da insanln ancak insann zne ve doasna, mantna uygun, hmanist bir toplum dzeninde gerekletirilmesinin mmkn ve4 5

Ania Lomba, Kolonyalizm/ Postkolonyalizm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000, s. 210-230 Veysel Atayman, Aydnlanma (der: Veysel Atayman), stanbul: Donkiot Yaynlar, 2005, s.13 6 Nesrin Kale, Modernizmden Postmodernist Sylemlere Doru, Dou Bat Dergisi, Say 19, 2002, s.307

Nesrin Kale, Modernizmden Postmodernist Sylemlere Doru Dou Bat Dergisi, say 19, 2002, s.32

5

zorunlu olduu ayrmsamas, giderek kendi yeteneklerinin bilincine varmas anlamna gelmektedir.8 Aydnlanma yaanan bir deneyim olmaktan ziyade, modernliin kayna olarak grlebilecek derecede zengin bir idealar btnne tekabl etmektedir.9 Modernizmin temel karakteristiklerine dair genel bir deerlendirme neticesinde bunlarn: Hmanizm, zne-nesne dalizmi, ilerlemeci tarih anlay, seklarizm, pozitivizm olarak zetlenebilir.10 Modernitenin balang tarihine dair birka tespit bulunmaktadr: Eer modernitenin balangcn modern ulus-devletin politik talepleri, yle ki modernitenin sonu ulusal egemenliin kyle ilikilendirilir ise, bu dnemin balangcn on altnc ve on yedinci yzyllarda aramalyz. Yok, eer endstrinin douunu, modernitenin gstergesi olarak alrsak, bylece modern an balangcn 1800l yllarn endstriyel devrim zamanna yerletirebiliriz. Modernitenin balangcn daha ok Newton'un Modern Bilim Teorisi olarak grrsek, balama tarihi 1680lerde olacaktr; veya Newtonn Galileonin bilimsel terimlerle, Descartesin metodolojik sorunlarla ekillendirdii entelektel grevleri tamamlamas lsnde - 1630lara kadar geri gtrebiliriz.11 Yukarda zikredilen tm tarihler ierisinde 1630lar, bu blm ierisinde savunulacak argmanlar asndan modernite iin en makul balang tarihi haline gelmektedir. nk bilimsel aratrmalar bu tarih itibariyle yeni batan formlize edilerek rasyonellik ad altnda yeni bir ruhla Astronomide ve Mekanikte Galileo, Mantk ve Epistemolojide Descartes sayesinde tesis edildi. Rasyonaliteye olan bu ballk 30 yl sonra, Avrupa

89

Veysel Atayman, Aydnlanma (der: Veysel Atayman), stanbul: Donkiot Yaynlar, 2005, s.15 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.15 Kasm Kkalp, Nietzsche & Postmodernizm, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2003, s.53-72 Stephen Toulmin, Kozmopolis, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, s.16-17

10

11

6

Devletlerinin politik ve diplomatik sistemlerini uluslar temelinde yeniden organize ettikleri pratik alana da temil edildi.12 Aydnlama, akla yapt vurgu ile Skolastik Felsefeden ayrlm ve modern dnn nn amtr. Bu noktada, modernizmin felsefi anlamda, Analitik/Kartezyen Felsefesiyle ncln yapm olan Descartese ve onun felsefesinden modernizme sirayet eden ksmlaryla ilgilenmek yararl olacaktr. Descartes bir felsefeci olarak kendisine, doru dnn usullerini, metotlarn aryordu. Descartese bu noktada ilham veren ise kendisinin yaad devirde yldz parlayan matematiktir. Matematik tabanl gereklik ideali erevesinde felsefesini de bu ideale uydurma adna Descaretes, zerinde phe kaldrmayan ilk kesin bilgiye ulamak ister.13 nk Descartes, felsefi dn matematik gibi kesin ve kantlanabilir klmak istiyordu. Kesinlik ve kantlanabilirlik bir zellik olarak sonralarda pozitivist dnn de olmazsa olmaz unsuru haline gelecektir. Descartes ile balayan teori-merkezli felsefe stili (tek kelimeyle) modern felsefedir.14 Kartezyen dnle alan yeni dnce sistemi yani pozitivist bilimsel teoriler, doruluk ve yanllklar ancak sistematik gzlem ve deney yoluyla deerlendirilebilen, olduka genel, evrensel ifadeler dizisinden olumaktadr. Bu gzlem ve deneylerin sonular tam bir kesinlikle bilinebilir ki, bunu mmkn klan ey ise tekrarlanabilirlik ilkesidir. Bilimsel teorilerin evrensel nermeleri ancak bylelikle hipotez olmaktan kp, pozitivist dnceye gre yasa olabilirler:15Pozitivist bir nerme ancak, doruluu veya yanll ampirik gzlem yoluyla kesinletirilmesi mmkn ise, bilimseldir.1612

A.g.e, s.19 Tlin Bumin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.34-43 Stephen Toulmin, Kozmopolis, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, s.21 Russel Keat , John Urry, Bilim Olarak Sosyal Teori, Ankara: mge Kitabevi, 2001, s.30 A.g.e, s.36

13

14

15

16

7

Bilim ile bilim olmayan arasnda izilen kartlk, anlamllk ile anlamszlk aras kartlk haline getirilmitir.17

Pozitivizm ak bir biimde tek bir bilim mantnn var olduu iddiasndadr. Onun kat kurallar erevesine giren argmanlar bilimsel, girmeyenler ise bilim ddr.18 Descartes yapt karmlarn neticesinde insani varl, bir tarafta dnen tz (res cogitans) dier tarafta ise yer kaplayan tz (res extensa) olmak zere ikiye ayrmaktadr: Descartes btn doa grn iki bamsz ve birbirinden kopuk dnya arasnda yapt u temel ayrm zerine oturttu; zihin ya da res cogitans (dnen ey) ve madde ya da res extensa (yer kaplayan ey)19. Asl nemli olan nokta udur ki, bu ikiye ayrmann neticesinde bir hiyarari de oluacaktr. Yani, dnen tz, hkim, yer kaplayan tz ise mahkm konumuna gelecektir. Bylelikle, modernist dncenin ruhuna sinmi olan

dikotomikletirme Descartes felsefesiyle oluturulmutur:Kltrmzde rasyonel dnce zerindeki vurgu, Batl bireyleri, kimliklerini btn organizmalar ile deil de yalnzca zihinleriyle zdeletirmeye etkili biimde tevik etmi Descartesin u kutsanm nermesinde zetlenmitir: dnyorum u halde varm.20

Geleneksel dnce, hep belli dalizmlere dayal birlik ve uyum ierisinde dnrken (makro kozmos-mikro kozmos, dnya-ahiret, zaman-mekan) Descartes dncesi ile bu birlik paralanm, dualizmle dikotomiye dnmtr. Rousseaudan Webere kadar birok dnr modernizmin birletirici olmaktan te bu paralayc, blc doasna vurgu yapmlardr.21 Bu dikotomik dn ekli ncelikli olarak, teknik gelimenin de beraberinde getirmi olduu imknlarla, doann insani varolu alanndan farkl ve kendisine has bir ileyie sahip olduu varsaymndan hareketle, doay (Modernlik makinalardan ve17

A.g.e, s.37 A.g.e, s.47 Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992, s.61 Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992, s.37 Bedri Gencer, slamda Modernleme, Ankara: Lotus yaynevi, 2008, s.113

18

1920

21

8

makinalarca oluturulmutur ve modern insan sadece bu makinalarn mekanik kopyalardr.22) bir makine olarak alglad. Francis Baconun dnceleri, modernitenin doaya bak asnn ruhunu ele vermesi noktasnda nem arz etmektedir. Descartes ile ayn devirlerde yaam ve onun gibi modern dnce zerinde etkileri gzard edilemeyecek derecede nemli bir dnr olan Bacona gre doa, zapt edilmesi gereken, hatta tabirin en ar anlamyla tecavz edilmesi gereken bir kadndr.23 Descartesin felsefesi Francis Bacondan olduka farkldr:Bacon akln ilevini, gzlemleme, kaydetme ve ortak duyunun olgularn dzene sokma ile snrlayarak bilimi tanmlamaktayken, Descartes bunlardan bambaka bir sonu karmaktadr: teorinin pratie szmas, teorik akln pratik akla dnmesi, yani bir teknoloji ve bir matematiksel fizik mmkndr. te Descartesn insan doann efendisi ve sahibi klacan umduu ey, bu dnmdr.24

Yukarda iaret edilen noktalardan hareketle yle bir genelleme yapmak ok da zor olmasa gerektir: Eer doa bir makine ya da kadn ise denetlenebilir, istihdam edilebilir. Burada dikkat ekici baka bir nokta da tm bunlar yapacak kii ya da kiilerin ortak zellikleridir: En zden genel olana doru sralamak gerekirse bu ynetecek, dzenleyecek olanlar, zihindir, insandr, erkektir, Avrupaldr. Hal byle olunca da ynetilecek olanlar ise beden, doa, kadn, Avrupal ol(a)mayanlar tekil etmektedir. Tabiri dierle, zihin bedeni ynetecek, insan doay, erkek kadn, Avrupal da Avrupal ol(a)mayan. Bu noktada bir hiyeraride de hayatn tasnifinde yaanacaktr: Bir tarafta nemli olan ynetici stler: siyasi hayat, i (retim) hayat; dier tarafta ise sakil, ehemmiyetsiz olan, gndelik hayat. Bunun, byle olmasnn gereklilii bilimsel yollarla bile ispat edilecektir.25 Bu bilimsel ispat edi ise Pozitivizm araclyla gerekletirilecektir. Pozitivist dn kendisini salt gereklik olarak betimlerken kendisi dndaki tm dn biimlerini hurafe konumuna indirger. zellikle22

Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.46 Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992, s.56-68 Tlin Bumin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.33 bkz: Richard Milton, Darwinizmin Mitleri, stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, zellikle giri ve 3.Blm

23

24

25

9

eskiye yani kendisinden ncekine dair ne varsa hepsini hurafe kapsamnda deerlendirir. 26 Hal byle olunca da bir hkmetme biimi olarak bilgiye sahip olan, onu retebilecek yegne otorite olarak pozitivizm ortaya kmaktadr. Modernleme uygulamaya dayal bir proje olarak, kuramsal ve pratik sonular bakmndan dikkat ekici bir ideoloji oluturur.27 Modernizm, toplumun merkezindeki kutsaln yerine bilimi koyarak, dinsel inanlara, -en iyi ihtimalle- ancak zel yaamn ierisinde bir yer brakr.28 Modernizm, bir anti-hmanizmdir nk insan fikrinin, Tanr fikrini dayatan ruh fikrine bal olduunu savunur. Dolaysyla her tr vahiy ve ahlaki ilkenin reddi, toplum fikri, yani toplumsal yararllk fikri tarafndan doldurulacak olan bir boluk oluturmaktadr. Yeni felsefe, tabiri dierle insana dair sekler olan modernist bak ile birlikte, bu boluu, insan yalnzca yurttatr diyerek; Tanr sevgisini dayanmaya, vicdan ise yasalara saygya dntrrerek; hukukulara ve idarecilere ise peygamberlerin yerini vererek doldurmaya alr. nk yeni felsefenin nazarnda, her yerde gelenein otoritesi reddedilmeli ve sadece akla gvenilmelidir.29 Aydnlanma felsefesindeki pozitivist dnce, dini ve gemiin kalnts olan toplumsal kurumlar dzenleyen mutlakiyeti devleti irrasyonel ilan ederek onun glerini hedef almtr. Pozitivist dnce, kurumlarn, akln ilkeleriyle uyum iinde olmas gerektiini ileri sryordu. Pozitivistlere gre, bilgi, yalnzca deneyim ve ampirik irdeleme sayesinde mmkn olabilmektedir: Gereklik ve bilgisi Tanryla kavranamaz. Aydnlanma felsefesi, filozoflarn irrasyonel etiketini yaptrdklar kurumlarn nemini fiilen en alt dzeye indirmeye almdr.3026

Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi, stanbul: Doruk Yaymclk, 2003, s.23-24 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.25 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.23-24 A.g.e, s.46-47 Alan Swingewood, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1998, s.51

27

28

29

30

10

Modernlii, iktisadi aklcln, dnyaya tahakkmn ve nefis denetiminin utkusu olarak gren tarih felsefesi31 asndan, en iddial biimiyle modernlik dncesi, insann yaptyla bir olduunu iddia eder. Tabiri dierle modernlik ile, bilim ve teknoloji vastasyla retimde maksimizasyon, yeni ynetsel usullerle de toplumun yasayla rgtlenmesi salanm ve ayrca, ayn zamanda bireyin karlar, tm kstlamalardan kurtulma isteiyle birlikte gvence altna alnmtr. Bylelikle insanlk, akln yasalarna uygun olarak hareket ederek hem bollua, hem zgrle, hem de mutlulua doru ilerleyecektir.32 Modernliin nemli zelliklerinden biri de toplumsal ilikilerin yerel balamndan sklmesidir. Burada sklme, toplumsal ilikilerin, daha geni zaman ve mekn aral boyunca yerel ilikilerin ve onlarn yeniden oluumlarndan ekilip karlmas anlamna gelmektedir.33 Daha iyi ve daha rasyonel olma adna yaplan bu skme ileminin neticesinde eski olan ancient regime, en iyi ihtimalle zel alana ait olacaktr. Modernite bir vaat olarak bizlere, serven, g, coku, gelime, kendimizi ve dnyay deitirme olanaklar sunmakta; ama bir yandan da bizleri, sahip olduumuz her eyi, bildiimiz her eyi, olduumuz her eyi yok etmekle tehdit eden bir ortam var etmektedir. Modern ortamlar ve deneyimler corafi ve etnik, snfsal ve ulusal, dini ve ideolojik snrlarn tesine geer; tm bu geilerinin neticesinde modernlik ile tm insanln birletirdii sylenebilir. Ama paradoksal bir birliktir bu, blnmln birlii: Bizleri srekli paralanma ve yenilenmenin, mcadele ve elikinin, belirsizlik ve acnn girdabna srkleyen bir birliktelik.34

31

Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.11 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.13 John Urry, Meknlar Tketmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, s.196 Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.27

32

33

34

11

Avrupada modernlik projesini gelitiren toplumsal hareketler, ki bunlarn banda burjuvazi gelmekteydi, uruna abaladklar zgrlklerin rgtl hasmlarla atmakszn elde edilemeyecei gereinin gayet iyi farkndaydlar. Burjuva dncesi, aralar ve amalar nceden hesaplayan bilinli bir zne tasarm zerinde durur.35 nceden hesap yapan zne tanmna en uyan zne ise burjuvadr. Burjuvazinin rgtl hasmlarnn nde gelenleri de mutlakyeti devlet ile ge feodal dnemin aristokratik ve dinsel sekinleriydi. Burjuva, eskinin yerle bir edilmeksizin yerine yeninin ina edilemeyeceinin farkndayd.36 Aydnlanma dncesi ile birlikte Bat, kendisi, dncesi, kurumlar ve deerlerinin stnl hakknda tartmasz olmasa bile, gl bir inan tesis etmitir. Modernite ile birlikte geleneksel kurum ve pratiklerin daha byk etki ve randman adna reformdan geirilmesine, dini inan ve deerlerin otoritesi tahrip edilmeye balanm;

Rasyonelletirmenin ruhu asndan, gelenek ve din artk daha fazla, belli bir biimde eylemenin, davranmann yeterli sebepleri olmaktan kmtr.37 Belirlenmi bir ahlak grnm altnda ve kurallara bal yaam biimi altnda ortaya kan kapitalist ruhun ilk nce mcadele edecei dman, geleneksellik olarak adlandrlabilecek her eit duygu ve davrantr.38 Modernite ile birlikte Avrupa merkezli olarak vcuda gelen deiiklikleri drt ana balk altnda toplamak mmkndr: 1) Epistemolojik Deiim: Bilgi ve inan ayrmn, dolaysyla dinin rasyonel

temellendirilmesinin yaplamayaca ynndeki zihniyet ile birlikte dinin rasyonel olmadn ve de olamayaca postulatn dile getirir. Zira din, insann bilmedii eyleri bilemeyecei bir35

Madan Sarup, Post-yapsalclk ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2004, s.105 Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi, stanbul: Doruk Yaymclk, 2003, s.45 David West, Kta Avrupas Felsefesine Giri, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2005, s.25-27 Max Weber, Protestan Ahlak Ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayra Yaynlar, 1999, s.50

36

37

38

12

konuma atfederek stesinden gelmek zere var olabilen bir alandr. Hlbuki pozitivist felsefe ve dn sayesinde insan iin her eyin bilinmesi u an iin tamamyla olmazsa da ileride tamamyla mmkn olacaktr. 2) Ekonomik Deiim: Krn maksimize edilmesi zerinden rekabete dayal piyasa, toplumsal ilikilerin retim ilikilerince determine edilmesiyle kapitalizm denilen sistem

oluturulmutur. Ksaca sylemek gerekirse, Marxn nl formlasyonu ile kar iin kar, retim iin retim. 3) Politik Deiim: Kapitalist sistemin homojen deerlerini koruma grevini stlenmi merkeziyeti, otoriter ve totaliter ulus-devlet rejimlerini retmitir. Ayrca ynetim biimi olarak demokrasi ve parlamento uygulamalarn da beraberinde getirmitir. 4) Kltrel Deiim: Hayat sekler, rasyonel ve din-d boyutlara indirgemek, apriori

dzeydeki ilkeleri hesaba katmamak.39 Modernlik kavram, en batan beri, tarihsel ilerleme dncesine ayrlmayacak biimde baldr. Modernlik ile ortaya kan yeni hal ve uygulamalar meruluunu, tam olarak, modernlie ikin olan bu gelecekteki sonsuz gelime vaadinden alyordu.40 Hegele gre, Avrupa dncesinin geliimi ierisinde modernliin en belirgin zellii, kendi dnda baka hibir kaynaa bavurmadan kendini kendi entelektel kaynaklaryla merulatrma abas olduunun ak biimde fark edilmesini ieren bir bilin biimiyle dorua ulamasdr. 41 Bu srecin inas ise, gcn damgasn tayan modernitenin, ntrleerek, tarihte varlmas

39

Neet Toku, Risale-i Nurda Modernite Eletirisi

http://www.bediuzzamansaidnursi.org/icerik/risale-i-nur%E2%80%99da-modernite-ele%C5%9Ftirisi, Son Eriim: 07.10.2010 40 Alex Callinicos, Toplum Kuram, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s.3341

A.g.e, s.71-72

13

gereken bir aama-dzey olarak, bir ilerleme bilgisi ve teorisi statsne ulamas ile gerekleebilmitir:42Bylesine bir kabul ise ancak modernite ve tezahrleriyle muhatap olan insanlarn aktif olarak bu modernite retimine ve yeniden retimine dhil olmalaryla, yani insanlarn modernite zihniyetinin bizzat tayclar, hatta misyonerleri olmalaryla mmkn olabilir.43

te Trk modernlemesi bylesine bir misyonla tehiz edilerek yrtlen bir modernleme hareketi olduundan, derinlemesine incelenmeyi hak etmektedir.

42

Ferhat Kentel, Bir Direniin Anatomisi: Teorinin Raconunu Bozan Barts , Neslihan Akbulut (der.), rtlemeyen Sorun Barts, stanbul: Akder, 2008, s.3043

A.g.e, s.31

14

B- Trk ModernlemesiModernite, znde bir proje olarak Avrupann Kuzey Atlantik kylarnda ortaya kt. Tabiri dierle corafi olmaktan te zihni anlamda Bat orjinlidir. Zihni kkeninden kast, modernitenin Aydnlanmann ocuu oluudur. Aydnlanma ise, bir felsefi duru anlamnda insana (insann kendi potansiyellerine) ve insani akla gvenmektedir.44 Modernleme olarak ifade edilen kavram, temeldeki kapitalist gelimenin toplumsal, siyasal, ideolojik, kltrel, kurumsal ve etik alanlarda yol at deiimin btn olarak tanmlanabilir.45 Hkim karakteri siyasal olan bu Batl gelenekte, modernite bir dnce akm olarak dnyann idaresini ele almann, toplumu mantkl klmann ve bilinlilik ve zgrlk kazanmnn itici gcn temsil etmektedir.46 Bir dnce akm olarak modernitenin amiral gemisini seklerleme oluturmaktadr. Seklerleme ile ifade edilmek istenen ey, dnyann sonsuza dek genileyen bir aklclatrlmas sayesinde, ilk elde kapitalist retim biimi araclyla ama ayn zamanda hukuk, brokrasi ve bilim yoluyla geliiyor olduudur. 47 Seklerlemeyle yaplmak istenen, siyasal soru(su)na verilen klasik cevabn reddinden baka bir ey olarak anlalamaz. Teokrasiden seklarizme doru modern gidi de bu yeni

44

lhan Tekeli, Trkiyede Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir st Anlat, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3, Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.1945

Metin uhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.17046

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351, son eriim 27 Aralk 201047

A.g.m

15

bilinliliin bir paras olmaktadr:48 Modernleme ve medeniyet bir kavramsal yap olarak Batnn stnln tanmlamakta ve onun kltrel modelini evrensellik atfetmektedir.49 Seklerlemeyle atba giden modernite kavram, yalnz gelecee aklk deil gelecein hali hazrda balad iddiasn da dile getirmektedir. Moderniteye gre, son saat (eschation) imdiden gerek(lemi)tir! Bu bakmdan modernite, kendisini insanolunun zirve kazanm eklinde ve mkemmeliyetinde emsalsiz olarak grr. Kendisini bir son olarak, ebediyetle tebir eder. Bylelikle insanln gelecekte tecrbe edecei, edebilecei her trden baar, ancak modernitenin ahlaki, entelektel ve sosyal matrisinde (rahminde) yer almakla snrldr ya da modernitenin izin verdii lde var olabileceklerdir.50 Modernite projesinin drt temel boyut zerinde gelitiini, ina edildiini iddia edebiliriz: Bunlardan birincisi, ekonomik, iktisadi boyuttur. Modernlemenin ekonomik, iktisadi vehesinden yaplan kast, kapitalist ilikiler ierisinde retim yapan sanayilemi bir topluma yaplan vurgudur. Bu kapitalist retim ilikileri ierisinde ve ilikileriyle (hem neden hem sonu olmas balamyla) var olan toplumda, rnler metalam (tketim deeri haline getirilmi), emek cretli hale getirilmi (emek dolam salanm), liberalist mlkiyet anlay (burjuvazi, aristokrat mlkiyet anlayn, yani doutan sahip olunan mlkiyet hakk yerine kapital ile sahip olunan mlkiyet hakkna dntrm) hkim klnmtr. Tm bu dnmlerin neticesinde de ykc bir deiime ve dnme yer alarak teknolojik gelimenin hzlandrlmas amalanmtr.

48

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 son eriim 27 Aralk 201049

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.65

50

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 son eriim 27 Aralk 2010

16

kincisi, modernitenin bilgiye, sanata yaklamndaki evrenselciliktir. Her birinin alann birbirine indirgemeyen otonom alanlar olarak ele alr. Kendileri iin, kendi imknlaryla var olabilen zerk var olu alanlar haline gelen zelde bilgi, sanat, genelde ise burjuva deerleri ile Hegele gre, Avrupa dncesinin geliimi ierisinde modernliin en belirgin zellii olan, kendi dnda baka hibir kaynaa bavurmadan kendini kendi entelektel kaynaklaryla merulatrma ve ortaya kan sonucun da herkes iin ihtiya duyulan bir ihra nesnesine dntrme abasdr.51 Modernitenin nc boyutunu ise geleneksel toplum balarndan kurtulmu, kendi aklyla kendini ynlendiren bireyin domas oluturmaktadr. Bu yeni birey anlayyla birlikte, bireyden, yerelin tesindeki bir kamusal alana yurttalk sorumluluuyla katlmas istenmektedir. Modernitenin drdnc boyutunda ise gelien kurumsal yaplar grmekteyiz: Ulus-devlet yaps ierisinde kendisini parlamento ile gsteren demokratik ynetimler. Yukarda zikredilen ekonomik, iktisadi faaliyetler iinde deien, dnen bireylerden olumu, kendi yaptklar zerine dnen ve onlar gelitirmeye alan toplum iin modernist anlay yeni bir rgtlenme biimi ortaya koymutur. Ortaya kan bu yeni dzen ise ksaca ulus-devlet olma ve demokratik srelere dayanma zellikleriyle zetlenebilir.52 Ksaca sylemek gerekirse ortaya kan bu yeni kurumsal yaplarn en genel olarak st atsn oluturan siyasi varla verilen ad, Modern Ulus-Devlettir. Balangcndan bu yana Modern Devleti tanmlayan ey topluma mdahale ve ynetsel denetimdir.53

51

Alex Callinicos, Toplum Kuram, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s.71-72

52

lhan Tekeli, Trkiyede Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir st Anlat, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim, 2005, s.19-2053

Madan Sarup, Post-yapsalclk ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2004, s.96

17

Trk modernlemesi asndan Modern Ulus-Devleti mmkn klan topluma mdahale ve ynetsel denetim ilkeleri, modernitenin yukarda saylan boyutlar ierisinde belki de en iyi idrak edilen ve uygulanan, uygulanmak istenen vehe olduu iddia edilebilir. Yz ksur senelik gemii ierisinde Osmanl Devletinde balayarak Trkiye

Cumhuriyetinde devamllk arz eden bir proje olarak Batllama hareketlerinin iki temel zelliinden bahsedebiliriz: Birincisi, devletin korunup kollanmas ve ihya edilmesi, ksaca sylemek gerekirse devletin bekas trnden pratik bir amacn, balangcndan itibaren Batllama hareketlerine yn veren temel saik olmasdr. kincisi ise, balangta ksmi amalarla ortaya kt gzlemlenen Batllama hareketlerinin giderek bir topyekun Batllama hamlesine dntrlmesi sz konusudur. Yaanan bu deiime Batllamadan Batclka, bir yntem olarak da Batllamadan, bir program olarak Batclka gei olarak adlandrlabilir.54 Trkiyede Batclka neden olan modernliin ideolojik bir zaman anlay vardr ve tekileri (mesela birinci elden Trkiyeyi), Batyla ayn ilerleme dzeyini ve zaman paylaamayanlar, yani ada ol(a)mayanlar olarak tanmlar. Bat tekiyle ilikisinin tanmna ideolojik bir zaman kavram atfederek tekilerle arasndaki farkll zaman ve mekn olarak kurgulayarak, Batl olmayanlara ada, yani kendisiyle ezamanl olma hakk tanmaz. Bylelikle Bat modernliinin dnda, kenarnda, gerisinde kalan tm toplumlar, kendi kltr ve tarih gzerghlarnn yolundan ilerleyerek deil, ancak o yolu

54

Nilgn Toker, Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.82

18

arkalarnda

brakarak

Avrupay ve onun

modernleme pratiklerini

takip

ederek

ilerleyebileceklerine, yani modernleebileceklerine inandrlmlardr.55 Trkiye Cumhuriyetinin resmi ve kurucu ideolojisi olarak tanmlanabilecek olan Kemalizmin siyasi toplumsal projesi, kendileri asndan tanmlanm olan modernite paralelinde yeni bir vatan, yeni bir toplum, yeni bir kimlik oluturmak, retmek olarak zetlenebilir. Bir sylem olarak Kemalizm daha ok Trkiye toplumunun belli bir gereklik duygusu (ok doaldr ki bu gereklik, Kemalistler tarafndan anlalan ve tanmlanan modernizme uyan bir gerekliktir) ve bir toplum anlay kurmasna araclk edecek pratikleri, anlamlar ve alkanlklar eklemleyerek ortaya koyan bir pratiktir. Kemalizm, anlan bu genel sylemsel zemini kuran unsurlardan bir ksmnn, gemi kartl zerinden ve imdi genel gstereni altnda zel bir eklemlenmesinden baka bir ey deildir.56 Kemalizm, tm bu pratiklerin zerine yazld yzeye iaret etmektedir; eklemleyici bir pratik sonucu yaplanan, aslnda siyasi olan toplumsal ilikiler ve pratiklerden oluan somut bir toplumsal sistemdir.57 Kemalizmin (en azndan bir dnem iin) kapsamyla birlikte grece deimez ekirdeini de tayin edecek olan bu eklemlenmeyi zel klan etmenler bulunmaktadr. Bunlar: Kemalizm, imdiyi bir genel gsteren olarak ele alm, gemiten kopmay tercih etmitir. Gemi, geleneksellik-slam olarak tekiletirilirken, imdi ise dine kar seklarizm, ok kltrle kar etnisist merkezi otoriter bir milliyetilik olarak kartlklar zerinden ina edilmek istenmitir. Bylelikle, Kemalizm, grece daha dayankl olacak, balang kapsamna dair bir ilk saptamay mmkn klacak bir ilk ana kavuacaktr. Bu ilk an vastasyla Kemalizm, slam ve onunla yorulmu gelenee kar radikal bir seklarizm, etnik heterojenlie kar, etnik olmasa da kltrel homojenlii neren zmsemeci bir milliyetilik55

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.166-167

56

Mesut Yeen, Kemalizm ve Hegemonya Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.5757

Nur Betl elik, Kemalizm Hegomonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.75

19

ve her eyi iine alp, hibir eyi darda brakmak istemeyen bir devlet-brokrasi fikrini oluturabilecektir.58 Kemalizmin formlasyonu ksaca: Bir program olarak Batclk: Akl versus Gelenektir.59 zellikle Trkiye gibi Avrupaya yakn ve Avrupadan her alanda dorudan etkilenen corafyalar sz konusu olduunda ge modernleme kavramna ve bunun karl olan olgulara titizlikle eilmek gerekir. Ge modernleme kavram, kendisini nceleyen

modernleme srelerinin ve bu srelerin sonularnn bilgisine sahip modernletirici iradenin tarihin akn hzlandrmas, bu hzlandrl paralelinde nndeki basamaklarn birkan birden atlamas biiminde tanmlanabilir. Tabiri dierle, ge modernlemede dnmsellik (reflexivity) ar basar ve bu srelerin bilinli ynlendirilmesini amalayan giriimler daha belirgindir. Buna karlk, modern olan ile geleneksel olan arasndaki eklemlenmenin uzunca bir tarihsel kesite yaylan gerilimleri, ge modernlemede daha ok gzler nne serilmesi ve belirginlemesi ge modernlemenin ayrt edici zellikleri arasndadr.60 Trk modernlemesine damgasn vuran Kemalist elit iin pozitivist Aydnlanma geleneinin sekler kltrne bamllk, yaptklar ve yapacaklar modernleme abalarnn ana erevesini tekil etmektedir. Geleneksel anlaytan farkl olarak pozitif bilimlerin Kemalist kavray btnyle materyalistti ve kinatn dini tasvirinin reddine dayanmaktayd.61

58



Metin uhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.17161

Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.115-118

20

Kemalizm, 1930-1945 arasnda mitsel bir uzam olarak ortaya km ve Osmanl mparatorluunun kn izleyen yapsal yerinden olularn sonularn dzenleyecek yeni bir dzen anlayn temsil etmektedir. Ortaya koyduu nerilerin belki de en banda gelenlerden bir tanesi laik, modern ve Batl yeni bir Trk kimliinin, Trk Ulusunun blnmemi, trde ve uyumlu bir btnlk temsiline dayal bir dzenle birlikte oluturulmasnn hayati gerekliliidir. Bu noktada trde toplum mitinin ilevi, tek parti rejimini merulatrma ve bir dizi yapsal yerinden oluun zerinde yazmlanabilecei, retilebilecei bir yzey oluturmaktr. Bylelikle, temsil edilenle temsil uzam arasnda bir simetri varsayan bu mit, kendi somut ieriiyle, yani Kemalist dzenin zgl dayanaklaryla, genel evrensel dzen ihtiyac arasndaki uzakl grmezden gelerek, Trk siyasi dncesin her ihtiyacn karlayan, alternatifi olmayan evrensel bir dzen olduu iddiasndadr.62 Trk modernleemesine dikkat edildiinde daha ok ne kan tavr ve tutum, kamusal alanda, dorunun, iyinin, yararlnn ksaca hakikatin ne olduunu (dini ya da ideolojik olsun) bilen bir zmre olarak Kemalist sekinlerin, halkla uzlamaya, onlara danmaya ihtiya duymamasdr. Kemalizm asndan, halkn rzasn almak, farkl toplumsal gruplarn ideallerini bir ufukta birletirmek ya da sivil toplum asndan kabullenilmek, yaplan uygulamalar iin onlardan onay almak, hayati bir nem tamamaktadr. Kemalizm, daha bandan bizzat kendisinin de beyan etmekte saknca grmedii zere halka ramen halk iin bir ideolojidir.63 Erken Cumhuriyetin ynetici sekinleri, elitleri asndan hakikat (modernizm ve bunun en doru biimi olan kendi uygulayacaklar biimiyle modernleme) ayan-beyan ortada idi; kendi dorularndan ok emindiler. Hatta yce hakikati bilenler olarak kendilerini, onu topluma zorlamalarn ahlaki bir dev olarak grdkleri bile

62


Mesut Yeen, Kemalizm ve Hegemonya Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.60-61

21

sylenebilir. Bu dorular, hakikatleri topluma kabul ettirmek iin, geleneklerle, eskiden kalma, khnelemi olan ve modernlemeye engel olan unsurlarla uzlamay dnmyorlar, halk ynlarn laik eitim yoluyla irad ve ikna etmeyi amalyorlard.64 Hlbuki modernlemenin Trkiye corafyasndaki tarihi seyri asndan Kemalizm, Trkiye modernlemesinin tedarik ettii toplumsal grme biimlerinden yalnzca birisidir. Kemalizm, Trkiyenin modernleme-Batllama servenini kuatmad gibi, dahas, teki bir ksm grme biimleri pahasna olmu bir grme biimidir.65 Trk modernlemesi kendisini Batclk olarak ortaya koyarken, Batnn topyekun model alnmasn ngren Batclkn temelinde de Batnn stnlnn evrensel bir ilke olarak akldan kaynakland gr yer almaktadr. Bu grn altnda ise akl ve gelenein, bizzat ve ilk nce Batda kar karya geldii, Batnn bunlardan ilkini tercih etmesiyle stn bir g olabildii anlay yatmaktadr.66 Cumhuriyet sonrasnda Kemalist resmi tarih yazmnn bol bol ileyecei kopu tezi ancak, Batc dncenin akl ve gelenek arasnda tesis ettii bu uzlamaz kartln bir rn olarak ele alnrsa anlalabilir. Batclkn akla yapt bu vurguya ve akl Bat medeniyetinin merkez kavram olarak tehis etmesine ramen, Cumhuriyet dneminde uygulamaya konan topyekun Batllama, modernleme programnn belli bir felsefi temelinin olmamas olduka dikkat ekicidir. Ortada oka zikredilen ama ierisi doldurulmaktan ya da onu tanmlayabilecek ortamlar mmkn klabilecek artlarn hazrlanmasna ynelik abadan imtina gsterilen bir akl kavram bulunmaktadr. Tabiri dierle bu durum, akl64

Mete Tunay, kna (nandrma) Yerine Tecebbr (Zorlama), Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.9665



22

kavramnn Trkiyede sahip olduu yegne anlam ufkunun pozitivizm ile snrl kalmasna neden olmutur:67Bir yandan, siyasete otantik bir meruiyet temeli sunabilecek olan gelenekin aklsallk kategorisinden hareketle bertaraf edilmek istenmesi; dier yandan ise, Batda siyasetin aklsal meruiyet zemini tesis etmi olan felsefi temellendirme etkinliinin Trkiyede pozitivist aklclk tarafndan dlanm olmas, bu sonucu (Trk siyasi dncesinin gdk kal) kanlmaz klmtr. Dolaysyla, Cumhuriyetle birlikte uygulamaya konan topyekun Batllama ikili bir meruiyet krizi ile maluldr. Bir yandan eski meruiyet kayna olan gelenei saf d etmek istemekte, gelenee kar akl, sreklilie kar kopuu tercih etmekte; dier yandan ise, sz konusu akl kavramn pozitivist bir temelde yorumladndan, modern Bat felsefi-siyasi dncesi iinde ortaya konan doal hukuk veya halk egemenlii gibi yeni bir meruiyet temeline dayanamamaktadr.68

Cumhuriyetle birlikte yrrle konulan topyekun modernleme program incelendiinde bir dier dikkat edici unsur ise, pozitivist-otoriteryanizm olarak adlandrlabilecek bir ynetim ideolojisi ile birlikte tm bu Batllama faaliyetlerinin hayat bulmu olduudur. Pozitivistotoriteryanizm olarak adlandrlabilecek olan bu ideoloji, epistemolojik bakmdan, toplum ve doa hakkndaki bilgilerimizin ayn trden bilgiler olduunu sylerken; siyasal bakmdan ise, sz konusu bilginin toplumu biimlendirme ve denetleme ilevine de sahip olduu anlayna dayanr. Tabiri dierle sosyal olgularn da yapay koullar altnda, yani gelenein belirlenimlerinden arndrlm koullar altnda yeniden retilebilirlii, bylelikle toplumun da zaten bir olarak grlen din ve gelenekten arndrlarak yeniden oluturulabilecei grne dayanr. Ksaca, pozitivist-otoriteryanizm, devleti eksen etrafnda toplumun, devlet marifetiyle uygulanan bir sosyal teknik yoluyla yeni batan oluturulabileceini, bylelikle devlet tarafndan btnyle denetlenebilecei ve nihayet, devletin bekasnn da, ancak bu yolla salanabilecei anlayn ifade etmektedir.69

67

A.g.e, s.83-84

68


A.g.e s.84-86

23

Bizzat kurucular tarafndan Cumhuriyetle zdeletirilmi olan yeni bir toplum olutruma idealini ifade eden Trk modernlemesi, eskinin (ancient regime) meruiyet kayna olarak gelenei, rm ve imha edilmesi gereken bir gemie indirgeyerek hapsetmekte; yeninin meruiyet kayna olarak halk egemenliini ise henz var olmayan bir geleceke ertelemektedir.70 Gemi ve gelecekin arasnda kalan imdi ise, asla bir sonu gelmeyen ebediyet ile tebir edilecektir: Benim naciz vcudum bir gn toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ebediyyen payidar kalacaktr.. Yani, gelenekten kurtarlan vatandalar asla gel(e)meyecek bir gelecek (halk

egemenlii) karsnda Arafn sonsuzluunda (ki o da devletin bekasdr) skp kalacaklardr. Toplumsaln devletiletirilmesine ynelik bylesine yaplan bu vurgunun altnda, siyasetin de bir sosyal teknik olarak kendisi zerinde uygulanmasn sorunsallatrmayan, sorgulamayan yani devleti ve devletin uygulad programn meruiyetini sorgulamayan bir toplum oluturma amacn aa vurur. Topluma devlet gdml bir ortak iyi sunulmas ve bu iyinin de sorgulanmakszn uygulanmas Trk modernlemesinin ruhunu aa vuran ifadeler olmaktadr.71 Modernlemeci Trk Devletinin, bir proje olarak uygulamaya koyduu yeni toplum, yeni insan, yeni ulus inasnda net bir biimde kulland rnek Fransadr. Yani 1789 Fransz Devriminden esinlenerek, orada da bir devrimle gereklemi bulunan ancak belli bir zaman sreci ierisinde yaanm olanlar, Trkiye corafyasnda devlet eliyle tepeden inme ok70


A.g.e, s.88-91

24

daha hzl, daha keskin bir ekilde uygulamaya konmas sz konusudur.72

Trkiye

modernlemesi bir modernleme biimi olarak dardan, modeli-referans dardan bir modernlemedir; dardan ithali en iyi karlayan, anlamn zetleyen kelime de Batllamadr.73 Trk modernlemesi gcn damgasn tayan moderniteyi

ntrletirmeye almtr. Bylelikle onu tarihte herkes iin ulalmas gereken bir aamadzey olarak, bir ilerleme bilgisi ve teorisi statsne tam ve ilke olarak kendisine ona ulamay seerek evrenselletirmeye almtr.74 Trk modernlemesine sinmi olan pozitivist vurguyu tam olarak anlamlandrabilmek iin, nce modernist dnceye dair temel paradigmalarn tekrardan hatrlanmas gerekmektedir. Modernite dncesi dalizme dayanr. Dalizm, madde ve zihin, olgu ve deer gibi nihai ve birbirlerine indirgenemez, birbirinin kart ve birbirini darda brakan kavram iftlerinin ya da dikotomilerin dnyay aklamakta zorunlu olduklarn savunan entelektel ynelimin addr. Dalizm, modern dncenin tarihi iinde karmza deiik klklarda ve u kavram iftleri altnda kmaktadr: beden-ruh, beyin-bilin, madde-zihin, birincil nitelikler-ikincil nitelikler, nesne-zne, rasyonel-irrasyonel, objektif (nesnel)-sbjektif(znel), objektivite (nesnellik)-sbjektivite(znellik), doa-kltr, olgular-deerler, naturalizm-kltralizm,

fenomenler-kendinde eyler (numenler), gereklik-dnce, pratik (uygulamal)-teorik(pure), bilimsel-ideolojik, deneysel-teorik, tanmlayc (descriptive)-buyurucu(prescriptive), pozitifnegatif v.b. Pozitivist paradigmann temel ve en genel zellii, bu paradigmaya sahip olanlarn tercihlerini, bu birbirine kart nihai gereklik dzeylerinden birinciler lehine kullanmalar ve birinci gereklik dzeyini nihai ve ana gereklik dzeyi saymalardr. kinciler ise ancak tali gereklik dzeyleri olabileceklerdir. Birinciler neden, ikinciler72

Ferhat Kentel, Seklerlikler ve Demokrasi, Glnur Elik (ed.), Din ve Demokrasi, stanbul: Heinrich Bll Stiftung Dernei, 2009, s.7373

Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.11

74


25

sonutur; birinciler kriter, ikinciler bu kriterlere uygunluklar nispetinde anlalabilir eyler olarak karmza kmaktadrlar.75 Modernite ierisinde var olan pozitivizm ise bir kavram olarak, douu ve var oluuyla bir toplumu ve o toplumun kltrnn kendi iindeki evrimini yanstr; pozitivizm, reddettii ve devrald entelektel gelenekler kadar Batya aittir. Oysa Trkiye toplumu onu, gnll olarak dardan almtr. Osmanl toplumuna girii esnasnda pozitivizm; Avrupaya egemen entelektel ortodoksi formuydu; egemenin egemenliini merulatrarak tescil eden bir izmdi. Pozitivizm, Trk devletinin resmi ideolojisini temsil etmektedir.76 Tm bu veriler muvacehesinde Trk modernizmini incelediimizde, Trk modernlemesinin eyleme yknme zerine kurulu olduu gzkmektedir.77 Toplumun deer ve kod sistemini deitirmeyi amalayan ve sonradan Atatrk Devrimleri olarak adlandrlan modernlemeci Batc reformlar, kltrel bakmdan steril bir ortam oluturmaya ynelik birer adm niteliindedir. Bu minvalde yaplan hicri takvimin miladi takvime dntrlmesi, saat sisteminin, rakamlarn, arlk ve uzunluk llerinin deitirilip bunlarn yerlerine yeni ve Batl bir kod sistemi getiren reformlar, basit birer deiiklik olmann ok tesinde bir anlam tarlar. Tm bu deiimler ve dnmler ile sz konusu olan, toplumun zamana ve mekna ilikin alglar erevesinde, dolaysyla zamansal ve meknsal olann toplum fertleri tarafndan kendisinin klma kapasitesinde bir krlmann meydana gelmi olmasdr. Bylelikle yukarda da zikredildii vehile, toplum zerindeki tm denetimler devlet merkezli klnmak istenerek, yaplmak istenen medeniletirme projesinin nndeki engeller kaldrlmak istenmitir. Alfabe deiikliini ise, dier yaplan deiikliklerle yapsal olarak benzerlik tamakla birlikte, toplumsal bellek zerindeki75

Hsamettin Arslan, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, Sabahattin en (haz.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, stanbul: Balam Yaynclk, 1995, s.55076

A.g.e, sf.544 Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, sf.8

77

26

travmatik etkileri bakmndan daha kalc sonulara yol am olan bir reform olarak deerlendirmek gerekmektedir. Sonu olarak ortaya kan ey, kolektif bellei zedelenmi, iinde yaad dnyay kendinin klma ve bu sayede dnya zerinde etkide bulunma kapasitesi sekteye uratlm bireylerden olumu bir toplumdur. Byle bir toplumun, ynetilmeye elverili olmas bakmndan, devlete salad imknlar asndan bugn de son derece geni etkisi olmasyla ayrca zerinde dnlmesi gereken bir mevzudur.78 Kemalizm sivil toplumdan beslenmemitir. Sivil toplumdan bir karlk grmemi ve hkimiyetini tesis etmede toplumsal rzann rgtlenmesini nemsememitir. Hepsinden nemlisi, ulusal-popler bir tahayyle denk den adlandrmalar/armalar toplamn rgtleyebilen genel bir entelektel ve moral nderlik kuramam ve kendi dnda da byle bir giriimi devletin bekas adna en byk tehdit grerek engel olmutur. Nitekim belki de tam da bu nedenledir ki, Kemalist ufuu parti tz olarak programna tayan Cumhuriyet Halk Partisi, daha ilk serbest seimlerde iktidar brakmak durumunda kalmtr.79 Trk modernlemesinin ieriine bakldnda zorlanmadan gzlemlenen ey, pozitivizm ve seklerlik vurgusudur. Pozitivizm, anlamn deney ve gzleme dayal pozitif bilimlere yapt vurgudan almaktadr. Dolaysyla modern bilimlere duyulan saf inanc sembolize eder; tersi negativizmdir. Mit, din, teoloji, metafizik ve pozitif bilimleri nceleyen ve pozitif bilimlerin yntemlerine uymayan her ey negatiftir. Pozitivizme gre insann ve insanln bilimden baka kurtulu yolu yoktur. Pozitivizm bir kurtulu reetesi olarak Trk modernlemecileri tarafndan

78

Nilgn Toker, Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.89-9079


27

uygulanmak istenmitir.80 (bu manay veciz bir ekilde ifade eden oka da bilinen bir sz: Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, baar iin, hedefe ulamak iin en gerek yol gsterici ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda yol gsterici aramak gaflettir, cehalettir.) Modernleme teorileri asndan, uzun yllar boyunca modern devlet ve toplumlarn geliiminde Batllamak iin seklerlemenin gereklilii oka dile getirilmitir. Bunun neticesinde de din iin ideal yaam alan olarak en iyi ihtimalle zel hayat adres gsterilmitir.81 Bunun dnda dinin zel alana hapsedilmesinden bahsedince baz dnrler de geleneksel inancn marjinalleecei ve nihayetinde yok olaca kehanetinde bulunmutur.82 Modernlemenin tanmna tamamlayc olan, toplumun ilerlemesiyle Batllamas ve seklerlemesidir. Kurumlar ve aktrler bu yolla modernlemeleri beklenilen eyler, nesneler konumuna indirgenir.83 Bu tavr en ok kendisini, kutupsal ikilemler eklinde gsterir: Gelenek ile modernite, Mekke ile makineleme.84 Modernleme teorileri asndan grmezden gelinen ana unsur ise, din ve siyaset ayrmyla, dini geleneklerin bizatihi tarihi, siyasi, sosyal ve ekonomik balamlarda kurulup gelitii gereinin farkna varlamaydr.85

80

Hsamettin Arslan, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, Sabahattin en (haz.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, stanbul: Balam Yaynclk, 1995, s.54581

John L. Esposito, 21. Yzylda slam ve Seklarizm,Ortadouda Modernleme, stanbul: Mana Yaynlar, 2009, s.782

Cristopher Dawson, lerleme ve Din, stanbul: Alm Kitap, 2003, s.165-172 Mustafa Aydn, Moderniteye Dardan Bakmak, stanbul: Alm Kitap, 2009, s.95-102

83

84



28

slam, bata Kemalist Trk modernlemecileri olmak zere Batda da genel olarak doktrinel ve sosyokltrel olarak duraan bir fenomen ve bylelikle de modern kart ve gerici olarak dnlmektedir:86En kts de Avrupal olmayan halklarn sonunda onlara yklediimiz yanl kimliklerle birlikte, onlarn yaratlmasna temel oluturulmu masallar kabul etme noktasna varmasyd: Tarihi dorusal bir geliim iinde gren bak as. Bylece gemilerinden koptular ve yaadklar sorunlarn gerek niteliini kavramalarn nleyeceinin farkna varmakszn; Avrupallarn kendilerine yutturduu gemie eletirel bir yeniden bak onun yerine geirdiler.87

nk Avrupallar asndan dinin gerici ve geriletici olduunun benimsenmesi ve benimsetilmesi hayati neme haiz bir meseledir. Kurgulanarak belirlenmi bir ahlak grnm altnda ve kurallara bal bir yaam biimi altnda ortaya kan kapitalist ruh asndan ilk nce mcadele edilecek dman, geleneksellik olarak adlandrlabilecek her eit duygu ve davrantr.88 Bylesine bir kabul ancak modernite ve tezahrleriyle ve bunlara muhatap olan insanlarn aktif olarak modernite retimine ve yeniden retimine dahil olmalaryla, yani insanlarn modernite zihniyetinin bizzat tayclar, hatta misyonerleri olmalaryla mmkn olabilir.89 Bu misyon, Kemalist sekinlerce gnlden katlm salanarak yerine getirilecektir. Kemalistler asndan baskn bir unsur olarak ne kan milliyetilik, Bat karsnda hissedilen bir aalk kompleksiyle damgalanm olarak, bir medeniyetilik saplants iinde kendini ifade etmektedir. Bu dnce altyapsna sahip olan insanlar asndan elbette ki modernleme Avrupa merkezli yaplmak durumunda olan bir zorunluluktur.9086

A.g.e, s.25

87

Josep Fontana, arptlm Gemie Ayna, Avrupa'nn Yeniden Yorumlanmas, stanbul: Literatr Yaynlar, 2003, s.13188

Max Weber, Protestan Ahlak Ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayra Yaynlar, 1999, s.50

89


Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.20-21

29

Kemalizm, Cumhuriyetin ilk yllarnda, dier rakip reformist yaklamlarla kyaslandnda ok daha radikal bir dikey mdahale taraftardr. Bu mdahalede, muasr medeniyet seviyesini yakalamak, bunun iin her eyden nce medeni grnmek nemli ve gerekten inanlan bir dnceydi. Kemalist inklapln en nemli yanlarndan birisi olan toplumsal deiimin tepeden bir hamleyle gerekletirilebilecei dncesi Kemalizmin hibir zaman bir taban hareketi olmadnn gstergesidir. Kemalizmin bir tr aments haline gelen, getirilen ve Cumhuriyet Halk Partisinin siyasal ilkelerini temsil eden, alt ok iinde demokratln yer almamas bir unutkanlk sonucu deildir. Kemalizm demokrasiyi elbette reddetmez. Ama ierik bakmnda bunu halkla indirger ve laik cumhuriyet ilkeleriyle snrlar. Tabiri dierle Kemalist demokrasi, her an daha baka byk idealler uruna askya alnabilecek tali bir unsurdur.91 Bunun doal sonucu olarak tepeden inmeciliin bir gstergesi olarak yasama, yeniliin gerekletirilmesinin ve topluma kabul ettirilmesinin arac olarak grld ve kullanld. Yeniliklerin halkn direniiyle karlaabilecei dnldnde ise halk aydnlatmak ve yenilikleri tantmak zere birtakm arac kurumlar oluturulmasna ramen, bu kurumlarn yeniliklerin benimsetilmesinde yeterli olmad ve yeniliklerin halk tarafndan benimsenmeyecei dnlerek bu yeniliklerin korunmasn salayacak yeni kanunlar karlmtr.92 Bunun nedeni ise, Kemalizmin, toplumu bir mlk nesnesi, devleti de bu mlkn sahibi olarak tanmlayan patrimonyal gelenekten geliidir. Kemalizm, topluma derinlemesine mdahale etme meruiyetini veren etmenlerden biri de bu patrimonyal devlet anlay geleneidir. Patrimonyal gelenek, devleti mlk nesnesi olarak alglar. Dolaysyla devlet katnn temsil ettii konum, sahiplik konumu olmas hasebiyle devleti elinde tutanlar da her istediklerini yapabilecek yetkiye sahip olurlar. Toplumla olan ilikisini paternalist tarzda tasarlayan Kemalizm, bir yandan kendini devletle btnletirirken, te yandan da devleti91

A.g.e, s.20-22

92


30

zneletirir. Devlet, toplumdan bamsz, kendisine ait hedef ve karlar olan bir yksek zne konumuna ykselirken, Kemalistler, kendilerini bu znenin bilin taycs olarak grrler. Kemalizmin tasarlad demokrasi modeli otoriteye mutlak itaati talep ederken93, ulusun kaytsz artsz egemenlii ilkesini de ayn kalmakla birlikte, etki alann baka bir halk ifadeyle daraltlyordu: hkmet etmek, halk, halk iin, halka ramen ynetmek ifadesini ve uygulamasn getirerek. Bu ifadeyle, temsil organyla yani meclisle kendilerini zdeletiren Kemalist sekinler, Cumhuriyeti idealleri de halk adna gerekletirme grevini stlenmi oluyorlard. Hedef, kimi zaman halkn iradesiyle elise de buna ramen gerekletirilmesi gereken zorunluluklar olarak Kemalistler tarafndan uygulanyordu. Bylece Kemalizm bir siyasi proje olarak, bir yandan Cumhuriyete, ulusal egemenlik lksn en iyi uygulayan ve temsil eden ynetim biimi olarak balanrken, te yandan Cumhuriyeti her trl tehdide kar korumak adna, halkn karar alma srelerine katlmn engelleyen politikalar nermekten geri durmuyordu. Bu sylem iinde halk, bir yandan birtakm temel, saf deerlerin taycs olarak romantike yceletiriliyor, te yandan da yine romantik bir tavrla her trl gerici (irticac), rejim kart, komplocu faaliyetlerin kayna olarak

yadsnabiliyordu. Byle bir durumda Batl anlamda ortaya kabilecek temsil sorunu ise, genel iradeyi temsil eden Tek Partinin ulusun egemenliini gerekletirmek iin yeterli olduu dncesiyle almaya allacaktr: Ulus artk, bir btn olarak, ulusal kurtulu hareketinin sembol olan parti tarafndan temsil edilecektir.94 Bizzat devlet tarafndan ve devlet iin Batllama projesi olarak Cumhuriyetin cumhuriyeti projesi olan Trk modernlemesi, kamusalla ve bireyin kamusal ifadesi olan yurtta, devletten hareketle tanmlamak istemi ve belirlemiti. Devlet iin ve devlet93


Nur Betl elik, Kemalizm Hegomonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.77-78

31

tarafndan yeni bir toplum meydana getirme hedefinde olan bu proje, aslnda neredeyse btnsel bir dnm talebini de iermekteydi. Bu tr bir kkten dnm talebi de doal olarak gelenein terk edilmesi talebini iermekteydi.95 Trk modernlemesi bu balamda yeni Trk Ulusunu oluturmak istedi. Kemalist ulusuluk, ilk olarak klasik modernleme teorisine uygun bir ekilde, nce ulusal toplulua dayal bir siyasi ereve oluturup siyasi snrlarn tanmlamtr. Sonrasnda ise siyasi liderliini kurumsal olarak pekitirmi ve nihayet yukarda arz edilen btnsel dnm iin sosyokltrel ve ekonomik reformlara girimitir. Takip edilen sra ise en etkili modernizasyon tasnifi olarak kabul edilen birlik, otorite ve eitlik sralamasdr. Berkesi anlamda tm bu uygulamalar yani Kemalist Batllatrc reformlar, toplumu tepeden trnaa dnyeviletirmeyi yani hayatn btn alanlarn dini emir ve yasaklardan arndrmay hedeflemektedir.96 lk elde Kemalist ulusuluk, sekler bir imdi oluturmak iin gemii seklerletirmeyi hedeflemitir.97 Trklk, slam kkenine dayanmakszn, Orta Asya ve onun doal uzants olduu dnlen aman inanyla ilikilendirilerek yeniden tanmlanmak istenmitir.98 Cumhuriyet dnemi Batllama hareketinin ilk ve belirleyici evresi olarak

deerlendirilebilecek olan cumhuriyeti proje,

toplumsal yaamn her alann kuatma

amacyla, devlet eliyle bir dnya gr tesis etme ve bu grn ieriini de tamamen Bat referansyla doldurma emelindeydi. Bu tr bir giriimin, baka dncelere, baka ortak

95

Nilgn Toker, Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim, 2005, s.9296

Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.117 A.g.e, s.119 Murat Belge, Genesis, stanbul: letiim Yaynlar, 2008, s.199-203

97

98

32

referanslara gre yaama alkanlndaki bir toplumda sorunsuz kabullenilebilecek bir giriim olmad aktr.99 Kemalizm, 1930lara gelindiinde kesin biimini almakla birlikte beraber 1922den itibaren Ziya Gkalpin hars ve medeniyet ayrmndan beslenen topyekun ve dnsz bir modernleme ideolojisini savunmaktadr. Bu nedenle ttihat ve Terakki dneminde grlen sekler hukuk reformlaryla balanlan modernleme abalar, Cumhuriyet devrinde hz kesmeksizin en nemlisi kanunlarn sekler Bat hukukuna uygun hale getirilmesiyle devam ettirilmitir.100 Kemalist paradigmaya gre, temel ama, ada Bat uygarlna ulamak iin yerel kltrn zincirlerinden kurtulmann gerekliliidir.101 Toplumsal dzeyde milli kimlik, kltrel dzeyde pozitif bilime dayal sekler zihniyet ve laiklik, iktisadi dzeyde ise kalknma, devlet gdml ortak iyinin kendisinden tretildii unsurlar olarak tehis edilerek, her biri, ideal dzeyde Batl bir deere atfta bulunarak tanmlanr. Milli kimlik, Batl toplumlar gibi bamsz olmaya, sekler bak as ve laiklik ise Batl toplumlar gibi medeni olmaya ve nihayet kalknma, Batl toplumlar gibi mreffeh olmak arzusuna/idealine atfta bulunarak yerelden Batlya gei salanmak istenmitir.102

99


Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme - Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed.Mehmet . Alkan), stanbul: letiim, 2002, s.138101


102

Nilgn Toker ve Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.91-92

33

Hukukun seklarizasyonu ile aile hayatnn dzenlenmesi, kamusal yaamn ekillendirilmesi, Kemalist elitin dayand Batllama, milliyetilerin muasr medeniyet seviyesine kma zlemlerine yoldalk eden gl bir ideolojik bileeni oluturmaktadr. Bu nedenledir ki, siyasal-kltrel ayrmnn tesinde ve zerinde bir btn olarak Kemalizm, kendi zerinde 19. yzyl pozitivizminin izlerini srarla tamakta, devleti merkeziletirmek ve bunu gerekirse (ki genelde de hep gerekir, gerekmitir!) totaliter bir anlayla yapmak konusunda ttihat ve Terakkinin dnsel mirasna varis olmutur103 Kurtulu Sava kazanlr kazanlmaz, barr salanmasnn bile evvelinde, Mustafa Kemal dinin rolne dair fikirlerini kamusal olarak ifa etmeye balad ve bu ifay da ok tutarl bir ekilde yapt: slama kar olmadn; tam tersi, onu dinlerin en rasyonel ve doal olarak savunduunu beyan etti. Mustafa Kemal, ayn zamanda, gerek slamn papazlk ya da Tanr ile kul arasnda herhangi bir tr arac kurum tanmadn syleyerek, ateli bir biimde ruhban snfnn rolne saldrd. Bu tarz davrannn altnda yatan etmen ise, bilhassa konumlar devlet tarafndan tannmayan din adamlarn eletirerek, dini, devletin hegemonyas altna almak istedi. Sylevlerinin ulema kart belagat, ou kez dini siyasal amalar uruna kullanacak gericilerden gelen tehlikeler hakkndayken kendisi, belki de dini en ok siyasi ama balamnda kullanan kii olacakt:104 Kemalizm, daha ok, yeni devletin varlk temelini ve mantn ifade edici bir ideoloji oluturma amacndayd ve bu da, dinsel kurumlar ve pratikler zerinde kurumsallatrlm devlet denetiminde en gzel rneini bulmaktayd.105 Toplumun yaam tarzna, d grnmne, diline, alfabesine, dinledii mzii deitirmeye kadar varan dikey mdahaleye ilaveten, dinin btnyle devlet denetimine alnarak dini103

Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed.Mehmet . Alkan), stanbul: letiim, 2002, s.140104

Erik Jan Zrcher, Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.46105

Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed.Mehmet . Alkan), stanbul: letiim, 2002, s.139-140

34

kurumlarn zerkliine son verilmesine ve ad konulmam bir milli din oluturulmaya alld.106 Oluturulmaya allan bu milli din balamnda unutulmamas gereken olmazsa olmaz aba ise, Diyanet leri Bakanldr:Modernlemeyle birlikte en nemli referans kayna haline gelmi olan arasal akl vastasyla kurulacak olan ulus karsnda toplumda var olan din bir engel olarak tespit edildi. Diyanet leri Bakanl vastasyla modernlemeye uyumlu, bir doru din yorumu stratejik olarak yerletirilmeye alld.107

Trk modernlemesinin ileri gelen zelliklerinden birisini tekil eden laiklik, yani esas olarak, nceden var olan dinselliklere sava aan otoriter bir laiklikle birlikte, Diyanet leri Bakanl vastasyla din ehliletirilmek; kamusal hayat istenmeyen dini grnt ve uygulamalardan (modernlemeye uygun olmayan ve modern grnmeyen) temizlenmek istenmektedir.108 Diyanet leri Bakanl, Trk modernlemesinin din ayan oluturan bir kurum olarak ilk kurulduu gnlerden gnmze dein kurulu amac olan, devlete olan ballnn ifadesi olarak her zaman destek, tam destek uygulamasndan srarla vazgememi, belki de Trk modernlemesinin en sadk ve ilevsel kurumu olma zelliini srdrmektedir.109 Trk modernlemesinde laiklik ilkesine dayanan reform hareketlerine giriilerek, hedefi yeni insan, kimliinin ayrc unsuru din olan Osmanl kimlii karsnda Trk kimliini meydana getirmek biiminde anlalabilecek uygulamalara gidildi.110

106

Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.22107

Ferhat Kentel, Bir Direniin Anatomisi: Teorinin Raconunu Bozan Barts , Neslihan Akbulut (der.), rtlemeyen Sorun Barts, stanbul: Akder, 2008,s.34108

Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.36

109

tar Gzaydn, Diyanet: Trkiye Cumhuriyetinde Dinin Tanzimi, stanbul: letiim Yaynlar, 2009, s.273279110


35

Trk modernlemesinde bulunan laiklik sylemi, geleneksel ve dini olanla laik ve bilimsel (rasyonel) olan arasnda mutlak bir kartlk kurmutur. Bu sylem, bireyleri Batl hmanist, aydnlanmac deerleri benimsemeye, dnme ve muhakeme etme tarzn bilimsellik ve rasyonellik ltnde deitirmeye, halkn dnn, tarzn belirledii dnlen eyleri hurafe konumuna indirgeyerek bylelikle halkn sahip olduu inanlarn kknden yok etmeye ve yeni toplumun temeline pozitif ve deneysel bilimlerin bak asn yerletirmeye ynelik bir tasar, uygulama getirmitir. Laiki sylemin ana eksenindeki temel vurgu, dini siyaset-d, inanca dair her ey gibi zel alana ait klmaktr. Dinin kendisini ve uygulamalarn, devlet temelli olarak, meru ve meru olmayan (devlet asndan kabul edilebilir ve edilemez olarak; rnein zellikle askeri alanlarda, askerlik esnasnda slamn emri olan ve her Mslman iin yaplmak durumunda olan be vakit namaz ierisinde hutbeye [Trkiyedeki ou uygulamalar asndan ierisinde ekseriyetle Trk

modernlemesine ve modernletiricilerine ynelik gzellemelerin yaplabilecei umumi hitap edi barndrmaktadr] sahip olmadndan, denetlenilemezlii asndan izin verilmemekte iken, Cuma ve Bayram Namazlar, vacib yani farz kadar herkes iin zorunluluk iermedii halde, uygulama noktasnda izin alabilmitir) dini etkinlikler olarak tasnif etmek ister. Kemalist Trk Modernlemesiyle birlikte yeni Cumhuriyetin, yeni eitim kurumlarnn, boazlarna kadar geleneklerinin iine gmlm bulunan insanlara vermeyi planlad ey bilimin aydnldr:Toplum, bundan byle bilime gre dnecek, bilime gre yaayacakt: Yol gstericiler, medrese limleri, eyhler ve imamlar deildi: k Mekke'den gelmiyordu. Bundan byle yol gstericiler, bilim adamlar, retmenler ve aydnlard; aydnlarn kayna, Paris ve Londra, aydnln kayna okul ve niversiteydi. Aydnlar ve yeni entelektel nderler, bu yeni dnya grn geni halk ynlarna gtrme ateiyle yanp tutuan alkuu tipinde resmedildii zeregnll misyonerlere dntler. Bu misyoner aydn-brokratlarn amac apakt: Halka evrensel ya da "bilimsel" bir yaama tarznn amentsn alamak ve deyim yerindeyse onu "adam etmek".111111

Hsamettin Arslan, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, stanbul: Balam Yaynclk, 1995 ( Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, yayna hazrlayan: Sabahattin en), s.568

36

Bir zihniyet olarak modernlik kendisini, tm dnyada birbiriyle eklemlenmi iki nemli sre -sanayileme / kapitalistleme ve medenileme - vastasyla ve bunlarn temsil edildikleri bir ortak alan olarak kamusal alan vastasyla gstermektedir:112kamusal alan kavram tarihsel bir sre olarak modern toplumlarn rettii bir kavramdr. Bir amaya tekabl eder. Modern kapitalist ilikilerin selameti iin, eski olan, eskiden olan dinsel, etnik vb. kltrel aidiyetleri ve onlarn meruiyetlerini ama yolunda yaratlan bir kavramdr. Tanrnn yerine akln getii; rasyonel dnce ve karlarn renildii soyut bir alandr.113

Kamusal alan kavram, bir amaya tekabl eder: Modern kapitalist ilikilerin selameti iin, eski olan, eskiden olan dinseli, etnii vb. kltrel aidiyetleri ve onlarn meruiyetlerini almas gereken durumlar olarak betimler. Kamusal alan, Tanrnn yerine akln getii; rasyonel dnce ve karlarn renildii soyut bir alana tekabl eder.114 Bylesine bir kamusal alan olarak, modernlemenin vitrinini Osmanl aydnlar kadar Cumhuriyet dnemi aydnlar iin de sokaktaki gndelik yaam oluturmaktadr. Modern Trk insann var etmek amacyla ncelikle d grntnn Bat standardna gre dzenlenmesine giriilmitir.115 Kemalistlerin Trkiye toplumunu modernletirmeye dair giritikleri byk giriimlerden birisi de aile hukukunun tam laikletirilmesidir; dini nikhn ve okeliliin kaldrlmasyla halkn gnlk yaamna mdahale edilmekteydi. Toplumun laikletirilmesinde de ok daha ileri gidilecektir.116 Gemile ilikilerin kopartlmasn amalayan bu reformlarn arasnda, en etkili olanlardan birisi de Harf nklb olmutur: Alfabeyi deitirmek, devrime maruz kalan bir kuak112



A.g.e, s.31

115

Seil Deren, Kltrel Batllama , Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.387116


37

asndan o zamana kadar yazlm btn yaptlar eriilmez ve yasakl hale getirmi, bir sonraki kuak asndan ise okunmaz/anlalmaz hale sokmutur. Bu, dnlebilecek en kktenci kltr deitirme giriimidir. nk slam dininin de, ykseltilmek istenen Trk milliyetilii nda yeniden biimlendirilmesini ima etmektedir. Harf nklbn, Cumhuriyetin ilk on ylnda dil stnden denenen, uygulanmaya allan slamiyeti Trkletirme hareketleri balamnda deerlendirmek gerekir.117 Kemalist reformlar, 1913-1918 yllarndaki reformlar gibi, toplumu laikletirmeyi ve modernletirmeyi amalyordu:Eyll 1925te tekke ve zaviyeler kapatld ve Kasm aynda fes yasakland; yerini Bat tarzndaki apka ya da kep ald. Bu giriimler halkn inat direniiyle karlat. Tekke ve zaviyeler Mslmanlarn gnlk yaamnda nemli bir rol oynamaktayd ve apkaya Hristiyan Avrupann bir simgesi gzyle baklyordu. Bu direnii bastrmada stiklal Mahkemeleri kendilerine den rol oynad. Takrir-i Skn gereince yaklak 7500 kii tutukland ve 660 kii idam edildi.118

Osmanl mparatorluunda tebaann giymesine izin verilen elbiselerden, hatta bunlarn renklerinden rtbe, kken, etnik ve dini kimlik aka anlalabiliyordu. Cumhuriyet reformlaryla gelen apka ve kravat, moda unsuru olmann ok tesinde, dini, etnik ve toplumsal (kentli-kyl) farkllklar eritip ortadan kaldran bir nitelik kazanm ve devlete sadakati gsteren bir laiklik niformas haline gelmitir. Bunun haricinde uygulamalar ise, devlete boyun ememek olarak nitelendirilecek ve iddetle cezalandrlacaktr. Giyim, kuamn Cumhuriyet reformlarnn araclyla Cumhuriyet ideolojisinin bir paras olmas, kltrel olanla siyasi olann i ie gemiliini belirgin hale getirmitir. Batlln apkayla temsil edildii bir toplumda, dindarlk da kadn iin barts, erkek iin ise belli sakal biimleriyle temsil edilegelmitir.119117

Mete Tunay, kna (inandrma) yerine tecebbr (zorlama) - Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.92-94118



38

Bu noktada Kemalist modernlemecilerin apka konusundaki srarlarn modernleme abalar asndan anlamlandran bir alnt olmas babnda; Almanyann Ankara Bykelisi Rudolf Nadolny apka inklbn u szlerle rapor etmitir:Trk devrim hareketi, bilindii dier hedeflerinin yan sra, eski ve tamamyla slam dinine dayal Trk kltr ve devlet anlayn ykmay da kendisine grev edinmitir. Devrim hareketi, bunu gze batan slam-Dou adetlerini ortadan kaldrmak suretiyle grnte de vurgulamak ve Trkiyenin bu adan da Avrupal olduunu anlatmak abasndadr.120

Kemalizm, dinin, sosyal snflarn ve etnik kimliklerin grnr kimlikler olarak kamusal alanda yer almasna kar iddetli biimde tepki gstermitir. Kemalizm, bunlarn varlklaryla devletin bekasn tehlikeye atacana dair gl bir inan tamtr.121 Kemalizm, otoritenin blnmez birliine inanrken, daha sonra devletin, lkesi ve milletiyle blnmez beraberlii formlne dnecek birlik ve beraberlik gerei, znde devlet otoritesinin paylalmazln ve blnmezliini de ifade etmektedir. Bu noktada, Mustafa Kemal, apka nklabn ilan ettii Kastamonuda yapt konumasnda, eyh ve din adamlarnn kamusal alanlarda trensel giysiler giyerek sadece devlet tarafndan atanm

120



39

memurlara ait olan otoriteyi gaspettiklerini122 iddia etmesiyle paylalamayacak otorite konusunda rakip olabilecek en nemli hasma da iaret etmektedir.123 Atatrk nklaplar ad altnda sonradan dondurulan, yaplm olan tm reformlar, modern bir toplum meydana getirmek kadar, tarihi ve kltrel kaynaklarnn tanm devletin denetiminde olan bir insan tr meydana getirmeyi de hedeflemekteydi. Devlete bir toplum retmek ve retilen bu toplumu durmakszn slaha dayal bir denetim altnda tutmak.124 Kemalist modernleme tecrbesi, tam anlamyla Edward Saidin deyimiyle, modern arkn kendi arkllatrlmasna katlmasnn bir rneidir.125Avrupa modernlemeleri ve zellikle Fransz modernlemesi deneyiminin sonuundan hareketle Trkiyede, toplumun hi yaamad bir sre iletilmeye allmtr.126

122

Ayn mealde bir sulamaya Said Nursi de maruz kalmtr. Yani devlet tarafndan atanm memurlar, imamlar varken, Said Nursinin izinsiz bir ekilde, din adna ortaya kp kamusal alanda yapt otoritenin gasb sulamasna maruz kald bir sual ve buna karlk verdii cevap: Eer deseniz: Bu hrmet ve makam ve tevecch, vazife banda olduu vakte mahsustur ve vazifedarlara hastr. Sen vazifesiz bir adamsn; vazifedarlar gibi milletin hrmetini kabul edemezsin! Elcevab: Eer insan yalnz bir cesedden ibaret olsa ve insan dnyada lyemutane daim kalsa ve kabir kaps kapansa ve lm ldrlse, o vakit vazife yalnz askerlik ve idare memurlarna mahsus kalrsa; sznzde dahi bir mana olurdu. Fakat madem insan yalnz cesedden ibaret deil. Cesedi beslemek iin; kalb, dil, akl, dima koparlp o cesede yedirilmez, onlar imha edilmez. Onlar da idare ister. Ve madem kabir kaps kapanmyor ve madem kabrin br tarafndaki endie-i istikbal her ferdin en mhim mes'elesidir. Elbette milletin itaat ve hrmetine istinad eden vazifeler, yalnz milletin hayat- dnyeviyesine ait itima ve siyas ve asker vazifelere mnhasr deildir. Evet yolculara seyahat iin vesika vermek bir vazife olduu gibi, ebed tarafna giden yolculara da hem vesika, hem o zulmatl yolda nur vermek yle bir vazifedir ki, hibir vazife o vazife kadar ehemmiyetli deildir. Byle bir vazifenin inkr, lmn inkryla ve her gn davasn, cenazelerinin mhryle imza edip tasdik eden otuzbin ahidin ehadetini tekzib ve inkr etmekle olur. Madem manev hacat- zaruriyeye istinad eden manev vazifeler var. Ve o vazifelerin en mhimmi, ebed yolunda seyahat iin pasaport varakas ve berzah zulmatnda kalbin cep feneri ve saadet-i ebediyenin anahtar olan imandr ve imann ders ve takviyesidir. Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.173123

Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.24124

A.g.e, s.18 Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.117

125

126


40

1930 Aralknda gerekleen Menemen olay, dini kamusal alandan dlayan reformlara kar geleneki-dini bir tepki hareketi olarak deerlendirilerek, o dnemde, muhalefetin gelimesinden endie duyan Kemalist rejimin sertlemesi iin hayati bir vesile olmutur. Laik Cumhuriyet artk kendini tanmlarken kurucu ilevi olan dini ayaklanmalar sicilinde temsili nem tayan Menemen Olayn unutmayacak ve her daim emsal gsterecektir.127 Kemalist elit bir yandan tm gcyle Trkiye toplumunu modernletirmeye abalarken bir yandan da, tam da urat bu medeniletirme projesinin snrlarn izmeye alyordu. Trkiye toplumunun homojen biimde Batllamas gereine inanan Kemalistler, bu dnmn, toplumsal katmanlarn zerklemesini de beraberinde getireceinin

bilincindeydiler. Bu nedenle, Trkiye toplumunun gerekten Batllamasndan, kendi iinde ayrmasndan, zerindeki homojenlik rtsn atmasndan ve devletten giderek zerkleen bir dinamik kazanmasndan byk huzursuzluk duyan Kemalistler, daima modernleme konusunda temkinli davranmak zorunda kalmlardr. Kemalistlerin ierisinde bulunduklar en byk elikilerinden birisi, topluma Batllama hedefini byk lde empoze ederken, bunun kendine zg bir Batllama olmas iin de bir o kadar titiz davranmalardr:128 Trkiyede yaanan modernitenin paradoksal sonucu aslnda. nsanlar modernletirmeye alyorken, onlar da modernleiyorlar ama ynetimi elinde bulundurann hesap ettii, istendii gibi deil istedii gibi129 modernleiyorlar.130Din meselesi mesela nsanlarn 1400, 2000 yllk din algs iinde birtakm ortak hikyelerini bulmak mmkn. Savunmac dilin beslendii kaynaklardan biri olarak slami retiyi, gelenei ve dili dnelim rnein Allaha teslim olmak, Allahtan baka Tanr tanmamak Bu ilke ve inanca gre, mutlak gc bu dnyann tesinde, bir mutlak hkim olarak Allaha braktnz zaman sizin bu dnyadaki esiz kapasitesiniz de ortaya kyor aslnda. Bu dnyadaki kimseye biat etmemek, kle127

Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.24128

A.g.e, s.23

129

Modernlik, kendimize malettiimiz, uyarladmz, yeniden rettiimiz, tamamlanmayan dinamik bir sre olarak karmza kmakta ve srekli olarak etik ve estetik deerlerin potasnda ekillenmektedir. Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.15. Vurgular tezi yapan kiiye aittir. 130 Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.37

41

olmamak ve srekli olarak zgrl dnmek131 Mutlak hkimiyeti hibir zaman dokunamayacanz bir kutsalla atfettiiniz zaman, yeryzndeki btn kutsallklar ortadan kalkyor zaten. Btn insanlarn ilikilerini de yeniden dnmek132 mmkn oluyor bylece.133

Devrimci sil batan, sylem ve eylemleri, modern tarihsellii zayf toplumlarn gemilerinden kopmak ve yeniyi yakalamak istencini ifade etmektedir. Zaman kavram zerinden gidersek, bu toplumlar imdiki zamanlaryla bark olmayan, bugnlerine yabanclam toplumlardr.134

131

Bu dnyada kimseye biad etmemek, kimsenin klesi olmamak, srekli zgrlnn peinde komak ayn zamanda kimsenin de hrriyetini snrlamamak, engel olmamak Said Nursi asndan imann olmazsa olmaz zelliklerindendir: S- Nasl, hrriyet imann hassasdr? C- Zira rabta-i iman ile Sultan- Kinat'a hizmetkr olan adam, bakasna tezelll ile tenezzl etmeye ve bakasnn tahakkm ve istibdad altna girmeye, o adamn izzet ve ehamet-i imaniyesi brakmad gibi; bakasnn hrriyet ve hukukuna tecavz etmeyi dahi o adamn efkat-i imaniyesi brakmaz. Evet bir padiahn doru bir hizmetkr, bir obann tahakkmne tenezzl etmez. Bir bareye tahakkme dahi, o hizmetkr tenezzl etmez. Demek iman ne kadar mkemmel olursa, o derece hrriyet parlar. te Asr- Saadet... Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 1995, s.23 132 Zikri geen, btn insanlarn ilikilerini yeniden dnmek slami itikadn ilk paras saylabilir. Zira bir insann Mslman olmas iin gerekli en nemli ey lailahe illallah kelimesini, eskilerin tabiriyle dil ile ikrar, kalp ile tasdik etmesidir. barenin banda bulunan la kelimesi ile cmle olumsuzlanarak hibir ilah yoktur ancak Allah vardr anlamna gelmektedir. Tabiri dierle slama giren bir insan iin artk her ey olduu ekliylen deil de ancak Allahn istedii, raz olduu ekli ile var olabilir, bir Mslman yaad hayat ancak Allahn marziyyatna uygun hale getirdii, getirebildii nisbette gerek ve hakiki Mslman olabilir: Kur'ann tecellisiyle ok nev'ler silindi, hakikatlar ykld. Onlara bedel, yeni yeni nev'ler, hakikatlar teekkl etti. Evet zaman- cahiliyete bak! O zamanda btn nev'ler mill rabtalar zerine teekkl ettii gibi, itima hakikatlar da taassub-u kavm zerine bina edilmiti. Kur'ann tecellisiyle o rabtalar kesildi, o hakikatlar tahrib edildi. Onlara bedel, din rabtalar zerine yeni nev'ler ve hakikatlar ihdas edildi Said Nursi, arat-l 'caz, stanbul: Envar Neriyat, 2001, s.65 133 Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.126134


42

C. Bir Gndelik Hayat Mdahalesi Olarak apka nklb Edward Hallett Carr, Tarih nedir? adl kitabnda, Biz gemii ancak gnmz asndan inceleyebilir, gemii anlaymz bugnn gzleriyle oluturabiliriz. der.135 Bu gr anlaml klan birok tarihi rnek verilebilir. Gemii o gnn artlarna gre

deerlendirebiliriz ancak bunu yaparken de yine bugnk dncelerimizden ve bak amzdan kopmamz mmkn deildir. Bu blmde, bir gndelik hayat mdahalesi olarak deerlendirilmesi gereken apka nklabnn, en genelde, tarih yazm asndan, tarihin yazlrken hangi srelerden getiini, tarihin nasl ve hangi olaylarla tahrif edildiini, Trk Devriminin geliim sreleri ve zelde de apka nklabnn nedenleri, nasl yapld ve sonrasnda oluan tepkiler zerinden bir okumas yaplmaya allacaktr. ncelikle apka nklab olarak adlandrlan vakann tarihi sre ierisinde nasl vuku bulduunu inceleyelim: apka nklab, Mustafa Kemal tarafndan apkann Kastamonu ve nebolu gezisinde halka tantlmasndan sonra, 25 Kasm 1925te apka giyme zorunluluuyla devam eden, fes

giymeyi tamamen yasaklayan srece verilen isimlendirmedir. Fakat bu srece gelene kadar birok farkl alanda dzenlemelere gidilmi ve inklaplar bundan sonra da devam etmitir. Osmanl Devletinin 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Batllamaya balamasn daha gerilere gtrmek mmknse de, mparatorlukun kurumlar ve hukuk sistemiyle topyekn bir reform hareketine girimesi Tanzimat Dnemiyle balamaktadr. Bu dnemden itibaren

135

Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s. 29

43

Osmanl aydnlarn ve devlet adamlarn bir ka nesil derinden etkileyecek olan soru, devletin gerileme ve knn nasl durdurulacadr. Osmanlda, Batllama tartmalar iki temel dnce akm erevesinde gelimitir: Bu akmlardan ilkini oluturanlarca, Osmanlnn kurtuluu Batllamakta grlm, Batnn sanayi ve teknolojisiyle birlikte kurumlarnn ve medeniyetinin de kabul edilmesi gereklilii savunulmutur. kinci akm taraftarlar ise, Bat sanayi ve teknolojisinin alnmasna taraftar olmakla birlikte Bat kurumlarnn ve medeniyetinin slam medeniyeti yerine gemesine iddetle kar km, bu tr bir reform hareketini, mukallitlik (yknmecilik) olarak nitelendirmilerdir. Tark Zafer Tunayann, slamc Cereyan diye nitelendirdii bu ikinci akmn mensuplar iin Tanzimatla gndeme gelmeye balayan Batllama hareketi, Said Halim Paann ifadesiyle, inanc, his ve ananesi, ilim ve fenni tamamen taklitten ibaret sahte bir dnya kurulmasna yol amaktadr.136 Osmanlnn son yzylnda cereyan eden bu tartma Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte topyekn Batllama taraftar saylabilecek olanlar lehine sonulanmtr. Cumhuriyet aydnlar ve devlet adamlar iin Batllamak artk

ferhat kentel-ali bedir- tez- said nursi teolojisinde gündelik hayat

Documents