191

192

YaþamýmýzdakiElektrik

Yaþamýmýzdaki elektriði daha iyi anlayabilmek için önce te-mel terimlerin tanýmlarýný öðrenelim.

Elektrik Santrali: Az donanýmlý elektrik fabrikasýdýr.

Hidroelektrik Santrali: Su gücüyle çalýþan makinelerleelektrik üreten merkezdir.

Akarsularýn üzerinde kurulan barajlarda toplanan su ile ça-lýþan hidroelektrik santrallerinin en büyükleri Keban, Atatürk,Sarýyar, Hirfanlý’dýr.

Termikelektrik Santrali: Kömür, petrol, doðal gaz gibi ya-kýtlardan elde edilen ýsý enerjisinden elektrik üreten elektrik san-tralleridir. Yataðan, Soma, Afþin-Elbistan kömürle, Hamitabatdoðal gazla çalýþan termikelektrik santrallerimizdir.

Termikelektrik santrallerinden elde edilen elektriðe de ter-mik elektrik denir.

Nükleer Reaktör: Atomlarýn parçalanmasýndan yararlanýla-rak elektrik enerjisi elde eden kaynaklardýr. Buralarda elde edi-len elektriði daðýtan merkeze de nükleer santral denir. Ülkemiz-de nükleer santral yoktur.

Bunlarýn dýþýnda rüzgâr, dalga ve güneþ enerjilerinden deelektrik elde edilir. Ülkemizde rüzgâr enerjisinden elektrik eldeeden küçük kuruluþlar vardýr. Ancak dalga enerjisi kullanýlma-maktadýr.

Elektrik santrallerinde üretilen elektrik evlere, fabrikalara,okullara, hastahanelere, iþ yerlerine elektrik hatlarýyla taþýnýr.Elektrik enerjisi aþaðýda anlatýlan basit bir elektrik devresindeolduðu gibi elektrik santrallerinden baþlayýp evlerimize, fabrika-lara, okullara, hastahanelere ve iþ yerlerine kadar uzanan, ora-lardan tekrar santrallere dönen kapalý bir devrede taþýnýr.

Elektrik çarpmasýna karþý alýnacak önlemlerin çok iyi bilin-mesinin yaný sýra bir kaza durumunda da neler yapýlmasýný çokiyi bilmemiz gerekir.

193

Basit Bir Elektrik Devresi

Yukarýdaki gibi basit bir elektrik devresi yapabilmek için pil,ampul, anahtar ve baðlantý kablosu gibi devre elemanlarýna ih-tiyaç vardýr.

Bir elektrik devresinin resmini çizmek yerine sembolikolarak gösterimi daha kolay ve daha az zaman alýr. Devre ele-manlarýnýn sembolik gösterimleri tüm dünyada ortaktýr. Böylecedünyanýn her tarafýnda elektrikle uðraþan kiþiler tarfýndankolaylýkla anlaþýlýr. Aþaðýdaki tabloda bazý devre elemanlarýnýnresimleri adlarý ve sembolleri verilmiþtir.

Basit bir elektrik devresinde bulunan her bir devre elemaný-nýn ayrý ayrý görevleri vardýr.

Þimdi bu görevleri bir tablo yardýmýyla belirtelim.

Akü, pil, batarya gibi aletler elektrik enerjisi kaynaðý olma-sýna raðmen, günümüzde genellikle þehir cereyaný adýný verdi-ðimiz elektrik enerjisi, elektrik santrallerinde üretilip evlerimize,okullarýmýza, iþ yerlerimize yani yaþamýn her alanýna bazen di-reklerin üzerinden bazen de yer altýna döþenmiþ kablolararacýlýðýyla ulaþýr.

DevreElemaný

Devre Elemanýnýn Görevi

Pil Devreye elektrik enerjisi saðlar.

AmpulÜzerinden elektrik enerjisi geçtiðinde çevreyeýsý ve ýþýk yayar.

Anahtar Elektrik devresini açýp kapatmaya yarar.

BaðlantýKablosu

Plastik bir madde içindeki bakýr telden oluþurve elektrik enerjisin taþýnmasýný saðlar.

��

����������� ��������

���

�����

���

������������

��

���������� ������ ��� ���������� ������ ������������ �������� �����

HiçDüþündünüz mü?

Yaþamýmýzý yön-lendiren elektrik, evleri-mize kadar nasýl ulaþý-yor?

Elektrik enerjisi ta-þýyan teller, kablolar negibi özellikler taþýmalý-dýr?

194

Elektrik enerjisinin taþýndýðý kablolarýn iç kýsmý metal, dýþýn-daki kýsmý ise plastiktir.

Yalýtkanlar Sizi Korur

Acaba kablolar cisimlerin iletkenlik ve yalýtkanlýk özelliðin-den yararlanýlarak mý yapýlmýþtýr?

Þimdi bunu anlamak için aþaðýdaki gibi bir test devresi ku-ralým.

Devrede test uçlarý arasý-na metal iðne veya alü-minyum folyo koyduðu-muzda ampul ýþýk verir,kâðýt parçasý veya porse-len tabak koyduðumuzdaise ampul ýþýk vermez.

Dolayýsýyla metal iðne ve alüminyum folyo gibi maddelerüzerlerinden elektrik enerjisinin geçmesine izin vermiþ, kâðýtparçasý veya porselen tabak gibi maddeler ise üzerlerindenelektrik enerjisinin geçmesine izin vermemiþtir.

Elektrik enerjisini bir yerden baþka bir yere ileten maddele-re "iletken madde", iletmeyen maddelere ise "yalýtkan madde"denir.

Buna göre kablolarýn iç kýsmýnýn metal tel, dýþ kýsmýnýn iseplastikten yapýlmasýnýn sebebi metallerin iyi iletken, plastiklerinise iyi yalýtkan olmasýdýr.

Kablolarýn içindeki metal teller genellikle diðer metallerdendaha ucuz olan bakýrdan yapýlýr. Þehirler arasý elektrik iletimindeise hafif olduðundan alüminyum kullanýlýr. Bakýrýn yanýnda de-mir, alüminyum, altýn, gümüþ gibi diðer metaller de iletken mad-delerdir. Yalýtkan maddelere örnek ise cam, kuru tahta, kâðýt,plastik gibi maddeler verilebilir.

Yukarýda þemada iletken ve yalýtkan, katý ve sývý maddelerverilmiþtir. Acaba gazlar da iletken midir? Gazlar normal þartlar-da yalýtkandýr ancak uygun þartlar saðlandýðýnda iletken hâlegelebilirler.

����������������

����������� ���������

�������� ����!������! "�"�!�����!��"���#����$%

&�'������� ����������!��'�����%

(���������������

����(������ ��(������

��)���!����������%

�������!������!*��!��+��!�������%

,����-���

HiçDüþündünüz mü?

Altýn, gümüþ vedemir metalleri de çokiyi iletken olmalarýnaraðmen kablo yapýmýn-da niçin bakýr ve alü-minyum metalleri kulla-nýlýr?

Altýn, gümüþ vedemir metalleri maliyet-leri yüksek olduðu içinkablo yapýmýnda tercihedilmezler.

Ayrýca demir aðýrve paslanma özelliðinesahip olduðu için elek-trik enerjisi iletimindetercih edilmeyen birmetaldir.

195

Örnek 65

Aþaðýdaki maddelerden hangisi elektrik enerjisini iletmez?

A) B)

C) D)

Altýn, demir ve gümüþ gibi metaller elektrik enerjsini iletebildikleri için iletkendirler.

Plastik maddeler yalýtkan olduklarý için elektrik enerjisini iletemezler. Yanýt A'dýr.

Çözüm

Örnek 66

Aþaðýdaki maddelerden hangisi elektrik enerjisini iletir?

A) Saf su B) Þekerli su C) Limonlu su D) Cam parçasý

Saf su, þekerli su ve cam parçasý, elektrik enerjisin iletmeyen maddelerdir.

Limonlu su ise elektrik enerjisini iletir. Yanýt C'dir.

Çözüm

Örneðin kuru hava yalýtkandýr. Ancak yýldýrým, þimþek gibiçok yüksek elektrik enerjisiyle iletken hâle geçebilmektedir.Havanýn iletken hâle geçebildiði göz önünde bulundurularakyüksek gerilim hatlarýndan uzak durulmalýdýr.

Evlerimizde kullandýðýmýz floresan lambalar da gazlarýniletkenlik özelliði kazanmasýndan yararlanýlarak yapýlmýþtýr.

Plastik top Gümüþ kaþýk

Altýn yüzükDemir ataþ

196

Ýnsan vücudu da iyi bir iletkendir. Yalýtýmý yapýlmamýþ birelektrikli aletin kablosuna dokunursak elektrik çarpmasý mey-dana gelir.

Elektrik enerjisinin bize zarar vermemesi için elektriklialetlerin iletken kýsýmlarýnýn, kablolarýn, prizlerin ve fiþlerindoðru bir þekilde yalýtýlmýþ olmasý gerekir.

Bu duruma örnek olarak prizlerin yalýtkan bir madde olanplastik veya seramik ile kaplanmasý, daha önce belirttiðimiz gi-bi kablolarýn elektrik enerjisini ileten metal tellerinin üstlerininplastikle kaplanmýþ olmasý verilebilir.

Elektrik çarpmasýna karþý alýnabilecek önlemler þun-lardýr:

1. Elektrik düðmelerine, prizlere ve elektrikle çalýþan aletlereýslak elle dokunulmamalýdýr.

2. Yuvasýndan çýkmýþ, telleri açýkta kalmýþ priz ve elektrikdüðmeleri tamir ettirilmelidir.

3. Prizlere emniyet kapaðý taktýrýlmalýdýr.

4. Evlerde topraklý priz kullanýlmalýdýr.

5. Binalarda otomatik sigorta kullanýlmalýdýr. Þayet sigortalarotomatik deðilse daima orijinal malzeme kullanýlmalýdýr.

6. Elektrikli ev aletleri, kullaným talimatlarýna uygun kullanýl-malýdýr.

7. Elektrikli aletlerin açma-kapama düðmeleri kapalý konum-da iken fiþleri prize takýlmalý ya da prizden çekilmelidir.

Örnek 67

I. Pil: Elektrik enerjisinin taþýnmasýný saðlar.II. Anahtar: Elektrik devresini açýp kapamaya yarar.

III. Ampul: Çevreye ýsý ve ýþýk yayan devre elemanýdýr.IV. Kablo: Elektrik enerji kaynaðýdýr.

Yukarýda devre elemanlarý ve görevleri eþleþtirilmiþtir.

Hangi eþleþtirmeler doðrudur?

A) I ve II B) II ve III C) II ve IV D) III ve IV

Basit bir elektrik devresinin devre elemaný olan pil, elektrik enerjisi kaynaðýdýr.Kablo ise elektrik enerjisinin taþýnmasýný saðlar.Bunu göre II ve III. eþleþtirmeler doðru I ve IV. eþleþtirmeler yanlýþtýr. Yanýt B'dir.

Çözüm

197

8. Sigortalar kapatýlmadan elektrikle ilgili hiçbir iþlem yapýlma-malýdýr. (Tamir, ampul, düðme ya da priz deðiþtirmek gibi.)

9. Tatil gibi nedenlerle ev uzunca bir süre terk edilecekse si-gortalar kapatýlmalýdýr.

10. Saç kurutma makinesi ve elektrikli ýsýtýcý gibi elektrikli aletlerbanyo küvetinin ve lavabonun yakýnlarýna konulmamalýdýr.

11. Islak ortamlarda elektrikli aletler çalýþtýrýlmamalý, banyodasaç kurutma makinesi kullanýlmamalýdýr.

12. Ekmek kýzartma aleti, kahvaltý masasýna alýnmamalýdýr. Ýçin-de sýkýþan ekmek dilimi çatal ve býçak benzeri iletken nes-nelerle çýkartýlmamalýdýr. Ancak fiþi prizden çekildikten son-ra uygun araç kullanýlarak çýkartýlmalýdýr.

13. Sýcak ütü, kablosunun üzerine konmamalýdýr.

14. Elektrikle uðraþan bir kiþi ayaklarýnýn altýna yalýtkan bir nes-ne koymalý, kalýn lastik ayakkabýlar giymelidir.

15. Yüksek elektrik enerjisi taþýyan elektrik hatlarýndan uzakdurulmalýdýr. (20 metreden daha yakýnýna yaklaþýlmamalý-dýr.)

16. Elektrik hatlarýnýn yakýnýnda uçurtma uçurulmamalýdýr. Bu-na raðmen uçurtma elektrik tellerine asýlý kalýrsa uçurtmayýalmaya kalkýþýlmamalýdýr.

17. Evimizin yakýnýndan ya da üstünden elektrik hattý geçiyor-sa televizyon antenleri, bu elektrik tellerine yakýn bir þekil-de yerleþtirilmemelidir.

18. Elektrik hatlarý çevresinde top oynamamalýdýr. Þayet top,elektrik tellerine takýlarak tellerin üzerinde kalýrsa sopa yada benzeri nesnelerle oradan almaya kalkýþmamalýdýr.

19. Çeþitli nedenlerle kopan, sarkan elektrik tellerine yaklaþýl-mamalýdýr. Sarkan, kopan elektrik telleri bir su birikintisi iletemas hâlinde ise bu su birikintisine kesinlikle girilmemeli-dir.

20. Yýldýrým ve þimþek bir elektrik enerjisi olduðundan yaðýþlý vefýrtýnalý havalarda;

Aðaç altýnda durulmamalýdýr.Elektrik ve bayrak direklerine yaklaþýlmamalýdýr.Açýk alanlarda oynamamalý, yürümemelidir.Uçurtma uçurtulmamalý,Yüzülmemelidir.

Çünkü yýldýrým çarpabilir.

AÇIK

KAPALI

198

Hangi Maddeler Elektrik Enerjisini Ýletir?

Yandaki elektrik devresinde test uçlarý ara-sýna konulan aþaðýdaki maddelerin iletken-liðini ya da yalýtkanlýðýný, maddelerin iletkenya da yalýtkan olma özelliðine göre ampu-lün ýþýk verip vermediðini tablo üzerinde be-lirtiniz.

Kullanýlan madde Ýletken Yalýtkan Ampül yandý. Ampül yanmadý.

Çinko tel

Kuru tahta parçasý

Seramik saksý

Þekerli su

Demir toplu iðne

Madenî para

Porselen bardak

Limonlu su

Plastik tarak

,�����-���

Örnek 68

Çözüm

Kullanýlan madde Ýletken Yalýtkan Ampül yandý. Ampül yanmadý.

Çinko tel – –Kuru tahta parçasý – – Seramik saksý – –Þekerli su – –Demir toplu iðne – –Madenî para – –Porselen bardak – –Limonlu su – –Plastik tarak – –

199

Örnek 69

Aþaðýdakilerden hangisi elektrik kazalarýnýn çýkma nedenlerinden biri olamaz?

A) Bir prize birden fazla fiþ takýlmasý

B) Nemli ortamlarda elektrikli cihazlar kullanýlmasý

C) Prizlere metal madde sokulmasý

D) Yýpranmýþ kablolarýn yenilenmesi

Bir prize birden fazla fiþ takýlmasý hâlinde kablolar aþýrý ýsýnarak yangýna sebep olabilir.

Metaller iyi iletkenlerdir. Bu nedenle prizlere metal madde sokulmasý elektrik çarpmasýnaneden olur.

Nemli ortamlarda elektrikli aletlerin kullanýlmasý da elektrik kazalarýna neden olabilir.

Yýpranmýþ kablolarýn yenilenmesi ise elektrik kazalarýný önler. Yanýt D'dir.

Çözüm

Örnek 70

Elektrik çarpan birini kurtarmak için öncelikle aþaðýdakilerden hangisi yapýlmalýdýr?

A) Ayaðýna sirke dönmekB) Çýplak elle tutarak çekmekC) Çelik bir býçakla kabloyu kesmekD) Elektriði kesmek için sigortayý kapatmak

Elektrik çarpan kiþiyi kurtarmak sigorta kapatýlarak elektrik kesilmeli ya da yalýtkan birmadde kullanýlarak kiþinin elektrikle temasý kesilmelidir. Yanýt D'dir.

Çözüm

Þekildeki devrede ampulün ýþýk verebilmesi için yalýtkan olan plastik kablo yerine iletken olangümüþ kablo kullanýlmalýdýr. Yanýt C’dir.

Çözüm

Yandaki devrede ampulün ýþýk vermesi için aþaðýdakilerdenhangisi yapýlmalýdýr?

A) Gümüþ tel yerine bakýr tel kullanýlmalý.

B) Bakýr tel yerine plastik kablo kullanýlmalý.

C) Plastik kablo yerine gümüþ tel kullanýlmalý.

D) Gümeþ tel devreden çýkarýlmalý.

200

Ýletkeni Deðiþtir, Ampulün Parlaklýðý Deðiþsin

Direnç Nedir?

Maddelerin elektrik enerjisinin iletimine karþý gösterdiklerizorluða "direnç" denir. Direncin birimi Ohm'dur ve (Ω) sembolüile gösterilir. Direncin elektrik devrelerindeki gösterimi yandaverilmiþtir.

Biliyoruz ki bir madde elektrik enerjisini iletiyorsa iletkenmadde, iletmiyor ise yalýtkan maddedir. En iyi iletken bile yapý-sýndan dolayý elektrik enerjisi iletimine karþý zorluk gösterir. Ya-lýtkan maddelerin ise elektrik enerjisi iletimine karþý gösterdiðizorluk daha fazladýr. Buna göre yalýtkan maddelerin direnci, ilet-ken maddelerden daha büyüktür.

Ýletken maddelerin dirençleri birbirine göre farklýlýk göster-mektedir. Örneðin demir ve gümüþ iletken maddelerdir. Ancakayný uzunluk ve kesit alana sahip demir ve gümüþün dirençlerifarklýdýr. Gümüþün iletkenliði demirden fazla olduðu için, demir-den daha az bir dirence sahiptir. Buna göre;

Bir iletkenin direnci;

• Ýletkenin cinsine• Ýletkenin uzunluðuna

• Ýletkenin dik kesit alanýna baðlýdýr.

• Cinsi ve kesiti ayný olan metal tellerden boyu uzunolanýn direnci büyük, boyu kýsa olanýn direnci küçüktür.

• Cinsleri ve boylarý ayný olan metal tellerden kalýn (kesitalaný büyük) olanýn direnci küçük, ince (kesit alaný küçük)olanýn direnci büyüktür.

Buna göre direnç bir iletkenin boyu ile doðru, kesit alan ileters orantýlýdýr.

Ayný metalden yapýlmýþ boy ve kesit özellikleri verilen tel-lerin dirençleri aþaðýdaki tabloda belirtilmiþtir.

�������� ��*�����

.����*���"-"� .����*���"#"�

������� /'������

.����*���"-"� .����*���"#"�

.����-

Uzun tel Kýsa tel Kalýn tel Ýnce tel

Direnci büyük

Direnci küçük

201

Yukarýda verilen þekiller ayný iletken telden kesilerek yapýlmýþtýr.

Buna göre bu tellerden hangisinin direnci en küçüktür?

A) I B) II C) III D) IV

Þekiller ayný iletken telden kesilerek yapýldýðý için tellerin cinsi ve kesitleri aynýdýr. Buna göretellerin uzunluklarýna bakýlarak dirençleri hakkýnda bir yorum yapýlabilir. I. telin uzunluðu 10cm, II. telin uzunluðu 40 cm, III. telin uzunluðu 150 cm, IV. telin uzunluðu 28 cm olduðunagöre uzun telin direnci büyük, kýsa telin direnci küçük olacaktýr. I. telin uzunluðu en kýsa ol-duðundan direnci en küçüktür. Yanýt A'dýr.

0�*�

0�*�

0�*�0�*�0�*�

1

(

2

3�*�3�*�

3�*�3*�

3�*�3�*�

3�*�3�*�1 (

221

(

45�*�

222

6�*�

6�*�

6�*�

6�*�

6�*�

6�*�

6�*�

27

(

1

Örnek 71

Çözüm

Örnek 72

Aþaðýda uzunluklarý (L) ve kesit alanlarý (S) olarak verilen ayný maddeden yapýlmýþ tel-lerden hangisinin direnci en büyüktür?

A) B)

C) D)

Bir iletkenin direnci boyu ile doðru, kesit alaný ile ters orantýlýdýr.

Buna göre uzunluðu en büyük ve kesit alaný en küçük olan telin direnci en büyük olacaktýr.Boyu en uzun, kesit alaný en küçük olan tel, B seçeneðinde verilmiþtir. Yanýt B'dir.

0�8

3��

0�84��

4�8�

4�80��

Çözüm

202

������)���������

.������#�����

����������#�������������

9��

Örnek 73

Yandaki þekillerde uzunluklarý ve kesit alanlarý eþitolan farklý cins iletkenlerden yapýlmýþ teller verilmiþtir.

Tellerin iletkenlikleri tungsten > demir > nikel -krom olduðuna göre tellerin dirençlerinin büyük-lükleri arasýndaki iliþki aþaðýdakilerden hangisi-dir?

A) demir > tungsten > nikel - krom B) tungsten > demir = nikel - krom

C) tungsten = demir = nikel - krom D) nikel - krom > demir > tungsten

Ýletken tellerin uzunluklarý ve kesit alanlarý eþit olarak verildiðine göre dirençleri, cinsine bað-lý olarak deðiþmektedir.

Ýletkenliði en büyük olan telin direnci en küçüktür.

Tellerin iletkenlikleri arasýnda tungsten > demir > nikel - krom olduðuna göre tellerin direnç-leri arasýnda nikel - krom > demir > tungsten iliþkisi vardýr. Yanýt D'dir.

.���� :�����;�����

,�� ����

Çözüm

Her devre elemaný bir dirence sahiptir. Ampul de bir devreelemaný olduðuna göre direnci vardýr.

Ampuller, elektrik enerjisini ýsý ve ýþýk enerjisine çevirendevre elemanlarýdýr.

Ampullerin dýþýndaki cam þeffâf olduðundan hemen hementüm ýþýðý geçirir. Ampullerin destek ayaklarý da camdan yapýl-mýþtýr. Bunun nedeni camýn yalýtkan olmasýdýr.

Ampulün içinde iletken tel bulunur. Bu tel duydan aldýðýelektrik enerjisini içerideki direnç teline (flaman tele) iletir.

Ampulün içindeki direnç telin (flaman tel) direnci yüksektir.Çünkü bu tel ýsýnarak ýþýk üretilmesini saðlamaktadýr.

Acaba flaman telin sarmal biçimde olmasýnýn sebebi neolabilir?

Direnç elektrik enerjisinin ýsý enerjisine dönüþmesini saðlarve dirençler ne kadar çok elektrik enerjisi kullanýrlarsa o kadarýsýnýrlar. Dolayýsýyla ampulün içindeki flaman telin direnci ne ka-dar büyük olursa o kadar fazla ýsýnýr ve çevreye ýþýk yayar.

Telin uzunluðu arttýkça ve kesit alaný küçüldükçe telin diren-ci arttýðýndan ampul içindeki flaman tel hem çok ince hem deuzundur. Uzun olmasýný saðlayabilmek için de tel, sarmal hâlegetirilmiþtir.

203

Dijital direnç ölçer

Elektrikli Araçlarda Direnç

Ütü, tost makinesi ve elektrik sobasý gibi cihazlarda yükseksýcaklýk elde etmek için direnci büyük olan nikel - krom teller kul-lanýlmaktadýr. Büyük dirençli bu tel, elektrik enerjisini ýsý enerjisi-ne dönüþtürür. Bu cihazlara elektrik enerjisi taþýyan teller ise dü-þük dirençlidir ve bakýrdan yapýlmýþtýr.

Þekildeki elektrik devresin-de bulunan pil, ampul veiletken tel gibi her devre ela-manýnýn bir direnci vardýr.

Doðru kurulmuþ bir devrede, bir süre sonra pil, ampul veiletken telde bir sýcaklýk hissedilir; bunun nedeni ise dirençtir.Maddelerin direnç deðerleri direnç ölçer yardýmý ile ölçülür.

Direnç ölçer, bir iletkenin direncini ohm cinsinden ölçme-ye yarayan alettir.

Yanda direnç ölçer görülmektedir. Bir devre elemanýn di-rencini ölçmek için ölçülecek cismin uçlarýný direnç ölçerin(ohm metrenin) uçlarýna dokundurmak yeterlidir.

Ampullerin Parlaklýðý5. sýnýftan hatýrlayacaðýnýz gibi bir devredeki pil sayýsýný

veya ampul sayýsýný deðiþtirerek ampulün ýþýk þiddetini deðiþ-tirmeyi öðrenmiþtik.

Pil sayýsýný arttýrdýðýmýzda devredeki elektrik enerjisi artarve ampul daha parlak yanar.

Devre II’deki ampul, devre I’deki ampule göre daha parlakyanar.

Pil sayýsý sabit tutulup ampul sayýsý artýrýldýðýnda ise dev-redeki elektrik enerjisi diðer ampuller tarafýndan da paylaþýla-caðý için ampullerin parlaklýðý azalýr. Aþaðýda verilen II. devre-deki her bir ampulün parlaklýðý I. devredeki ampulün parlaklý-ðýndan daha azdýr.

.����22

< = < =

.����2

< =

�����

���

����������

Analog direnç ölçer

.����2

< =

.����22

< =

204

Peki, devredeki iletken teli deðiþtirerek ampulün parlaklýðý-ný deðiþtirebilir miyiz?

Ampulün parlaklýðýnýn deðiþip deðiþmediðini gözlemlemekiçin basit bir test devresi kuralým.

Eþit kalýnlýk ve uzunluktaki demir ile nikel - krom telleri, testdevresinin uçlarýna yandaki gibi baðlayalým.

Büyük dirence sahip olan nikel - krom telin baðlý olduðudevredeki ampulün parlaklýðý az, küçük dirençli demir telin baðlýolduðu devredeki ampulün parlaklýðý ise daha fazladýr.

Bu durum bize devredeki iletken telin cinsi deðiþtirildiðin-de, ampulün parlaklýðýnýn deðiþtiðini yani ampul parlaklýðýnýndirence baðlý olduðunu gösterir.

Direnç; telin cinsine, uzunluðuna ve dik kesit alanýna baðlýolduðuna göre bunlardan birinin deðiþtirilmesi ampulün parlak-lýðýný da deðiþtirir.

Buna göre bir elektrik devresinde kullanýlan iletkenin;

• Kesit alaný deðiþmeden boyu kýsaltýlýrsa elektrik iletimikolaylaþýr ve ampulün parlaklýðý artar.

• Boyu deðiþtirilmeden kesit alaný büyütüldükçe elektrikiletimi kolaylaþýr ve ampulün parlaklýðý artar.

Örnek 74

Ayný maddeden yapýlmýþuzunluklarý ve kesit alan-larý verilen X, Y, Z ve T di-renç tellerinden hangisiyandaki test devresindekullanýlýrsa ampul enparlak yanar? (L = Boy, S = Kesit alaný)

A) X B) Y C) Z D) T

Devredeki direncin artmasý ampul parlaklýðýnýn azalmasýna sebep olur. Bu nedenle direnci enküçük devrede ampul en parlak yanacaktýr.

Bir telin direnci telin boyu ile doðru orantýlý, kesit alaný ile ters orantýlý olduðundan tellerin boy-larýnýn kesit alanlarýna oraný bulunursa tellerin dirençleri hakkýnda bir fikir sahibi olunabilir. Bu-

na göre tellerin boylarýnýn kesit alanýna oranlarý X teli için , Y teli için Z teli için

ve T teli ’dir. Direnci en küçük olan tel Z teli olduðundan Z teli devreye baðlanýrsa

lamba en parlak yanar. Yanýt C'dir.

5L2S

L3S

3L2S

2LS

3�80��

0�8�

1

84��

>

4�80��

(

,

Çözüm

:�����;�����

.����

205

Örnek 75

Yukarýdaki devrelerde baðlantý kablolarý arasýna konulan I, II ve III iletkenlerinin boylarý eþit,kesit alanlarý arasýnda III > I > II iliþkisi vardýr.

Buna göre devrelerdeki ampullerin parlaklýðýný küçükten büyüðe doðru sýralayýnýz.(Devrelerdeki pil ve ampuller özdeþtir.)

A) L < K < M B) M < K < L C) M = K = L D) K < M < L

Devrelerde kullanýlan iletkenlerin cinsleri ayný olup uzunluklarý eþittir. Buna göre kesit alaný enküçük olan telin direnci en büyüktür. Direnci en büyük olan devrede ampul en sönük yana-caktýr. Devrelerdeki ampullerin parlaklýðýný küçükten büyüðe doðru sýralayacak olursak; L < K < M olur. Yanýt A'dýr.

�

2

8

22

�

222

Çözüm

Örnek 76

Yukarýdaki tabloda verilen maddelerin yukarýdan aþaðý gidildikçe iletkenlikleri azalmaktadýr.

Maddelerden eþit uzunluk ve dik kesit alanýna sahip tel parçalarý alýnýp devredeki testuçlarý arasýna sýrayla konulursa ampulün en parlak yanmasýný saðlayan madde aþaðý-dakilerden hangisi olur?

A) Gümüþ B) Bakýr C) Alüminyum D) Tungsten

Tabloyu incelediðimizde iletkenliðin yukarýdan aþaðýya doðru azaldýðýný görürüz. Buna göreiletkenliði en fazla olan madde gümüþtür. Gümüþ, elektrik enerjisi iletimine karþý en az zorlukçýkaracak maddedir ve devrede gümüþ tel kullanýldýðýnda ampul en parlak yanacaktýr. Yanýt A'dýr.

�����������'���

?"�"�

����

��"���#��

,�� ����@�����2

Çözüm

206

Yandaki devre ile ilgili olarak aþaðýdakilerden hangisidoðrudur?

A) Devrenin direncinin azalmasý için reostanýn sürgüsü Y'den X'e doðru çekilmelidir.

B) Devredeki pil sayýsý arttýrýldýðýnda ampul parlaklýðý deðiþmez.

C) Reostanýn sürgüsü X noktasýnda iken ampulün parlaklýðý en azdýr.

D) Reostanýn sürgüsü Y'den Z'ye doðru çekildiðinde ampulün parlaklýðý azalýr.

Reostanýn sürgüsü Y noktasýndan X noktasýna çekildiðinde devrenin direnci artar (A yanlýþ). Devredeki ampul sayýsý sabit tutulup pil sayýsý arttýrýldýðýnda ampul parlaklýðý artar(B yanlýþ). Reosta sürgüsü Y noktasýndan Z noktasýna çekildiðinde direnç azalýr. Direncinazalmasý ampul parlaklýðýný arttýrýr (D Yanlýþ). Sürgü X noktasýnda iken direnç en büyüktür.Dolayýsýyla ampul parlaklýðý en azdýr (C doðru). Yanýt C'dir.

1

<=

( >

Çözüm

Örnek 77

Reosta (Deðiþken Direnç)

Bir devredeki iletkenin boyunu deðiþtirerek direncin arttýrý-lýp azaltýlmasýný saðlayan araca "Reosta" (Deðiþken direnç) de-nir. Reostanýn gösterimi yandaki gibidir.

Reosta yardýmýyla devredeki elektrik enerjisini deðiþtirerekampul parlaklýðýný deðiþtirebiliriz.

Þimdi bunu bir test devresi ile açýklayalým.

Test devresinin uçlarýndan biri þekil I’de A noktasýnda ikenhareket ettirilerek þekil II’deki gibi B noktasýna getirilirse ampu-lün parlaklýðýnýn azaldýðý görülmüþtür. Bu durum bize reosta yar-dýmýyla ampulün parlaklýðýnýn deðiþtirilebileceðini gösterir.

Ütü, elektrikli fýrýn gibi aletlerin rezistans adý verilen ýsýtýcýla-rýna giden elektriði azaltýp çoðaltmak için de reostalar kullanýlýr.Bu tür aletlerde ayar düðmesi bir çeþit reostadýr. Ayar düðmesiçevrilip direnç arttýrýldýðýnda rezistansa giden elektrik enerjisiazalýr ve ýsý düþer.

��������

��A

��������

��A

@�����22

@�����2

Reosta (Değişken direnç)

207

Örnek 78

Yandaki þekilde reostanýn sürgüsü II konu-mundan I konumuna yavaþ yavaþ getirilirseampulün parlaklýðýnda nasýl bir deðiþmeolur?

A) Sürekli azalýr.

B) Sürekli artar.

C) Deðiþmez.

D) Önce azalýr, sonra artar.

Reosta sürgüsünün II konumundan I konumuna getirilmesi, devredeki direnci azaltýr.

Direnç giderek azalacaðýndan devreden geçen akým miktarý giderek artar. Buna baðlý

olarak ampulün parlaklýðý artmaya devam eder. Yanýt B'dir.

< =

2 22

Çözüm

Þekildeki elektrik devresinde ampulün parlaklýðýný arttýrmak için bakýr tel yerine ayný uzunluk vekalýnlýkta, direnci daha düþük olan gümüþ tel kullanýlmalýdýr. Yanýt B’dir.

Çözüm

Ali, þekildeki elektrik devresinde ampulün parlaklýðýný artýr-mak istiyor. Bunu gerçekleþtirebilmek için aþaðýdakilerdenhangisini yapmalýdýr?

A) Ampulü pilin hemen yanýna baðlamalýdýr.

B) Bakýr tel yerine ayný uzunluk ve kalýnlýkta gümüþ tel kullan-malýdýr.

C) Uzunluðu ayný, daha ince bakýr tel kullanmalýdýr.

D) Kalýnlýðý ayný, daha uzun bakýr tel kullanmalýdýr.