fAM. AFRICA

IZINSHUM AYELO

PRINTED

N GEMISEBEN ZI

KA TIXO

ESIYIBONA YO.

—

ESIDUMBINI, NATAL.

FOR TIIE AMERICAN ZULU MISSION.

1869.

I.

i jl 3 * <r * ( kwazi ku ya tolwa ezindaweui ezininpi

L jy f °

Ukufunda ku ya siza inhlizjyo. ^ y Izincwadi zika Tixo esi nga fuuda kuzo zim-

bili.

uku^uza , • J- i i

Ukufunda ku ini.na ? Ku ukvvazi. rf fei nga ku zjiza^kona ezinda- weni eziningi. l|ma si funde enqwadi- ni izindaba esingazaziyo, si tdla u-^ kvvazi. Uma si zwa abantu abafundileyo aba nokwazi, be kuluma ngezinto esi- ngazaziyo si ya funda, ngokuba si ya tolaukvvazi. Uma si buka umuntu o sebeiiza umsebenzi esingawaziyo, si ya funda. Uma si qapela ngokvvetu izinto esizibonayo, nezivelayo, si zi linganise ngokuqonda, si ya furida. Imisebenzt i kona ezindaweni zonke miningi esinga- yaziyo, e dingeka ukuba si yi funde.

4

Umhlaba lo esi kuvvo u nernisebenzi eminingi esingayaziyo. Si ya bona um- blabati, namatye, namanzi, a si kwazi ukuhlanganiswa kwawo. Si ya bona okumilayo okuningi okukulu nokuncane, noko a si kwazi ukurnila kwazo, uina zi mila kanjani. Si ya bona izilwane ne- zilwanyazane eziningi izinblobo nezin- blobo, noko a si kwazi ukupila kwazo.

A muko owaziyo umzirnba wake ukuhlanganiswa konke kwawo, nokupi- la kwawo. Uma si buka izulu, si buka ilanga, nenyanga, nezinkanyezi, si nga tini na? Si nga ti, a sazi uma zi ini, noma zi hamba kanjani. Si ya hona njalo ukuba ukufunda ku ya dingeka ezinda- Weni zonke.

Ku ya bonakala ngani, ukuba ku- hle ukufunda na ? Si nga buza si ti, ku ya bonakala ngani, ukuba kuhle umuntu a dhle ukudhla na ? A ku bonakali ini ngokuba umuntu u ya la- mba, ku fika kuye ukunxanela ukudhla.

5

jsisu sake si ku dinge, si ku kalele, naku, ku kona pambi kvvake okuningi ; u ya ku tal>ata a dhle ku mnandi, ku ya m sutisa, ku ya m siza, kanti ku ya bona- .» kala ukuba kuble umuntu a dhle. Ku ya bonakala ngani, ukuba kuhle umu- ntu a puze amanzi na ? Ku ya bona- kala ngokuba ku ya fika kuye ukuwa- tanda ; nanga, u ya wa bona pambi kwa- ke, u ya wa puza, a mnandi, a ya m siza.

Ku ya bonakala ngani ukuba kuhle ukuhiafuna ukudhla ngamazinyo na ?

Ku ya bonakala ngokuba ukudhla ku ya dinga ukusilwa ku nga ka yi esiswini ; nanga ainazinyo endhleleni, ukudhla ku hlangana nawo ku nga ka yi pambjli.

Izinto zonke zi njalo, zi ya hlangana kahle, zi ya lungelana, zi ya lungisana, zi ya sizana ; kwa be kwo hlutyekwa uma kwa ku nge njalo. Amehlo a ya hlangana kahle nokukanya, ukubaa bo- ne kahle ; amapapu a ya hlangana no- nioya, ukuba a pefumle kahle ; izandhla

6

zi ya hlangana kahle nomsebenzi esi- wupatayo ; nezinyawo zi ya hlangana nezindhlela ukubazi hambe kahle kuzo.

Umenzi wetu wa lungisa konke njalo, ukuba si be nokuhlala kalile, si nga hlupeki.

Izinhliziyo zabantu zi ya dinga uku- hlangananoku ini na ? Zi yadinga uku- hlangana nokwazi, zi ya dinga ukufun- da, zi nokunxanela kona, zi ya hlupeka uma zi nga fundi ; ukwazi ku mnandi kuzona, si nga ti, ku ukudbla kwazo, si nga ti, zi ya lamba uma zi nge nako, ku ya zi siza kakulu.

Si bonile ukuba ku kona okudingeka ukufundwa okuningi ezindaweni zonke.

Uinenzi wetu wa lungisa njalo, uku- ba ukufunda nokwazi ku lingene uku- sutisa inhliziyo. Ku ya bonakala njalo ukuba, kuhle ukufunda.

U kona ini, o namandhla ukufunda izinto zonke, a zi qede na ? ca, a muko.

Ofundayo kakulu, noma a funde izi-

7

nto eziningi, a nge zi qedi, zi sele noko eziningi ezimahlulayo ; a ka nama- ndhla, a ka nasikati ukuqeda zonke. U kona ini, o namandhla ukupuza amanzi onke, a qede imifula yonke na ? Imi- sebenzi ka Tixo mikulu miningi, a i namkaulo.

Esi ku dinga ukufunda kakulu ku nazo ezinye izinto ku ini na ? Si ya dinga ukufunda ngaye uTixo uMenzi wetu, na ngombuso wake. Izincwadi ezisi- fundisayo ngaye uTixo zi ini na ?

Zimbili, enye iBaibeli ; ku fanele si funde yona kakulu, i namazwi ake am- ahlemaningi, i yasi fundisa ngokusindi- swa. Enye incwadi yake si ti, imise- benzi yake leyo esiyibonayo ezinda- weni zonke, i ya bonakalisa amandbla ake, nokulunga kwake, nomsa wake.

Ma si linge ukufunda ku lencwadi yesibili, si beke imisebenzi yake leyo ebonakalayo, si buze ngayo njenga- mandhlan.'i etu, si yi linganise, si bone,

8

ukuhamba kvvayo, nokulunga kwayo, ku nga jabulisa izinhliziyo zetu loku, Nokwazi kwetu ku yanda njalo,

II.

Umlilaba u isigaxa esi indilinga esilengale- ngayo.

U yazungezwa abantu ngemikumbi. UMagelani, nokuhamba kwake. Ulwandhle lu umtambeka. Ku ya bonalcala

ngaloku, ukuba umhlaba u indilinga.

Ma si qale, si kulume ngomhlaba lo- wo omkulu esi kuwo. Unjani wona na ?

Ukuma kwawo ku njani ? U isigaxa esikulu esi indilinga. Abantuababo- nanga loku kuqala, ba be ti, u itafanje elikulu. Ba tyo njalo ngokuba ba be nge nako ukubona wonke kanye, ba hla- la pezu kwawo, be bona indawana enci- nane aba kuyo ukupela. Ku fana ne- mpukane e hlezi kumpampini, i bona

9

indawana encinane, lapo i hlezi kona, a i mazi wonke, a i mazi uma u ngakanani.

Isigaxa lesi esikulu esi indilinga, a si hlali pezu kwanto, a si sekelwanto, a si namatele ndawo. Siyalenga. Abantu ba be nga bonanga loku futi kuqala. Ba be ti, itrafa elikulu eli hlala pansi nje, li qi- nile, li nga zamazami, li kaula ngezu- lu emacaleni. Kepa ngasemva ba bona ukuba a ku njalo. Lapo se be fundile ukuyenza imikumbi, nokuhamba elwa- ndhle, be suka be hambela kude, ba ti, ba ya kufumana umkaulo womhlaba, ba ya kubona lapo u kaula kona, kanti a ba wu fumananga. Ba hamba ba qonda pambili, a ba boni luto : kepa ngasemva ba buya ba bona into emangalisayo ; ba bona ukuba uma be ya kude, be qonda pambili njalo, ba ya fika ku lendawo aba be suka kuyo ; ba ya fika kona ngokuya pambili ; a ba dingi ukupenduka ba buyele emva ngendhlela aba be muke ngayo, ca, kodwa uma

10

ba ya parnbili njalo, ba ya filca kona lapo ba be suka kona.

Ba be bona ngaloku ukuba ba ya zun- geza umhlaba njeng empukane i hamba kumpampini, i tyone nganeno ecaleni elinye, i qubele pambili njalo, i ya ku- puka ecaleni elinye, i fike njalo enda- weni e bi suke kuyo.

Ba ya bona ukubaabantu aba hamba ngemikumbi ba nga zungeza njalo um- hlabakazi lowo esi hlala pezu kwawo.

Umuntu owa qala, ukuzungeza umhla- ba uMagelani, wa e tunywa inkosi ya seSipaini, wa e nikwa imikumbi e isi- hlanu, nabantu aba lingene ukuhamba nayo. Kwa kumnyaka 1520. Ba puma eSipaini, ba beka entyonalanga, ba wela ulwandhleolu Atilante, ba fika ezweni la seMerika, ba buya ba gudhla izwe leli ba beka eningizimu, ba za ba fuma- na isikala samanzi, ba ngena kusona, ba beka entyonalanga njalo, ba ti, isi-

11

kala lesi ma si tiwe, sika Magelani, ba hamba esikaleni lesi izinsuku eziningi, ya fa inyanga, be puma kusona, ba fu- mana pambili ulwandhle olunye oluku- lu,ba hamba kolwandhle lolu izinyanga ezine be nga ka boni umhlaba, ba be hamba kahle, umoya wa pepeta kahle, ba ti lolulwandhle, ma lu tiwe, Pacific, ku ngokuti OJutulayo. Ngasemva ba fu- mana iziqingi pakati kolwandhle ezi na- bantu, ba hlala kona isikati, kepa aba- ntu laba ba ba kataza ngokweba, kwa ku umkuba waboomkulu, njalo u Magelani wa ti, lezi ziqingi, ma zi tivve, Ladrones, ku ngokuti ngolimi IwawaSipaini, A- masela.

Ba buya ba qubela pambili, ba fuma- na ezinye iziqingi, lezo ezi negama kalo- ku lokuti, Philipines, uMagelani wa fa lapa, kepa aba be haniba naye, ba dhlula ba ya pambili, ba ngena kolwandhle lolu esilubonayo, ba beka ngaseningizimu, ba dhlula Cape Good Hope ; ba buya

12

Uolwandhle olu Atilante, bahekn enya- kato, ha hamba njalo, ba za ba fike ka- hle ekaya ku lendawo lapo ha he puma kona kuqaia, be se qedile njalo ukuzun- geza umhlaba.

Ukuzungeza umhlaba kwa ku into en- kulu kuqala, aba kwenza loku ba bedu- me kakulu, ba ti, benz’ into enkulu ka- kulu ; kepa kaloku akuluto; kwenziwa abaningi futifuti. izindawo eziningi ezi semhlabeni zi ya hanjwa, zaziwa kakulu, ku sele izindawana ezingengakanani ezingazi wa.

Ku ya bonakala njaloukuba umhlaba u indilinga elengalengayo, ngokuba u ya zungezwa njalo. Uma u bu hlala pezu kwento, noma umkaulo u be kona, aba- hambayo ezindaweni zonke, ba be ya kubona lapo u kaula kona, kepa a ku bonakali. Ubukulu bawo urnhlaba ba- ziwa kahle futi.

Uma si beka amanzi elwandhle, si nga ti, ku itafa impela ; imbala si qinisile

13

na ? Umn u kona umkumbi o veln ku- de Inpaya pakati, si ya wu bona umzim- ba wonke wavvo na ? ca, si ya boria izinsika zodvva. Ngani na ? Ma sdinga- nise incozana. Uma si borie urnuntu e ve- ]a lapaya etafeni elikulu, si ya bona umzi- mba vvonke vvake na ? Ehe. Uma itafa le- li li be umtambeka karicinane, si ya ku bona vvonke umzimba womuntu lapo u velayo na ? Ca, si ya kuqala si bone inhloko yodwa, ngnseinva si ya kubona umzimba vvouke Ngani na ? Ngoku- ba ku umtambeka ; Yebo kunjalo futi nomkumbi o vela elwandhle- Amanzi alo a umtambeka, umkumbi u ya kupu- kn, u vele ngesihloko kuqala, ngasemva lapo u kupukile, si ya vvu hona umziin- ba wonke. IJIwandhle lwonke nomhlaba vvonke u umtambeka njalo, u ze u hlan-

gane, u yenze indilinga enkulu.

14

111.

TJl'tikulu bomhlaba bu ugakanani ? U nga zuugezwa uniuntu e hamba ngezinyawo

na ? Inxenye yawo i umhlabati omileyo, iuxenye

amanzi. Umlilaba u ya peuduka. Imiui nobusuku ku

ya vela ngaloku. Ukupuma uokutyoua kwelanga nenyanga ku

ya vela ngaloku. Umhlaba u ya hamba ngokutyetya okuuga-

kanaui ekupendukeni kwawo na ?

Isigaxa sornhlaba si ngakanani na ? Sikulu kakulu. Ukuzungeza sona

ku ngamamile a izinkulugwane ezi nga- mashumi amabili nesihlanu. (Thecir- cumferenceis 25,000 miles.)

Ukudabula pakati kwaso, ku ngama- miie a izinkulungwane ezishiyangalom- bili, (the diameter is 8,000 miles.)

Umuntu e ngezungeze umhlaba eha- mba ngezinyawo, ngokuba a nga vinjelwa

15

ulwandhle ezindaweni ezinye, na kwezi- nye izindawo emhlabatini, a nga dinga indhlela. Uma ya i kona indhlela, um,- untu a nga qeda, noko e hamba ngezinya- wo, ku nga tata isikati eside kodwa.

Uma a hambe kahle izinsuku zonke, a nga qeda ngamasuku a inkulungwane inye ; ku nga cityu kupela iminyaka emi- tatu.

Uma indhlela yai kona e beka entyo- nalanga njalo, e nga vinjelwa luto, um- untu a nga suka a hambe ngayo, a qonde njalo pambili, a hambe kahle izinsuku zonke, a pumule ebusuku kodwa, a qube pambili nja!o,a qonde entyonalanga njalo, e nga katali e nga buyeli emuva, ko ti, wo fika kona lapo wa suka kona, i nga ka peli iminyaka emitatu.

Ngokuhamba kwake wa beka entyo- nalanga njalo, wo fika e vela empuma- langa, wo qeda ukuzungeza isigaxa somhlaba. Ukuhamba kwake ku fana nokuhamba kwempukane, i hamba pezu

16

kuka mpampini. Esigaxeni lesi inxenye yaso i umhia-

bati ornileyo, inxenye amanzi. A kona amazwe neziq'ngi eziningi: zi kona futi izilwandhle nezilwandhlana. Ku ya ve- la ngani loku na ? Ku ya vela ngokuba amanzi a ya tanda ukuhlaia ezigodini. Zi konaizigodi nezidumbu, ezinye zi ba- nzi, amanzi a ya butana ku lezizindawo, enze izilwandhle, nezilvvandhlana, nezizi- ba. Izindawo, ezipakamileyo zi umhla- bati omileyo, uma ku pakama kakulu ku izintaba ; na pakati kolwandhle, zi kona izicongo ezipakamileyo, zi vela emanzini, zenze iziqingi.

Isigaxa lesi somhlaba si ya penduka njengaloku isondo lenqola li pendukc easini. Si ya penduka njalo ngesikati sonke. Imini nobusuku ku ya vela nga- loko. Si ya buka ilanga, si ti. li ya hamba, li pume ngasempumalunga li ye pezulu, li buye li tyone ngasentyonalanga, nenyanga futi* si ti, i ya hamba njalo,

17

nezinkanyezi, si ti, izulu lonke li ya pen- duka li beka ngasentyonalanga. Kepa a ku njalo. Itina esipendukayo nesigaxa lesi somhlaba esi kusona. Si ya pendu- ka, si beka ngasempumalanga, si shiya ilanga nenyanga nezulu lonke emva. Ma si fanise incozana. Uma umuntu a ngene esikepeni eus’ umfula omkulu; uma isikepe si hamba kahle, amanzi e tulile, umuntu lo o hlezi esikepeni, a kezwa ukuba u ya hamba, a nga ti, u hlezinje Uma a buke imiti nezinto ezi sodongeni, a nga ti, zi ya fiamba zona zi ye emva ; kanti a sizo ezihambayo, uyena o sesikepeni ohambayo, a shiye konke ngasemva. Amehlo ake a ya m kohlisa, a ti, ku ya hamba konke loku oku sodongeni, kanti, amanga ; ku hle- zi loko, ku hamba yena yedwa. Uku- hamba kwetu emhlabeni ku ya fana naloko.. Amehlo etu a ti, li ya hamba izulu nako konke okupezulu, kepa a ya si kohlisa, ku hamba tina esi sesi-

ss

gMX< ni sonthlaba, si pcnduke si hele entpuuialanga njalo, si shiye izulu nako konke okupezulu emva.

Ekupendukeni kvvomhlaba nj.ilo, uma si vela elangeni, si bekelana nalo, ku semini ; uma si tyone elangeni, si si- tele kulona, ku sebusuku.

Ku ya vela njalo imini nobusuku. Umhlaba lowo omkulu u ya penduka, u qede ngosuku lu lunye. Loku umku- lu kangaka, si ya hona u ya tyetya, si hamha ngamandhla, si hamba ama mile a inkiflungwane nomvo ngehora linye, se ku amamile ishumi nesiko- mbist iminiti lilinye.

IV.

Izinto zouke zi ya hlala kahle emhlabeui noma u ya penduka. U ya zi bamba ngokudousa kwa- AVO.

Abautu ba blala kahle emacaleui onke uoxna u peuduka.

19

Imiui nol'iisuku ku pamhana kuhantu ;il>a lilaU ecaleui eli ngaueuo uaba hlala ecaleui elinye e!i ugalapaya.

Ku uokusiza loku:

Kaloku si ya buza, si ti, urna utnhla- ba u ya hamba njalo, u penduke, u gijime futi kangaka, si hlala kahle ka- njani kuvvo na ? Nezinto zonke zi hlala kahle kanj ini na ? I nge hla- le kahle into pezu kvvesondo li pendu- ka. Uma isondo li beka pansi i nga wa. Ini si nga wi nati lapo umhlaba u pendu- ka, u beka pansi na ? Uma si linganisa, si ya kubona ukuba izinto zonke zi va tanda ukuhlala emhlabeni zi namatele kuwo, a zi vumi ukuhlukana nawo

Uma si ponse itye pezulu, si ti, ma li hambe, li hlukane nomhlaba, a li vu- mi, li ya buya. Urna si dubula isiba- mu, si ti, inhlamvu yaso ma i hambe irnpela, a i vumi noko, i ya buyela emhlabeni.

20

Si ya bona izinto zonke zi njalo, zi va donswa umhlaba. Umhlaba u ya zi donsfta, u ti, ma zi nga hlukani navvo.

Uma si pakamise ugongolo, lu ya sinda. NganinaP Ngokuba umhlaba u ya lu donsa, u ti, ma lu nga hiukani nawo. Uma si fukula isaka lombila, li ya sinda. Ngani na? Ngokuba ngo- kufukula kwetu, si ya li hlukanisa nomhlaba, umhlaba u yala, u ti, ma li hlale kuwo, li nga hlukani nawo. Izinto zonke zi njalo.

Lapo si ya pakamisa into si ya pikisana nomhlaba. U ya donsa umhla- ba, nati si ya donsa, ukusinda kwe- zinto zonke ku ya velangako kona loko.

Uma into incane, i ya donswa ka- ncinane, njalo i ya sinda incozana. Uma into inkulu, i ya donswa kakulu, njalo i nokusinda okukulu. Ku njalo ngezinto zonke, emacaleni onke omhlaba, na sezindaweni zonke.

21

Si ya bona ngaloko ukuba izinto zonke zi ya hlala kahle emhlabeni, noma umhlaba u ya hamba u penduke, a liko icala, zi ya botyelvva ngokudorisa kwawo.

Umhlaba wenza loku ngobukulu ba- wo, ngokuba mukulu kakulu ku nezinto zonke ezinye.

Tina si nga ti, abantu aba semaca- leni amanye omhlaba ba ya hlupeka ngokuba amakandaaboa ya beka pansi njalo. Ubupansi bu semhlabeni, nobu- pezulu bu ukuhlukana nomhlaba ezi- ndaweni zonke. Abantu, nezinkomo, nezinto zonke zi hlala njengati lapa. Ba ti, ba hlala pezu kwomhlaba, ba ya bona izulu, nelanga nenyanga nje- ngati. Into esi pambana nabo ngayo, inye. Lapo ku semini kutina, ku sebusuku kubona, noma ku sebusuku kutina, ku semini kubona.

Kwenziwa loku ngokupenduka kwo- mhlaba. Si vela elangeni tina, si buye

oo

si tyone, l>a vele hona. Ku ya siza loku kakulu, ngokuba ku ya nika aba- ntu bonke ilanga, li kanyise, li fudu- meze, li rnilise ukudhla ; ku buye ku ba nike futi ubusuku, ukuba ba lale kahle, ba pumule. Uma umhlaba u bu hlalanje, u nga penduki, inxenye yawo ya bi ya kuhlala elangeni njalo, ii nga tyoni, li kanyise, li tyise njalo. Abantu aba kona ba nga hlupeka, ukudhla kwabo ku nga tya konke, notyani bonke, be nga toli isikati esihle sokulala riokupumula, ngokuba ba bu- lawa ilanga njalo. Futi inxenye enye yomhlaba ya bi ya kuhlupeka ngo- bumnyama, ilanga li nga veli. Abantu ba nge hlale lapo ngokuba ba nga dinga uma ba ya kwenzenjani, ba nge bone luto, ba nge tole ukudhla, ba nga fa nje. Kepa kuhle kaloku ku pambane ukukanya nobumnyama, ku vela imini nobusuku kubantu bonke.

23

V.

Umhlaba u ya donsa izinto zonke ngobnkulu bawo.

Zonke izinto zi nako ukudonsa. Zi ya donsana.

Si bonile ukuba umhlaba u ya donsa izinto eziningi lezi ezi kuvvo. Irnbala umhlaba wodwa odonsaya na ? Ca, izinto zonke zi nako ukudonsa futi. Kepa mukulu kangaka, izinto lezi zincane, njalo wona u ya zahlula kakulu ukuba a ku bonakali ukudonsa kwazo. Ukudonsa loko kuya ngobukulu bazo; into enkulu i nokudonsa okukulu, into encane i nokudonsa okuncane Futi into e seduze i ya donsa kakulu ku nento e kude, uma ya i kona eduze into enkulu ku nawo umhlaba ya bi ya kwahlula umhlaba ngokudonsa izinto zonke lezi eziningi ezi semhla- beni za zi ya kusuka zi ye ku leyonto.

24

zi namatele kuyo; nawo umhlaba, futi, wa u ya kusuka, u ye, u hlangane nayo.

Izinto eziricane zi ya donsana nazOo Uma umuntu a kvvele esivveni esikulu a yehlise into, noma isigaxana sensimbi ngentamho ende, a i yi kuqonda pansi ntse, i ya kusondela incozana esiweni ngokuba i donswa iso. Uma zi kona izikepe ezimbili emanzini eTekwini, uma ku hlezi ku zona abantu ababili, omunye kwesinye, nomunye kwesinye, ba tate intambo ende ba bambane ngayo, o hlezi esikepeni esinye a bambe isihloko sayo, nohlezi kwesinye isikepe a bambe esinye isihloko sentambo, ba donsane izikepe lezi, zi ya kwenzenjani na ? Zi ya kusuka zombili, zi sondelane, zi ze zi hlangane. Uma zi ya lingana zombili ngobukulu, zi ya kuhlangana ku ipi ndawo na ? Zi ya kuhlangana pakati, ukusukela kwazo zombili ku ya kulingana. Urna esinye isikepe si be sikulu, esinye si be sincane,

25

kona zi ya kuhlanganapi na P Zi ya kuhlangana eduze nesikulu ngokuba esincane si va kuhamba kakulu, esikulu si ya kuhamba incozana. Ku njalo ; noma u kona urnkumbi nesikepe esinca- ne, abantu babili, omunye u semkunjini, nomunye u sesikepeni, ba donsane nge- ntambo, ku ya ku ba njalo. Umkumbi wo suka incozanyana kakulu, isikepe so hamba kakulu ku hlangane Ku njalo ukudonsana kwezinto zonke. Uma umu- ntu a dubule isibamu a kombe pezulu umhlaba u ya donsa inhlamvu, u ti, ma i buye, nayo inhlamvu leyo i ya donsa umhlaba, nawo u yezwa ukudonsa kwayo, u ya suka inrozanyana uku- hlangana nayo.

Iziato zi ya zaraazaraa emhlalieni ukusinclis kwezinto ku ya veia ngokudonsa kwomhlaba.

Iziuto ezi hlezi pezu kwesisekelo esincane zi ya tyetya ukuwa, kepa izinto ezi hlala pezu kwe~ sisekelo esihanzi zi mi ngokuqina.

Si bonile ukuba izinto a zi nako uku- hlukana nomhlaba, wona u ya zi bamba njalo. Kepa eziningi zi ya zamazama kona emhlabeni noma zi nga hlukani na- wo, zi ya pikisana nawo. Umhlaba ngo- kudonsa kwawo, u ti, ma zi lale pansi zi namatele emhlabeni, zi tule zonke, ke- pa a zi vumi zonke loko. Abantu ba ya suka ngamandhla aba nawo emzimbeni, ba ya hamba, ba ya zamazama, ba ya za- mazamisa izinto eziningi futi ngemisebe- nzi yabo. Amahashi, nezinkomo, nezi- Iwane zonke, zi ya zamazama, ku ya zamazama umoya, namanzi ; nako ukui-

27

Eamazama konke ioku ku pikisana no- kudonsa komhlaha. Ma si linganise si i)one incozana ukupikisana loko.

Umtwana u ya zaiwa, umzimba wake u ya sinda ngokuba u va donswa umhla- ba. Kuqala a ka namandhla ukusuka, u- ya zainazamisa izandhla nezinyawo ko- dwa, u ya lala nje endaweni lapo e be- kwe unina. Kepa ngasemva kwesikati, u ya tola amandhla okupakamisa ikanda nokuhlala. Ku dhlule izinyanga ezinye a buye a tole amandhla okususa umzimba punsi, e me ngezinyawo, noko urnhlaba u ya pika naye, u m wiswa pansi futifuti. Ku dhlula iminyaka, u yatola amandhla okugijima, nokupata imisebenzi, u se umuntu, noko umhlaba a u yekile uku- pika naye. Urna e nga qondi uku- hamba kwake, uma a kubeke u ya wiswa pansi njalo. Ngasemva kweminyaka ku ya fika ukuguga kuye, amandhla ake a ya pela na ngollugula a ya pela, a hluleke kaloku ukupikisana nomhlaba,

a buye a lale pansi a yeke njalo, ngoku- ba a ka namandhla, u hlulekile ; nezinko* tno nezilwane zi njaio.

Uma si pakamisa into, si yi mise pe- zulu, i ya kuwa uma i nga sekelwa ka- hle, i wiswa ngokudonswa umhlaba. (Jma si mise ugongolo ngesihloko lu ya kuwa. Uma si misa isaka lombila, li ya kuwa uma li miswe ngokugeba, ko- dwa uma li miswe ngokuqonda pezulu, li ya kuma. Uma si misa umpongolo u ya kuhlala ngokuba u banzi pansi, u se- kelwa ngobubanzi. Izinto ezimiyo zo- nke, uma zibanzi pansi lapo zi sekelwa kona, zi ya kuma ngokuqina, kepa uma zi ncane pansi, zi me pezu kwesisekelo esincane, a zi mi ngokuqina, zi ya kutye- tya ukuwa. Uma incwadi i bekwa pezu kwetebula, i lala ngobubanzi i ya hlala ngokuqina, ngokuba i ya hlala ngobuba- nzi. Kepa uma i miswa ngesihloko, i ya kutyetya ukuwa, ngokuba se i hlala ngo- buncane Uma umuntu u mi ngonyawo

29

lutunye, u ya kutyetya ukuwa, ngokuba u mi ngento encane, u sekelvva indawo encane. INoma umuntu u hlanganisa izinyawo zombili ndawonye, nalapo e mi ngokuqina, a nga wa ngokuba a ka sekelwe ngobubanzi. Kepa uma a hlu- kanise izinyawo kona u yema ngokuqina, ngokuba u mi pezu kvvendawo ebanzi, u sekelwe ngobubanzi. Inkomo i yema ngokuqina, ngokuba i mi ngezinyawo ezine, i nesisekelo esibanzi. Si ya bona inkonyaria yenkomo, i ya kwazi ukuma nokuhamba masinyane lapo i zalwayo, i ya hamba ngezinyawo zi zine, i sekelwa indawo ebanzi Umtwana womuntu a ka njalo, ku tata isikati eside, na lapo e qala ukuhamba u wa futifuti, ngokuba kulukuni ukufunda ukuma nokuhamba ngezinyawo ezimbili.ngokuba u mi enda- weni encane, u sekelwe nobuncane.

Into ende pezulu 1 ya kutyetya ukuwa ku na\o into emfutyane, umuti omude u nga tyetya ukuwiswa umoya. Umpo-

njiolo omnde u utia wiswa masiuyane ku nawo omfutyane.

Futi into esindayo pezulu i nga wa masinyane ku nento e sinda pansi. In- cwele e nomtwalo omude pezulu njeng’ e twala uboya bezimvu nogampokwe, i ya ku wa masinyane ku nayo e twala a- matye. Nganina? Ngokuba indawo la- po ukusinda kwempahla ku kona i pake- rne. Zonke izinto ezinde, nezi sinda pe- zulu zi njalo. Indhlu ende i ya kuwa rnasinyane ku nendhlu emfutyane. Si bonile ukuba kulukuni ukuba umtwana a funde ukuhamba, ku tata isikati eside ; u nezinyawo ezirnbili, u nomzimba o- mude futi,. wona u ya sinda pezulu. Amazinyane enkulu a ya kwazi ukuma nokuhamba masinyane, lapo e canyise- Iweyo, noma a nezinyawo ezimbili,ngo kuba imizimba yawo a i mide, a i sindi pezulu, i lulana mifutyanyana.

Izinto ezimisiwayo nezirniyo a zi ya kuwa, uma ukusinda kwazo okukulu ku

hlezi pezu kwesisekelo, ku nga veli eca- leni laso Ke[>a uma uktisinda okukulu kvvazo ku vela ecaleni lesisekelo zi va

t

kuvva. Uma si tate induku si yi heke pezu kwetebula, i ya hlala nje, a i wi. Uma si yi qube ukuba isihloko sayo si dhluie etebuleni, inxenye yayo yodvva i hlala pezu kwetebula, inxenye i vela ngapandhle kwetebula, i ya kuwa na ? Uma inxenye enkulu i sale pezu kwete- bula, a i ya kuwa, ngokuba ukusinda kwayo okukulu kusa hlezi pezu kvvete- bula, ku sa sekelvve. Kepa uma inxenye enkulu i dhlula etebuleni, ku sale inxe- nye encane pezu kwetebula, i ya ku vva, ngokuba ukusinda kwayo okukulu a ku sa sekelwa luto

[zinto zonke ezirniyo zi njalo. Uma zi mi, zi qonde pezulu ntse, zi ya ku rna. Kepa uma zi ya getyiswa, zi ya ku wa ngokuba ngokugeba loku ukusiuda oku- kulu kwazo ku ya vela ecaleni lesiseke- lo. INjengaloku esi ku bona ngesaka

lornhiln ; uma li rne ngokuqonda, a li wi, ngokuba ukusmda kwalo ku ya sekelwa. Kepa uma li ya getyiswa, ukusinda kwalo okukulu ku ya vela ecaleni lesi-

sekelo, li we Uma incwele i hambe emtambekeni a

i wi, uma i getyiswa kahle, ukusinda kwayo ku hlezi pezu kwamasondo ayo, ku sa sekelwa. Kepa uma i getyiswa kakulu, ukusinda kwayo okukulu ku ve- la ecaleni lamasondo, wona a isisekelo sayo, i we, ngokuba ukusinda okukulu kwayo a ku sa sekelwe, loku se ku vela ecaleni lamasondo.

Into e nesisekelo esincane pansi njeng’ esaka lombilai ya tyetya ukuwa ngoku- ba uma i getyiswa incozana ukusinda kwayo okukulu ku ya tyetya ukuvela ecaleni lesisekelo Kepa into e banzi pansi, njengompongolo, a i vvi masinyane noma i getyiswa, kepa uma i getyiswa kakulu i ya kuwa ngokuba kona ukusi- nda kwayo ku ya kuvela ecaleni lesiseke-

33

io. Njalo si ya bona izinto zi mi, uma ukusinda kvvazo ku sekelwa pa- nsi ; kepa urna ukusinda kvvazo ku vela ecaleni lesisikelo, zi ya vva. Imi- zimba yetu i njalo nayo, i ya sekelwa izinyawo. Uma i getyisvva, ukuba uku- sinda kvvayo ku vela ecaleni lezinyavvo, i ya vva. Ngokuzamazamisa imizimba yetu ekusebenzini na sekuhambeni na sekugijimeni, si ya hlakanipa ukuba ukusinda kvvayo ku nga veli ngapa- ndhle kwezinyawo Uma si bona ku ya ku vela ngapandhle kvvezinyavvo si ya tyetya ukuyibuyisa, ukuba si nga vvi.

Uma si ya kupuka entabeni si ya gebisa umzimba pambili ngako kona loko. Uma si yedhla si ya gebisa emva. Uma seqa odongeni si ya gebisa emva njalo. Urna si fike odongeni ebusuku si nga lu bone, si ya vva, ngo- kuba a si gebisanga umzimba emva. Uma umuntu e tvvele into esindayo,

34

njeng’ ebakede lamanzi, esandhleni sinye, u ya gebisa umzimba nga kwe- sinye isandhla, ukuba u nga wi. Uma umuntu e tyete isaka emahlombe, u ya gebisa umzimba pambili. Njalo ngezikati zonke, noma si nga kumbuli, si ya hlakanipa ukupata kahle imizi- mba yetu, ukuba ukusinda kwayo ku sekelwa izinyawo, si nga wi.

VII.

Amanzi enziwa uTixo. A nomsebenzi. Izindhlela zawo nokuhamba kwawo. Isihlabati sa semifuleni. Isicoto. Ungqogqwane. Amazolo. A a fani amanzi onke. Amanzi a ya siza.

Ma si funde kaloku ngezinye izinto esi zi bona emhlabeni. Ma si zwe incozana ngamanzi. Si ya tyelwa nge-

35

ncvvadi kaTixo, ukuba ekuqaleni uTi- xo wenza amanzi, nokuba “ Wa wa hlukanisa amanzi a nga pansi komkati namanzi a ngapezu komkati. Wa ti, ma qoqelwe ndawonye amanzi a nga pansi kwezulu, u bonakale umhlabati omileyo. uTixo wa qamba umhlabati omileyo Umhlaba ; nokuqoqwa kwa- manzi, wa ku qamba Ulwandhle.”

Amanzi lawa a ngapezu komkati iwona a semafwini, na lawa a qoqwe emhlabeni ulwandhle ; a se kona njalo ezindaweni zawo. Zonke izinto eze- nziwe uTixo wa zenzela umsebenzi. Amanzi a nomsebenzi nawo. Si ya bona amafu lawa a pezulu; ama- nzi wona. Kepa a hlala kona njeng’ enkungu, a lula, a u tantalala nje, a hamba a qutywa umoya nje. Kepa uma se maningi a hlangana enze ama- tonsi, kona a ya sinda, a donswa u- mhlaba ehle enze imvula, i fike i na- matonsi amaningi, a sabalale ezinda-

36

weni zonUe, a netise umhlaba, a zaiise imitombo nemifula. Ukunetisa umhlaba ku ya vundisa ; ku ya lungisa izimilo zonke. Imiti notyani nezilimo zokudhla zi ya tola ukupuza, zi ya miliswa. Nabantu, nezinkomo, nezilvvane zonke zi ya sizeka Uma li buye li balele, amanzi lawa a nyamalale, a ya ngapi 1 Amanye a ya tyona pansi emitonjeni ; amanye a ya muka a ya emifuleni ; amanyea ya tyiswa ilanga a penduke u- musi (steam) a kupuke a buyele emafwi- ni. Nelanga li ya tyisa pezu kolwandhle ngezikati zonke; amaningi amanzi a ya penduka umusi a kupuke a ye e- mafwini njalo. Onke amanzi lawa a vela emafwini ngemvula ezindaweni zonke a ya kupuka kuqala. A kona akupukayo ngezikati zonke emoyeni lowo esi hamba pakati kvvawo, Urna ilanga li balele kakulu li ya kupula amaningi, uma li tyisa kancinyane a li kupuli amaningi kakulu. Ngaloku

37

i kona imvula eningi ehlobo, ngokuha li balele kakulu ngalesosikati.

Ma si huze amanzi lavva a vela e- mafvvini ezindavveni zonke emhlabeni, a ngakanani na ? Maningi kakulu. Uma a be hlala pezu komhlaba, a nga tyi, a be ya ku sibekela wonke, ku be isiziba masinyane. Kepa a ya mu- ka njalo nemifula a ye elwandhle. Si nge linganise amanzi a semifuleni yonke emhlabeni. Miningi imifula i izinkulungvvane ; eminye mikulu kaku- lu, i hanjwa imikumbu, eminye mide, ubude bayo eminye amamaile a inku- lungvvane, eminye a izinkulungwane e- zimbili, eminye a izintatu ; uMisisipi ubude bawo bu amamaile a izinkulu- ngwane ezine nomvo. Ububanzi be- minye bukulu futi, beminye imaile li- nye, beminye amabili; uAmazon umfula omkulu ku nayo yonke emhlabeni, ububanzi bawo esizalweni ngaselwa- ndhle bu ngamamaile amashumi ama-

38

tatu, ku ngangokusuka eTekwini ku tike oTongati. Si ya bona njalo ukuba maningi kakulu amanzi a hamba emi- t’uleni yonke, noko onke a vela ema- Avini, onke a kutyulwa kuqala ilanga ngokutyisa kwalo. Ukutyisa kwelanga ku ya wa kupula ngokwenzenjani ? Ku ya wa pendula umusi njengama- nzi a tyiswa epotweni ngomlilo. Se e pendukile, a kutyulwe umoya ngokuba a lula ku nawo. Njengaloko si bona ipulankwe li fakwe emanzini, a li vumi ukutyona li ya ntanta pezu kwamanzi ngokuba li lula kunawo, a ya li buyisa pezulu. Njalo umusi u lula ku nawo umoya, u ya kutyulwa iwo, u ya pezu- lu, u ntante lapo ubulula bomoya bu li- ngene nawo. Ukuhamba kwamanzi em- fuleni; yokuya elwandhle kwenziwa ka- njani, a qutywa ngani ? A ya funa in- dawo e pansi.

A ya suka, amanye ezintabeni pe- zulu, eqa emaweni, enze izimpopomo,

39

anianye ehla ezinkalvveni, na semta- mbekeni, a ya ezansi njalo, a funa i- zindawo ezi pansi, a ya beka pansi nja- lo, ngokuba a ya donswa umhlaba nje- ngezinto zonke. A ya gingqizeka nje- ngensema namatye a gingqizeka emma- ngweni ngokuba a ya donswa umhlaba, a ya funa izigodi ezi pansi. Kepa izi- godi ezikulu ezi pansi ku nazo zonke ezi semhlabeni zi pakati kolwandhle, lapo amanzi a ya butana kona, a hlala kona ngokuba a se fikile pansi. Nja- lo si ya bona ukuba ukuhamba kwa- manzi emfuleni na semmangweni kwe- nziwa ngokudonsa komhlaba.

Into esi bona futi emfuleni, isihlabati esiningi. Sona si velapi ? Senziwa ini ? Amanzi ngokuhamba kwawo e- mfuleni a ya zamazamisa umhlabati namatye. IJma li ne kakulu igcwale imifula amanzi a namandhla, a ya diliza izindonga namatye; amanye a- matye a tambile, a ya tatwa ukukuku-

40

la a tyayane a bulalane a silane, a ze a l>e rnancinyane, a be isihlabati nje ; si yisvva ezansi ngamanzi emifula, si ha- inba si citwe ogvvini njalo ; esinye si qutyvve pambiii senze izimfunda ezansi, namatye a salayo emfuleni a izindili- nga ngokuha kade e gudldana.

Ngesinye isikati si ya bona izulu li na isicoto. Loku kvvenzivva ini ? Ma si zwe. Uma li za kuna izulu, amato- nsi a suka emafvvini, a za kwehla em- hlabeni, kepa endhleleni a hlangana nomoya omakaza a jiyeke, a fike pa- nsi a se jiyile, e se isicoto. Emazwe- ni amakaza kakulu ebusika izulu li ya kitiza ungqogqwane, amafu a jiyiswa amakaza, imvula i ya penduka ungqo- gqwane i nga ka suke ukwehla, i nga ka bi navvo amatonsi, li ya na njalo un- gqogqwane. Ngesinye isikati lu be lu ningi kakulu, izvve lonke li be mhlo- pe ; utyani bu nga bonakali, nezinko- mo zi ngaluki, zi hlale ekaya, zi lale

41

endhlini zi piwe ukudhla li ze li twase ihlobo.

Enye into si ya bona futi, si ya bona amanzi otyanini kusasa Ema li cwatile, amazolo maningi. Kwen- ziwa ini loku ? Kade si zwile ukuba a kona amanzi emoyeni ngezikati zo- nke. A hlala njengomusi ngokuba a fudunyezwa ilanga. Uma se li tyonile, umhlaba u ya pola, na lapo u polile u ya polisa umoya, njalo amanye ama- nzi lawa a semoyeni, a kade e umusi, a ya jiyiswa ukupola kwomhlaba, a penduke amanzi futi, a lala pezu ko- tyani. Ku ya fana naloku esi ku bona ngezinye izikati ehlatini, amatye a ya juluka. Kwenziwa ini loku ? Kwen- ziwa ngokuba amatye lawa a makaza ku nomoya, a jiyisa umusi o semoyeni, upenduke amanzi. Uma ku makaza kakulu, amazolo lawa esi wa bona ku- sasa a ya penduka ungqogqwane, njen- galoku esi kubonayo ebusika.

42

Si bonile ukuim maninffi wona ama- nzi, kepa a a fani kakulu onke. A- manye a cwengekile, amanye ampofu, amanye amnandi, ainanye a duma.

Ku vela ngani ioku ? Ku vela ngo- kuhamba kwawo emhlabatini pansi.

Ngokuba a ya hlangana kona nezi- nto eziningi, imiti, nebumba, nosawoti namatye nezinto ezincibilikileyo noku- njalo. Kwezinye izindawo emhlabeni i kona imitombo yamanzi a lungile ukwelapa. Eminye i dumile kakulu.

Iziguli eziningi zi butana kona. A- manzi olwandhle a m tata pansi usa- woti o kuwo.

Si fundile njalo ngamanzi. Si ya kugcina kaloku ngezwi linye, lokuti, amanzi a va si siza kakulu. Uma a e ngeko, sa si ya kufa, nezilwane zonke nemiti notyani nezinto zonke ezimila- yo. Si ya kwazi ukuhlupeka kwen- dhlala, uma izulu !i nga ni, noma li ne incozana. A si nakukohlwa in-

43

dliiala njengeyomDweshu Si ya bona njalo umusa woMenzi vvetu ngokusi- nika njalo amanzi amaningi. A ngi tyo ukuti indhlala a i nakusiza, i nako ngokuvusa uvalo ezinhliziyweni zetu, nokusikumbuza ngaye o sipa konke.

Amanzi elvvandhle a ya sisiza kaku- lu futi ngokuba ku indhlela enkulu yokuhamba, indhlela yokuya ezizweni zonke, i hanjvva izinqola ezinkulu ka- kulu, zi twale impahla yonke nabantu abaningi. Umasi funda njalo ku fane- le si be nezinhliziyo zokubonga uMe- nzi wetu no wazo zonke izinto.

VIII.

Umoya u seziudaweui zouke. Umkaulo wawo u kude. Ukusinda kwawo. Ukupepeta kwawo. Ukusisiza kwawo. Ukundiza kwezinyoni emoyeni.

Se si ya kufunda kaloku incozana

44

ngomoya. Wona into esi nga i boni ngamehlo, kepa u kona ezindavveni zo- nke. Uma u ya pepeta, si ya u zwa.

Uma u ya vunguza, si ya bona, u na- mandhla. Uma u tulile, a si u zwa, noko u kona. U ya zalisa izikala zo- nke nezikalana. U sendhlini, u pakati kwemipongolo, na sezityeni zonke, no- ma zi valiwe. Kulukuni ukuwuvimbe- la nokuwususa. U ya suka ngokude- dela enye into ewahlulayo ukupela.

Uma si ya ku li zalisa igaba ngama- nzi, umoya u ya suka ngokubumbuzela, u ya dedela amanzi ngokuba u lula ku nawo. Kepa uma si tata igaba, noma ukamba, si bekise umlomo pansi, si lu cwilise emanzini, a lu gcwale ngokuba umoya u pakati, u vinjelwa kona, nawo u ya vimbela amanzi ukuba a nga nge- ni ukuligcwalisa, u ya finyela kodwa, ngokucindezelwa amanzi, ukuba a nge- ne, a incozana, lu nga gcwali. Kepa uma si lu pendule incozana ukamba.

45

ku vela isikala sokupuma umoya, kona a ngena kahle amanzi a lu gcwalise.

Mningi wona uinoya ; umkaulo wa- wo u kude pezulu, u ngapambili kwa- mafu kakulu Kepa u iula ngapezulu ku na lapa pansi, ngokuba ongapansi u ya cindezelwa iwo o ngapezulu.

Njengotyani obuningi, uma bu bute- lwa ndawonye, benziwe inqwaba enku- lu, obu ngapansi enqwabeni bu ya hla- ngana ngokuba bu cindezelwa obuningi obu ngapezulu. Umoya u njalo. Uma umuntu, e kupuka entabeni ende kaku- lu, u yezwa ngokupefumla kwake, uku- ba umoya o pezulu a u lingani nopansi.

Kade si funda ukuba umusi u ya kutyulwa umoya, ngokuba umusi u lula ku nawo ; kepa ngapezulu umusi u fu- mana umoya o lingana nawo, njalo u hlala kona, u nga be u sa ya ngapambi- li, amafu a ya ntanta njalo kona pezulu.

Umoya u ya sinda, kepa a si u zwa tina ngokuba si hlala pakati kwawo.

46

Si njengezinhlanzi emanzini. Arna- nzi a ya sinda pezu kwazo, a zi we> zwa, ngokuba zi lilala pakati kwawo, a cindezela imizimba inxa zonke ; a zi sekela ngapansi njengokuba e sinda ngapezulu, njalo a zi vvezwa. Si nja- lo pakati komoya. Kepa uma sa si necebo lokususa umoya ngapansi kvvetu, u hlala ngapezulu, ku ngezwa- kala ukusinda kwawo. Kukulu, ku izisindo ezi ishumi nesihlanu pezu kvveintye li linye fone inch.) Ukuci- ndezela kwawo emzimbeni womuntu inxa zonke, ku ngamatane a ishumi nane, (14 tons) noko a si u zwa ngoku- ba si pakati kvvawo. Si ya kwazi u- kumunca amanzi ngoqunga; amanzi a letwa ini emlonyeni na ? Ngoku- munca si ya kipa umoya o pakati kwe- mbobo yoqunga. Ngaloko amanzi a sesihlokweni soqunga ka cindezelwa luto, kepa a ngapandhle kwembobo a ya cindezelwa pansi umoya, wona a ya

47

quba a sembotyeni, a gijime ngembo- bo, a ye emlonyeni. Nompompi babe- lungu (pumpsj okukivva kubo amanzi benze njalo ukuwakupula.

Umoya otulileyo a u zwakali ; kepa umoya opepetayo uyezwakala, unama- ndhla. Kwezinye izindawo abantu ba ya sebenzisa wona, ba ya sila ngawo, nemikumbi eminingi i ya qutywa iwo elwandhle. Uma u vunguza kakulu, u ya wisa imiti nezindhlu. U vuswa ini na ? Si zvvile ukuba ukutyisa kwenza umoya u be lula ; nokuba into elula i ya dedela into esindayo. Umoya o se- zindaweni ezifudumeleyo, lapo ilanga li balele kakulu, u lula. Ku fika umoya o vela ezindaweni ezimakaza osindayo, u ya xotya o lula. Ukupepeta ku vela ngaloko Si ya bona ukupendula kvve- zulu. Uma kade li balele, umoya u vela enyakato lapo ilanga li ngakona, kepa ku buye ku pendule iningizimu, ku vele umoya omakaza, o ngalapa ku ka-

48

tyana nelanga, u vunguza ngamandhla. Ukusinda komoya a ku lingani ama-

suku onke. Uma izulu li sile kahle, li pepeta kahle, umoya u ya sinda u na- mandhla, njalo u ya xotya kude arnafu, a bonakali, a li ni. Kepa uma umoya u lula, a u namandhla kakulu ukuxo- tya amafu, a fika pansi, nenkungu i hle- zi ezintabeni, li ne. Si ya bona lapo a- bafazi ba basa umlilo kusasa emasirnini, ngolunye usuku umusi u ya qonda pe- zulu. Umoya u ya sinda, njalo u ya kupula urnusi. Ngolunye usuku, u hla- la pansi ngokuba umoya u lula, ukusi- nda kwawo ku ya lingana nokomusi

Abelungu ba necebo lokulinganisa ukusinda komoya ngesibuko esi tiwa, Barometer. Si ya basiza ngokuba ba ya bona ngaso izulu, urna li sile, noma li ya ku pendula, noma li ya ku na ini.

Ku ya siza kakulu aba hamba elwa- ndhle, ngokuba ba ya bona ukufika kwesipepo.

r j

/

\