falih rıfkı atay - baş veren inkılapçı-ali suavi

8/4/2019 Falih Rfk Atay - Ba Veren Inklap-ali Suavi

1/110


2/110

B A V E R E N N K I L P I


3/110

Dizgi - Bask - Yaymlayan:Yenign Haber Ajans

Basn ve Yaynclk A..Austos 1997


4/110

B A V E R E N

N K I L P I

( A L S A V )

F A L H R I F K I A T A Y

C u m h u r i y e t G A Z E T E S I N I NO K U R L A R I N A A R M A A N I D I R .


5/110

N S Z

Ali Suavi de r ki : "T r ki ye ko ca m t r ve c an ekim ekt ed ir fikri yen i k m a dei ldir . n gi l ter e K ra

l Bir in ci C h a r le s ' m sefi ri Sir T h o m a s R o e, 1623 ta

r ih inde , Osman l Dev le t i ' n in kocam ve Trk le r in

bi tm i o ld u un d a n ba h is ile , T rk iye ' y i Avrup a dev

le t l e r i a ras nda taks im e tmek lay ihasm ( t asar s n )yazm tr . M e h u r Volney de bu fikirleri n erett i . H at

ta bu mese le hakknda yazm o lduu k i tap Genera l

Bo n a p a r t e ' m e l ind en d mezd i . Vo lney'den son ra bu

fikir Avrupa'da yay ldka yay ld . Hat ta geen sene

ge n m eh u r La m ar t i n e de bu i t ika t ta id i. imdi le r de ise Trkiye 'yi be devlete taksim eden hari talar ,

P ar i s ' in h er soka md a sa t lmaktad r . uras b i l inm e

lidir ki , Trkiye kocamtr fikri Avrupa'ya girdiin

de n ber i, bu n a kar bu m em leket te , T r k iye gen t i r

f ikri domutur. Bu genl ik f ikrinde olanlarn bizce

en ta n n m K pr lz ad e F az l P aa 'd r k i, ' H e r s

nf tebaaya emniyet ' , 'Vergi tayin etmek' , 'Asker ter

t ip e tmek ' g ib i Glhane Hat t esas la r n , 1108 'de


6/110

(1792) , 'N izam - - C ed id ' n am ile ilan e tmit i r. D o

up da hl bir ehl iye t l i taya (ocuk bakc s e rkek)

e l ine dmeyen bikes (kimsesiz) Tanzimat ise Faz l

P a a ' n m a n a k a n u n a d r d ' N i z am - - C e d i d 'd e nibarettir. ' (1)

Biz im ink lap tar ihimiz , Osmanl devle t ve ha lk

a d a m la r n n i l k u y a n n u l a n n d a n "B a t p g m e " t e h

l ikesinin sezildii ve "Yenilenip kurtulma" iht iyac

nn duyulduu gnlerden balamaktadr . Ali Suavi 'ye

gre bu savan tarihi iki buuk asr geiyor ve her

devirde ayn bir karakter tayor.

1878'de krk yamda fikri ve davas uruna ba

n veren Ali Suavi de bundan yetmi be yl nce

k i "G e n O sma n l l a r " devr in in adamd r .

"H i n d " ad l k i ta b m n n sz n deki b i r h ikye

yi tekrar lamak is t iyorum. Japon kur tulu ta r ihini ya

zanla r , bunun ba langc m 1771 y l Mar t 'mn dr

d n c gn n e kad ar gt rr le r : "O gn iki Ja p o n ta

lebesi Sugi ta G em p a ku ve M a e n o R iyot aku , b i r ka

t i lin ce sed in i pa ra layp , in san vc u d u n u n H ol lan da

anatomi ki taplar nn yazd g ibi o lduunu gstere

rek G a rp i lmin in s t n ln i spa t e t t ile r ." D e m e k

ki Japon kur tu lu davas , in medreses in in karanl -

(1) Ulm (Bilimler) gazetesi, ikinci cilt, salya 789. Trnak iindeki fkralarn mesuliyetini yazarna brakyoruz.

6


7/110

iine mspet ilimler n tutarak ileri atlmtr.

Arap m ed re sesin e kar bu zafer b izde an ca k yirm in

ci asr n i lk yirmibe yl i inde kazamlabilmit ir (2) .

Osmanl devle t in in garp a lemi nnde yk l p gidecein i an lamakta Japonla rdan ok nce , tam are le

r ini bulmakta ise bir buuk asr soma geliyoruz. 31

Mar t ta (1909 ger ic i l ik o lay gn) mektebe g ider

ken an ta m da ki res im l i k i tap la r pa ra lanm t r . Oku

duum nivers i tede hr te fekkrden eser yoktu. lkKuvayi Mil l iye Mecl is i Anadolu 'da yzlerce medre

se amtr ve resim dersini yasak etmitir .

Corafyann, Osmanl sa l tanat m halk kat kl

nn, Is lahat lardaki anlay darl nn, aman ver

mez iki byk dmanla ara vermez harpler in , Sa

ray, Babli ve fikir adamlarndaki trl zaaflarn bu

gecikmede esas l tes i r i o lmutur . Bununla beraber ,

T rk ink lab n n kkle r i bu u zu n gem i in bar nda -

dr ve her devirde Trk kurtuluu i in doru f ikir ler

ve asi l duygular la kalpler i arpanlar , Trk kortulu-

unun mjdeci ler idir .

sm a i l H a m i D a n i m e n d ' i n "Ali S u a vi ' n in T r k

l " ad l b ro r n oku du kt an son ra , bu ink lap

) Bu eseri bir hayli nce yazmtm. Bugnden daha iyimser-miim.

7


8/110

nn hayat ve eser ini renmek is tedim. Mil l i Ei

t im Bakan l Ms te a r dos tum hsan Sungu 'dan

"U l m gaze tes i ko leks iyon u i le Al i Su avi 'n in

P ar is ' t e kard T rk e ve F ran szca eser ler i a ldm ,

o k u d u m .

O devr in Osmanl r t iye ler inde ve medrese le

r inde kendi kendini ye t i t i ren bir adam, Arapa ve

Farsas i le ne kadar rendiini b i lmediimiz Fran

szca ve n gilizcesi i le n asl bir t efekk r n iz a m ku rabil ir? Vaktiyle hretler inden geilmeyen ada

lar nn en ta n n m lar n da n h an gisin in eser ini , yer y -

er, o c u k a b u lm u y o r u z ? N a m k K e m a l ' i n b i r k it a

bn zevkle ve kanarak okuyabi l iyor muyuz? Hat ta

Ed e b iya t - - C e d id e ' n in e sk id e n o k a d a r sa n ld m zci l t le r ine y l la rdan ber i e l srebi l iyor muyuz? Han

gis i teza t tan teza ta dmez? Ne yapal m ki onlar da

ha eski ler inden, b iz de onlardan gel iyoruz .

8


9/110

En ok k veren

B t n bu n lar aras nda gelecee do ru en o k k

veren Ali Suavi 'dir . lk T rk d r . lk T rkec idir .

Hatta lais izm prensiplerini i lk ortaya atan odur. Os

m an l sa l tana t n n kur tu luu z er in e m sp et tekli fle

r i de on un yaz la r nd a ok u du m .

Bu kk eseri dosyalarmn arasnda saklayp

du ruyord um . n n An s ik loped i s i ' n in ikinc i c i ld in ino n u n c u fasikln de Ali Sua vi fkrasn o ku yun c a n ot

lar m neretmek uras geldiine hkmett im. Ansik

lope did eki fkray kirn in yazd n bilm iyor u m . Bu bir

ksa hal tercmesidir . Ali Suavi ankr 'n n ay k

yn de n s tanbu l ' a gelerek k t m h reci l ii ( yaz lm ay a h a z r l a ma ) y a p a n H s e y i n E f e n d i ' n i n o l u d u r .

Aksaray 'da domutur . Mekteplerde ve medreseler

de okum utur . R t iye ret m en l ii rn t iha n larm b i

r inci l ikle kazanmt r . Simav ve Bursa rt iyelerinde

ho ca l k e tmit ir . s t an bul ' a d n er ek b i r m d d e t son

ra Fi l ibe rt iyesine tayin edi lmise de orada cemaat

tekilat yapt iin azledilmitir. Te krar sta n bu l' a ge

len Suavi Muhbi r gaze tes inde heyecan l makale le r

yazm aya ve ca m ilerd e vaazlar verm eye koyulm utur .

Yazlar i le vaazlarndan bir ksm iyi karlanmad

i in K a st a m o n u ' ya srlm tr . 1869'da bu ra d an Avru pa 'ya kaa rak M s r l M us ta fa F azl P a a ' m n G en -

9


10/110

Osmanl lar a rama kat lm t r . Londra 'da Muhbir ve

P ar is ' te U l m gazete ler ini neretm it i r . Alm a n ordu

lar Paris 'e yaklat vakit , Lyon'a giderek "Muvak

katen" ad a l tmda bir kk gazete karmt r . Be

inc i M u r a d tah ta knca s tan bu l 'a ge lerek Basire t

gazetes ind e al t s rada M ekteb- i - Sul tan i (G ala ta

saray Lisesi) mdrlne geir i lmit ir . Abdlhamid

kendisini bu mdrlkten azletmi, alt ay isiz kal

mt r . Bein ci M u r d ' tekr ar tah ta ka rm ak iin giz

li bir ce m iyet ku r m u ve 20 M ay s 1878'de 500 ka d arR um el i m uh ac i r i de raan Sa ray ' na h c u m e tmi

t i r . Beinci Murad ' da ires inden karm iken, vaka

yer ine yet ien Beikta Muhaf z Hasan Paa 'n n so

pas i le lmtr. Yldz yaknlarnda gml ise de

mezar belli deildir.F kra Ali Suavi 'n in "Zeki , heyecanl ve a t lgan"

old uu n u , T rk tar ihin e, din e ve felsefeye dair k k

kitaplar, siyasi ve milli meselelere dair trl yazla

r bu lu n du un u, P ar i s' t e U l m gaze tesine ek leyerek

forma forma karmaya balad ve ancak 80 sayfa

lk b ir k sm nero lun ab i len Kam us - l - U lm ve l- ma -

a r i f i 'n in (Bi l im ve Ei t im Sz lnn) b izde i lk re

sim li an sikloped i o ld u un u syler. F akat fkrada M ek -

teb- i - Sul tan i 'ye tayin edi lm esinin sebebim , Basire t

gazetes inde Mithat Paa a leyhindeki yaz lar nn hoa

gitmesi ve azledilmesinin sebebini de baz talan hareketleri ile beraber idaresizlii olarak gsterir.

10


11/110

S a v i - y i l d r e n l e r

Ali Su avi bu deildir . Ali Su avi ' yi H a sa n P a-

a 'n n sopas dei l , b iz im f ikir adamlar mz n kay t

s z l ve tenki t s is temimizin bozukluu ldrm

tr . Ben onu dir i l tmek iddias nda dei l im. Fakat in

k lap ta r ih in in ha kika t le r in i a r ayacak o lan la ra k k

b i r ya rd mda bu lunmak i s t iyo rum.

Divan Edebiyat 'mn padiahlar , vez ir ler ve ba

lca tarihi ahsiyetler zerine ya methiyeleri veya hi

cviyeler i vardr . a ir N e f ' i ken d i devr inin ad am lar

n vd yah u t yerdii vakit , b ir t ak m hayaller ini ve

sz oyun lar m tad ar z , a m a h i kim se i in h e m en h i

bir ey renemeyiz . Bugn ne kadar dei t i imizi

pe k b i lmiyoru m . F aka t N a m k Kem al - inas i devr i,

Reca izade - Mua l l im Nac i devr i , Se rve t - i Fnun -

M al u m at devr i , n ihaye t F ecr - i - a t i devr i ten kid le r in in

ou da bu gelenein tesir i a l t nda deil midir? Ba-

zan ahsi bir kavga veya dargnlk, bir air veya ede

biyatya deil , bir air ve edebiyaty , onun btnmektebini sonuna kadar inkr e t t i r i r ve hicvet t i r i r .

smai l Hami Danimend, Al i Suavi i in her b i r i

ayr b i r hre t in ka leminden kma b i rb i r ine taban

tabana z t hkmler i b rornn i lk sayfas nda top

lamt r . arlatandr veya byk bir zekdr , cahildirveya alimdir, ahlakszdr veya fazilet sahibidir , men-

11


12/110

faatperestir yahut tam bir feragat ve fedakrlk ada

mdr. Bizzat smai l H a m i D an im en d 'e gre "Ali Su-

avi 'nin iht i la lci l ii dnyann en samimi saylm iht i la lc i le r inde bi le grlen menfaat f ikr inden mnez

ze h (u za k) "di r . "ak be t i fikir yolu n d ak i feragat ve sa

mimiye t in in en azame t l i hcce t i "d i r (Byk kan t

dr ) ve "Tanzimat ve Bir inc i Merut iye t devir ler in

de fikrini canndan tatl bilen ve byle bildii iin e-cel arabm kendi eliyle hazrlayabilen yegne ahsi

yet ondan ibaref ' t i r .

Al i Fuat Cebesoy bana demit i k i :

- B a b a m d a n d u y m u t u m . Z a m a n n n i n k l a p

lar arasmda, en ileri fikirlisi Ali Suavi imi. imdi Londra Byke l imiz Ceva t A ka l n 'dan

da u szler i hatr l yorum:

- Ba ba m , Ali S ua vi 'n in ya m a n bir va ta n sever ve

ink lap o ldu un u anla t rd . G ir i t m eseles ind e n m a

yiler ter t ip eder , neler syleyecekler ini reterek

genler i krsye kar r , a rkalar nda durarak onlara

evk ve cesaret verir m i. B a b a m d a bu gen le rd en bi

ri imi.

Gerek Ah Fuat Cebesoy 'un gerek Cevat Aka -

bn ' n ba ba la r G ar p i ve u yan k grl idiler. Ali Su

avi 'yi beenebilmek ve sevebilmek iin, o kapkara ta

assup de vrin de, bu vasflar lazm d. G aze te sin e re sim

basmak bile bir adam zndk diye tantmaya kfi idi .

12


13/110

B a k a b i r m i s a l s t n d e d u r a l m : n k l a p t a r i

h i m i z i h a t t a b i z z a t M u s t a f a K e m a l ' i N a m k K e -

ma l ' s i z i zah edeb i l i r m iy iz? B i r de Mi l l i E i t im

B a k a n l ' n m k a r d T a n z i m a t a d l b y k c i l d i

k a r t r n z . N a m k K e m a l , M u s t a f a R e it P a a ' y a

h c u m e t t i i s r a d a k e n d i s i n i " K u r a n d u r u r k e n

f r e n k l e r d e n k a n u n a lm a k la " s u l a m t r . B i r y e r

d e d e Ta n z im a t e s a s l a r n b y k d e v l e t l e r i n t e m i

n a t a l t n a ko ym a k i s t eyen le re h a k ve r m i , "Yok

s a b u n l a r E f k r - - u m u m i y ye c e l l a d n a m t e s l i me t m e l i y d i l e r ? " d e m i t i r . T a r i h K u r u m u B e l le t e

n i n d e P r o fe s r sm a i l H a k k U z u n a r l , N a m k

K e m a l ' i n m u t a s a r r f i ke n S u l t a n A b d l h a m i d ' e

y o l l a d v e i m d i y e k a d a r b i l m e d i i m i z b a z

m e k t u p l a r m n e r e t t i . n s a n b u m e k t u p l a r n " b e n -d e g n e " ( P a d i a h a b a l l k ) s l u b u n u , h e l e i m

zas zer indeki sa t r la r de r in b i r yrek s z s duy

m a d a n o k u y a m a z . F a k a t s a d e c e b u v e s ik a l a r e l

d e t u t a r a k N a m k K e m a l ' i i n k l a p t a r i h i m i z i n b

y k b i r a h s iy e t i o lm a k ta n u z a k l a t r a b i l i r m iy i z ? l k T a r i h K o n g r e s i ' n d e , N a m k K e m a l ' i n S a r a y ' a

ek t i i b i r t e lg ra f t e h i r ede rek su lanmas hak

l b i r e y m i y d i ? D r s t b i r t e n k i t , N a m k K e m a l ' i

zaaflar ve kuvvetler i i le olduu gibi gster ir . A-

m a o n u n i n k l a p t a r i h i m i z d e k i e s a s l r o l n i n k r

e d e m e z .

13


14/110

Ali Suavi a leyh ine byle ves ika la r da gs te r i

l e me z . A c a b a a y n i n k l a p t a r i h i n d e i md i y e k a

d a r bir t r l erefli bir yer al m am a sn n sebep leri n e

lerdi r?Bi r defa eser le r i top lan p bas lmam t r . Onun

h ak kn da ki fik ir ler imizi ke n d i yaz lar n da n dei l, e n

ba ta kendis in i sevmeyenler in ve k t lemek i s te

yen le r in yaz l a r ndan ed inmi i zd i r . Bugnk an la

y mza gre slubu canl ve gzeldir . Fakat o va

ki t ler bu s lup edebi b i le say lmazd . Hibi r i ede

b iya t k i t ap l a r n n misa l l e r i a rasmda amlmam t r .

H ibi r i se m e yaz k i ta pla r n n sayfalar n da yer bu l

m a m t r .

14


15/110

T a h t t a n i n d i r m e ve o t u r t m a

Bir hal ve iclas vakasna kart iin, Saray ve

Babl i onu kl tmekte btn dalkavuklar n yar

ett irm itir . H a n gi basl vesikay a sam z aleyhin ded ir.

Bu n a bi r de N a m k K em a l gibi , gen l ikler in h er s

zn ayet saydklar hretlerin hicivlerini ekleyiniz. '

Z a m a m n a gr e h e r i ler i fikir , bi lhassa biz im gibi

gerek tenki t gelenei o lmayan memleket lerde, i lk

vurulan damgadan bir daha pek g kurtulabi l i r . AliSuavi , h o ca o lm akla beraber , zam a n zam an , bu gn bi

le de me fild r ka l ram am ar n m doku n am ayaca ile

ri fikirler or ta ya atm tr. 1870 sularn da , h ilafetin din

de yeri olmadm sylemek ve yazmak, eer Lat in

alfabesi dil imize uygun derse yazy deitirmenin

eriatla hibir i lgisi olmadn iddia etmek, kitabna

resim koyduu iin kendis ine zndk diyenlere kar

peygamberin dahi resmi yap labi leceini ortaya at

mak, stelik btn bunlar pekiyi bildii din esaslar

na gre izah ederek btn eriat lar kapkara yobaz

lar olmakla sulamak kolay bir ey deildi .

Bundan baka Ali Suavi , bu topram ve halkn

bar n da n kopm u tur . H albuki b iz im tec edd t (yen i

l ik) h ar ek et im iz ar istokra tik bir ka ra kt er gsterir . Sa

ray ve devlet imtiyazlar arasnda idi. inklaplar s-

rlseler, ha tt a bo ulsalar da paadrlar, vezirdirler, o u ya m ut asarrf , ya vali, ya b y k eli o lar ak " M e n -

15


16/110

k p " d u r ( g z d e n v e g r e v i n d e n u z a k l a t r l m t r ) .

H al k ad am n n bu ter i fa t ta yer i yoktur . H albu ki G ar p

ih t i la l le r i ta r ih le r inde grdmz rnekle re b izde .

belki de tek uyan fikir adam Ali Suavi idi. Rtbesiz,

sarmasz ve a lmtr . Sokaa f r lamt r , halk

ayaklandrm t r , ih t i la l kanlan i inde boulmutur .

16


17/110

T r k i y e ' d e n k a t k t a n s o n r a

U l m gazetesi ve o n u n bin lerce sayfa tu tan eserleri el

yazsn dan ko pya basksdr. Yalnz bu ciltleri grm ek, o-

nun nasl bir dev gayreti ile altn ispat eder. Fransa

yklm ak zeredir. Alm an ordu lar Paris ehrin i sarmtr.

O Lyon 'da yine ken di eli ile yazp ken di eli ile kopya m a

kin esin den kard gazetesinde, t am eski R u s ihtilalcile

ri gibi, davasn savun m akt an baka bir ey grm ez ve d

n m ez. Aslam itsizH e d me z. Ykc tenkitleri yan nda, da im a, yapc, iyimser ve sarslmaz bir savakan ru h u

vardr. N e pad iah, n e vezir, n e paa, n e de be y dinler. Ba

rndan koptuu halkn ak iliklerine kadar ilemitir. Yu

kar ya kar h er t rl haset ve gpta duygular stn de , bir

kmseme, bir aalama hissi vardr.

Ali Suavi, Trkiye 'den kat vakit , ta lya 'dan

P ar is 'e kad ar N a m k K em al ve Z iya P aa i le b ir lik te

git t i . Bir mddet beraber al t lar . Aynlmalarmm ve

Namk Kemal ' in Al i Suavi 'ye dman o lmas n n se

bebi f ikir tar t malar ndan da domu deildir . Ken

diler ine para veren Msr l Mustafa Fazl Paa tekrarSaraya s narak s tanbul ' a dnp byk b i r memu

r iye te ge t ii vaki t Al i Suavi , G en - O sm an l la r ' n

onunla hemen maddi ve manevi b tn i lg i le r in i kes

m e k ister. N a m k K em a l ise , iki tarafl oyn ayan M

sr l P aa 'dan pa ra a lmakta h i ma h zu r grm ez . H a t

t a bu pa r a t aah h t h km n d e o ldu u i in , a l nm asn hak da sayar.

17


18/110

AlrSu avr ise h e m M ustafa F az l P aa r y G e n - s -

m a n h la r c e m iy e t in d e n k o v m u , h e m d e o n d a n p a r a

alan lara da ir bir be yan n am e kararak h er tarafa dat

mtr . Be ya n n a m ed e iki r iinin ayda bin be yzer, N a m k K em al ile bir ark ad an n biner, iki kiin in d e ye

di yz ellier ve bir kiinin de yz frank maa ald

yazldr. B yle bir te hir e u ra m ak , stelik h rr iyet

u ru n a laan bir ka h ra m an deil, m en faatin e bal bir

p aa ad am gibi gster i lmek N a m k K em al ' i ne kad arileden karmtr , kolayca anlayabilir iz.

Bu kin, o n u hakszl n son un a kad ar glrm tr .

Ali Suavi'nin de fkelendii zamanlar, ne kafasna, ne

de gn ln e u ym aya n k k h cu m lar yaptn , ara s

ra yazlar nd a gr yoruz. F akat ke m M er in in belki to zu

bile ka lm ayan bu ada m lar, in klap tar ihin de, ah si kavgalarnn da r zin da n iin e h ap sedip brakabilir m iyiz?

Ali Su avi 'nin bu n d an seksen yl n ce o kap kar a ta

assup devrinde yazdklarn, 1951 Trkiye'sinde hususi

meclislerde sylemek bile medeni cesaret saylabilir.

K eke G a r p klt r ile d ah a sistem li kaynaabilseydi vebazan artc sezilerin adam olmak yerine, sentezci

ve teza tsz bir tefekkr ad am o labilseydi!.. Am a bu gn

k niversite Trkiye'sinde bile bulamadmz ondo-

ku zu n cu asrn m ed resesin de nasl arayabilir iz?

Ancak imdi de onun f ikir ler ine iht iyacmz var . .

Caddebostan 1951

Falih Rfk ATAY

18


19/110

B R N C B L M

P a r i s ' t e 3 0 ya n d a b i r " K k H o c a "

Ali Suavi , 30 yalar n da P ar is ' t e " U l m " gaze

te sini ka rd z a m a n " Su a vi" ad n n iki yllk ol

d u u n u ve k e n d i sin in b u n d a n n c e An a d o lu ' d a " K

k H o c a " laka b i le an ldn yazar .

H ic r i 1255 ' t e (1837) stan bul 'da C er ra h pa a m a

hal les inde domutur . Cet ler i Viranehir topran

d an ve u le m a d a n idi. B aba s kt H seyin Aa, s ta n bu l 'd a bir ehir l i kad n la evlen di. H seyi n Aa es

na ftand r . O kum ay ve a 'ma l - i - e rbaa 'y ( d r t i l emi )

kar s n da n renm it i r . l im a d a m la n m sayan, ev ida

resini iyi bilen, doruluu ve temizlii seven, haksz

l k grd veya i i t t i i zaman "sabr yanan" , "a tekesi len" hat ta haksz l k e tmi baz ahbaplar na tokat

atan ve bazsnn kafasn yaran Hseyin Aa hakkn

da , o lu Al i Suavi , G en - O sman l la r ta r ih in in ban

da bu kadar malumat ver i r ve kendi haya tmm hik

ye si n e ge e r: " B e n n a s l o k u m u u m v e o k u t u l m u

u m , o n a lt , o n y e d i y a n d a n b e r i H i c a z ' d a , A n a -

19


20/110

d o l u ' d a v e A v r u p a ' d a n a s l s e y a h a t e t m i i m , b u n

l a r b e l l i d i r . S o f y a ' d a b u l u n d u u m s r a d a m a k a -

l a t t a r z i l e h e p s in i y a z m t m " d e r . s t a n b u l ' a s o n

dnne kada r ou kk b ror le r o lmak ze re ,

127 eser yazmtr . Hepsi el yazmasdr ve elden ele

d o l a m a k t a d r: " B u n u b i l e n l e r i n b u k i t a p l a r ya z

m a b r a k m a y p b a s t r a c a k l a r n m i t e d e r i m . "

lk e se ri "N a sa yih - i - Eb h a n i fe " ( E b u h a n i f e ' n in

N a s i h a t l a r ) z e r i n e b i r e r h t i r ( a m l a m a d r ) . s

tanbul 'da on yedi yanda yazmtr . Bu kitab Beya

z t Camii mder r i s le r inden Tosya l Hseyin Efen -

di 'ye gnder i r ve dzel t i lmesini r ica eder . Hseyin

Efendi btn ki tapta sadece bir " tefas i l" ke l imesini

"e fas i l "e evi rmekten baka kusur bulmaz .

Ali Suavi , s tanbul 'da Davutpaa r t iyes inden(or taoku lundan) k t k tan sonra , ik i y l kada r ,

Bab - - Se ra ske r i ' de yok lam a ka le m in e de vam et t i.

Sonra Bursa rt iyesinde bir y l kadar bir inci ret

menlik vazifesinde bulundu. Bir aral k Sofya 'da Ti

caret Mahkemesi Reisl ii de eder . Edirne Vilayetikuru lduu vaki t , F i l ibe kaymakamnn ve kads n n

srar zer in e , Tah r ira t M d r l de yapar : "B u m e

muriyet lerde devle t idares inin hakikat ini ve cereya

n n rend im" de r .

eriat i l imleri arasnda Hadis i lmini sevmitir :"On yedi , on sek iz ya la r nda Hicaz 'a g iderken M -

20


21/110

sr 'dan be kurua pek eski ve te biri eksik Sy-

t 'n in "E l - C am i - l - Sag r" in i sa t n a lm t m. Yolla r

da bu n u ezber led im. D n t e zm i r ' e ge ld iim za

m a n yedi b in ka da r h adis ezber im de id i . H ad is le rd enzu l m a leyh ine o lan la r ayr ca m e c m u a m a kayded ip

o n la r d a n p e k m te e s s i r o lu r d u m . H a z r e t ! M u h a m -

med' in zulm aleyhine o derece iddet gster i ini en

b y k ve bir inc i m u ciz esi it ikat eder dim . Bu h ad ise

ler beni zulm aleyhine yle besledi k i her tym

za l ime kar b i r kahraman bulundum. yle k i b i r

d a m la v c u d u m la z a l im e h c u m e tm e y e v e m a lu p

olursam, ta ra f ndan ka t lonulmaa raz o lurdum. Bu

yolda lmeyi en byk ehi t l ik sayardm."

Simav kasabasmda bandan geen iki vaka , Ali

Su avi 'n in i syan c ru h u ze r in de by k tes ir yapm

t r. K ou lu m ed reses in de ders oku tu rken , yr k ta le

beden Hseyin ad nda b i r i koyunla rm ve ke i le r in i

sa tarak ai re t le a lakasn kes ip b t n b t n m ed re se

ye ek ilm eye ka ra r verir . Bu sat tan elin e be bi n ku

ru ka d ar bir ey geer . D n er ke n iki yr k n n ke

serler. Zavally baklayarak soyarlar. De kalka

medreseye gelir . Ali Suavi Hseyin 'e sabretmesini ve.

her dernek gn pazara giderek hrs z lan ras tge t i r i r -

se zapt iyeye m t t u rm as m te n bih eder. H seyin , ik i

hafta sonra, hrsz bulur ve yakalattr r . Hrsz hap

se girer . Fakat e r tes i gn mdr kendis inden a l t

21


22/110

yz kuru rvet alp salverir. Ali Suavi mdr s

k t m ve b i r gn "K a m , bu la m yo ru z !" cevab m

alnca , mdrn rvet a ldm yzne vurur . S imav

naibine (kad veki l ine) de meseleyi aar Kalkar , Ktahya 'ya kadar gider . Kaymakam ve hkime de ik

ye t te b u lu n u r . M d r a zlo lu n u r sa d a " H s e y in ' i n p a

ralan git t i gider ."

Ali Suavi, Simav zenginler inden iken, eraf kav-

ga lan a rasmda , mal mlk e l inden g iden Haf zolu

adnda bir inin de hikyesini duymutur . Yl larca Ay

dn taraf lannda giz lenerek dolaan, sonra Simav 'da

ki tamtakr evine dnerek kimseye haber vermeksi

z in , "D e la i l - i H ayr a t " oku m akla vak it ge i r en bu

adamn bamdan geenle re yrei yanmaktad r . S i

mav Mdr l i in , na ib le b i r l ik o la rak , Ktahya

K a ym a ka m ' n a o n u tavsiye eder . H af zolu ' yu da i lk

defa m d r vekili old uk ta n sonr a daired e gr r: "Y

z gze l , ba nda ye i l , e l inde teb ih , boynunda

e n ' a m k e s e s i a s l ! "

22


23/110

B i r z u l m h i k y e s i

Al i Suavi , b i r gn depo bahes inde gezini rken

mdr kona o raya b i t i ik o lduu i in , Haf zo -lu 'nun mbarek duas n a lay m der ve yanma g i re r :

"Bir sofu eyh i le b i r mutekid gen ne konuur lar?"

Tabii di n bah sini amlar . im d i h ikyeyi din leyiniz:

"Bu s rada ieriye bir zapt iye, kyl bir kan get i rdi .

Kan, davam var , dedi . Bizim sofu Hac Hafzolu ,

er 'an kayt ve tescil etmek lazmdr, diyerek sa eli

n e bir ka lem , sol el in e bir k t ald . G zler in i sze

rek ve h k m et ka id es in de n o ld uu ze re , y z g l

meyerek , sy le , ded i . Kan k i kynde dah i k imse

siz, evsiz barksz hizmeti idi . Ta kadn ninesinden

kalma, heps i y i rmi kuru eder e tmez , toprak tencere

ve keser sap gibi bir takm eyasn kyllerden bir i

zap te tm i . Bun lar n ger i a l n m asn c ier pa ralayc

szler le ric a ett i . M d r vekil i eyay bir er bire r zin

cir leme yazdktan ve kyl ar l p inkr ederse is

pa t ed ip edemeyece im sorduktan soma, i spa t t a ra

fn te rc ih et t i ve h erif i a r m a k laz m gelm ed ii ce

vabm verdi . K a d m alayarak d an km ak istedi . F a

kat Hac Hafzolu kalarn at p , gzlerini bel i r t ip ,

kaim sesi ile kayt parasn ver de yle git, diye hay

krd . F akir k yl p a r a lakrds n ii t in ce d n p , 'A-ma n A a , me r h a me t e t , b e n d e n p a r a i s t e me ' , d e d i .

23


24/110

H ac H afzolu dedi k i : ' - M d r sen in h izm et in m i?

K a saattir sen syledin , ite be n yazd m - elin de ki k

d gstererek - er 'an resmini ver . ' Kyl: ' er 'an

szn duyunca ne yapar , e r ia t n kes t i i pa rmak

acmaz. Ka para olduunu sordu. O fe lakete ura

m , mus ibe t grm , tvbe e tmi Hac Haf zolu , -

' e r ' an 60 kuru ! ' ded i . Kan a l tm szn duyun

ca, ' - Am a n Aa, p ad iah ba i in, e vlad n ba i in,

ben kyde h izmet iy im, aman. . . ' d iyerek a lamaya

ba lad ka m d r , ge rda n m da 'D e la il - i - H ayra t ' a s

l o larak, zapt iyeye d n p ' - A1 bu ka n ca z , mf t

ye gtr , de ki , Hac Haf zolu bu kancazm yaz

drd eyler zahmeti iin altm kuru resim istiyor.

Ki taba baks n , haber vers in! ' Zapt iye , kany odadan

kard .

Biraz so n ra k a d m alayarak yin e geldi. K a r a M f

t kar a kapl ko c am an ki taba bak p: ' - yledir , a l tm

kuru laz m gel i r ! ' dediim bi ldirdi . Amma kendinin

bunu ve rmeye kudre t i o lmad mdan ocuunu - ya

n n da bir k k olan vard - kasaba da bir ine beslem e

vererek para bulmas i in, zaptiyenin kendisi i le be

raber d o lam asm a iz in di ledi . G i t t ile r , o cu ksuz d n

dler. Adac esnafndan birine ocuu yll krk ku

rua vermiler ve yirmi kuru pein almlar. Bu yir

mi kuruu Hac Haf izolu 'na verdi ler . Kara Mftkim idi? Simav'da vaktiyle onun ektii musibetler

24


25/110

Hafzolu 'nunki lerden az dei ld i . Haf zolu a ld

d rt bel ikten ikisini m in d er st n e bra kp ikisini de

' - Biar e fukara da p ar a yok ki n e yap sn lar ? ' diye ka

dn a acn ara k ba n a ver m e k zer e uzat t . O vakte ka

dar gr p ii t t iklerimle ba m d n m iken, ba n a uza

t lm pa ray gr n ce akl m ba m a geldi el ine a rp p

yerim de n f rladm, kt m. D ep o bah e sine girdim . Bu

ne hal, bu ne i tfa (fetva verme), bu ne eriat , bu eri

at ne suiist imal, bu ne hyanet, bu ne devlet , ahalide

bu n e ceha le t , d iye d n e d n e ha s ta o ldu m . G

h al i le m ed re seye gi t t im . O n d a n son ra Sim av'da otu r -

m ayp s tan bul 'a d n m ek zere Bur sa yo lun u a ld m .

Hafzolu fkras 1275 (1859) abannda olmutur.

Bu f kradaki zulm, kalbime a lan bir inci yaradn.

O n da n som a grd m m em leket le rdek i vaka lar , h epbu yaraya tuz ekt i !"

Bu iki kk hikyeden, Ali Suavi 'nin nas l bir

h a lk o cu u o ld u un u ren iyoruz . re n m e ve

retme ak i le yanan, hakszl a isyan eder bir ruhu

vardr. Yalnz kit ap d eil, h a re ke t ve t ee bb s a d a m dr . "B ir eyler o lm a ya ", "b i r eyler ya p m a ya " h a

z r l anmaktad r .

D evr in ink l ap l an n da n h i b i r in in haya t by le

halk ynlar iinde, halk st rab i le aclanarak ba

lamam t r . Tanzimat vezi r i halka yukar dan bakar .Tanzimat edebiyat s , halk i ine inmez.

25


26/110

H P a a ' n m d a v e t i

Anado lu do la ma la r nda t amtab i ld ik le r ine ken

dini saydran, mdr , kaymakam ve val i le rden i t ibar

gren K k H oc a , Sad raza m l i P a a ' m n dave t i ile

s tanbu l 'da devle t ada m lar m ec l i s ine gi rd i. D evr in in

idare si z er in e esasl fikir ler edin m itir : "C m l e m e

m u rla r i in de adale t i sever o k kim seler gr d m . F a

ka t za lim bir ida re ye alet ola geldiin i i t iraf ed en bir

ad il gr m ed im ." Z u lm e kar i syan ed ece k kad ar ce

sur deildirler . H a lk gibi, re sm i vazife ba n d ak i ay

dnlar n iy i takm da boynunu bkerek deimez bir

kadere kar tevekkl ( i i Al laha b rakma) i inde

dirler.

Al i Suav i i l e dos t luk eden kaymakamla r , mu

t a s a r r f l a r , v a l i l e r , a z l d m a n la r n d a n d u y m a

d k la r t enk i t ve i t i r az la r onun yumuak az ndan

i i tmi le rd i r . Yine Al i Suavi 'n in a t b i r a a r

( r n d e n a l m a n o n d a b i r v e r g i ) m e s e l e s i n i t a h

k ik e tmek i in F i l ibe 'ye ge len Ed i rne Va l i s i Hur - i t P a a , F i l i b e M o l l a s C e l a i e d d in E f e n d i ' y e d e

mi k i : "F i l ibe Kaymakam Ata Bey ' in Suavi Efen

d i h a k k n d a y a z d i n h a ( a t a m a n e r i s i ) , c e b i m

d e d i r . B u n d a S u a v i E f e n d i ' n i n p e y g a m b e r d e n k

k , f a k a t e v l i y a d a n b y k tu tu ld u u n u g r y o r u m . T u h af ey. .. So n ra n e o ld u k i , a ra la r n a b y -

26


27/110

le bo zu kl u k g i r d i? " Ali Suavi d i yor k i : "u r a s

h o t u r , h e r h a n g i m e m u r i l e b o z u u r s a m n e o b a n a

n e b e n o n a k in b e s l e m e z d ik . Es k id e n t a n m o l

d u k l a r m l a h l b u g n k g n d e i i m i z d e d m a n

l k o lm ay p b i rb i r im iz i seve r iz . D e m e k k i, b e n im

kim sen in ah s na ve h usu s i h a l in e k i n im yok . K im

sen in d e ba n a o lam az . Su varsa po l i t ika su u! Be n

F u a t P a a ' d a n n e z a r a r g r d m ? C a m i d e d e r s i m e

ge l i rd i . Sof ra s nd a be ra be r ye m e k yed ik . B i r l ik te

o tu r u p s o h b e t e t t i k . A n c a k b u lu n d u u m e v k i i v e

e l indek i kudre t i su i i s t ima l ed i in in a leyh inde bu

l u n d u m . B u l u n u r u m . a h s n a ge l in c e , h l , Al

l a h ' t a n m a f i r e t b u l m a s i i n d u a e d e r i m . "

Ali Suavi yirm i- ot uz yl i in deki, h at t a son za

manla rdaki s laha t ( iy i le t i rme) yap la r ndan oun u n t e m e l i " k u m d a n ib a r e t " o ld u u f i k r in d e d i r .

"M a d d i kan un la r e sa s ze r in e m ad d i n izam la r kon

madka devle t imiz i in beka (srekl i l ik) tasavvur

edemezdim. te bu f ik ir le r le Rumeli 'de seyahat e t

mekte iken, tede ber ide , b i r b i r Mustafa Faz l Paaism i d u yma ya ba lad m . Bizza t pa di ah a :

- Eer s laha t yapamazsanz Osmanl padiahla

r n n sonuncusu o lu r sunuz , demi .

Bu F az l P aa , 'h ak im an e da vran m ak' zr ile sa

m a n a l t n dan su yr t m eye a l an lardan olm ayp fedakr , cesur ve devle t mevki ine muhta olmayan bir

27


28/110

zat imi , diye i i t t im. Kulak dolgunluu beni kendi

sine k ett i ."

Bu son szlere dikkat ediniz. Ali Suavi , sonuna

kadar, fikir davasn devlet ikbali i le deienlerin,

korkak ve dnekler in , a k hareke t e tmekten ve bu

n u n b t n so run la r n ze r l e r ine a lm ak t an ek in en

lerin hasm ve bu yzden tek basma kald da ola

caktr.

Memleke t t en kovu lan Mus ta fa Faz l Paa , Pa

r i s ' t e iken Al i Suavi st an bul 'da , eh zad e C a m i i ' n d e

de rs o ku t m aya ba lad . Bir gn F i lip i sm in d e b i r E r

meni , bi ldiklerinden bir i vas tas yla yanma gel iyor.

"Muhb i r " ad nda b i r gaze t e ka raca ndan bahse

derek, Ali Suavi 'nin de yazmasn is t iyor: "Ben ga

zetesini vas tal k eden Tevfik Efendi 'ye yazdrmas

n , a ralkta be n im de ba z eyler vere ce im i syled im .

Fil ip , gazeteyi kard . Tevfik Efendi 'yi de muharrir

t ay in e t t i . B i r inc i nshas n t amamen ben yazd m.

Sonralar da makaleler verdim. Bu ie parmak sok

m ak t an m aksad m , va t an mz gaze te le r in in k h n e in salarmi ve eski manas z medhiye usul ler in i bozmak

t . H e m o li san bo zd um , h e m de m em leke t im ize h r

r iye t i sok tum.

28


29/110

" H r r i y e t m e m l e k e t e g i r e c e k t i r "

H a t ta o vak it M ec l is- i V l ( D an t ay n 1837 'd e

k u r u l a n i lk b e n z e r i . T a m a d ; M e d i s - i Va la y Ah

kam - ] Adl iye ) azas n dan Z iya Bey ' in yan n da baz

bykle r :

- Muhbir gaze tes i edeb yolundan k yor ,

Ded ik le r inde , Z iya Bey :

- M em lek e t im izd e sa r lk du va r n a Takvim- i

Vekay bir ivi i l itirdi. S o m a C erid e- i - H avadis o i

viye b i r ek i , d ah a so m a Tercem an- - Ahva l baka

bir e ki, n ih ayet Tasvir - i E fkr da bir e ki vur d u .

imdi bir Suavi kt , e l ine koca bir tokmak alp i - -

viye yle vu r d u ki, so n u n a ka d a r du vara girdi. Bu asr

o duvar de lecek, kulaklar aacakt r . Bunu mukad

der b i lmel i . De l i i kapa t r z zanne tmeyin . Hr r iye t

memlekete girecekt i r , demi olduu o zaman i i t i l -

mi t i r . "

a ir Z iya P aa " i i r ve n a " ma ka les ind e M u h

bi r ' in slu bu n u sade T r k e ' ye m isal gster ir . Ali Su-avi 'nin dil zerine dndkler ini i ler ide greceiz .

Ancak Muhbir gazetesinin 29 ve 37'nci sayfalar nda

o zamanki genlere ve gazetelere t veren iki yaz

da ki fikirlerini ksaca to playalm . E sas, ke n d i tabiri ile,

"Herkesin anlayaca Trke"dir . "Ziraa te da ir b i rki tap okuduk. inde ' te lkih ' ke l imesi var . Ni in 'a '

29


30/110

denmemi t i r? Bi r bah vana bu k i tab an la tab i lmek

iin on be sene i l im mi (1) tahsi l e t t i receiz?" Ba

ka bi r yazda konuulduu gibi imla f ikr ini mdafaa

eder: "Aham" dei l "akam" "Yohsa" dei l "yok

sa ". K o n u u ld u u gibi yaz lm asn ister . "Esk ile r h er

kesin syledii ve anlad lgatlarla yazmlar!"

Yalmz bu son satrlar bile Ali Suavi 'nin devrin

den ne kadar ayr ldn gster i r . Konuulduu gibi

yazm ak : Bu fikir , 1908 M er u t iye t i 'n d en so m a ki F e -

cr - i At i m e kt eb in e bi le yaba n i ge lecekt i r . Ara d a eski

inay devam et t i ren daha mektep vardr .

1866 'da ka n M u h bi r gaze t es ine yazd za m a n

Ali Suavi 26 ya lar n da idi . Baz m ak ale ler in d e o n u n

bu devirdeki f ikir hususiyet lerini bel ir ten k para

l a n gr yoru z . "Sa y ( E m e k ) ve M ed en iye t " yaz sn da , a l may a r t t rm ak i in , ih t iya lan a r t t rm ak l

z u m u n u i le r i srer .

Zaruri say lmayan her eye o vaki t le r "z iynet" ,

im di " l k s" da m gas vur an da r softa gr n ten -

k id ederek insan vcudundan misa l ve r i r : "Al lahmef 'a l in i de b i le z iyn e t le r va r m . M ed en iye t le h usu

le ge len ih t iya tan faz la z iyne t le r dahi byledi r . "

K e n d i m i z de o l a n ka ybe t m e m e k a r t yla h e r n e re de

her kimde grrsek, ras tge ldiimiz i lmi , sanat ve

hikmet i a lmal yz , der .

(1) "Medresede Arapa m reteceiz?."

30


31/110

Ali Suavi 'n in Muhbir gazetes indeki ba l ca tar

t ma la r ndan b i r i medrese l e r hakk ndad r : "Ha lk ,

oku yun uz , d iye tevik ediyoru z am a, n e oku yal m n a

sl okuyalm ve neler okuyalm, diye bize sual etse

le r cevap verem iyoru z . M ed re se usu l oku yun uz , de

sek bu trl okumakla tahsil en aa on be sene s

rer. Hele u on be senede renilecek eyler ise drt

senel ik ten ibaret t i r . " S o m a h er kes h o c a m o lacakt r?

T c ca rlk, askerlik, esnaflk, ktiplik, la zm deil m i

d i r? "Tccardan bmnin o lu byd vak i t babas n n i in i uygun ve dzgn yapabi lmek i in Arapa

bab lan , t a s r i f l e r i ve i ' l a l l e r i (Arapa ku ra l l a r ndan

bi r i ) renece i yerde mektup yazmak ve t r l tc

car defterleri tutup t icarethane usul leri ret i lse da

h a faydal o lm az m ? "Ali Suavi, m ed re sele r ze ri n e esasl te n kit leri da

h a i le r ide yazacak t r . "Tevhid - i t e dr i sa t " ( r e n im

birl ii) dediimiz ink labn da mjdecis i olur .

Anadolu 'nun imdi l ik baz yer ler inde, Al i Suavi

devrinde olanlardan da geri kafal yobazlarn yine ozam an da ki le r de n da h a i le r i e r ia t dershan eler i a p ,

cumhur iye t in 27 ' inc i y l ocuklar m s iv i l mektebe

gi t me k t e n a l k o y d u k l a n m d n d k e , M u h b i r t e n -

r it ler inin, y z n c yla d o ru yaklat gn lerd e da

h i h en z t a r ih i o l am ad m a n e kada r i l en iyo ru m .

31


32/110

Z a m a n n e i t i m i

Zaman n n e i t im ve mek tep mese le l e r i ze r ine

gen ie bir fikir ver eb ilm ek iin bu yazn n ba n a AliSuavi 'n in h icve benzer b i r yaz m a l yorum. Mem

leket te b i r o k deiik lik ler o lm asn a r a m e n yin e bu

yaz dak i baz t enk i t l e r in bugn de doru o lduunu

grmek ack l dei l midi r?

Ali Sua vi M u h bi r gazet esin in 8 ' in ci saysm da birMs lman manavm o lu azmdan y le de r t yan

yor : "B a b a m stan bul 'da evlene n Kayser i li b i r m an av

iken beni be yanda mektepe verdi . Yedi sene de

va m ed ip on iki ya nd a km sam da , e bce d ( Ar a p

a h a r f l e r e s a y d e e r i v e r e r e k h e s a p y a p ma k ) v et e c v i d ( K u r ' a n u s u l n e b a l k a l a r a k o k u m a )

kuvvet i il e ba ba m a m ek t u p ya zm a k ve defte r t u t m ak

gibi bir ey yapamadmdan, daha eksii vardr , di

ye ahbaplar ndan bi r hoca efendi beni derse ba la t t .

Ba b a m n ma n a v l md a g z m o l ma d n d a n b o y u na okumak is tedim. Sarf , nahiv, belagat , mantk, f

k h , ke l am, h ikmet , u lm- u - bee r iye ve h ikem iyye -

de n n e varsa o ku du m . Tahs il yo lu n da pa bu sr t m ,

gn ge i r m i b ir i o ld u um d an im diye kad ar kaza n

m veya kaybetmi olduklarm hulasa olarak syl i -

yeyim : Sar fdan p e k o k i ' la l ve tasri f be l led im . N a -

32


33/110

hiv 'den p e k gze l i ' rab yapa rd m . L ak in Ara p a sy

lem es in i ve yazm as m h l bec er em ed i imd en , bu i -

k i i l imden is t i fade e tmedim desem doru sylemi

o lu ru m . B ela gat t en h ayl i st lahlar ve ta bir ler ezm er -ledim ama, ne Arap i i r in in meziyet ler inden anlaya

bi li r im, n e de Ara p a b i r k ta yazabi l ir im . M an t k t an

K l liyat - - ha m s, tas r ifa t ve slahat ezbe r led im se de

garazsz sylemek lazmsa, evvel iyat , zanniyat ve

vehmiya t b i rb i r inden ay ramyorum. a l mad m,desem, hayr al t m. Ki tabm yoktu , desem, hayr

vard . Herkes in okuduu g ib i okumadm desem ica

ze t e (d ip loma) kadar hoca l k u su l ze re okudum.

Al im o ldu m , desem, ko rkuyor um , n k ben im le l

fet edenler bil irler ki , iki satr Trke okutup anlal r birey yazamyorum, on be y l al t m Arap

a l isam zerine drt lakrdy bir araya ne get i rmek

ne de yazmak el imden gel iyor ."

Manav olu i le ahbaplar ndan bi r i aras nda y

le b i r konuma olur :

" - F aydas z m r t e le f bah s in e ( Yaam b o u n a

h a r c a m a k o n u s u n a ) ge li n c e h e p b e r a be r a la ya lm ,

fakat ne kaybet t iniz?

- Bi r h n er ve san a t sah ib i o la m ad m . h t iya t ank u r t u l a m a d m .

33


34/110

- K e k e h e m o k u y u p , h e m b a b a n m s a n a t o l a n

manavl t e rke tmemi o layd n .

- Beh ey kard e , o kum ak, yaz m a k ned i r , n e i in

d i r , b i l i r miyd im? Biz im mahal le mektep ler in in hal in i b i lmez mis in? Zannederd ik k i , okuyan yazan

ad am , esna f o lm aa layk dei ld i r . D evlet m e m u r i

yet inde kul lan lmal d r . Sen de byle b i lmez miy

d i n ?

- im d i de byle . . . M a ar i f ned i r , k im sen in anlad yok. B ir t cc ar n olu o ku d u u vaki t ba ba n n ce

h a le t i y z n d e n ga yr - i - m u n t a z a m ( d z e n s iz c e ) id a

re edegeldii t icareti , kendi i lmi i le bir gzel ve dz

gn yolda yrtmek hat r na b i le gelmez.

- s t a n b u l b i r h a l e g e l mi k i, a n a s n d a n d o a n o c u k d e v l e t i n h a z i n e s i n e a z a y o r D r t l a k r

d be l l eyen le r byk mec l i s l e rde aza o lmay i s t i

yor la r .

- Bir payi tahtm yzde sekseni hner ve sanat la

pa ra ka za n m ak ve ken d in i ih t iya t an ku r t a r m ak yo llarm brakp da yalnz devlet hazinesine az aarsa

ne o lur?

- te gryoruz ya . . . Para kazanabi lecek bi r sa

na t n Ms lman la rdan eh l i va r md r? Dr t manav ,

sek iz he lvac kab i lind en k im sen in gr m ee ten ezzl et m ed ii kim sele r ka lm . Bu n la r bile gitgide aa,

34


35/110

bey, efendi gibi para e tmez unvanlara tamah ederek,

sanat lar m terketm ektedir ler . M aa r i f n ed ir ve n e i in

dir? Bunlar anla lmadka , ekser iye t in ulm ve ma

ar i f za n n em in in zara rd an baka bir eyi yoktur . M a arif b yle sanl rsa sanayi m e yd a n a gel m ek iht im ali

yoktur . M aa r i f devle t h azin esin de n bo yere m a a a l

mak i indir , i t ikad devam ederse te rakki ( i le r leme)

m m k n o l m a z . "

35


36/110

M u h b i r g a z e t e s i n i n n e m i

Muhbir gazetes in in gerek s lubu, gerek neret

t ii f ikir ler her tarafta byk akis ler uyandrmakta

d r . Bunu s k s k gelen mektupulardan anl yoruz ve

H a l e p ' t d e n ge le n u m e k t u p T r k e l e m e t a r ih i n d e

bile yer tu ta bil ir ve dild e sad ele m e ile z let ir m e ce

reyan la r n n nas l yan yana doduunu gs t e r i r :

"M u h b i r ' i ba t an aa oku du m . S ev in c im den ayak

lar m yere basmyacak bi r k l a g i rd im. Bunu herkim yazm ve yazyorsa Tanr mt tuunu kolay ge

t i rs in! Kendis inden soma gelenlere iy i rnek b rak

maa emek vermek ne yavuz yaamakt r . Tanr ek

sik eylemesin. Yurdumuz byle uslularn (2) glge

s i a lt n da i ler lem ekte ve b i lgi ler in y n n d e n yeryz gzel lenmektedi r . Buras dnlse kolayca b i l i

nir . Yurdumuz iin onlarn u al p abalamalar

b izce pek beeni ld i . Bizi yoktan var edenin yardm

an lar la beraber o l sun!"

M u h b ir kt vakit ler, G ir id h ad isesi vardr. . AliSuavi bu n d an eh i rde m m ay i l e r yap t rm ak , n u tu k

la r sy le tmek , Muhbi r gaze tes inde de i ane (yard m)

stunlar at rmak ve bu f rsat la vatanperverl ik duy

gu lar n co turmak i in durmadan ura yor :

(2) Uslu - Hkim

36


37/110

"Bi r ara l k M u h bir gazetes in in sahibi F i lip , N o r d

gazet es in de M usta fa F azl P aa 'n n kat ib - i s r im za-

syle km ola n J n t rk reisl ii be yan n am esin i T rk

e 'ye t e rcme e t t i re rek gaze tes ine koymu . Bundan

benim haber im yoktu . Kald k i , Babl i tercme ve

ba sm ay ba n a isn at et t i . O ta rih ten , F azl P aa tarafta

r ad do lun m aa balad m. o k gem ed en Belgrad ka

lesinin tar ihin i yazd m , ver dim . F i lip bast . Bu tarih

te kaleyi fethedenlerle verenlerin is imleri get ike

kullan dmz tabir ler Ali P a a 'ya p ek tes ir etm i. G a zet e bir ay tat i le ura d. F aka t ta t i l ka r a n tebli olu n

mazdan nce , k rk mi lyon nfusun hayat ve memat

( l m ) vkela n a m ile b i rka ldm en in eyadi- i m ut -

l akasmda (ye tk i le r i i inde) bu lunmaktan i se , mi l l e

t in int ihab i le be al t yz kimseden mrekkep birMecl isan mavereler inde o lmak elbet hay r l o ldu

una dair bir makale yazp neret t i rdim. Belgrad ta

r ih i ve M il le t M ecl is i m akales i , so m a G ir id C em iye-

t i 'n in ehemmiyet i ve gece gndz bi r lemekte o ldu

um kk byklerle geen s iyasi bahis lerin grl

t s Ba bl i ' y i uyan dr d . T a ki bir a kam ez an vakt i

E them Efendi nammda b i r t e f t i memuru ge l ip :

- Sen i Z ap t iye u besi m ua vin i M usta fa P aa bek

liyor, dedi.

D er h al kalkt m . Ben i zapt iye ka p m a get i rdi , bir

gzel odaya koydu. ki teft i memuru da gelip yan

m a otu rdular . An la d m ki , tevkif o lu n d u m . O gec e

37


38/110

orada yatt m. Sabahs Zaptiye Mir i Hekim Ali Pa

a yanna ar p Zapt iye Mstear ve Muavin Mus

tafa Paa hazr olduklar halde sigara iitk, kahve i

t ik, ruh bahsi a ld . Nihayet Mir Paa dedi ki :

- S iz i muvakkaten seyahate gnderecekler . Has -

bel icap ( D u r u m u n gerei) b i r eydir . Ka t iyyen i liik

e tmeyin iz !

- K im gn der iyor , ner eye gidece im? Sebe p n e

dir? diye sual e t t imse de 'hasbelicap' tan baka bir

ak cevap vermedi. Mir kalkt gitt i . O gece orada

kaldk. G e c e m fet t i: ** * (3) vastasyla b a n a bir h a

vadis geldi ki memur ve ahaliden yz elli kadar kim

se bir ik ip zapt iye kapma gelerek beni hkmetten

ist iyecekmi. H k m et verm ezse zor la a lm aa i t t ifak

etmi ler . Haber i ge t i ren za ta byle hareket o lunmamasn tenbih et t im. Vaka tenbihe de iht iya kalma

d, sabah oluverdi. Beni bir alay zaptiye depdebesi i le

zmir vap ur un a get irdiler. 'H asbel ic ap ' vapu ra bindik.

' H asbe l ica p ' yam m za tak lan M la z m H seyin Aa

ile zm ir ' e k t k . 'H asbe l ic ap ' K as t am o n u 'ya git t ik.

Vard mzda memur , Va l i Hamdi Paa 'ya zapt iye

mir inin mektubunu verdi . Bu mektup 'Al i Suavi

efendi bu kere hasbel icap Kastamonu canibine izam

o lu n d u u n ' d a n ( t a r a f n a g n d e r i l d i in d e n ) i b a r e t

t i . '

(3) O vakit yaamakta olduu iin ismini saklamtr.

38


39/110

K a s t a m o n u s r g n

Va l i Hamdi Paa Kas tamonu 'da Al i Suav i ' ye

dos ta davrand . s tanbul 'daki tan d k lanyla yaz a bildii iin srgnde pek de sklmad. Ora talebesi

n e M ir ' a t okut tu . Ka s ta m o n u 'd a ka ld iki ay i ind e

"Devlet nizamlarna, servet ve kuvvetine dair" Trk

e bir ki tap yazd. Kitabn ismi udur: "Sen, gemi

d e s in ! " B u n d a n b a k a z a m a n e v a k a l a r h a k k n d a"Mniyane" a rab i b i r r i sa le , ik i c i l t de "ark ' ta

m evc u t i limleri t ar if ve G a r p ' t akile r le m uvaze n e " e -

den bir eser daha yazd . k inc i c i ld in sonunda Trk

di l in in , Trk yazs nn , Trk imlasnn nas l s lah

olunmas laz m geldii zer ine mnakaalar yapt

n syler. Yazd kitaplar oaltp, datmak adeti

olduundan, ta lebesini gece gndz bu i i in a

ltrd.

S rg n h at ralar ar asn da der ki : " O vakt e ka d ar

Msr l Mustafa Faz l Paa i le b ir mnasebet im yok

ken , Kas tamonu 'ya b i r i k p ge ld i . Bu adam Faz l

P aa tar af nda n 90 O sm an l l iras ge t i r ip pa a n m be

n i P ar is ' e is tediini tebli et t i . Be n te re d d t ed ip Av- *

ru p a ' yaka m ay ih t iya r e t m ed im . Bu ad am ( ***) pa

ann adamlar ndan (***) aa id i . Ondan soma h

kmet ta ra f ndan bana maa balanaca ve s tan

bul 'a dneceim hakknda baz resmi szler ge ldi .

39


40/110

Bir perembe gn id i . Musta fa Faz l Paa 'mn

ikinci bir adam kageldi . Beni a l p gizl ice s tan

b u l ' l a g t r m e y e m e m u r o ld u u n u , o r a d a n p a a n n

veki l le r i Par is 'e yol layacaklar n beyan e t t i . El imede bir m ek t u p verdi . in de der ki : ' G e en d e size 90

liray Mustafa Fazl Paa gnderdi. Paris ' te sizin gel

meniz i bekler . Maksad s ize Avrupa 'da bir gazete

yazdrmakt r . s tanbul 'da hurufa t da sa tm a ld . Harf

ler s izden evvel Par is 'e var r . Hakknzda hrmetle

beraber refah i le maie t iniz i (geimliiniz i ) taahht

eder. Avrupa gibi serbest bir yerde mezalim aleyhi

ne iddetl i eser ler yazmak mille te byk hizmett ir .

Zahmet in iz s t anbu l ' a Beyo lu 'na kada r ge lmek t i r .

Orada s iz i b i r adam grecekt i r . Ona tes l im olunuz. '

M e k tu b u o k u y u n c a g e t i r e n e :

- Haydi sen bu handa otur . Yarn saat drt te u

h a m a m a ge l, soyun , kon uuru z !. , d ed im . G i t sem m i ,

g i tmesem mi , dnces ine da ld m. Gi tmey i gn lm

hi is temezdi . Halbuki ik i sebep beni gi tmeye cebre -

de rd i . B i rinc i sebep , M us ta fa F az l P aa 'm n ' H n k

ra m e kt u p ' d iye n ere t t ii r isa leyi e l im e a l p oku du k

a, leme kar gaysszlm (ihtirasszln) i lan e-

den bi r za t e lden gelen h izm et le k wet le n d i r m ek he

defi id i. ik in c i sebep, Bab l i F azl P a a ' m n ben i P a

r i s ' e ka rm ak zer e ad am gn de rd iim h ab er a lm ,o adam ve ev imdeki evrakm tu t turmak zere me -

40


41/110

mur gnde recek d iye s t anbu l ' dan mek tup la a ld m

havadis idi ."

Ali Suavi 'ye s tanbul 'dan ver i len haber doru i -

d i. N i t ek im Al i Suavi K as t am on u 'd an ka t k ta n son ra , ik i memur va l i Hamdi Paa 'ya zapt iye mi r i s

m a i l P a a ' n m " M a h r e m " b ir m e k t u b u n u ge tir diler .

Bu m e kt u p so m ad an P a r i s' t e Al i Suavi ' n in e line ge

t i . U l m gazetes in de kt . M e kt u p Ali Su avi 'n in ka

ac a h ab er al nd , h e m e n evin e var l p evrakn bir

to rba i le s tan bu l ' a yo l lan m asn , e fend in in or ad an

kamas byk mesul iye te sebep o laca hakknda

dr. 10 Mays 1823 tarihlidir.

Ka hikyesi hayl i merakl dr . "Adam tenbih

e t t iim h a m a m d a grd m . G i tm eye ka ra r ve rm i o l

duumdan akam hava karar nca eve gelmesini sy

led im. Geld i .

- k i beygi r bu l , nebolu caddes i zer indeki me

zar l k ta sen i bekle r im, dedim. Onu gnderd im. Baz

evrak yakt m. Bazs n da a ldm. Arkama bir aba

giydim, sang belime sardm. Karanlkta fesle soka

a kp m ez ar la gittim . H er if geldi, bi r be ygire de

b e n b in d im . 12 84 m u h a r r e m in in 1 4 ' n c c u m a r t e si

gecesi idi . Yola d t k. Sabah s n eb o lu ' ya er it ik.

Yani p e k a bu k git t ik. H al bu ki vapu r g n deil . G a

r ip tesadf, Trabzon vapuru f r t naya tutulup gecikm i o ld u un da n b iz im n ebo lu 'ya gid iimiz le bera

t


42/110

ber o da geldi. H e m e n ac en te n in san da lm a at layp, va

pura ve kamaraya g i rd im. Er tes i gn vapur s t anbul

Boaz 'na vak i t s iz g i rd i inden Bykdere 'de demir

at t , kald . Ben de gverteye kp gezmek is tedim.

Meer Kas tamonu Val i s in in ve muhasebec i s in in ha

rem ler in i uak lar , s t an bul ' a g t r yorm u . Be n i t a

m dlar , ainal k et m ek istediler . T an m am az lkt an ge

l ip kamaraya dndm. Kamaraya h izmet i ge l ip g

vert e st n d e baz ad am lar senin iin ka m fi lan gi

bi lakrd ediyorlar , ded i . Ark asn d an biz im a d a m g

lerek: ' - Ah yakay ele ver d ik! ' de yip y ld . ' - N e ol

d u ? ' ded im . ' - N e o laca k? N i in d ar k t n? ura

da bir iki h er if var , h o c a ka m diye sylen iyorla r '

de di . F akat d n yad a h e r iin p a r a i le becer i l iverd ii -

n i b i ld i imden kamaraton e l ine b i r a l t n s k t rd m.

' - Ben i im di kara ya ka r !' ded im . ' - N as l yapa

l m ?' de di , yu kar gi t t i . T esad f bu ya, m e er vap u

ra b i r sandal ekmek get i rmi imi . Kamarot bu san

dala bir iaretle dmen alt na saklar ve bizi al p k

ze r in de do la t r rke n : ' - i n in i z !' der . B iz h em en ip lere t u t u n u p san da la iner, karaya eker , kar z . Am a

Beyolu 'na b iz i o gece gtrecek bi r vas ta bulama

yz. Nihayet yryerek Tarabya'ya gelir iki ifte bir

kaykt a Be ikt a iskelesine kavi eder, e ker iz. M u

harremin 17 'nci gecesi . . . Hava ak. Ay Boaz' gm varaklam. . . Krekten su fsrt s kulaa hazin

42


43/110

h a z in d o k u n m a a b a l a d . D n d m k i , b e n im b u

yerde topram olsun, ben de bu yer in en namuslula

r a r a s mda bu lu n m ak idd ia smd a bu lun ay m, ya ben

n e d e n b u y e r d e n m e h c u r ( u z a k l a m ) o lu y o r u m ?

Acaba mrm vefa edip de bu yerler i bir daha gre

cek miyim? Haydi bakal m, dehr in dei ikl ii ok

tur , he le biz im gibi lere . . . Kastamonu'ya gnder i l i r

ken Anadolu 'da di le drmek i in sylemi oldu

um baz iir ler ki, Bolu'da saz klarna tanzir et

t i r m i t i m ( A n l a m c a b e n z e r i n i s y l e m i t i m . ) , k a

ykta onlar okurdum. u beyt im bana o gece ne ka

dar ho gelirdi:

ek er ler t ir - i evri sine- i gayret kee laki n

Bu yolda t i r - i evre s ine germek kahramanlkt r

Z u l m o k u n u k u t s a l e y l e r i s a v u n m a n n g s n e e k e r l e r a m a .

B u y o l d a z u l m o k u n a g s n a m a k k a h

r a m a n l k t r

Azma geleni de vezne sokardm. Bunlar sy

lem ekte n m aksad m , n e m ecb ur i seyaha t t en , ne de ogece kaykta souktan titreyiimden, hibir eyden k-

r lmayp b i lak is kendi ha l imden memnun id im. Sa

adet dedikler i de gnl rahatl ndan ibaret deil mi?

Be ikt a ' a ktk. S r c beygir ler iyle F azl P a-

a ' n n veki li Avusturyal M sy D o ' m evine indik .Paa 'nm Par is ' t e beni bekled i in i , ne kadar para i s -

43


44/110

te r sem vermeye haz r o lduunu syled i . Bende be

on ku ru o ld u un d an P ar is 'e gi t t ik ten son ra para y n e

yapaym, d iye a lmadm. Msy Do o gnle rde ne

zare t a l t nda olduundan beni bir bakasnn evine

m isafi r verdi . 18 m u h a r r e m sabah bir sand al la M e

saj e r i ku m pa n yas n n M ars i lya vapu ru n a gi rd im .

Kas tamonu 'dan be rabe r ge ld i imiz adama pa ra ve r

mit im. Bana bile t , bir kat pantalon, setre , yelek, sa -

ko sa t n a ld. K a m a r a n n kaps n sr m eleyip uyku

ya ya t t m."

Vapur Misina l imanna girdii vaki t , gver teden

etraf seyreden Ali Suavi, bir sandal iinde iki fesli

grr : "D ikka t le bakt m . Bir ini tan dm , Mecl is- i Va-

la aza sn d an Z iya Be y (air Z iya P aa) . O da be n i ta

nyp karaya doru iaret e t t i . Sandal da sahile doruld u. Vap ur da ba n a ara s ra a in a l k ed en bir E r m e

ni ocuu yanma ge l ip :

- Tanr ms nz , Ziya Beyefendi , dedi .

Bir iki ku rc ala dm , an lald ki, F azl P aa gazet e

ye m r ett ip istem i. Bu o cu u bulm ular. smi Agop.. .Yolcular Misina 'ya kadar baka vapur la ge lmi

ler . Ziya Bey' in yanndaki fesl i zat da tercme oda

s hlefasmdan ve Tasvir - i Efkr gazetesi muharr ir i

K e m a l B e y ( N a m k K e m a l ) .

Bey le r in ka l a r n n sebeb in i so rdum, s t an bul ' da ka lm ad klar n a esef e t t im. Z iya Be y de di ki :

44


45/110

- Bilirsin ki evim hrriyet ve hak taraflsna ak

t r . Ali nazarnda sulu gibi idim. Fazl Paa mektu

bunun Trke t e r cmes i benden b i l ind i . K b r s mu

tasarr fl na t ayin im iradesi kt . Sa d ra za m da h a n eyapar , b i lm ezd im . Avrup a ' ya bir seyah at da isterdim .

Fazl Paa hayli vakit t i r beni is ter , maietimi taahht

eder , b i r kere onu grp efkr n anlamak is tedim.

E er h esa ba gelirse bir serbest m em lek et t e ot u ru p za

lim idare aleyhine paalar svarz.K e m a l B e y - S e n K a s t a m o n u ' y a g i t t i k t e n s o m a

beni de Tasvi r ' e yazmaktan mene t t i le r . Erzurum va

l i muavinlii verdiler . Paris ' te Fazl Paa seninle be

raber gazeteye yazmak zere beni de is ter . Dorusu

Ziya Bey' i de savumaa tevik et t im. yle deil mi,beyefendi? te geldik?

M ars ilya 'dan t r en le 1284 (1868) m u h ar re m in d e

perembe sabah Par is er i r ine girdik . Doruca Mal -

herbe bulvar nda Faz l Paa 'nm evine ind ik . Haber

verd i le r , k t , memnun o ldu:

- Be n im servet im size de kfidir, a m a n alal m,

art k ne olacaksa olsun, ebette bir ey yapalm."

Orada biraz dinlendiler . Paa kendiler ini bir yer

bulunmak zere o vaki t yardm i le Pepiniere soka

nda oturan inasi Efendi 'ye yol lad . inasi Efendi

onla ra ayn sokakta dr t numarada oda la r bu ldu .

45


46/110

H a l k u y a n d r p a y d n l a t m a k

Bu bi r gazetecid ir . G er i h oc al s ras n da M u h

bir gaze te sin e yle bir i lit iini syler. H at t a, U l m

gazetesi bile bir ilmi ve siyasi tetkikler dergisine ben

zer . Fakat Ali Suavi 'nin bel i rgin karakteri ink lap

l k olduu iin, dersini de, vaazn da, bilgi ve yaz

s n da bu uurda kul lanm t r . Maksad halk uyan

d rm ak ve ayd n la tm ak , devle t i m ad d i m an evi b t n

tesisleri i le yen id en n iza m lyar ak kurm aktr . K r k ya

nda len , mrn do laarak , sak lanarak , kaarak ,

cemiyet ler kurarak ve ok defa kendi e l yazs ndan

kendi kopya kararak ge i ren , eser le r inde hemen

her eyden , hendeseden , ekonomiden , co ra fyadan ,

hesap, tar ih , edebiyat , di l , din ve s iyasi i l imlerdenbahseden Ali Suavi 'yi bir iht isas adam rnei gibi

gs te remeyiz . Hat ta yaz la r n n b i r k smnda der in

l ik de bulamayz. Eserlerinin says yz yirmi yediyi

tutuyor. Byk bir ksm bas lmamt r . Bir ksrmnm

ad b i le u n u t u lm u t un Be n b t n bu dan k yaz la rda bazen ara sra, bazen sk sk akan klardan bir

aydnl k toplamaa al t m.

D ur m aks z n , yo ru lm aks zm ve y lm aks z n ha

kikat bi ldii eyleri re t m ek iin rp n p duru r. P a

r is 'e s man, akama bi r n yemei nas l bulaca bi l inmez bir Trk del ikanl s nn, bir yandan gaze-

46


47/110

t es i i t e uraara k , b i r yan d an kosko ca r es im l i b r a n

s ik loped i karmaa ka lk mas ndaki cesare t , ancak

inanm b i r ink lapnn akndan ve evkinden ba

ka ne i le izah olunabil i r? Ansiklopedinin ad : "Ka-

m us - u l - u l m vel - M aar i f "t i r. O, yaln z b i r ey d

n r. T r kiye 'ye bir an siklop ed i lazm m dr , dei l m i

di r? Z or luklar m he saba b i le ka tm az . B yle b i r teeb

b s ba ar a bi lm ek iin iki en gel vardr . Bir i , pa rad r .

Kendi sylediine gre ans ik lopediye y i rmi b in re

sim lazm . H e r biri be fran ga kazlsa, yaln z bu d rt ,

be yz bin kuru tutar . Matbaa masraf da ayr . Fa

kat o maddi zor luun ares in i bulmutur : 32 sayfa

l k U l m gazet es in in 17 sayfasn K a m u s ' a ay rm ak!

ik in ci en gel , K a m u s ' a kaynakl k ed ec ek kitaplar bul

m ak t a id i. im di m a d e m k i , Pa r i s' t ed ir . Bu enge l deka lmam t r . Kendis ine soracak lar :

" - K a m u s 'u t a m a m l a m a k i in u z u n ylla r ist er .

m r n ye t e c ek m i d i r ? "

- Be n ba l am a t a ah h t e t t im, b i t i rme i t aaah -

h t e t m ed im , der . F aka t by le d n m ek t en b i le h e men cayar :

" - N i in o lmayacakm? Kamus 'u ik i yz e l l i

bin sat r h esa p edi yor u m . Bin er sayfadan on cilt . H e

nz 32, 33 yandaym. Bugne kadar ar s z gr

meyen b i r Suav i 'ye 26 y l daha mr ok mudur?Gazeteci l ik meslei zer ine dnler i unlar -

47


48/110

dr : "Bi r gazete n iin satar? art h r r iyet midir , pa ra

mdr , slup tatl l mdr? Hayr! Beka iin art , bir

gazete bir fikir taraf tutmaldr. O vakit o fikrin taraf

tarlar da gazeteyi tutar. Dse kaldrr lar . Londra ga

zet ecile rin in h er biri bir fkraya taraftar o ld u u iin ya

ar. G rd n , ii t t iini derleyip to par layp, ecn ebi

lerden tercme edip beyaz k t la r kara layan s tan

bul gazeteler i ki maksatszdr lar , payidar olamaz."

Gazete di l in i , ha ikrn anlay na indirmek i in ,

e sk i inan n ( cmle kurmann ) t am te r s ine b i r yo l

tutar . Gazetec inin vazifes i de edebiyat mar ife t le r i

gstermek deil , halk aydnlatmaktr . O vakit ler bir

efendi :

- B i r Muhbir ' in yapt i e ba lon , demi .

Al i Suav i Muhbi r ' in yan nda Hr r iye t ve Ulmgibi yeniler inin or taya ktn vnerek syler ve:

"H a lk yakn da ha kla r n an layaca kt r !" de r.

Yazlarnda padiah, vezirler ve paalar iin hr

m e t s fa t l an ku l l an m az : "H a n i pad i aha , ma lik- i- r i-

k a b- l - m e m , ve zi re , ve kil- i- m u t la k, d s tu r- u - m -ker r em , d en i len h an i r ica l ve k ibara , ke ra m et buyur

du n u z, az ad kab u l e t m ez klen iz , c an ve ba m z yo

lu n uz a kurba n dr , di yen gazeteler , h an i ben - i asfar

kac ak s tan bu l 'u a lacak, a n n am , evve li a m diye

yazanlar? Bunlar gi t t ike aza ld . Azlan da Muhbir ,H r r iye t ve U l m gaze te ler i k rd ve k r m a kt a !"

48


49/110

Bu ba km d an ta m bir dem okrat t r . Bir inc i Abd l -

h a m id ' e , r e smi yaz la rda "b e n d e " "ku l " ke lime le ri

n in ku llam lm asm yasak et t ii i in ra h m et oku r: "B e n

an la m a m ki a r da Apo s to l 'u n yapp sa t t am d an

saraya a ln r sa n ed en em ada n - h m ayu n o lur? Ya

Kubbeal t ter i fa t ? Saak pme adet i? Hani o gn

k paalar , kibarlar c iciler ini taknr lar , K u bbe alt 'n da

kurbanl k koyun yahut st dkm kedi gibi us lu us

lu durur la r?

"Ya bir takm kir l i , kokmu, ayaklar yalayan, oayakla r n p is to pra kla r n a yz n gz n bulayan la

ra ne ders iniz? Nas l yzler iniz i t rmalamaz, d i l le r i

ni burmazsnz? yle ya , Trkesi sylenince kabul

et m em , diye in kr ederler , fakat Arab i , F arisi kelim e

ler le kad em - i m ba rekle r in i b s e t m ee , hakipay- i -a lile rin e r u m a l id e o l m a a ( m b a r e k a y a k l a r m p

m e y e , a y a k l a r n n t o p r a n a y z m s r m e y e )

geldim, diye irenmeden her dem syler ler . "

U l m gazet es inin 9 77 'n c i sayfas n da bir yazs

var . Sul tan Abdlaz iz Par is ' te iken neredi lmi t i r .Ba ta Bizans 'm mbalaa l te r i fa t ndan bahseder .

Bundan seksen y l nceye kadar Fransa ve ngi l te

re 'de , o g n k s ta n bu l 'a ya la n ter ifa t o ld u un u sy

ler . imdi de in fafuru kendini btn mel iklerden

byk sayar. yle ki Avrupa devletlerinden eli gel

d ike , Avrupa 'daki ku l lan kendine bor lu o lduklan

49


50/110

tazim ve tekrimi takdim eylediler , diye hazzeder . Si -

yaml l a r ken d i d i l le r inde "a l t n " m an as n a ge len

" d a l " k e l im e s in i y a p t r m a k s z n h k m d a r l a r m a

h ib i r ey sylemez le r . M ese la "H k m d a n n a l tm

azm da n kan a l tm s z" yahu t "h k m d a r a l tm g

z n d en a l t m bak sa ld " de r le r : "H l b izd e ve

acemde padiah ve aha a i t her eyi "mbarek" ve

"h m a yu n " vasf i le z ikreder iz. em - i h m ayun , de

r iz . Bazen de hi kimsenin arayp da bulamad sa

ade t i bu yerde kul lan r z . D ar - ssaade , D ersaad e t de

r iz " . O n a gr e bu m an asz lakaplar ah lak bozar . G l -

dre gldre bay l tacak tuhaf l k lardan bir i de udur

k i su l tan n az ndan yaz lan fe rmanla rda su l tan n

kendi kendini kibir le , azametle vasfetmesidir . Yine

kendi kendin i kh gnee , kh aya benze tmes id i r .

50


51/110

B u g n k T r k e ' n i n h a z r l a y c s

O srada sultan Abdlaziz, prensler ve bir hayli

m a be yin a d a m P ar is ' te 'd r. Ali Su avi ' n in bu yazs

on lara h o ge ld in iz yer in i tu t m u tur . "Su l t a n Abd

laziz hazretine unu ii t t iririz ki iki yz milyon nfu

sun re is i ngi l tere Kral ies i 'n i resmi gnlerde z iya

re te g iden kadmlar onun e l in i per le r . Eer kadm

asi lzade i se kral ie onun aln ndan pyor ."

s lubu , i s t e r i s t emez zamann n t e r imler in i ve

d ie ler in i kul lan m akla beraber , b iz im bu gn k Trk-

e m izin hazr laycsdr . D evrin in ed ebiyat lar m ar

t k okumuyoruz. Fakat Al i Suavi 'n in edebiyat her

kese aktr . Bu slup, fikirle kanatland vakit yk

seklerde uma da bi l i r . "Yaran fakih din ykar"balkl yazsn n ba lan gcn a bakn z. "Ya r a n fakih-

ler (f kh bi lgin ler i ) din ykarlar . H e m de yklm a

m g ib i nasay ih te (nas iha t la ra ) devam eder le r .

"Y a h u d i l e r e h a v r a y a t a h a s s u n ( k a p a n ma k ) e m

ret t i . Yahudilerde hisn (kale) dei l , i t bi le kalmad .L ak in h l soka klar m tel ler le blerler . Ac a ip , n e ka

vi hsn imi ki yklmad.

"Yahudi le r in d ier mi l le t l e re t eebbh (kendin i

b e n z e t m e e z e n m e k ) e t m e m e le r i e m r e o l u n d u . H e r

vehe i le benzediler. Ne kavi din imi ki yklmad."Arz yuvar lak demek bi r vaki t nasara (Hr is t i -

51


52/110

y a n l a r ) d i n i n d e m r t e t l i k ( d i n d e n k m a ) i d i . K o -

lombos geldi , yuvar lan a l t nda oturanlar gsterdi .

G r p inan an lara h l H r ist iyan deniyor . N e kavi din

imi ki yklmam.

" D n y a n n m r b in y ld a n ib a re t o ld u u n u H -

r is t iyan lara kil ise h ab er verd i . H al bu ki bi n yl o kt an

geip , d n ya yer in de n km ld am ad . N e kavi ki lise i -

mi ki y k lmad , yani ya lanc kmad .

"On dr t on be kurun mdde t (yzy ld r ) koca

gne u kk arzn etrafmda seyrett i . Havralar , ki

l ise ler bu gnei d in ip i i le yeddi ler (srkledi ler ) .

So m a bir G al i le kt , ha m am lar la pap azlar n ip ini ko

par p gnei durdurdu. Arza hareket verdi . Havra lar ,

kiliseler bu hareketi seyrettiler . Yine ldlisenin din ipi

k o p m a d ."Dnyann a l t gnde yara t ld n inkra cesa

ret edenler i Avrupa Hr is t iyanlar a tee yakarlard .

Alimler ge ldi . Hi lka t in (yarad l n) yle a l t gnlk

i olmayp edvar - adide (birok devir ler ) i le husul

bu ld u un u syled i . N ih aye t P ap a 1804 ' te 'g n ' ke l imes ine 'devi r ' manas ve r i lmes ine msaade e t t i .

"Te vra t ' n m an as 'Al laha smar lad k ' id i. Am m a

yine kil ise yklmad."

Ali Suavi bu yazda uyank bir jnslman, fakat

da r kafa l m ed rese adam la r n n am an s z d ma n dn ." u m em u rl a r k i , d iz ler ini t i t re t m ei , b y n e

52


53/110

t a h a s s s e t m e i ( y a l t a k l a n m a y ) , ye r le r e k a p a n m a

y rf zan n ede r ler , k a n u n a r iayet fikr i on lar a m yes

ser dei ldir . unlar ki , padiahla uyuup mesnet sa

hibi olurlar, her hadiseyi pamuk iplii i le balarlar.

l im , h n er , servet, i t ibar ve d ier bir fazilet ile siv

r i lenin ban krmakla geinir ler , bunu da s iyaset ,

tedbir ve diplomasi sayarlar , onlarda kalp ve kan ve

in saf ve im a n kalm am t r . N ic e eski ler var dr ki ye

n i kan la a l anmalar mmkn o lur . Faka t sayd m

u kur uyas k kler a tu tar m ? "

G er i m em leke t i yen i lem ek i steyen ler kmt r.

F aka t n e yaz k ki fikirleri birletiren ki m se km a m

tr . Ali Suavi burada inklap hareketin bir l ideri ol

mamasndan ikayet eder . Sul tan Aziz clus e t t i i

( tahta k t ) gnler , yeni f ik i r ler in kaynama za

m a n idi : "E sk i ed ep , eski h k m e t , eski rf, eski p o

l i t ika eshabma (uygulay c la r na) kar koyucu , mu

halefet edici kimseler oaldktan baka f ikir ler o

kadar galeyan et t iki ne Ali Paa 'nm gadir ve tazyiki

teskin edebi ld i ne de Fuat Paa g ib i cerbezede nadirb i r eski d ip lo m a t m pa r la k i ler i gz kam at rd . H ayf

(Yazk) , bunca seneler get i , bu kadar nfustan bir i

adm ortaya atp da Yeni Osmanllar efkrn bir ara

ya top layamad . smin in duyu lmas n i s t emed i im

bir zat a reisl ik te kl i f olu n du , d a h a o d er ec en in s rasge lmedi d iye reddet t i . "

53


54/110

O s m a n l A v r u p a l d r

Ali Suavi "ark meselesi" tabir ine bi le kzar .

O n a gr e b i r ar k m eseles i yoktur . n gi lte re 'n in ark

davalar vardr . Osmanl sal tanat nn da ark davala

r vardr ; "Bu sal tanat s iyaseten ve maddeten Avru

pal d r . Bu sal tanat 'arkmeseles i ' dei ld i r . Onun da

ark meseleleri vardr ."

O s rad a Bo sn a- H er sek ' t e kargaal k km t r .

Trkiye 'ye kar iyi niyet besleyenler de Ali Su-

avi ' n in fik rindedi rle r . "D ev le t Bo sna - H er sek ' e o rd u

yol 1 am ali dr. H a k la n yer in e getir m eli ve m esu ller i ce -

zalandrmal d r . As l pol i t ika budur . Eer Osmanl

m pa ra to r lu u b y k o lm ak ist iyorsa , zen gin ve kuv

vet l i ve kendi kudret inden haberdar o lmal d r . Ken

di kuvvet ine n ihayet vermel id i r . Eer btn dnya

Babl i 'ye has ta d iyorsa , Babl i buna inanma b

rakarak hayat iyet in i h issetmek ve heldmler ine iz in

vermek s ras gelmit i r ."

Alma n ya - F ran sa ha rb in in gen ih t i la lc i ze r in debyk tes ir b rakt n yaz lar n da n an l yoru z: "

sened i r gaze te le r P ru sya a leyh in e yaz m a d k la n m b

r a km a d la r . m p a r a t o r N a p o l e o n ' u n e n b y k g n a

h P r u sya ' ya kar susm as id i. N ih ayet h a rp i lan o lu

n u n c a M i ll e t M e c l i s i ' n d e 'H a r p ! H a r p !' d iye b a r maktan baka mzakereye vak i t yok tu . Gaze te le r in -

54


55/110

d e ' La G u e r r e F a t a l e ' ( U lu s a l S a v a ) b a h i s l e r i n i

oku rd um . im di P rusya l ga lebe ed ip N a p o le o n 'u e -

sir a lm ca gya m u h ar eb ed en h i b i r F ran s z ' n h abe

r i yokmu, h ibir gazetenin malumat ve reyi o lma

m g ib i b tn kabaha t l e r Napo leon ' a yk lend i , "

Btn F ransa z lm t r : "Nerede va tan sev

gisi? Yrmee kudreti olan herkes kayor . Fran

sa 'dan kp da yaayabilecek hi kimse ier ide kal

mad . Bir b inba i le b ir a rabada beraber bulunduk.

Se d an vakasn a dair ko n u ur ken ded i ki, or ad aki kuv

vet im ize gre ayl k bir m u h ar eb e idi. P ru sya to p

usuna gre dr t gnlk!"

Cesare t ler inin bozulmu olduunu, i i gevezel i

e vurduklar m syleyerek, ha lk efkr nn para lan

masna yle bir misal verir : "Paris ' te 'Berl in 'e gid el im ' d iye baraarak t op lan an gn l l asker ler or

duya vardkta 'Paris 'e dnelim' diye iht i la l saldlar ."

P ar is 'e P ru sya asker i g idec ei s rada , n e m at baa ,

ne kt, ne posta kalmtr . Ali Suavi en son trenle

Paris ' i brakp Trouvil le ehrine gelir . Acaba sulholur mu, diye birka gn bekler . Uzayacan anla

yn ca , d r t gn d r t geced e Lyon ehr in e var r . H o -

te l ' dEurope 'da o turur ve Mte r i le r in i habers iz b

r a k m a m a k i in t a t e z ga h m d a , " M u v a k k a t e n " isim

li gazetesini nereder. Lyon'da da aym anariyi grmtr . "Par is bayrann rengi krmz ise , burada

55


56/110

renkli asmlar. Asker yalnz bu ile urayor. Bi

r i dese ki renk kavgasn nlemek iin burada asker

tutmak bouna dei l midir? Gel iniz , u kavgay son

raya b rak n z , n ce P ru sya 'y to pra kla r n zdan ka -

rmz." A*i Suavi 'ye gre hemen alaca cevap udur:

"Vive La r p u b l iq u e " ( Ya a sn C u m h u r iy e t ) G e n

Osmanl b tn bunla r Trk iye hesabna grr , ona

ders vermek iin yazar .

Ali Suavi , s tanbul 'da medeniye t namna sadece

F ran sz sefah etin i rn ek edin en , saraylar , kon ak lar ve

is ra f i inde haya t sren , Cevde t Paa 'n n Etabekan -

i Saltanat dedii gamszlara ve git t ike ahlaktan d

en s tan bul h a lk n a sesin i d u yar m ak i ste r : " s ta n bu l

b u n d a n m t e n e b b i h o l m a l d r ( a k l n b a n a t o p l a

m a l d r ) . K a ld k i st an bu l P a r i s' den be te r o lmu tu r .

n k F ra n sa 'd a sefahet , safahet diye var . s tan bul 'd a

ise m ed en iye t diye var . E er s tan bu l bu ka h be yi de

fe tm ezse , b i lm i olu n u z ki , b i r m ilyon n fuslu s tan

b u l ' u ko rk u t m aa o n Ru s kaza kf i ge lecekt i r . s

tanbul bir hale geldi ki tfek doldurmasn bi len kalmad . At nn kolanm ekt ii ve ubuuna kav bas

t gibi dman karsna gs veren Osmanl kal

m ad . K ad n lar te f a l m ak i in feraceler ini , e rkekler

rtbe, nian ve memuriyet gibi oyuncaklar i in rz la

r n , n am usla r n sa ta r o ldula r . ""Devle t imiz i in gerek Rusya 'ya kar koymak,

56


57/110

gerek D ve l - i m u a zz a m a s ra snda bu lun m ak , ge rek

be ka m it e t m e k n e k t ze ri n de asker alaylar yap

makla olur, ne de saray nnde saks gibi zrhl ge

m iler d i zm ekle o lurdu , a n ca k slahat i le o lu rd u ." An

cak Yeni Osmanl 'mn slahat dedii ey 'T^sraf ve sefaha te kap lmak , ii ba m d an tu tm ay p kuyruun da n

t u t ma k v e b i n a y - i - me d e n i y e t i n ( me d e n i y e t b i n a s

n n) t emel in i b rak p sakfm naka ( t avan n ss le

meye) zenmek i in vke lay - haz i ran n an lad "

eyler deildir.D el i P e t ro P ar i s ' e ge ld ii za m an So rbo n n e Ki li -

sesi 'n i seyre t m ee g t rm ler . R ich e l ie u 'n n sta t

sn (heykel in i ) kucaklayp demi k i : "Sa olaydn

Rusya 'n n yans m sana ver i rd im, br yans n nas l

i d a r e e d e c e i mi r e n me k u r u n d a ! "

57


58/110

K N C B L M

n k l a p v e h a r e k e t a d a m

Bu, o zamanla r yeni veya Gen Osmanl denen ,

som ad an , "G e n T r k" dedi in iz b i r Jn tr k ' t r . Ye

ni Osmanl , ya lmz zulm ve is t ibdada kar ayaklan

m bir h r r iye t i dei ldir . T rk iye ' n in ko ca d m ve

Trk mil le t in in soysuzla t m iddia eden impara tor

luk miras lar na kar , onun kalknacana ve yaa

yaca na in an an bir im an a da m , devlet i ve mille t i i in

maddi manevi ka lk nma ve yaama are le r in i d

nen, arayan ve zorlayan bir f ikir , inklap ve hareket

adamd r .

Ali Suavi 'ye gre, bir millet ki servet kaynakla

r kapanm dei l , a l amt r b i le ! Kocam dei l

tazedir . "u eksik gedik" birka kifayetsiz nizamna

me ile 1249 (1833) ve 1273 (1857) tarihleri arasn

da , F ra n sa ve n gi l te r e 'ye ihr acat yz d e 635 ar t m

t r. "H e le b i r ke re n izamet - i - k f iye (ye te r l i ku r a l l a r )

i le rz , m al , ca n em n iye te a lm sm, D ic le , F ra t , Tun ave N il m em leke t i o lan T rkiye n e gen im i gr lr ."

59


59/110

F aka t ier ide bir Bab li id are si vard r ki, siyase

t i "Sivr i len ba ko pa r p c m leyi bir ha le t - i - cehl - -

m e s k e n e t t e ( b i l g i s i z l i k v e b e c e r ik s i z l i k d u r u m u n

da ) dmdz e tmek t i r . " Al i Suav i , He rodo t ' un me

h u r hikyesini n akleder : Bir h k m d ar t ekine haber

c i yol lam . " - Aca ba n e yapp da bu kad ar h u zu r i in

de ka l yor sunuz?" d iye so rmu . Hkmdar , ge len

adam yanma a larak, a tm bir ta r la i ine srm, b

tn s ivr i len ba la r kopar tm . Dnp bakm . Bi r

d ze l t m e da h a yapt rm . B t n ek in sap la n ayn h i zay bu lu n ca m isafi r in e iz in verm i: "H e r yeni baz

esk iyi m ah vede cei tab ii o ld uun da n Sul tan M a h m u t

vakt in de d erebeyler in balar m kop ar m ak belki laz m

geldi. F aka t bu te sviye p er d a h yle ilerledi ki, i h at

ta okumulukla , is t ikamet ve fazile t le hret bulan-lan ezm ee ve i t i raza m eyd a n ve r m e m e e " kad ar git

ti : "Terifat K a m il Bey, efen dilerin den ren dii bir

ka ideyi yans Frans zca yans Trke o la rak ne tu

h a f i fade eder : "- Le t t re m i? K e s!" Z iya Be y bir m e c

liste b u n u n ce vabm verir: "- Ayvaz m ? gel sin !" H alk devlet i ler inden habersiz brakmak, Babli ida

res in in kaidesidir . n k h aber l i o lm ak, te tkik e t m e

i gerektir ir : "Et ra f im gr m em esi i in d ei r m en bey

gir inin gzler ini balar lar ."

Ruzname sahib i Churchi l l , Fua t Paa i le konut u u srada, Ali P aa ier iye girer: " - Si z n e yapyo r-

60


60/110

sunuz mi l le t cehale t le idare o lunur" der . "Bu idare

byle devam eder, gider mi? Bu mil let kr kal r m?

Bir Suavi , b i rka senede ka Suavi o ldu? Fuat Paa

dermi ki Suavi bir dei l ki hakkndan gelel im, her

ke bamdan b i r ka Suavi k yor?"

G en O sma n l bu t r l t an z imat de m ek dei l

dir: "Yeni zaman yeni kan ister. Yeni cihan yeni can

ister. Bir devleti ihya edenler, hep yeni canlarla ihya

et t i ler . Peygamberimiz bu d in i putperes t l ie henz

m el ek e kesbet m iyen civanlarla ve yen i fikirlerle m ey

da n a koydu . Su l tan M a h m u t bu devlet i yen i le r le t ec

di t et t i . Bir in ci P et ro , d evlet in i yen i bir t ak m la kur

du . u var k i m a h ke m eye ge len lere , be n h are m eyn - i

falih rıfkı atay - baş veren inkılapçı-ali suavi

Documents