FILLET E SË DREJTËS

1. Metoda paraqet tërësinë e veprimeve mendore dhe fizike në procesin e njohjes së lëndës së caktuar.2. Sipas metodës së materializmit historik, të gjitha dukurit hulumtohen dhe studiohen sipas rrethanave, kohës

dhe vendit, sipas kësaj metode shteti dhe e drejta janë dukuri të cilat e kanë kohën apo momentin e shfaqjes zhvillimit dhe transformimit të tyre.

3. Sovraniteti konsiderohet si cilësi e pushtetit shtetëror që pasqyrohet me pavarësinë, mëvetësinë dhe pakufizueshmërinë juridike. Shprehja sovran, ka origjinë latine “superanus”, që do të thotë i lartë, më i lartë,subjekti që ka pozitën më të lartë, natyrisht në hierarkinë e pushtetit shtetëror.

4. Sovraniteti është cilësi e rëndësishme e shtetit, sovraniteti është formë që i jep shpirt shtetit – LOJESAU.5. Teorinë e sovranitetit hollësisht e përpunoi Carre de Malberg në veprën e tij (Contributio a la theorie

gjeneral de l etat 1920-1922). Ku sipas tij sovraniteti paraqet “shkallën më të lartë të pushtetit shtetëror, sepse ky pushtet nuk lejon asnjë pushtet tjetër, nuk lejon konkurrencë, pra s’lejon pushtet paralel”.

6. Me sovranitet popullor kuptojmë vetëm një cilësi të popullit, dhe si nocion dëshmon një karakteristik e cila paraqet negacion të vet pushtetit shtetëror, natyrisht nëse populli qeveris punët shtetërore, nëse këtë pushtet e ushtron shumica e popullit. Ndërkaq s’ka sovranitet nëse këtë pushtet e ushtron pakica e popullit.

7. Sovraniteti kombëtar paraqet një cilësi të kombit të pavarur, sepse aspiratat e çdo bashkësie etnike janë të drejtuara në krijimin e kushteve të cilat shpien në shkallë më të lart të qeverisjes dhe organizimit të bashkësive të mëdha etnike, në atë që quhet shtet kombëtar. Andaj shprehemi se kombi është sovran sepse ka të drejtën e krijimit të shtetit të vet, ka të drejtë të përcaktohet me kë dëshiron të jetoj, ka të drejtën e vendvendosjes dhe ruan të drejtën që prej tij të dal kur të dëshirojë.

8. Okupimi nënkupton përmbysjen dhe shuarjen e sovranitetit shtetëror, nënshtrimin e popullit vendës dhe krijimin e strukturave të veta shtetërore në tërë hapësirën e okupuar.

9. Shtet kombëtar – shkalla më e lartë e qeverisjes dhe e organizimit të bashkësive të mëdha etnike.10. Njohja e shtetit të ri bëhet në dy mënyra:

a) mënyra konstitucionale; dhe b) mënyra deklarative.

11. Territori paraqet një veçori universale të tërë asaj që ekziston.12. Shtetësia është lidhja juridike e qytetarit me shtetin.13. Qytetarët të cilët gëzojnë të drejta dhe detyrimeve, dhe i nënshtrohen juridiksionit shtetëror quhen shtetas,

ndërsa qytetarët të cilët gëzojnë të drejta civile dhe gëzojnë imunitetin personal, jo edhe autorizime dhe obligime të tjera janë qytetar joshtetas.

14. Fitimi i shtetësisë bëhet në tri mënyra:a) Në bazë të vijës së gjakut;b) sipas vendit të lindjes;c) me natyralizëm (sipas vendit ku jeton).

15. APATRIDË quhen personat të cilët nuk e kanë të zgjidhur çështjen e shtetësisë, ndërsa personat fizik të cilët i kanë dy e më tepër shtetësi quhen BIPATRIDË.

16. E drejta paraqet tërësinë e rregullave dhe normave juridike që i sanksionon shteti.17. Rregullat e ndryshme të sjelljeve që rregullojnë jetën shoqërore quhen norma, ato ndahen në:

a) norma teknike, dheb) norma shoqërore.

Norma teknike - janë rregulla të cilat rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut ndaj natyrës. Normat shoqërore – janë rregulla që paraprakisht rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut ndaj pjesëtarëve tjerë të shoqërisë.

18. Zakon – quajmë rregulla që masa i konsideron të mira dhe përsëriten apo përcillen brez pas brezi.19. Elementet e shtetit janë:

a) Pushteti shtetëror,b) Popullsia, dhec) Territori.

20. Morali është dukuri konkrete: rregulla që krijohen bazuar në vetëdijen e njeriut lidhur me atë se çka është mirë e çka jo.

21. Normat juridike janë normat të cilat i zbaton shteti. Ato janë të lidhura me shtetin sepse luajnë rol në ruajtjen e vlerave të mirëfillta materiale dhe shpirtërore.

22. Ndryshimet në zhvillimin e shtetit janë: a) ndryshimet evolutive,b) ndryshimet revolucionare.

Ndryshimet evolutive - janë ndryshime kuantitative, të ngadalshme, të vogla, të cilat për njeriun e rëndomtë janë të pavërejtura, të cilat nuk ndryshojnë përmbajtjen e as funksionin e sendit apo të dukurisë. Ndryshime evolutive janë: reforma, grushteti dhe komploti. Me reformë kuptojmë ndryshimin e rëndësishëm në shtet dhe në të drejtë me anën e së cilës ndryshojnë gjendjen ekzistuese. Grushteti është ndryshim i cili ndodh në shtet dhe në të drejtë i ushtruar me anë të dhunës fizike, për qëllim ka rrëmbimin e pushtetit në masë më të madhe sesa që i takon grupit apo shtresës së caktuar. Komploti është i ngjashëm me grushtetin, personat që e ushtrojnë komplotin nuk bëjnë pjesë në hierarkinë shtetërore, qëllimi parësore është rrëmbimi i pushtetit me gjithë rendin ekzistues. Komploti nuk ndryshon esencën e shtetit dhe as të së drejtës. Ndryshimet revolucionare – janë ndryshime të shpejta, të mëdha të cilat ndryshojnë formën, esencën apo përmbajtjen e dukurisë apo sendit (shteti dhe e drejta mbesin ashtu siç ishin).

23. Kthimi apo rikthimi i bartësve të mëhershëm të pushtetit shtetëror, pushtetit politik dhe ekonomik, të cilët ishin para revolucionit – quhet kundërrevolucion.

24. Aparat shtetëror – janë personat që në mënyrë profesionale, si nënpunës shtetëror ushtrojnë në vazhdimësi pushtetin shtetëror.

25. Organet individuale – janë organe shtetërore në të cilat vendos në mënyrë të autorizuar individi, si person zyrtar.

26. Organet kolegjiale shtetërore – janë ato organe të cilat vendimet e veta i marrin në mënyrë kolegjiale, në trup (grup) dhe bartin përgjegjësinë e përbashkët.

27. Organet e armatosura – janë organe të cilat disponojnë mjete të dhunës fizike (Policia dhe Ushtria).28. Organet civile – janë organet shtetërore të cilat nuk kanë mjete të dhunës fizike, me përjashtim të disa

organeve administrative.Organet civile ndahen në:

a) ligjdhënëse;b) ekzekutive – administrative; dhe c) gjyqësore.

Organe demokratike dhe burokratike Organet demokratike – janë organe shtetërore që vijnë në pushtet në mënyrë demokratike, me anë të zgjedhjeve ku i zgjedh vetë populli. Organet burokratike – janë organe shtetërore që vijnë në pushtet nëpërmjet dhunës fizike apo përcaktohen nga ndonjë subjekt më i lartë shtetëror, por jo nëpërmjet zgjedhjeve demokratike.

29. “Çdo veprim i pushtetit shtetëror duhet të jetë paraprakisht i rregulluar me të drejtën (norma juridike)” – H Kelzeni.

30. Qeverisja e ushtruar nga filozofët (aristokracia e filozofëve), apo mbretëria e filozofit (qeverisja e një filozofi), oligarkia –sundim i të pasurve të mesëm, demokracia – sundim i shumicës, tirania – sundim nga ana e një personi i cili është i keq,

Monarkia – sundim i ligjshëm i individit, Tirania – nëse ky sundim është i dhunshëm.Sundimi i pakicës Aristokracia – nëse është i ligjshëm, Oligarkia – nëse ky sundim është i dhunshme.Sundimi i shumicës Demokracia – nëse është i ligjshëm, Ohlokracia – nëse ky sundim është i dhunshëm. Ndërsa trajta më e vrazhdë është – TIRANIA.

31. Kemi edhe këto trajta:a) trajta e sundimit;b) trajta e rregullimit shtetëror;c) trajta e regjimit politik; dhe d) trajta e pushtetit shtetëror.

32. Me monarki kuptojmë atë trajtë të sundimit në të cilën shefi i shtetit është person me privilegje të mëdha, të cilat e bëjnë të jetë mbi qytetarët, e pozicionojnë atë mbi ligjin dhe të drejtën. Karakterizohet me papërgjegjësi absolute – nuk i nënshtrohet ligjit.Ekzistojnë dy lloje të monarkisë:

a) monarki absolute – monarku si shef i shtetit dhe organ i lartë; dhe b) monarki e kufizuar – monarku si shef i shtetit por jo edhe organ më i lartë shtetëror.

Monarkia moderne e kufizuar – është monarki kushtetuese, e cila gjen zbatim pas monarkisë absolute në Angli në shek. XVII, ndërsa në pjesën kontinentale e kemi në Francë pas revolucionit të vitit 1789.Monarkia kushtetuese – këtu monarku e humb pushtetin kushtetutëdhënës, kushtetutën tani e nxjerr dikush tjetër (organ tjetër)Monarki absolute ka qenë: Egjipti, Asiria, Roma, Perandoria osmane etj.

33. Monarkia parlamentare është monarki ku organ sovran është vetë parlamenti, apo parlamenti së bashku me monarkun.

34. Shefi i shtetit në republikë ka përgjegjësi të dyfishtë: përgjegjësi politike dhe penale.Përgjegjësia e tij politike është e lidhur me udhëheqjen e politikës në shtet, pra, si e udhëheq dhe ushtron pushtetin shtetëror. Për dështime në këtë drejtim ai mund të shkarkohet para skadimit të mandatit.Ndërsa përgjegjësia penale është e lidhur me të gjitha veprimet e tij të cilat janë kundërligjore. Natyrisht ndaj tij ka një konsideratë, andaj ai për veprimet e veta të kundërligjshme mund të përgjigjet para ndonjë gjykate speciale dhe në një procedurë të veçantë.

35. Në republikën bashkëkohore kryetari zgjidhet në dy mënyra:a) në mënyrë të drejtpërdrejtë nga populli, në zgjedhjet presidenciale me votën e lirë të popullit,b) nga parlamenti, ku zgjidhet me ⅔ e votave.

36. Trajtat e regjimit politik janë:a) Demokracia; dheb) Autokracia.

A) Demokracia është trajtë e regjimit politik ku shumica qeveris me pakicën. Me nocionin demokraci kuptojmë qeverisjen e popullit (demos-popull dhe kraterin-sundim), që nënkupton qeverisjen e popullit në shoqëri.Janë të njohura dy kuptime të demokracisë:

Kuptimi i ngushtë – përfshin pjesëmarrjen e masave të gjera vetëm në fushën e marrjes së vendimeve; dhe

Kuptimi i gjerë – popullsia përfshihet në tri fusha të veprimit, pra edhe në veprimtarinë apo funksioni gjyqësor.

Janë dy elemente të demokracisë:a) krijimi i vullnetit politik të popullit, dheb) realizimi i vullnetit politik.

37. Demokracia formale – përfshin mjetet dhe masat me ndihmën e të cilave organizata shtetërore lidhet me popullin, për të realizuar vullnetin politik të popullit.

38. Demokracia e drejtpërdrejt – nënkupton se populli qeveris drejtpërdrejt duke mos pasur nevojë për asnjë lloj të organit shtetëror.Mënyrat e ushtrimit të demokracisë së drejtpërdrejtë janë:

a) Tubimi gjithëpopullor (Kuvendi popullor),b) Votimi jashtë tubimit (Referendumi).

39. Demokracia përfaqësuese – këtu pushtetin e ushtron organizata shtetërore, por në emër të popullit, pra e përfaqëson popullin i cili vetë nuk mund të ushtroj këtë pushtet.Element i rëndësishëm i demokracisë përfaqësuese është mundësia e krijimit të vullnetit politik të popullit dhe realizimi i tij.

40. E drejta e votës mund të jetë aktive dhe pasive. E drejta e votës aktive – është e drejt për “të zgjedhur dikë”,Ndërsa e drejta e votës – është e drejta për “tu zgjedhur”.

41. Autokracia – Vetë shprehja (autis-vetë) tregon se pushtetin e ushtron pakica e popullit d.m.th. është qeverisje e pakicës ndaj shumicës së popullit. Autokracia është qeverisje e pakicës ndaj shumicës së popullit. Populli nuk zgjedh organet përfaqësuese e as nuk i shkarkon ato.

42. Llojet e autokracisë janë: Diktatura – lidhet me pushtetin e një individi i cili e ushtron pushtetin personal – personi i cili në

pushtet ka ardhur në mënyrë të kundërligjshme, me forcë, duke sunduar apo qeverisur në mënyrë të vrazhdë, duke shkelur të drejtat dhe liritë e njeriut,

Aristokracia – është ai lloj i autokracisë ku pushtetin shtetëror e qeverisë një grup apo shtresë e njerëzve e cila konsiderohet se është e veçantë nga të tjerët – kjo në bazë të gjakut;

Oligarkia – paraqet një lloj të shtetit autokratik, ku qeverisë pakica e popullit, këtu pushteti i takon një grupi të njerëzve;

Tirania – kuptojmë shtetin i cili është identik me diktaturën, ku qeverisë individi në mënyrë më të egër dhe kuptohet në interesin personal;

Shteti despotik – paraqet trajtën e qeverisjes së pakicës mbi shumicën – madje të qeverisjes së individit apo grupit në mënyrë mjaft të egër, me forcë të pakufizuar e cila natyrisht, s’është e rregulluar paraprakisht me asnjë dispozitë juridike.

43. Trajta e rregullimit shtetëror paraqet lidhjet dhe raportet ndërmjet organeve qendrore dhe joqendrore të pushtetit shtetëror.

44. Shteti i përbërë paraqet organizatën shtetërore që përbëhet prej dy e më shumë shteteve, që i nënshtrohen pushtetit qendror, e në botën e jashtme paraqiten si një shtet i vetëm.

45. Ndërmjet shteteve ekzistojnë lidhjet të cilat janë të ngushta, të cilat në një mënyrë janë lidhje të forta dhe lidhje të brishta.

46. Konfederata paraqet trajtën e shtetit të përbërë. Ajo paraqet lidhjen e dy apo më shumë shteteve të pavarura dhe sovrane që krijohet me një marrëveshje ndërkombëtare, me qëllim të arritjes së interesit së interesit të përbashkët.Konfederata në të kaluarën kanë qenë: Lidhja Gjermane (1814 – 1866), Lidhja e Amerikës Veriore (1778 – 1787), Lidhja Zvicerane (shek. XIII – 1848).

47. Federata është trajtë e shtetit që paraqet bashkimin e dy a më shumë shteteve në një organ qendror. Federata është bashkësi e dy a më shumë njësive federale e krijuar me aktin më të lartë juridik – politik të shtetit – Kushtetutës. Shteti federativ në raportet ndërkombëtare paraqitet si një shtet i vetëm (unitar). Shtetet federative organin ligjdhënës e kanë të përbërë prej dy dhomave. Dhoma e lartë – e cila përbëhet prej përfaqësuesve të shteteve anëtare, dhe dhoma e ulët përbëhet prej përfaqësuesve të cilët i zgjedh populli në tërë territorin e shtetit të përbërë. 48. Protektorati – paraqet llojin e shtetit të përbërë mbi të cilin e ushtron pushtetin një shtet i fortë duke i

siguruar mbrojtjen dhe sigurinë, pra, vënien e një organizate shtetërore nën mbrojtjen e një shteti më të fortë.

49. Unioni real – paraqet një tërësi të shteteve anëtare, krijohet subjekti i cili në botën e jashtme komunikon si i vetëm, si trup unik. Unioni real është një përzierje e federatës dhe konfederatës.

50. Unioni personal –, paraqet shtetet anëtare e kanë të përbashkët vetëm monarkun (shefin e shtetit), ndërkaq në çështjet e tjera janë plotësisht të pavarur – si në aspektin e jashtëm ashtu edhe në atë të brendshëm, pra nuk paraqesin subjektin e vetëm shtetëror, por çdo njëri prej tyre është subjekt i së drejtës ndërkombëtare.

51. Janë të njohura këto unione: Unioni i Suedisë dhe Norvegjisë, Unioni i Austro – Hungarisë, Unioni i Danimarkës dhe Islandës (REALE) dhe

Unione Personale janë: Unioni i Anglisë dhe Hanoverit, Unioni i Holandës dh Luksemburgut .

52. Shtet unitar – konsiderohet ai në të cilin shteti paraqet një njësi unike territoriale dhe ku pushteti shtetëror ushtrohet në mënyrë unike.

53. Bazuar në raportin në mes të organeve të larta të pushtetit me ato më të ulëta, ekzistojnë dy lloje të shteteve unitare:

a) Shtetet unitare të centralizuara, dheb) Shtetet unitare të decentralizuara.

54. Centralizimi – është raporti ndërmjet organeve qendrore dhe joqendrore, ku i tërë pushteti është i koncentruar në organet qendrore të pushtetit.

55. Decentralizimi – është raporti i organeve qendrore dhe joqendrore, ku organet joqendrore gëzojnë një shkallë të avancuar të mëvetsis ndaj organeve qendrore.

56. Decentralizimi ndahet në:a) Decentralizimi territorial – nënkupton se organe joqendrore në territorin e vet i ushtrojnë të gjitha

punët në mënyrë të pavarur;b) Decentralizimi personal – nënkupton bartjen e disa punëve shtetërore mbi organizatat, anëtarët e të

cilëve janë të lidhur me veçori të përbashkëta, siç janë shoqatat e ndryshme, në kuptimin e sotëm edhe shumë organizata joqeveritare.

c) Decentralizimi real – nënkupton ushtrimin e punëve të njëjta shtetërore në nivelin e hapësirës së caktuar nga disa organizata.

57. Sipas teorisë së shtetit dhe të drejtës, pushteti shtetëror ushtron veprimtarinë ligjdhënëse, ekzekutive – administrative dhe gjyqësore.

58. Organet ligjdhënëse - janë organet më të rëndësishme në çdo shtet, andaj edhe e ushtrojnë veprimtarinë më domethënëse brenda shtetit. Organi ligjdhënës është organ kolegjial – është organ që përfaqëson popullin. Është organ i zgjedhur nëpërmes votës së lirë të qytetarëve. Ky organ përbëhet prej një, dy apo më shumë dhomave, shtetet me numër të madh zbatojnë strukturën e përbërë prej dy dhomave (dhoma e lartë dhe dhoma e ultë). Në dhomë e lartë marrin pjesë të zgjedhurit e popullit, ndërsa në dhomën e ulët marrin pjesë përfaqësuesit e bashkësive të caktuara shoqërore – politike, njësive,rajoneve të caktuara.

59. Organi ekzekutiv - administrativ - paraqet veprimtarin konkrete, duke i përmbaruar dispozitat ligjore dhe ato të akteve tjera të organeve ekzekutive për rastet e veçanta. Organet ekzekutive, fushëveprimin e vet e ushtrojnë nëpërmjet dy institucioneve kryesore – shefit të shtetit dhe qeverisë. Përbërja e tyre është individuale dhe kolegjiale. Qeveria si organ kolegjial përbëhet prej ministrave dhe ministrive të ndryshme në krye të të cilave gjendet kryeministri.

60. Organet gjyqësore - veprojnë kur rendi juridik është i cenuar, kur shkelet ligji apo ndonjë akt tjetër juridik. Detyrë e organeve gjyqësore është që rendin juridik ta sjellin në gjendje normale, të gjykoj ligjshmërinë e kundërligjshmërinë në veprimet materiale dhe formale të subjekteve të caktuara. Puna e këtyre organeve është të zbatojë normat e përgjithshme juridike në mënyrë profesionale duke i zgjidhur rastet konkrete.Ekzistojnë gjykata të ndryshme, sipas territorit dhe llojit të punëve, si, fjala bie:

Gjykata për kundërvajtje; Gjykata komunale; Gjykata e qarkut; Gjykata supreme; dhe Gjykata kushtetuese.

Ndërsa sa i përket karakterit të tyre, ato mund të jenë gjykata të rregullta dhe jo të rregullta (speciale). Gjykatësit si persona mund të jenë persona të profesionalizuar dhe jo të profesionalizuar (porota). Paqartësitë ndërmjet palëve të paraqitura para organit gjyqësor për t’i zgjidhur paraqesin kontestin gjyqësor.

61. Parimi i ndarjes së pushtetit shtetëror – konsiston në kufizimin e pushtetit absolut të individit (monarkut), në realitet ngushtimin e pushtetit administrativ dhe ekzekutiv, në njërën anë, dhe në anën tjetër, zgjerimin dhe forcimin e pushtetit ligjdhënës. Këtë parim e inicioi filozofi anglez Xhon Loku, ndërsa e ka përpunuar filozofi dhe juristi francez Monteski – u në shek. XVIII në veprën e vet “Mbi frymën e ligjit”. Ky parim konsiston në ndarjen e tri fushave, funksioneve apo pushteteve shtetërore, që çdo njëra prej tyre ta ushtroj pushtetin në mënyrë të mëvetësishme, duke mos u përzier në pushtetin tjetër.

62. Sistemi presidencial – paraqet sistem në të cilin kompetenca e pushtetit shtetëror bie mbi presidentin (bartës i pushtetit shtetëror është presidenti).

63. Pushteti administrativo – ekzekutiv, gjithashtu është i ndarë dhe shumë i fortë. Në krye të organeve administrative qëndron kryetari (presidenti) i republikës. Presidentin gjithashtu e zgjedh populli. Sipas sistemit presidencial, ministrat i emëron vetë presidenti (sekretarët shtetëror) të cilët i përgjigjen për punën e tyre. Presidenti është bartës i pushtetit administrativo – ekzekutiv, andaj në një mënyr shpreh apo, më mirë të themi, vazhdon traditën e monarkut, por natyrisht në një mënyrë krejt tjetër.

64. Sistemi parlamentar, paraqet sistemin në të cilin kompetenca e pushtetit shtetëror bie mbi parlamentin (si bartës i pushtetit administrativ). Ky sistem zanafillën e ka në Angli, më vonë është përhapur edhe në shumë shtete duke inkorporuar elemente specifike. Ky sistem në Angli për synim ka pasur ngushtimin dhe dobësimin e pushtetit administrativo – ekzekutiv dhe forcimin e pushtetit ligjdhënës, pra kufizimin e pushtetit të monarkut, në veçanti monarkinë absolute.

65. Sistemi i përzier, Ky sistem funksionon në bazë të parimit të ndarjes së pushtetit shtetëror, është sistem që në vete bart elemente të dy sistemeve të mëparshme: sistemit presidencial dhe atij parlamentar. Sistemi i përzier më shumë përqendrohet në forcimin e pushtetit ekzekutiv – në veçanti të shefit të shtetit, por bart edhe veçori të parlamentit.Sipas sistemit të përzier, pozita e qeverisë është më e mëvetësishme nga parlamenti, por më e varur nga shefi i shtetit. Shefi i shtetit zgjidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga populli, andaj gëzon edhe autorizime të lakmueshme. Sipas këtij sistemi, shefi i shtetit e propozon mandatarin për formimin e qeverisë, duke pasur parasysh këtë kompetencë kryetari në propozim të mandatarit të qeverisë ka të drejtën e shpërndarjes së parlamentit dhe shpalljen e zgjedhjeve të parakohshme parlamentare. Kryetari i shtetit shkarkon kryeministrin dhe me propozim të tij edhe anëtarët e tjerë të qeverisë, meqenëse ai vetë i zgjedh apo i emëron.

66. Rendi juridik – është pjesë e rendit shoqëror, sepse përveç tij, ekzistojnë edhe rende të tjera, si fjala bie, rendi moral, rendi ekonomik, rendi shtetëror dhe rendi politik. Lidhur me elementet e rendit juridik në teori ekzistojnë dy qëndrime:

a) qëndrimi normativistë – përkrahësit e këtij qëndrimi mendojnë se e drejta përbëhet prej normave të cilat i krijon pushteti shtetëror, pra burim i së drejtës është norma, andaj edhe quhen normativistë, dhe

b) qëndrimi sociologjik – përkrahësit e këtij qëndrimi mendojnë se të drejtën nuk e përbëjnë normat të cilat i krijon pushteti shtetëror, por e drejta paraqet sistemin e raporteve shoqërore (fakteve dhe rrethanave sociale), jo edhe të normave. Andaj, të gjithë mendimtarët e këtij drejtimi quhen sociolog.

Elementet kryesore të rendit juridik janë dy:a) elementi normativ – i cili përbëhet prej normave, dheb) elementi faktik – që përbëhet prej sjelljeve sipas normave.

67. Raporti ndërmjet veprimeve psikike dhe veprimeve trupore në të drejtën krijon nocionin që quhet ligjshmëri.

68. Raportet shoqërore me të cilat e drejta zbatohet në realitet, paraqesin raportet juridike.69. Rendi juridik nuk është asgjë tjetër, pos krijim i normave juridike si dhe realizim i tyre.70. Rendi juridik fillon nga elementet më abstrakte dhe më të përgjithshme dhe përfundon me normat më

konkrete dhe me zbatimin e tyre.71. Norma juridike është normë shoqërore e cila rregullon sjelljen e njerëzve dhe natyrisht është e mbrojtur nga

autoriteti shtetëror. Pra, norma juridike është një rregull e cila cakton sjellje përkatëse p.sh nga kodi penal në shtetet e ndryshme ekziston rregulla e cila ndalon vrasjen, kush e kryen këtë, natyrisht se i nënshtrohet sanksionit etj.

72. Shoqëria njerëzore, përveç normave juridike, i ka në dispozicion edhe normat e tjera shoqërore, si, fjala bie, normat zakonore, normat morale, normat fetare si dhe normat e mirësjelljes. Mirëpo norma juridike, sipas bindjes së shumë autorëve, të cilët merren çështjet teorike lidhur me shtetin dhe të drejtën, paraqet pjesën qendrore të së drejtës.

73. Norma juridike është atom i së drejtës. Ajo është element i fundit i së drejtës që s’mund të ndahet në elemente më të thjeshta të së drejtës.

74. Për normën juridike janë të rëndësishme dy karakteristika:a) Lidhmëria e saj për subjektin autoritar (shtetin); dheb) Efikasiteti i saj.

75. Lidhmëria e normës juridike për subjektin autoritar dhe faktorët e tjerë krijues do të thotë se norma krijohet prej organizatës shtetërore apo prej subjekteve të tjera të cilat e kanë mbështetjen e organizatës shtetërore. Në anën tjetër, qëllimi i çdo norme juridike është realizimi i interesit të subjektit autoritar (shtetit) duke motivuar sjelljet e njerëzve, andaj rregulla juridike në këtë mënyrë realizon rendin juridik.

Norma juridike zakonisht përbëhet prej pjesëve përkatëse, të cilat si tërësi paraqesin normën, por norma juridike shumë rrallë mund të jetë e plotë. Kjo do të thotë sa ajo shpeshherë s’është identike me pjesën e ligjit që ne e quajmë nen. Pjesët e normës mund të gjenden brenda një akti juridik apo në dy e më tepër akte juridike.76. Me efikasitet duhet nënkuptuar cilësia e saj që mund të ndikojë në sjelljet e njerëzve dhe me kërkesën e saj

të krijohen raportet shoqërore. Norma juridike, sipas kësaj karakteristike, duhet të jetë produktive në jetën shoqërore, nuk bën të ngel vetëm ligj që nuk zbatohet.

77. Llojet e normave juridike – autori kroat i cili merret me çështjet teorike lidhur me shtetin dhe të drejtën B. Periq bënë ndarjen e normave juridike sipas kriterit të dedikimit:

1. Norma juridike që u përkasin subjekteve,2. Norma juridike sipas vlefshmërisë hapësinore (territoriale),3. Normat juridike sipas vlefshmërisë kohore, 4. Norma juridike sipas përbërjes së tyre.

Grupi tjetër i autorëve bën ndarjen e normave juridike në:1. Norma kushtëzuese dhe jokushtëzuese,2. Norma të përgjithshme juridike dhe norma juridike të veçanta.

78. Normat Kushtëzuese krijohen për situata të cilat ligjvënësi është i vetëdijshëm se mund të ndodhin duke pasur parasysh rrethanat në të cilat zhvillohen raportet shoqërore brenda shoqërisë. Pra, këto norma u paraprijnë raporteve shoqërore, të cilat mund të ndodh që të mos paraqiten, pra normat supozojnë paraqitjen e rastit – eve dhe si të këtilla krijohen më herët. Nga kjo që thamë, del se norma kushtëzuese mund të ngel vetëm në letër, duke mos u zbatuar.

79. Normat të cilat krijohen për rastet ekzistuese, pra në rastet e dhëna janë norma jokushtëzuese (norma konkrete).

80. Norma e përgjithshme juridike – është ajo rregull e cila u adresohet të gjithë qytetarëve në territorin shtetëror. Këto norma juridike u përkasin numrit të pacaktuar të rasteve, pra, i përfshin të gjithë personat të cilët gjenden apo mund të gjenden në të vyejtën situatë të rregulluar paraprakisht me normë. P.sh me normë “ndalohet vrasja”, “të gjithë qytetarët duhet të paguajnë tatim” etj.

81. Norma e veçantë juridike – është ajo rregull e cila u adresohet grupit të veçantë të qytetarëve, pra jo të gjithëve, ndërsa disa autor mendojnë se me anë të normës së veçantë rregullohet vetëm një rast i caktuar. P.sh. “Agroni për veprën e kryer dënohet 2 muaj burg”. Norma në fjalë vërtet, shikuar hollësisht, është normë juridike individuale, sepse zgjidh apo rregullon vetëm rastin konkret i cili është i papërsëritshëm. Ndërsa norma juridike e veçantë i dedikohet grupit të veçantë të qytetarëve.

82. Normat juridike kanë vlefshmërinë në territorin e caktuar, që do të thotë se, ato vlejnë vetëm për një pjesë të territorit shtetëror.

83. Vlefshmëria e normës në territor do të zbatohet sipas parimit personal dhe parimit territorial.Vlefshmëria e normës juridike në bazë të territorit varet nga vetë trajta e rregullimit shtetëror – unitar apo i përbërë.

84. Norma juridike që vlejnë vetëm për një pjesë të caktuar të territorit quhen rregulla juridike partikulare. 85. Normat të cilat vlejnë në tërë territorin e shtetit quhen norma juridike gjenerale.86. Rregullat e një sistemi pozitiv në parim vlejnë vetëm për territorin e caktuar shtetëror, ndërsa për territorin

tjetër nuk vlejnë. Ky është parimi i territorialitetit të sistemit juridik.

87. Në bazë të këtij parimi rregullohen sjelljet e qytetarëve të cilët gjenden jashtë shtetit, natyrisht në bazë të parimit të reciprocitetit, që në një mënyrë do të thotë se rregullat juridike të shtetit, shtetas i të cilit është qytetari, e shoqërojnë shtetasin e vet edhe jashtë vendit, ku natyrisht ekziston rendi tjetër juridik. Këtu vlen pra, parimi personal, pavarësisht se në cilin territor gjendet qytetari, në këtë rast vlen përkatësi e tij shtetërore.

88. Elementi kohor dhe territorial i normës e bëjnë normën të jetë normë pozitive.89. Për vlefshmërinë e normës juridike janë të rëndësishme dy momente:

a) Prej cilës kohë vlen norma juridike, dhe b) Deri kur vlen norma juridike.

90. Norma juridike fillon të jetë e detyrueshme prej momentit të hyrjes në fuqi, ndërsa momenti i dytë është pushimi i normës juridike.

91. Momenti i hyrje në fuqi mund të caktohet në mënyrë individuale për një rregull juridike, apo ky moment i hyrjes në fuqi mund të caktohet përnjëherë për shumë rregulla juridike. Hyrja në fuqi e normës juridike do të thotë se prej atij momenti norma është e obligueshme për qytetarët që ti përmbahen dhe se për zbatimin e saj kujdeset shteti – duke shqiptuar sanksionin për mos respektimin e saj.

92. “Ligji apo edhe aktet e tjera të përgjithshme hyjnë në fuqi tetë ditë pasi që të jenë shpallur”. 93. Koha prej momentit të krijimit e deri te momenti i hyrjes në fuqi të normës apo aktit juridik quhet vocatio

legis. 94. Nga kjo rregull ka edhe përjashtime, kur norma apo akti juridik hyn në fuqi po në ditën e krijimit ose të

shpalljes, këto janë raste të rralla të cilat ndodhin për ndonjë arsye të madhe – emergjente.95. Koha ndërmjet momentit të shpalljes dhe momentit të hyrjes në fuqi të normës apo aktit juridik u shërben

qytetarëve që të njihen me normën dhe të marrin qëndrim pro saj, d.m.th. ta respektojnë dhe ta zbatojnë në jetë apo edhe të sillen kundër saj.

96. Në teori është i njohur parimi i mosnjohjes të së drejtës (ignoriata iuris), kjo askënd nuk mund ta arsyetojë – përkundrazi, mosnjohja e së drejtës dëmton (ignoratia iuris nocet).

97. Momenti i pushimit të normës juridike është më i vështirë të caktohet:a) norma juridike përmban afatin e vlefshmërisë së vet, p.sh “ky ligj do të vlej gjer më 1 janar 2006”;b) që normat apo aktet juridike të anulohen në mënyrë shprehimore apo në mënyrë të heshtur.

(krijohet rregulla e cila në mënyrë shprehimore thotë: “me hyrjen në fuqi të këtij ligji, pushon të vlejë [humb fuqinë juridike] ligji i cili ka qenë në fuqi deri më sot”).

98. Mënyra shprehimore e anulimit të ndonjë rregulle juridike (rregulla e re shfuqizon rregullën e vjetër) quhet abrogim.

99. Mënyra e heshtur e anulimit të ndonjë rregulle juridike (rregulla e re i rregullon rastet shoqërore në mënyrë tjetër) quhet derogim (derogatio).

100. Subjektet e së drejtës, në bazë të rregullës ekzistuese, fitojnë të ashtuquajturat “të drejtat e fituara”, pra të drejta subjektive të caktuara të cilat nuk lejojnë që raportet e zgjidhura njëherë, në të cilat ata kanë qenë pjesëmarrës, sërish të rregullohen me rregull të re juridike, natyrisht edhe në dëm të tyre. p.sh,. për një vepër të caktuar individi është dënuar sipas kodit penal me 10 vjet burg të rëndë, derisa individi gjendet në vuajtje të dënimit nxiret kodi i ri penal, sipas të cilit vepra e kryer penale dënohet me 15 vjet burg. Nëse, në këtë rast, refuzohet ngritja e dënimit, konsiderohet se ka gjetur zbatim parimi i së drejtës së fituar. Por, nëse për këtë rast lejohet ngritja e dënimit, atëherë kodi i ri penal ka fituar fuqinë retroaktive (prapavepruese), d.m.th. se ligji i ri zbatohet edhe për rastet të cilat janë vërtetuar para se ky të hynte në fuqi.

101. Ligjet në parim nuk kanë fuqi retroaktive, ato u përkasin vetëm rasteve të cilat paraqiten pas hyrjes së tyre në fuqi.

102. Norma ose ligji mund të ketë fuqi prapavepruese, nëse ndokush ka kryer vepër penale e cila ka qenë e paraparë sipas dispozitave në fuqi, ndërsa më vonë ligji penal pëson ndryshime dhe vepra e kryer tani nuk konsiderohet më si vepër penale, në këtë rast kodi penal do të veproj në mënyrë retroaktive. Pra, kryesit të veprës penale sipas kodit të vjetër dënimi do ti ulet apo edhe në tërësi do ti falet.

103. Fuqia prapavepruese vepron edhe në dy raste tjera:a) Kur bëjmë interpretimin e ligjit – në rastin kur nxirret ligji i ri me arsye të interpretimit të ligjit

ekzistues dhe;b) Kur kemi të bëjmë me zbrazëtirat juridike.

104. Çdo normë, pavarësisht nga lloji i saj, përbëhet prej dy elementeve kryesore:a) dispozicionit, dheb) sanksionit.

105. Norma kushtëzuese juridike, përveç dy elementeve parësore, dispozicionit dhe sanksionit, kanë edhe dy elemente – dy hipoteza,

a) hipotezën e dispozicionit, dhe b) hipotezën e sanksionit.

106. Hipoteza e dispozicionit – është pjesë e normës së përgjithshme juridike në të cilën parashihet dhe në mënyrë tipike bëhet parashkrimi i ndonjë ndodhie (sjelljeje) prej së cilës varet dispozicioni. Pra, hipoteza përmban përshkrimin e fakteve të cilat duhet të ekzistojnë në mënyrë që të ketë mundësi të zbatohet dispozicioni.

107. Dispozicioni - është pjesa parësore dhe më e rëndësishme e normës juridike, sepse kjo tregon kërkesën sipas së cilës qytetarët duhet dhe mund të sillen. Pra, dispozicioni është vetë rregulla e cila cakton sjelljen e njeriut.

108. Hipoteza e sanksionit – paraqet pjesën normative të normës juridike. Kjo pjesë vetëm përshkruan ndonjë sjellje, d.m.th. sjelljen e cila është kundër kërkesës kryesore – dispozicionit – pra është shkelja e vetë rregullës parësore, që në këtë moment paraqet kushtin për zbatimin e sanksionit – rregullës alternative të sjelljes.

109. Sanksioni – është pjesë e normës juridike në të cilën shprehet dhuna e cila zbatohet nga ana e organit shtetëror, ndaj atyre që nuk sillen sipas kërkesës – dispozicionit të normës juridike. Sanksioni është pjesë e normës e cila paraqet sjelljen alternative.

110. Llojet e dispozicioneve:a) Dispozicioni urdhërues, - qytetarit i urdhëron që të sillet në mënyrë të caktuar, pra i urdhëron të ketë

sjellje aktive pozitive: “qytetarët janë të obliguar ta paguajnë tatimin”. b) Dispozicionet ndaluese, - ndalojnë qytetarin të ushtroj veprim apo sjellje të caktuar ose të ushtrojë

veprim negativ, p.sh., “ndalohet vjedhja”. dhe c) Dispozicionet lejuese – janë rregulla të cilat i lejojnë qytetarit që të sillet duke mos e ndaluar, por as

duke e urdhëruar për sjellje të caktuar. P.sh., në kushtetutën e Shqipërisë, neni 57, thotë: “Kushdo ka të drejtën për arsimim”.

111. Rendi juridik ka norma të interesit të ndryshëm, si, fjala bie:1) E drejta kategorike (ius cogens, ius strictum),2) E drejta disjunktive, e cila ndahet në dy nënlloje:

a) alternative, dheb) dispozitave.

1. Dispozicionet kategorike (ius cogens) – janë rregulla të cilat kërkojnë zbatim të saktë, andaj qytetarët të cilëve u adresohen këto rregulla s’kanë aspak liri në sjellje, madje as për një gjë të vogël. Rregullat e këtilla qytetarit nuk i lejojnë mundësinë e zgjedhjes e as të disponimit. Pra, të gjitha rregullat të cilat i përkasin interesit shtetëror janë të intensitetit kategorik.

2. Dispozicionet disjunktive – janë rregulla të cilat qytetarëve u mundësojnë një liri paksa më të ndjeshme në sjelljet e tyre. Këto rregulla apo dispozicione nuk përcaktojnë vetëm një mundësi të sjelljes, por i japin më shumë mundësi qytetarit.

Këto rregulla janë të dyllojshme:a) dispozicionet alternative, - janë dispozicione të atilla me të cilat ligjvënësi u jep qytetarëve

më shumë se dy apo tri mundësi të sjelljes për ta përmbushur obligimin e vet. dhe b) dispozicionet dispozitave – janë dispozicione të cilat përmbajnë një rregull të sjelljes së

qytetarit, por njëkohësisht e autorizojnë këtë që në vend të kësaj rregulle të krijojë vet rregullën tjetër.

112. Dënimi paraqet përmirësimin apo riformimin e gjendjes juridike e cila me veprimet e kundërligjshme është prishur.

113. Veprimet e kundërligjshme në të drejtën mund të jenë: shkeljet penalo – juridike, - veprat penale dhe shkeljet civilo – juridike – shkaktimi i dëmit. Pastaj kemi shkeljet e lehta, siç janë ato: disiplinore – që paraqesin shkeljen e detyrës zyrtare nga personat zyrtarë, dhe shkeljet administrative – kundërvajtja në kuptimin e ngushtë, të cilat sipas natyrës së vet janë vepra penale, por natyrisht, janë më të lehta dhe ndahen grup më vete, për të cilat gjykata nuk shqipton sanksione, por sanksionet i shqiptojnë organet ekzekutivo – administrative. 114. Sanksioni paraqet masën e dhunës e cila zbatohet nga ana e organit shtetëror ndaj subjektit i cili e ka

shkelur dispozicionin.115. Sanksionet për shkelje të rregullave juridike të natyrës penale mund të ndahen në:

sanksione të lehta dhe të rënda, -që fillojnë me vërejtje, qortim, sanksionet e karakterit pronësor, - dënime në të holla (dëmshpërblimet), sanksionet me të cilat njeriu privohet nga liria, sanksionet me burg të përjetshëm dhe dënimi me vdekje.

116. Sanksionet ndahen sipas shkeljeve të cilat bëhen edhe në degët e së drejtës. Këto janë: Sanksionet penale – për veprat penale, Sanksionet pronësore – për veprat e karakterit pronësor, Sanksionet disiplinore – për shkeljet disiplinore, dhe Sanksionet për kundërvajtje – për shkeljen e normave të karakterit administrativ.

117. Mirëpo, sipas nesh ndarja parësore e sanksioneve është ndarje sipas kriterit se kujt i adresohen, ndaj cilëve ato zbatohen. Sipas kësaj, del se sanksionet veprojnë:

ndaj subjekteve (personave fizikë dhe juridikë), dhe ndaj akteve juridike, - duhet kuptuar se ato manifestohen vetëm ndaj akteve të kundërligjshme.

Këto sanksione i shqiptojnë subjektet shtetërore dhe këto sanksione janë: anulimi i aktit dhe refuzimi i aktit juridik.

118. Marrëdhëniet juridike janë pjesë e marrëdhënieve shoqërore, ndërsa marrëdhëniet shoqërore në tërësi nuk janë edhe marrëdhënie juridike.

119. Marrëdhëniet juridike janë marrëdhënie shoqërore të rregulluara me anën e normave juridike.120. Marrëdhëniet juridike krijohen sipas normës së përgjithshme dhe normës së veçantë juridike. P.sh., me

normë të përgjithshme marrëdhëniet shoqërore rregullohen më herët pa marrë parasysh se a paraqiten raste apo jo, ndërsa me normën e veçantë rasti është i dhënë dhe norma e veçantë e rregullon duke u bazuar në normën e përgjithshme.

121. Në procesin e krijimit të marrëdhënies juridike dalin këto karakteristika:1) lidhmëria e domosdoshme e normës me marrëdhënien, fakti se marrëdhënia nuk mund të

krijohet në qoftë se nuk është paraparë dhe nuk është rregulluar me normën juridike;2) lidhmëria e domosdoshme e normës së përgjithshme juridike me normën e veçantë

juridike; dhe3) lidhmëria e domosdoshme e marrëdhënies abstrakte juridike me marrëdhënien konkrete

juridike.122. Një pjesë e autorëve shprehet se elementet përbërëse të marrëdhënies juridike janë dy:

autorizimet, dhe detyrimet.

Ndërsa pjesa tjetër mendon se elementet përbërëse të marrëdhënies juridike janë më shumë se dy:1) të drejtat,2) detyrimet,3) subjektet e së drejtës, dhe4) objekti i së drejtës.

123. Në marrëdhëniet juridike gjithnjë ekzistojnë subjektet, personat ndërmjet të cilëve krijohen marrëdhëniet juridike, sepse njëri subjekt në një marrëdhënie ka të drejta (autorizime), ndërsa subjekti tjetër ka detyrime juridike, por mund të ndodh që në një marrëdhënie juridike një subjekt të ketë të drejta dhe detyrime.

124. Njerëzit (subjektet) janë ata të cilët veprojnë-krijojnë dhe realizojnë marrëdhëniet juridike.

125. Subjekti i së drejtës duhet të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve të cilat ekzistojnë sipas së drejtës pozitive. Ky subjekt i së drejtës, qoftë individ apo edhe subjekt kolegjial, duhet të ketë aftësi psikike dhe fizike që vendimet e veta ti shpreh në mënyrë të vetëdijshme dhe me dashje dhe për këto akte në mënyrë të drejtë të jetë i motivuar.

126. Subjekte të së drejtës konsiderohen:1) personat fizikë, dhe2) personat juridikë.

127. Person fizikë si subjekt i së drejtës është vetë njeriu. Ai është bartë i të drejtave dhe detyrimeve. 128. Aftësia për të qenë subjekt i së drejtës quhet zotësi juridike.129. “Zotësia juridike e personit fizik fillon me lindjen e personit të gjallë dhe mbaron me vdekjen e tij”.

Zotësinë juridike e ka çdo individ, pavarësisht nga mosha dhe gjinia.130. Mirëpo, njeriu për të qenë subjekt i së drejtës nuk mjafton që të ketë vetëm zotësinë juridike, por duhet të

ketë edhe mundësinë që këtë aftësi ta zbatojë – realizojë në marrëdhëniet konkrete. Përveç zotësisë juridike duhet të ekzistojë edhe zotësia e veprimit. Zotësia e veprimit nënkupton që vetë subjektet e së drejtës, me sjelljet e tyre të nxisin pasoja juridike.

131. Zotësia e veprimit paraqet aftësinë për të lidhur punë juridike, punë të cilat janë në pajtueshmëri me të drejtën, ndërsa zotësia deliktore paraqet aftësinë për të bartur përgjegjësinë për veprat e kundërligjshme.

132. Të gjithë qytetarët kanë zotësinë juridike e cila fitohet me të lindur, madje ka marrë karakter edhe human kjo çështje, bie fjala, edhe frytit në barkun e nënës i njihet subjektiviteti juridik me të vetmin kusht që të lindë i gjallë.

133. Zotësia e veprimit mund të jetë e plotë dhe jo e plotë, e pjesërishme.134. Zotësia e plotë e veprimit është e mundur që të fitohet edhe para moshës madhore (18 vjeçe), në qoftë se

personi lidhë martesë, p.sh., “Me lidhjen e martesës personi i mitur e fiton zotësinë e veprimit”135. Zotësia e veprimit, varësisht prej pjekurisë (moshës), lëvizë, andaj në këtë drejtim dallojmë tri faza:

1) fazën pa zotësi të veprimit,2) fazën e zotësisë së veprimit të pjesërishëm (10–16 vjeç) dhe 3) fazën e zotësisë së plotë të veprimit (18 vjeç).

136. Zotësia e veprimit te personat fizik parimisht shuhet me të vdekur. Vdekja, është një fakt natyror që drejtpërdrejtë ndikon në shuarjen e zotësisë së veprimit, me çka shuhen të gjitha marrëdhëniet juridike ekzistuese, si fjala bie, marrëdhënia e trashëgimisë etj.

Mënyra tjetër e shuarjes së zotësisë konsiderohet edhe zhdukja e personit fizik, d.m.th. shpallja e personit fizik për të humbur (në luftë dhe raste të vis major–it).137. Personat juridikë, si subjekte të së drejtës, janë krijesa artificiale të shoqërisë – substrat i tyre, janë vetë

njerëzit, por ato nuk identifikohen me ta, por e kanë individualitetin e vet të veçantë.138. Personi juridik ka zotësi të fitojë të drejta dhe të marrë përsipër detyrime civile që nga çasti i krijimit të tij,

që nga çasti i regjistrimit.139. Persona juridik konsiderohen të gjitha ato organizata, shoqata, klube, ente dhe institucione të cilat shteti i

pranon si të tilla. 140. Personin juridik e përfaqëson në të gjitha raportet juridike si brenda ashtu edhe jashtë, rëndom drejtori. 141. Autorizimi juridik - si element i rëndësishëm i marrëdhënies juridike nënkupton sjelljen e caktuar të

subjektit i cili është bartës i autorizimit – të drejtës. Kjo sjellje paraqet detyrim për subjektin tjetër që i përmbahet kërkesës të subjektit i cili është bartës i autorizimit.

142. Subjekti i detyrimit është i detyruar në dy sjellje të cilat kërkohen sipas subjektit të autorizimit:1) Në sjellje pasive – të mos veproj kundër sjelljes së subjektit të autorizimit, dhe2) Në sjellje aktive – në drejtim të veprimit në pajtim me kërkesën e subjektit të autorizimit.

143. Dallojmë dy lloje të autorizimit sipas interesit përkatës që realizojnë subjektet:1) të drejtën subjektive, dhe 2) kompetencën.

E drejta subjektive–është autorizim i cili i takon subjektit të së drejtës duke u bazuar në normën juridike për të mbrojtur interesin e vet. E drejta subjektive paraqet tërësinë e të gjitha autorizimeve të subjekteve të së drejtës të cilat burojnë nga e drejta objektive, ndërsa e drejta objektive paraqet tërësinë e normave juridike ekzistuese brenda shoqërisë së organizuar- shtetit.

E drejta subjektive ndahet në: 1) të drejtën absolute; - e cila vepron ndaj të gjithëve–të gjitha subjekteve, dhe 2) të drejtën relative. – e cila vepron ndaj subjekteve të caktuara. “Keqpërdorim kemi atëherë kur, me realizimin e së drejtës së vetë – subjektive – i shkaktohet dëmi më i madh subjektit tjetër, se sa po të mos realizohej kjo e drejtë”.

Kompetenca – paraqet ushtrimin e së drejtës nga ana e subjektit të caktuar në interes të të tjerëve, jo edhe në interesin e vet. Kompetenca paraqet llojin e autorizimit që njëherazi përfshin të drejtën dhe detyrimin që të ushtrohet ashtu siç e kërkon interesi publik. Keqpërdorimi i së drejtës subjektive nga ana e organeve shtetërore quhet keqpërdorim i pozitës zyrtare”. Keqpërdorimi i këtillë i kësaj të drejte në shumë legjislacione shtetërore konsiderohet si vepër penale. Keqpërdorim i kompetencës është atëherë kur autorizimin e caktuar nuk e ushtron në interes të subjektit tjetër, kur nuk vepron ashtu siç do të vepronte subjekti tjetër në mënyrë më racionale, natyrisht po të kishte mundësi për të vepruar vetë.

144. Subjekti i cili ka detyrim ndaj subjektit të të drejtave është i obliguar që të përmbush detyrimin ndaj subjektit i cili ka të drejta.Obligimet juridike ndahen në:

obligime juridike të njëanshme, obligime juridike të dyanshme, obligime juridike të cilat mund të barten, dhe obligime juridike të cilat s’mund të barten.

145. Gjendja juridike përfshin tërësinë e të drejtave dhe obligimeve të lidhura për subjektin e së drejtës. Gjendja juridike shpeshherë lidhet për llojin e caktuar të situatave në të cilat gjendet subjekti. Gjendja juridike është nocion dialektik, sepse prej një situate ekzistuese mund të krijohet një situatë tjetër, kur lindin të drejta dhe detyrime të reja.

146. Marrëdhëniet juridike lindin në bazë të normës juridike e cila obligon subjektet për sjellje përkatëse, pra marrëdhëniet juridike janë të lidhura me llojin e normës juridike.

147. Marrëdhëniet shoqërore me kalimin e kohës ndryshojnë, andaj edhe normat juridike pësojnë ndryshime, e me këtë ndryshojnë edhe marrëdhëniet juridike. Pra, kemi lindjen e një marrëdhënieje krejtësisht të re, kur përfundon marrëdhënia e vjetër juridike.

148. Marrëdhëniet juridike, ashtu siç lindin e ndryshohen, natyrisht se e kanë edhe momentin e shuarjes. Marrëdhëniet juridike mund të shuhen: me shuarjen e normës juridike.Marrëdhëniet e ndërtuara juridike në bazë të normës kushtëzuese shuhen me plotësimin e kushtit, p.sh. “kujdestaria ndaj të miturit pa prindër pushon me arritjen e moshës madhore (18 vjeç).Ndërsa për marrëdhëniet e ndërtuara në bazë të normës jokushtëzuese shuhen me shuarjen e normës, pra kur norma përmbushet, p.sh., sipas lejes së ndërtimit të shtëpisë, me ndërtimin e objektit, akti i tillë nuk vlen më, pra akti në fjalë nuk vlen për rastet e tjera, sepse ai është përmbushur.Marrëdhëniet juridike mund të shuhen me vdekjen e subjektit i cili është palë në marrëdhënien juridike, po ashtu marrëdhënia juridike pushon së ekzistuari edhe me shuarjen e objektit të marrëdhënies juridike. Rruga më e mirë e shuarjes së marrëdhënieve juridike është përmbushja e obligimit, p.sh., kthimi i borxhit, apo edhe heqja dorë nga e drejta subjektive (falja e borxhit).

149. Faktet juridike – janë rrethana objektive të cilat nxisin krijimin, ndryshmin dhe shuarjen e marrëdhënieve juridike. Faktet të cilat nxisin këtë proces të pashmangshëm i quajmë fakte juridike relevante – sepse prodhojnë pasoja juridike.Faktet përfshihen në normën juridike, d.m.th. në elementet e normës juridike, rëndom në pjesën e cila i paraprin dispozicionit apo sanksionit të normës juridike.Faktet juridike i ndajmë në:

1) Fakte të rëndomta, - janë, p.sh., të gjitha ato situata të cilat përcaktohen sipas masës jetësore, ligjeve natyrore, jo edhe me të drejtën. P.sh., pleqëria, vdekja, vërshimet, tërmeti etj. dhe

2) Faktet juridike. - janë të parapara me të drejtën, si bie fjala, paramendimi, faji etj.

150. Janë paraparë dy institute të rëndësishme të cilat paraqesin instrumentin e vazhdimësisë së të drejtave që të prodhojnë pasoja juridike. Këto institute janë:

1) Parashkrimi humbës, dhe2) Parashkrimi fitues (dorëmbajtja).

151. Parashkrimi është institucion i së drejtës me të cilin nënkuptojmë shuarjen e një të drejte subjektive (autorizimit) me kalimin e kohës. Kusht për parashkrimin e një autorizimi është kalimi i kohës së caktuar për të realizuar autorizimin përkatës. Me këtë natyrisht se pushon edhe marrëdhënia juridike, p.sh., pala e pa kënaqur me një aktvendim të organit shtetëror, nëse nuk e shfrytëzon kohën e cila është paraparë për ta deklaruar ankesën (afati 8 apo 15 ditë), humb të drejtën e atakimit të aktvendimit në fjalë. Pra, kjo e drejtë parashkruhet (vjetrohet).

152. Momenti tjetër i përket parashkrimit fitues (dorëmbajtjes). Dorëmbajtja nënkupton institutin e së drejtës – që me kalimin e kohës e drejta ushtrohet, pavarësisht se subjekti i cili e ushtron këtë të drejtë a është bartës i së drejtës, d.m.th. pronar formal i pronës, përveç se është bartës faktik, ai bëhet edhe pronar formal, pra fiton një të drejtë të cilën nuk e ka pasur më herët. P.sh., “pronari që ka poseduar qetësisht e pandërprere, duke u sjellë sikur të ishte pronar për njëzet vjet, në një pronë të paluajtshme, bëhet e tij.

153. Akti juridik – është akt psikik që përmban normë juridike ose paraqet kushtin për zbatimin e saj.154. Aktet juridike ndahen në dy lloje:

1) Aktet juridike me të cilat krijohen normat juridike,2) Aktet me të cilat krijohen disa fakte juridike që paraqesin supozime të normës juridike të

parapara si kusht për zbatimin e normës juridike.155. Faktorët e natyrës së brendshme të cilët ndikojnë në mos-përputhshmërinë e elementeve të aktit juridik

janë:Gabimi - paraqet rastin më të thjesht të mospërputhjes së elementeve të aktit juridik. Gabimi paraqet gjendjen e këtillë: elementi i brendshëm ekziston plotësisht i caktuar – vullneti shprehet nëpërmjet vendimit – por e meta qëndron në shprehjen e jashtme – kjo s’është shprehje e saktë e vullnetit. Ky është rasti kur kemi gabimin në të shprehur. P.sh., hartuesi i aktgjykimit në vend se të shpreh diapozitivin e tij me shenjën 3, që do të tregonte se NN është dënuar me tre vjet burg – shënon 30 vjet.Lajthitja (vetëmashtrimi apo mashtrimi) – paraqet një faktor i cili ndikon në mospërputhshmërinë e pjesëve të aktit juridik.Lajthitja, merret si gjendje kur krijuesi i aktit juridik e sjell veten në situatë të atillë duke menduar se i ka të njohura të gjitha faktet relevante juridike për të marrë një vendim të arsyeshëm.Lajthitja mund të jetë:

a) Lajthitje ndaj personave,b) Lajthitje mbi bazën juridike, dhec) Lajthitje ndaj sendeve.

Mashtrimi – paraqet faktorin imponues i cili ndikon në elementin e brendshëm, të subjektit i cili krijon aktin psikik në procesin e krijimit të vullnetit, sipas ndikimit të faktorit të jashtëm.Shtrëngimi – si faktor i jashtëm mund të veproj ndaj hartuesit të aktit juridik në mënyrë fizike dhe psikike.

156. Elementet e aktit juridik janë:1) Forma e aktit juridik, dhe 2) Përmbajtja e aktit juridik.

Elementet të cilat e përcaktojnë formën e aktit juridik janëa) kompetenca,b) procedura, dhec) materializimi i aktit juridik.

Radhitja e akteve juridike sipas fuqisë, në një vijë vertikale të të ndërtuarit e rendit juridik, paraqet një parim të njohur të cilin ne e quajmë hierarki. Kompetenca paraqet autorizimin që ka subjekti shtetëror për tu krijuar një normë apo një akt juridik. Kompetenca mund të jetë: lëndore dhe territoriale.

157. Burimet e së drejtë janë të dyllojshme:1) Burimet e së drejtës në kuptimin material, dhe 2) Burimet e së drejtës në kuptimin formal.

Burimet e së drejtës në kuptimin material – tregojnë për faktet shoqërore, prej të cilave burojnë të drejtat dhe liritë. Ndërsa burimet e së drejtës në kuptimin formal – paraqesin mjetet me të cilat burimet materiale shprehen, sistematizohen dhe renditen sipas shkallës përkatëse juridike.

158. Kushtetuta – në kuptimin formal është akti më i lartë juridik i një shteti.Kushtetutën mund ta nxjerrë:

1) organi më i lartë,2) kuvendi kushtetutëdhënës, dhe3) me organizimin e referendumit.

Kushtetuta në kuptimin material është akt juridik i cili përmban norma të përgjithshme juridike. Kushtetutat mund të jenë: të shkruara dhe të pashkruara. Pastaj, kemi ndarjen e kushtetutave në ato të kodifikuara dhe të pa kodifikuara. Kushtetutat mund të ndahen edhe sipas kriterit se si ndryshohen, kushtetutat mund të jenë të ngurta dhe elastike (të forta dhe të buta).

159. Kushtetutat ndahen edhe sipas mënyrës së nxjerrjes, dhe si të këtilla mund të jenë:1) Kushtetuta të dhuruara – është akt i njëanshëm i shefit të shtetit, akt i cili i imponohet

popullit, parlamentit dhe partive politike.2) Pakte kushtetuese – janë akte me të cilat shprehet kompromisi ndërmjet shefit të shtetit

dhe kuvendeve përfaqësuese. Pakte të këtilla janë të njohura në monarkitë kushtetuese.3) Kushtetuta të popullit – janë akte të cilat shprehin vullnetin e popullit, vullnetin e lirë të

shprehur nëpërmjet votës së lirë dhe të përgjithshme, të fshehtë dhe në mënyrë demokratike të zbatuar nëpërmjet zgjedhjeve apo me anë të referendumit.

160. Aktet e shkruara janë: Magna Charta libertatum (viti 1215); Bill of Rights (viti 1689); Act of Settlement (viti 1701).

161. Me ligj – kuptojmë aktin e përgjithshëm juridik i cili përmban normë të përgjithshme juridike të shkruar dhe të cilin e nxjerrin organet më të larta (ligjdhënëse) dhe në procedurë të veçantë ligjdhënëse.

162. Kodi – është akt i përgjithshëm juridik me anën e të cilit rregullohen raportet brenda një fushe shoqërore apo edhe të më shumë fushave juridike. Ligjet të cilat përfshijnë një apo më shumë lëmenj të afërt juridik quhen kode, ndërsa krijimi, sistemimi i normave sipas lëmenjve brenda tërësisë së rregulluar, paraqet kodifikimin.

163. Ligji formal – përmban normë të veçantë juridike e cila vlen vetëm për rastin konkret.164. Aktet nënligjore – janë të gjitha ato akte të cilat për nga fuqia juridike janë më të ulëta se ligji, andaj

përmbajtja e tyre duhet të jetë në pajtueshmëri me aktet më të larta juridike. Këto akte kryesisht i nxjerrin organet shtetërore – politike dhe ekzekutive.

165. Aktet e përgjithshme shtetërore juridike me fuqi nënligjore janë:1) Dekretligji,2) Rregullorja,3) Urdhëresa,4) Statuti,5) Udhëzimi,6) Dekreti,7) Vendimi.

A) Dekretligji – është akt i përgjithshëm juridik i cili në kuptimin formal s’është ligj, ndërsa për nga përmbajtja është akt ligjor (ligj), sepse përmban norma të përgjithshme juridike. Këtë akt nuk e nxjerrin organet përfaqësuese (parlamenti), por organet e larta shtetërore politike – ekzekutive sipas procedurës së caktuar.

B) Rregullorja – është akt i përgjithshëm juridik e cila natyrisht është me fuqi më të ulët se ligji. Rregullorja paraqet aktin me të cilin sqarohet ndonjë dispozitë e karakterit të përgjithshëm. Rregulloren mund ta nxjerrin vetëm organet të cilat janë të autorizuara.

C) Urdhëresa – është akt i përgjithshëm juridik të cilin e nxjerrin organet shtetërore – konkretisht organet e administratës. Urdhëresa është akt me të cilin urdhërohen organet apo subjektet e ndryshme lidhur me konkretizimin dhe zbatimin e një akti më të lartë juridik, rregullimin e raporteve shoqërore juridike në mënyrë konkrete, duke u bazuar në normën e përgjithshme.

D) Statuti – është akt i përgjithshëm juridik me të cilin parashihet rregullimi i çështjeve të cilat i përkasin një qyteti – komune apo edhe bashkësisë së komunave, duke i zgjidhur gjërat më elementare të qytetarëve. Në një mënyrë statuti paraqet një kushtetutë të vogël të komunës, i cili natyrisht duhet të jetë në pajtueshmëri me ligjet themelore dhe me vetë kushtetutën e shtetit përkatës. Statuti si akt juridik gjen zbatim edhe institucione dhe në ndërrmarjet publike, në shoqata të ndryshme, organizata jo qeveritare si dhe në bashkësitë e ndryshme lokale me të cilat parashihet organizimi dhe funksionimi i tyre,

E) Udhëzimi – është akt i përgjithshëm juridik i cili vije në shprehje si akt me të cilin udhëzohen subjektet e ndryshme se si duhet zgjidhur çështjet procedurale dhe praktike në zbatimin e akteve të përgjithshme juridike (ligjit). Rëndom këtë lloj të aktit e nxjerrin organet e larta administrativo – ekzekutive, ministritë, sekretariatet e këtyre ministrive, organet e pushtetit lokal – kuvendet dhe organet e saj ndihmëse.

F) Dekreti – është akt juridik i shefit të shtetit, i cili nëpërmjet aktit të këtillë emëron, cakton dhe dekoron subjektet e ndryshme për fushat e caktuara të jetës, p.sh., në diplomaci, politik, administratë, si dhe për individët, për të arriturat përkatëse.

Dekreti si akt i përgjithshëm juridik vije në zbatim edhe si akt i përbashkët me kryesuesin e parlamentit për shpalljen e ligjeve, d.m.th. dekreton aktet e përgjithshme juridike të parlamentit ku vet nuk merr pjesë dhe, nën dy kur këtë akt e shfrytëzon për të avancuar personelin e vet administrativo – ekzekutiv, diplomatik dhe subjektet e tjera për merita të caktuara në fushëveprimet përkatëse.

G) Vendimi - i organeve përfaqësuese të pushtetit lokal është akt i përgjithshëm juridik i një fuqie më të ulët se sa aktet e rëndomta juridike të organeve të larta shtetërore.

166. Kontrata – është akt juridik e cila krijohet nga subjektet e së drejtës. Kontrata si akt juridik në vete përfshin disa karakteristika:

1) Subjektet e së drejtës duhet të jenë të afta për të lidhur kontratë (aftësi vepruese),2) Objekti i kontratës duhet të jetë i lejueshëm, një kontratë të këtillë ta lejoj rendi juridik,3) Kontrata të ketë formën e caktuar, dhe4) Kontrata të zgjidh raportet e lejuara në bazë morale dhe etike, pra të mos jenë punë amorale

juridike, sepse si të këtilla shpallen nule.167. Kontratat si akte juridike mund të jenë individuale, por mund të jenë edhe kontrata kolektive.168. Kontrata është akt juridik, e cila lidhet në bazë të vullnetit të dy apo më shumë palëve, pra kontrata mund

të jetë e dyanshme apo akt juridik i shumanshëm (shumëpalëshe).

169. Kontratat për nga forma mund të jenë:1) Kontrata konsesuale – kontratë e qirasë,2) Kontratë reale – e cila lidhet në bazë të autonomisë së palëve dhe përveç kësaj duhet

dorëzuar sendi i kontraktuar (res) palës tjetër,3) Kontratë e njëanshme dhe e obliguar – akt me të cilin vetëm njëra palë ka të drejtë, ndërsa

pala tjetër ka vetëm obligim, p.sh kur premton dhuratë,4) Kontratë të dyanshme dhe obliguese – kur në të njëjtën kohë palët kanë të drejta dhe

obligime.170. Ratifikim quajmë miratimin nga organi më i lartë i pushtetit shtetëror. (Kontratat, marrëveshjet,

marrëveshjet ndërkombëtare, kontratat e dyanshme shtetërore). 171. Kur rasti konkret ekziston, ndërsa norma juridike mungon, kemi të bëjmë me zbrazëtirën juridike.

Zbrazëtirat juridike janë shprehje e pazhvillueshmërisë në të gjitha segmentet e jetës, por janë edhe pasojë e ndryshimeve të shpeshta dhe të shpejta të cilat ngjajnë brenda një shoqërie përkatëse, sado që të jetë e zhvilluar ajo.Zbrazëtirat juridike mund të jenë të dyllojshme:

1) zbrazëtira juridike fillestare, - janë boshllëqet që kanë ekzistuar që në momentin e krijimit të normës juridike të cilat krijuesi i ka paraparë, dhe

2) zbrazëtira juridike të mëvonshme. – janë boshllëqet të cilat krijuesi i normës nuk i ka paraparë, sepse marrëdhëniet e tilla janë paraqitur më vonë.

172. Zakonet – si rregulla të sjelljes parimisht nuk janë të sanksionuara nga shteti. Për tu krijuar një rregull zakonore duhet plotësuar dy kushte:

1) ushtrimi i gjatë i rregullës e cila përcakton sjelljen e caktuar, dhe2) krijimi i bindjes se rregulla zakonore është e drejtë, kur ajo si e tillë përkrahet në mënyrë të

lirë, me vetëdije dhe vullnet.173. Me praktikë gjyqësore – kuptojmë veprimin e njëjtë të gjykatave për zgjidhjen e rasteve të ndryshme,

nxjerrjen e aktgjykimeve të njëjta për rastet identike gjyqësore.174. Shkenca juridike – e përpunon të drejtën dhe me qëndrimet e veta teorike mund të ndikojë në të drejtën në

shumë drejtime. Me ndikimin e saj shpeshherë në të kaluarën janë krijuar dhe janë ndryshuar sistemet juridike. Pra, kjo shkencë merret me studimin e së drejtës në aspektin “de lege lata dhe de lege ferenda” (duke interpretuar të drejtën për shkak të aplikimit të drejtë, duke sqaruar përmbajtjen dhe kuptimin e së drejtës pozitive, duke dhënë propozime për ndryshimin e së drejtës ekzistuese).

175. Aktet e veçanta juridike – janë ato akte të cilat përmbajnë normë të veçantë juridike. Aktet e këtilla në fakt krijohen duke u bazuar në aktet e përgjithshme juridike.

176. Raportet ndërmjet akteve të përgjithshme juridike dhe akteve të veçanta ekziston varësia e akteve të veçanta ndaj akteve të përgjithshme juridike. Pra, aktet e veçanta duhet të jenë në pajtueshmëri ne aktet e përgjithshme juridike. Nëse ndodhe e kundërta, kur aktet e veçanta juridike janë në kundërshtim me aktet e larta juridike, atëherë kemi kundërligjshmëri.

177. Autori maqedonas, aktet e veçanta juridike i ndanë në:1) akte individuale juridike të organeve shtetërore dhe2) akte individuale juridike të personave privat.

178. Duke u bazuar në atë se norma e përgjithshme juridike në vete përmban dy elemente normative, dispozicionin dhe sanksionin, atëherë aktet e veçanta juridike ndahen në dy grupe:

1) në akte me të cilat krijohen normat – dispozicioni dhe sanksioni dhe2) akte të cilat krijojnë disa elemente të parashikuara në hipotezën e normës juridike.

179. Dhe, sipas kësaj grupi i parë ka dy lloje kryesore:a) akte të plota individuale juridike të cilat në vete kanë dy elemente normative – dispozicionin dhe

sanksionin individual, dheb) akte jo të plota individuale juridike të cilat në vete kanë vetëm dispozicionin individual apo vetëm

sanksionin individual.

180. Ndarja e akteve të veçanta juridike në ato shtetërore dhe të personave privat kryesisht bëjnë pjesë aktet e veçanta juridike të organeve ekzekutive – administrative, siç janë: aktet gjyqësore dhe aktet administrative, ndërsa, aktet e personave privat janë: punët juridike apo veprat juridike.

181. Akti administrativ – parimisht përmban dispozicionin individual dhe në këtë rast paraqet aktin e veçantë administrativ jo të plotë dhe si i tillë është pothuajse identik me aktin privat – punë juridike. Organet administrative punën e vet e kurorëzojnë rëndom me nxjerrjen e akteve në formë të aktvendimeve dhe lejeve.

182. Aktin gjyqësor – e nxjerrë gjykata në një procedurë të veçantë gjyqësore. Organet gjyqësore fushëveprimin e vet e përfundojnë me nxjerrjen e aktit të veçantë juridik – aktin gjyqësor (aktgjykimi). Akti gjyqësor përmban pjesën dytësore të normës juridike – sanksionin. Akti gjyqësor parimisht bazohet në normën e përgjithshme juridike – në ligj, dhe në vlerësimin e lirë të gjykatës. Kjo do të thotë se organi gjyqësor është i pavarur në punën e vet lidhur me gjykimin e çështjes konkrete dhe në krijimin e aktit gjyqësor.Gjykata duke zgjidhur përfundimisht një çështje mund të nxjerrë aktgjykime:

1) refuzuese,2) liruese dhe3) aktgjykim me të cilin shpallet fajtor i akuzuari.

183. Amnestia – paraqet aktin me të cilin pengohet zbatimi i sanksionit për shumë raste. 184. Falja paraqet aktin me të cilin pengohet zbatimi i sanksionit për rastet e veçanta.

Me këto ndërhyrje aktet gjyqësore nuk pësojnë ndryshime, por ato ngelin ashtu çfarë kanë qenë, por pengohet zbatimi i tyre.

185. Autori maqedonas aktet e personave privat i quan punë juridike apo edhe “vepra juridike”. Puna juridike në kuptimin formal paraqet aktin juridik të cilin e krijojnë subjektet joshtetërore sipas procedurë përkatëse, ndërsa, në kuptimin material puna juridike si akt i veçantë përmban normën individuale juridike. Ndërmjet punëve juridike mund të rregullohen raporte të ndryshme siç janë: raportet familjare, pronësore, ekonomike si dhe nga lëmi i trashëgimisë. Në të drejtën ekziston ndarja e punëve juridike në ato të njëanshme dhe punët juridike të dyanshme. Punët juridike të njëanshme – janë ato akte juridike ku vije në shprehje vullneti i njërës palë. P.sh (testamenti). Ndërsa, punët juridike të dyanshme – paraqesin aktet e veçanta ku vije në shprehje vullneti i dy palëve. P.sh (kontratat e ndryshme dhe marrëveshjet).

186. Ligjshmëria– në kuptimin e gjerë–paraqet pajtueshmërinë e caktuar, rendin dhe respektimin e rregullave të sjelljes, ndërsa në kuptimin e ngushtë – me ligjshmëri kuptojmë jokundërthëniet ndërmjet normave juridike dhe natyrisht edhe të akteve juridike. Ligjshmëri – quajmë pajtueshmëri e akteve juridike më të ulëta me ato më të larta. Kundërligjshmëri – kemi kur nuk ekziston kjo pajtueshmëri ndërmjet akteve juridike të ulëta me ato më të larta. Raporti ndërmjet akteve më të ulëta dhe atyre më të larta caktohet sipas formës së aktit juridik. Akti juridik në vete përfshin kompetencën dhe procedurën e nxjerrjes së aktit.

187. Pajtueshmëria e akteve të ulëta me ato më të larta shprehet në dy parime:1) Parimi i kushtetutshmërisë – është pajtueshmëri e të gjitha ligjeve dhe e akteve të tjera

juridike me kushtetutën; si dhe2) Parimi i ligjshmërisë – është pajtueshmëria e të gjitha akteve më të ulëta juridike me ato të

larta - ligjin.188. Me fuqi juridike – kuptojmë masën e ndikimit, të veprimit të një akti juridik në aktet e tjera më të ulëta

juridike.189. Kontrolli i ligjshmërisë së një akti mund të iniciohet në dy mënyra:

1) kur këtë procedurë e inicion qytetari në vijë private, dhe2) iniciativën mund ta ngrejë organi shtetëror, kur me aktin juridik apo me atë material

cenohen interesat më të mëdha – interesi publik.

190. Deklarata e vullnetit me të cilat kërkohet prej organeve përkatëse që të shqyrtojnë ligjshmërinë e akteve juridike i quajmë mjete juridike. Mjete juridike janë: ankesa dhe padia – këto mjete juridike janë të rregullta

191. Kontesti lidhur me vërtetimin e ligjshmërisë së aktit administrativ quhet kontest administrativo – gjyqësor.

192. Mjetet juridike mund të jenë:1) mjete juridike të rregullta, - janë ankesa dhe padia; dhe2) mjete juridike të parregullta. – lejohen kundër akteve ndaj të cilave nuk mund të ushtrohen

mjetet e rregullta.193. Sanksionet ndaj akteve të kundërligjshme janë:

1) sanksionet restituive, - kanë për qëllim largimin – anulimin e shkeljes, së bashku me pasojat e prodhuara nga akti i kundërligjshëm dhe kthimin e situatës në gjendje të mëparshme; dhe

2) sanksionet retributive – kanë për qëllim hakmarrjen ndaj kryerësve dhe subjekteve të tjera që të mos shkaktojnë shkelje në të ardhmen.

194. Plotfuqishmërinë – akti juridik e arrin në kohën kur përfundon procedura lidhur me vërtetimin e ligjshmërisë së aktit në fjalë

195. Me përmbarimin, - e një norme apo akti juridik kuptojmë realizimin e tyre – realizimin e së drejtës. Akti juridik është i përmbarueshëm pasi të arrijë formën e prerë.

196. Zbatimi i së drejtës – është finalizim i përpjekjeve për të sendërtuar një rend juridik stabil dhe të qëndrueshëm. Zbatimi i së drejtës bëhet në dy mënyra:

1) vullnetar, dhe2) me anë të dhunës.

Me zbatimin vullnetar të së drejtës nënkuptojmë sjelljen e subjekteve sipas normave juridike – dispozicionit, por nëse subjektet sjelljet e veta i ushtrojnë ndryshe, atëherë zbatohet rregulla e dytë e normës juridike – sanksioni.

197. Procesi i zbatimit të normave juridike ndahet në 4 faza:1) Faza e njohjes së normës juridike;2) Faza e interpretimit të normës juridike;3) Faza e kualifikimit të rastit konkret; dhe 4) Faza e realizimit të normës juridike nëpërmjet veprimeve njerëzore

198. Provat juridike – paraqesin mjetet me anën e të cilave vërtetohen faktet relevante për të drejtën në ndriçimin dhe zgjidhjen e një situate (kontesti gjyqësor) konkrete. I tërë procesi dhe rrjedha e mëtejshme e procedurës lidhur me zbatimin e së drejtës, varet nga fakti sa kemi arritur që këto prova të jenë vërtet mjete për verifikimin e fakteve relevante për rastin konkret. Ndarja e provave është:

1) Provat e drejtpërdrejta, - janë ato mjete me anën e të cilave në mënyrë të drejtpërdrejtë vërtetohen faktet relevante juridike. Prova të cilat mund të shihen në vendin e ngjarjes, apo me anën e mjeteve të caktuara dhe materialeve të tjera vërtetojmë para organeve shtetërore faktet relevante. dhe

2) Provat e tërthorta. – janë mjete me anën e të cilave në mënyrë indirekte vërtetohen faktet relevante, të cilat janë objekt i dëshmimit. Këtu bëjnë pjesë dëshmitë e ndryshme, dëshmitë e ekspertëve – mjeko-ligjor, ekspertët e elektron, pastaj gjurmët, shenjat e gishtërinjve apo gjësendet të cilat shpien te rezultati i kërkuar.

199. Supozime juridike – quajmë faktet juridike të cilat konsiderohen si të sakta por nuk janë të vërtetuara. Supozimet juridike ndahen në:

Supozime të rrëzueshme – janë ato rrethana të cilat mund të provohen - argumentohen dhe natyrisht të vërtetohen

Supozime të parrëzueshme – janë ato rrethana (fakte) të cilat konsiderohen të sakta dhe nuk ekziston mundësia e vërtetimit të saktësisë, sepse është e ndaluar që të vërtetohet e kundërta.

200. Fiksionet - paraqesin rrethanat të cilat paramendohen apo edhe parafytyrohen se ekzistojnë fakte të caktuara, edhe pse në realitet nuk ekzistojnë.

201. Vlefshmëria hapësinore e normave juridike Norma juridike në aspektin e vlefshmërisë ka dy momente të rëndësishme :

hapësirën; dhe kohën.

Norma juridike varësisht prej llojit ka edhe vlerën e vet territoriale varet se a është normë e përgjithshme juridike, si edhe aktet e përgjithshme kanë vlefshmëri hapësinore për tërë hapësirën e shtetit përkatës pra vlejnë për tërë territorin e shtetit.202. Vlefshmëria kohore e normave juridike

Koha është ndër elementet më të rëndësishme e cila ndikon drejtpërdrejt në efikasitetin (joefikasitetin) e normës juridike.Normat juridike krijohen për t’i rregulluar dhe për t’i zgjidhur raportet juridike brenda kohës së caktuar.Sa i përket vlefshmërisë kohore të normës juridike, janë dy momente :1. Fillimi i vlefshmërisë së normës juridike, momenti kur norma juridike hyn në fuqi; dhe2. Momenti kur norma juridike pushon së ekzistuari (pushon vlefshmëria e saj).Fillimi i vlefshmërisë së normës juridike dhe hyrja në fuqi e normës quhet VOCATIO LEGIS.

203. Fuqia prapavepruese (retroaktive) e normave juridike Norma juridike nuk mund të zbatohet para se të jetë e krijuar, sepse ajo krijohet për t’u zbatuar për situatat të cilat do të ndodhin, natyrisht pasi të jenë krijuar normat juridike.Normës i njihet vlefshmëria kohore para se të jetë e krijuar në mënyrë që të zbatohet për rastet të cilat kanë ndodhur para krijimit të normës juridike.

204. E drejta pozitive – është e drejtë e cila obligon subjektet e ndryshme që ta respektojnë, dhe ta zbatojnë në raportet e tyre shoqërore.E drejta pozitive paraqet të drejtën e re, pavarësisht në çfarë mënyre është e krijuar dhe pavarësisht prej kësaj, e drejta e re bart parimet e njohura të së drejtës që nga e kaluara.E drejta pozitive nënkupton ekzistimin e normave juridike të cilat janë në fuqi – të cilat vlejnë.

INTERPRETIMI I SË DREJTËS205. Me anë të interpretimit ne sqarojmë normën juridike. Me sqarim arrihet të vërtetohet “rratio legis” –

kuptimi i drejtë i normës juridike vetë porosia e ligjvënësit se çfarë ka dashur të arrijë duke e hartuar normën juridike. Sepse, norma juridike së pari duhet të interpretohet e pastaj të zbatohet. Në një anë kemi krijuesin e të drejtës, ndërsa në anën tjetër interpretuesin.

206. Gjatë fazës së interpretimit duhet të kemi kujdes në tri gjëra të rëndësishme:1) Krijuesi i së drejtës nëpërmjet normës shpreh domethënien të cilën ua dedikon subjekteve

të tjera,2) Subjekti i cili ushtron interpretimin (sqarimin) e normës duke pranuar apo edhe duke

caktuar një domethënie të normës, dhe3) Domethënien të cilën mund ta vërtetojmë apo ta caktojmë në bazë të shenjave ose Kodit të

domethënieve.207. Normat juridike shprehen zakonisht nëpërmjet gjuhës, andaj të gjitha interpretimet bëhen nëpërmjet saj, si

mjet kryesor i të shprehurit.208. Në të drejtën interpretohet çdo gjë që është e paqartë, çdo normë dhe akt juridik i cili në vete bart

paqartësi.209. Ekziston opinioni shkencor se lëndë e interpretimit janë vetëm aktet e përgjithshme juridike, burimet e

shkruara të së drejtës, sepse në këtë relacion aktet e veçanta paraqesin zbatimin e së drejtës. Opinioni tjetër është se lëndë e interpretimit janë vetëm normat e shkruara, jo edhe ato të pashkruara – rregullat zakonore, morale etj., duke u bazuar në atë se nuk dihet krijuesi i tyre, nuk ekziston teksti ku mund të gjenden etj.

210. Me interpretimin e normave juridike merren: subjektet shtetërore; personat fizikë; dhe shkenca juridike.

Njihen edhe ndarje të tjera si bie fjala, interpretimi zyrtar, interpretimi autentik, interpretimi privat, dhe interpretimi shkencor. - pra në bazë të interpretuesve –

Interpretimin mund ta ushtrojnë organet ligjvënëse dhe ato gjyqësore, mirëpo edhe organet e administratës merren me zgjedhjen e rasteve konkrete.

211. Interpretimi i organeve ligjvënëse Fushëveprimi i organeve ligjvënëse është i caktuar për krijimin e normave juridike-akteve të përgjithshme juridike por jo edhe për të ushtruar interpretimin e tyre.Interpretimi i ushtruar nga vetë ligjvënësi në të drejtën emërohet me interpretim autentik, pra që do të thotë krijuesi i normës së përgjithshme interpreton normën e vet. Interpretimi autentik konsiston në dhënien e domethënies së drejtë të normës juridike dhe sqaron synimin e krijuesit të normës se çfarë dëshiron të arrij me të.

212. Interpretimi që ushtrohet nga ana e organeve administrative Interpretimet që i bëjnë organet e administratës kanë forcë detyruese për palët, por vetëm për rastin konkret, ndërsa për rastet e tjera nuk vlejnë. Interpretimi i tillë për palët mund të jetë jo i kënaqshëm, andaj palët sipas procedurës administrative gëzojnë të drejtën që aktin e këtillë ta atakojnë, apo të deklarojnë pakënaqësinë e tyre duke iu drejtuar organit gjyqësor. Kontesti i këtillë në të drejtën quhet kontest gjyqësoro – administrativ.

213. Interpretimi i organeve gjyqësore (interpretimi gjyqësor)

Interpretimi i cili ushtrohet nga ana e organeve gjyqësore është interpretim përfundimtar dhe me fuqi obliguese (detyruese) për të gjithë subjektet të cilave u dedikohet akti në fjalë. Organet gjyqësore interpretimin e ushtrojnë si veprimtari kryesore duke u bazuar vetëm në autorizimet ligjore dhe në bazë të bindjes së lirë lidhur me rastin apo rastet konkrete.

214. Interpretimet e subjekteve joshtetërore Në këtë kategori të subjekteve joshtetërore mund të hyjnë subjektet:

personat fizikë (qytetarët); si dhe personat juridike (qeveritarë dhe joqeveritar).

Këto subjekte mund të ushtrojnë interpretimin duke sqaruar normat dhe aktet juridike të cilat i krijojnë vetë. Personat fizikë nuk kanë njohuritë dhe përvojën çfarë e kanë subjektet shtetërore. Interpretimet e ushtruara nga ana e subjekteve shtetërore bartin me vete edhe fuqinë detyruese, gjë që nuk e kanë interpretimet e ushtruara nga ana subjektet joshtetërore.

215. Interpretimi shkencor Interpretimi i ushtruar nga ana e shkencës juridike e ka peshën e vet, sepse me shkencë merret ajka e së drejtës. Shkenca juridike gjate interpretimit në të shumtën e rasteve nuk ndeshet me rastin konkret d.m.th marrëdhëniet juridike reale për të nuk ekzistojnë. Interpretimi shkencor nuk obligon, interpretimi i ushtruar nga shkenca juridike nuk ka fuqi detyruese për subjektet e ndryshme.216. Procedura e interpretimit Kushtet e domosdoshme për të filluar procesin e interpretimit janë:

1) Teksti i saktë i normës - (duhet vërtetuar teksti i saktë i normës juridike duke e saktësuar se ajo është pjesë përbërëse e sistemit juridik);

2) Caktimi i domethënies së drejtë - (së pari duhet zbuluar dhe vërtetuar domethënien e drejtë gjuhësore e normës juridike nëpërmjet kodit të domethënieve dhe pastaj kushti i fundit është të vërtetoj domethënien e drejte të normës juridike);

3) Ekzistimi i rastit konkret - (kërkon sqarim-interpretim pa ekzistimin e rastit konkret interpretimi është i pa objekt nuk do të ketë fare interpretim).

217. Mjetet e interpretimit Mjetet e interpretimit janë të shumta dhe varësisht prej mjetit edhe interpretimi merr emrin përkatës.

Si mjet i pazëvendësueshëm është gjuha, andaj edhe interpretimi emërohet si interpretim gjuhësor. Mjetet e tjera, përveç gjuhës janë:

logjika; sistemi juridik; historia e normës; qëllimi i normës dhe natyrisht sipas tyre ekzistojnë edhe emërtimet e llojit të interpretimit të saj

mjeteve.218. Interpretimi gjuhësor Interpretimi gjuhësor ka për qëllim të zbulojë dhe të vërtetojë domethënien e drejtë gjuhësore të normës juridike nëpërmjet kodit të domethënieve, por kjo në praktikë paraqet vështirësi, sepse gjuha nuk është në gjendje t’i ndjekë të gjitha ecuritë shoqërore. Paqartësitë e normave juridike në aspektin gjuhësor mund të jenë rezultat i :

1) pakuptueshmërisë, dhe2) pacaktueshmërisë së normës juridike.

Me paqartësi të normës juridike kuptojmë atë që norma nuk tregon asgjë, apo se tregon se ka më tepër domethënie, pra nuk dihet se cila prej tyre është ajo që na duhet – cila është e saktë. Norma juridike është e pakuptueshme kur nuk tregon asgjë, s’ka kurfarrë domethënieje. Fjalët me shumë domethënie quhen homonime juridike. Fjalët që kanë të njëjtin kuptim apo të njëjtën domethënie quhen sinonim juridike Shprehja mund të ndryshoj domethënien e vet me kalimin e kohës, në një të kaluar, shprehja ka treguar diçka të caktuar, sot ajo tregon diçka tjetër – ka domethënie tjetër, shprehjet e këtilla quhen arkaizma.

219. Interpretimi ekstensiv dhe interpretimi restriktiv Interpretimi ekstensiv - ka të bëjë me faktin se ligjvënësi i cili ka përdorur shprehjen në normën juridike duke menduar që të shprehë atë që edhe e ka dëshiruar, por në të vërtetë nuk ka arritur, sepse shprehja është e mangët. Pra ku zgjidhet pa përputhshmëria ndërmjet shprehjes së pamjaftueshme dhe domethënie logjike të gjerë të normës quhet interpretim ekstensiv (i gjerë). Interpretimi restriktiv – ligjvënësi përdor shprehjen me të cilën ka dashur të tregoj diçka-është shumë e gjerë difuze, pra interpretuesi i kësaj norme juridike ka për detyrë që shprehjen e gjerë ta ngushtojë.220. Interpretimi i lidhur dhe interpretimi i lirë Interpretimi i lidhur - është atëherë kur interpretuesi është i lidhur në fakt me njërën prej dy të mundshme gjuhësore për t’ia caktuar domethënien e drejtë të normës juridike. Interpretimi i lirë - në caktimin e së drejtë të normës juridike, është i lirë që domethënien e drejtë të normës juridike ta caktojë pavarësisht prej të mundshme gjuhësore.221. Interpretimi subjektiv dhe objektiv Interpretimi subjektiv - insiston që interpretuesi të depërtojë në psikikën –vullnetin e krijuesit të normës, çfarë ka dëshiruar ai të shprehë me normë juridike. Interpretimi objektiv - si domethënie të drejtë të normës juridike e konsideron atë e cila në momentin e interpretimit norma juridike përmban- pra atë të cilën e shpreh vetë norma pra fjalët-norma e shkruar. 222. Interpretimi statik dhe evolutiv Interpretimi statik - konsiston në vërtetimin e asaj domethënie të normës juridike të cilën norma e ka pasur që në momentin e krijimit. Me anë të interpretimit s’mund të ndryshohet norma juridike andaj interpretimi statik mendohet se garanton sigurinë juridike. Interpretimi evolutiv - nënkupton interpretimin e atillë që për domethënie të drejtë të normës juridike konsideron atë domethënie gjuhësore që norma e ka në momentin e interpretimit. Kjo dëshmon se me kalimin e kohës, prej momentit të krijimit gjer në momentin e interpretimit ndryshon edhe domethënien e normës juridike në rrafshin gjuhësor.223. Interpretimi logjik Me interpretimin logjik nënkuptojmë caktimin e domethënies së drejtë të normës juridike me anë të logjikës në domethënien e fituar kryesisht nga interpretimi gjuhësor, por edhe nga llojet e tjera të interpretimit. Tek interpretimi logjik kemi dy rezultate:

1) rezultati i parë ka të bëjë me kontrollin e saktësisë së domethënies duke shqyrtuar saktësinë logjike të saj.

2) rezultati i dytë ka të bëjë me gjetjen e domethënieve të reja të cilat s’mund të fitohen me anën e mjeteve të tjera të interpretimit.

Interpretimi logjik ushtrohet me ndihmën ligjeve të logjikës:1) ligji i mosekzistimit të kundërthënieve;2) ligji i identitetit;3) përjashtimi i të tretit.

Gjatë ushtrimit të interpretimit logjik janë formuar parimet e logjikës siç janë: 1) përfundimi (konkludimi) nga kundërthëniet (argumentum a contrario) - (nga vlerësimi i saktë dhe

kategorik nxirret vlerësimi i kundërt);2) përfundimi nga e vogla në të madhën (argumentum a minori ad maiori)- (ndalohet pengimi i

shfrytëzimit të pronës); 3) përfundimi nga e madhja në të voglën (argumentum a maiori ad minus)

224. Analogjia (interpretimi sipas ngjashmërisë) Analogjia paraqet mënyrën kryesore të interpretimit në kuptimin e gjerë, me anë të së cilës plotësohen zbrazëtirat juridike, pra interpretimi sipas ngjashmërisë. Për zbatimin e analogjisë është e nevojshme:

1) të vërtetohet në mënyrë të saktë ngjashmëria e rasteve;2) të vërtetohet se a kemi interes për rastin përkatës, apo a ekziston interesi që rasti në

fjalë të zgjidhet; dhe3) të vërtetohet baza juridike.

Nëpërmjet analogjisë nuk rregullohen rastet e plotësimit të zbrazëtirës juridike nëpërmjet normës së përgjithshme juridike por nëpërmjet normës së veçantë nga ana e interpretuesit. Analogjia mund të jetë:

1) analogji ligjore, - ka të bëjë me zbatimin e domethënies e cila fitohet me interpretimin e një norme nga akti përkatës që mund të plotësojë zbrazëtirën sipas ngjashmërisë së rasteve, dhe

2) analogji juridike.- ka të bëjë me zbatimin e domethënies e cila gjendet me interpretimin e parimeve të përgjithshme juridike.

Disa autor bëjnë edhe një ndarje të nënllojit të analogjisë, si fjala bie (Dr. R.Lukiq) përmend: analogjinë e pjesërishme – kemi të bëjmë atëherë kur norma e përgjithshme përbëhet nga normat

e veçanta juridike, analogjia e plotë – është atëherë kur norma fitohet prej tërë sistemit juridik.

225. Interpretimi sistematik - vërteton domethënien e drejtë të normës juridike duke e vënë në lidhmëni me normat e tjera brenda sistemit juridik. Kjo do të thotë se norma juridike s’mund të interpretohet si e vetme, e ndarë prej tërësisë së vet, prej normave të tjera juridike. Interpretimi sistematik mund të ushtrohet në dy mënyra:

1) në bazë të vendit që ka norma, dhe2) sipas lidhmërisë së përmbajtjes së normës.

226. Interpretimi historik - luan rol të rëndësishëm, sepse normat juridike kanë momentin e krijimit, zhvillimit në kushte të caktuara shoqërore historike dhe si të tilla edhe përmbarohen. Çdo normë, çdo akt juridik, ka historinë e vetë të krijimit dhe të zhvillimit. Çdo normë, çdo akt juridik dhe çdo sistem juridik kalon nëpër tri faza:

1) Fazën ideore;2) Punët përgatitore për nxjerrjen e normës..... dhe3) Ndryshimet që i pëson norma juridike me kalimin e kohës.

227. Interpretimi qëllimor (teleologjik) - Ky lloj interpretimi ka për detyrë të vërtetoj qëllimin e normës dhe të caktojë domethënien e cila më së miri i përgjigjet qëllimit të normës dhe së drejtës në përgjithësi. Andaj emërtimi i këtij interpretimi ka origjinë greke telos-qëllim.

SISTEMI I SË DREJTËS

228. Sistemi i së drejtës është tërësi e normave juridike dhe e sjelljeve njerëzore. Pra, sistemi i së drejtës apo e drejta pozitive brenda një shteti nuk është tërësi e parregulluara, por është tërësi e normave të rregulluara, tërësi harmonike.

229. Sistemi apo rregullimi i normave bëhet sipas kritereve të caktuara të cilat mund të jenë të llojllojshme. Kriteri i cili më së shpeshti gjen zbatim është se çfarë marrëdhënie shoqërore rregullohen me anën e normave juridike? Dhe, përgjigjja është se e drejta i rregullon ato marrëdhënie shoqërore të cilat janë të llojllojshme dhe në një numër të madh, por të grupuara sipas lëndës dhe përmbajtjes.

230. Elementet e sistemit të së drejtës:1) institucionet juridike – paraqet tërësinë harmonike të rregullave juridike me të cilat

rregullohet një proces dhe marrëdhëniet e njëjta shoqërore, .p.sh në të drejtën familjare kemi institucionin e martesës, familjes, kujdestarisë, adoptimit.

2) degët juridike-dega juridike paraqet tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë llojin e njëjtë të marrëdhënieve shoqërore sipas parimeve të njëjta/përbëjnë institucionet e pronës, kontratës etj.

3) lëmenjtë juridik-përbëjnë tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë fushat e tëra të marrëdhënieve të njëjta shoqërore në bazë të parimeve të njëjta).

231. Institucioni i së drejtës - paraqet tërësinë harmonike të rregullave juridike me të cilat rregullohet një proces dhe marrëdhëniet e njëjta shoqërore.

Ndarja më e rëndësishme e institucioneve juridike është ndarja sipas përmbajtjes së marrëdhënieve shoqërore, si bie fjala, nga e drejta familjare, kushtetuese, pronësore.232. Degët juridike – paraqesin tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë llojin e njëjtë të marrëdhënieve

shoqërore sipas parimeve të njëjta. P.sh. degën e së drejtës pronësore e përbëjnë institucionet e pronës, kontratës etj. Ndërsa mund të jenë të natyrës kushtetuese, familjare, civile, administrative etj.

233. Lëmenjtë e së drejtës – përbëjnë tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë fushat e tëra të marrëdhënieve të njëjta shoqërore në bazë të parimeve të njëjta, p.sh., e drejta e brendshme si lëmë përfshinë të gjitha degët juridike të cilat ushtrohen brenda shtetit përkatës qoftë në aspektin material, qoftë në aspektin formal. Lëmenjtë e së drejtës ndahen në 3 grupe:

1) E drejta e brendshme dhe e drejta ndërkombëtare;2) E drejta materiale dhe e drejta formale; 3) E drejta publike dhe e drejta private.

234. E drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme E drejta ndërkombëtare – paraqet tërësinë e normave juridike që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet shteteve si subjekte të kësaj të drejtë. Këto marrëdhënie mund të jenë të ndërtuara ndërmjet subjekteve shtetërore, marrëdhëniet e individëve ndërmjet tyre, por të shteteve të ndryshme. Ndërsa, e drejta e brendshme – është tërësi e normave juridike të cilat rregullojnë marrëdhëniet brenda shtetit, këtë e bënë nëpërmjet të degëve të së drejtës.

236. E drejta materiale dhe e drejta formale Në lëmin e së drejtës materiale - bëjnë pjesë të gjitha normat juridike të cilat rregullojnë të drejtat (autorizimet) dhe obligimet (detyrimet) e subjekteve të së drejtës. Ndërsa pjesa tjetër e normave juridike të cilat mundësojnë zbatimin dhe realizimin e normave juridike që përcaktojnë të drejtat dhe obligimet e subjekteve të së drejtës, paraqesin të drejtën formale.