Zdzisław G. Kowalski

FACHOWE CZASOPISMA WOJSKOWE W LATACH 1918�1939

Polskie fachowe czasopiśmiennictwo wojskowe z okresu międzywojennego

jest dla historyka wojskowości bardzo cennym źródłem informacji. Źródłem tym

cenniejszym im bardziej nie zastąpionym, w kontekście olbrzymich strat w polskim

zasobie archiwalnym poniesionych w toku działań wojennych i okupacji. Stanowi ono

także � często niedoceniane � świadectwo poglądów jakie prezentowała ówczesna

kadra na ważne dla niej zagadnienia, tak historyczne, szkoleniowe jak i teoretyczne. W

czasopismach tych często publikowano dokumenty, które nie zachowały się, artykuły

poruszające szeroko i wnikliwie wiele niezmiernie ciekawych tematów tym

ciekawszych, że pisanych przez wysoko kwalifikowanych fachowców i praktyków

wojskowych. Szczególnie cenne są artykuły dotyczące wojny polsko-rosyjskiej 1920

roku, autorami których byli niejednokrotnie nie tylko świadkowie ale i kreatorzy

opisywanych epizodów wojennych. Nie bez znaczenia dla współczesnego badacza jest

także fakt dostępu do opisywanych czasopism. Bowiem duże kolekcje fachowych

czasopism wojskowych niezależnie od zgromadzonych w bibliotekach wojskowych �

Centralnej Bibliotece Wojskowej, Centralnej Bibliotece Akademii Obrony Narodowej,

bibliotekach akademii i wyższych szkół oficerskich � znajdują się także w Bibliotece

Narodowej oraz w wielu bibliotekach uniwersyteckich i wojewódzkich. W okresie

międzywojennym ukazywało się � wg Centralnego Katalogu Czasopism

Wojskowych � 288 czasopism wydawanych przez instytucje i organizacje

wojskowe1.

Kolekcja fachowych czasopism wojskowych w bibliotece naukowej

Centralnego Archiwum Wojskowego nie obejmuje całości wojskowego dorobku

edytorskiego z omawianego okresu. Niemałej jednak udało się zgromadzić tam

najważniejsze czasopisma z �Belloną� na czele2. Historiografia polska nie ma jak

dotąd monografii dotyczącej historii czasopiśmiennictwa wojskowego II

Rzeczypospolitej3. Mało jest także opracowań przyczynkarskich i artykułów

naukowych4. Niemniej powstało już kilka interesujących opracowań. Sądzę, że do

najważniejszych prac z tej dziedziny można zaliczyć artykuł płk. dr. Tadeusza

Urbańczyka �Polskie czasopiśmiennictwo wojskowe w latach 1919�1939�5. Jest to

właściwie jedna próby całościowej oceny wojskowych periodyków fachowych

wydawanych w latach międzywojennych. Artykuł mimo pewnych mankamentów6

zasługuje na uwagę, ponieważ zawiera dużą ilość ciekawego materiału

faktograficznego, który można traktować jako niezbędne minimum wiedzy potrzebnej

historykowi zajmującemu się tą problematyką. Mniej cenne lecz godne wzmianki są

prace: ppłk. mgr. M. Fuksa �Polskie czasopiśmiennictwo wojskowe <w 306-lecie

prasy polskiej>� i �Uwagi o strukturze tematycznej i problematyce treściowej

polskiego czasopiśmiennictwa wojskowego w latach 1918�1939�7; kpt. mgr. J. Pytla

�Z dziejów polskiej prasy wojskowej w latach 1918�1939�8. Do ciekawszych

artykułów poświęconych poszczególnym periodykom należą: seria artykułów ppłk. w

st. spocz. J. Stachurskiego; �Przegląd Wojsk Pancernych 1938�1939� �Przegląd

Wojskowo-Techniczny 1927�1937�, �Przegląd Kawaleryjski 1924�1939�9; artykuły

1 Centralny Katalog Czasopism Wojskowych, Warszawa 1967, CBW, t. I. Przy każdym tytule podano

jakie biblioteki mają dane czasopismo i z jakich lat. 2 Szerzej o bibliotece patrz, K. B a n a s z e k, Biblioteki Centralnego Archiwum Wojskowego,

�Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej� nr 15. Warszawa 1992, s. 97�106. 3 Prace doktorskie: B. C h w i l k a, �Przegląd Historyczno-Wojskowy� 1929�1939. Próba

monografii, Toruń, 1971, UMK: J. P y t l a, Polska prasa wojskowa i jej wpływ na kształtowanie oblicza politycznego armii w latach 1918�1921, Warszawa 1974, WAP.

4 Prace na temat pisali m.in.: E. G i n t a l s k i, Z. M a c h a l i ń s k i, J. P y t e l, S. R o w e c k i, J. K o n i e c z n y, C. G u t r y, S. M i c h a l s k i, J. S t a c h u r s k i i J. M o s z u m a ń s k i.

5 Wojskowy Przegląd Historyczny� (�WPH�), nr 3�4, 1991, s. 3�20. 6 T. U r b a ń c z y k podaje np. błędną datę objęcia funkcji Redaktora Naczelnego �Przeglądu

Kawaleryjskiego� przez rtm. J. Albrechta w czerwcu 1924 roku. Wtedy Albrecht był tylko sekretarzem Komitetu Redakcyjnego �Przegląd Kawaleryjski�, (�PK�), nr 1, 1924, strona tytułowa.

7 �Myśl Wojskowa� (�MW�), 1961, s. 67�75 i �MW�, 1966. s. 112�117. 8 Rocznik Historyczny Czasopiśmiennictwa Polskiego (�RHCP�), t. 5, z. 2, 1976, s. 205�208. 9 �Przegląd Wojsk Lądowych� (�PWL�), nr 6�7, 1989, s. 161�168. �PWL�, nr 1, 1989, s. 158�

mjr. mgr. inż. Z. Moszumańkiego �Przegląd Piechoty 1928�1939�, �Przegląd

Saperski 1938�1939�10; gen. bryg. W. Kwaczeniuka �Przegląd Artyleryjski 1923�

1939�11; por. inż. T. Brujta �Saper i Inżynier Wojskowy 1922�1928�12; A.

Kurowskiego �Przegląd Lotniczy-Organ Przedwojennego Dowództwa Lotnictwa

1928�1939�13; J.R. Koniecznego �Polska Flota Napowietrzna�, �Przegląd Lotniczy

1928�1939�14; kmdr. por. dr. J. Sługockiego �Zagadnienia wojskowej terminologii

morskiej w <Przeglądzie Morskim> w latach 1928�1939�, i �Rola� >Przeglądu

Morskiego< w tworzeniu, popularyzacji i utrwalania polskiego słownictwa morskiego

w latach 1928�1939�15. Do osobnej kategorii prac należą artykuły wspomnieniowe,

które ukazywały się przed 1939 rokiem z okazji 10-lecia pism, takie jak: mjr. dypl. M.

Pęczkowskiego �Trochę historii�16 i kpt. dypl. B. Kieczyńskiego �Dziesięciolecie

>Przeglądu Lotniczego<�17. Dla bardziej wnikliwego badacza bardzo pomocne będą

bibliograficzne zestawienia tematyczne �Bellony� z lat 1928 i 193818 i bibliografia

�Przeglądu Piechoty z roku 1938�19. Bardzo cennym wydawnictwem jest także

Centralny Katalog Czasopism Wojskowych wydawany przez Centralną Bibliotekę

Wojskową.

Historię polskiego piśmiennictwa J. Pytel dzieli na dwa okresy � pierwszy to

lata 1918�1927 i drugi lata 1927�193920. Wydaje się jednak, iż rozpatrując historię

fachowych czasopism wojskowych, istnieje potrzeba innego podziału. I tak pierwszy

okres (1918�1921), obejmujący �Bellonę�, �Polska Flota Napowietrzna� i �Lekarza

Wojskowego� to narodziny polskiego fachowego piśmiennictwa wojskowego. Drugi

(lata 1922�1926) to powolny wzrost liczby periodyków wojskowych,

krystalizowanie się ich myśli programowej i zakresu poruszanej problematyki.

163, �PWL�, nr 11, 1989, s. 98�198 i �PWL�. nr 7, 1991, s. 108�118.

10 �PWL�, nr 7, 1988, s. 144�148 i �PWL�, nr 1, 1990, s. 120�122. 11 �PWL�, nr 12, 1988, s. 144�148. 12 �PWL�, nr 9, 1989, s. 105�108. 13 �Przegląd Lotniczy i Wojsk OPK� (�PWL i WOPK�), nr 9, 1977, s. 55�64. 14 �Wojskowy Przegląd Lotniczy� (�PWL�), nr 1, 1962, s. 96�98 i �WPL�, nr 4, 1962, s. 93�98. 15 �Przegląd Morski� (�PM�), nr 6, 1988, s. 69�75 i �PM�. nr 7�8, 1988, s. 86�90. 16 �Przegląd Piechoty� (�PP�), nr 2, 1938. s. 165. 17 �Przegląd Lotniczy� (�PL�) nr 11, 1938, s. 1629�1647. 18 Bibliografia dziesięciolecia 1918�1927 �Bellona�, zestawił S. Ł o z a, Warszawa, 1938, WIN-W i

Bibliografia dziesięciolecia 1928�1937, �Bellona�, zestawił M. R ó ż y c k i, Warszawa, 1938, WIM-O. 19 �Przegląd Piechoty� � Bibliografia 1928�1938, E. Gintalski, C. Berka, Warszawa 1938,

bezpłatny dodatek dla prenumeratów �Przeglądu Piechoty�. 20 J. P y t e l, op. cit., s. 205.

Obejmował �Przegląd Artyleryjski�, �Przegląd Intendencki�, �Sapera i Inżyniera

Wojskowego�, �Przegląd Wojskowy�, �Przegląd Wiedzy Wojskowej�. Ostatni okres

to lata 1927�1939, kiedy ostatecznie ukształtował się podział kompetencyjny

fachowych periodyków wojskowych, poprzez powstanie �Przeglądu Wojskowo-

Technicznego�, �Wiadomości Służby Geograficznej�, �Przeglądu Lotniczego�,

�Przeglądu Morskiego�, �Przeglądu Piechoty�, �Przeglądu Historyczno-

Wojskowego�, kwartalnika Poświęconego Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa

Wojskowego w Polsce�, �Wojskowego Przeglądu Prawniczego�, �Wiadomości

Technicznych Uzbrojenia�, �Przeglądu Saperskiego�, �Przeglądu Łączności�,

�Przeglądu Wojsk Pancernych�, �Wiadomości Technicznych Lotnictwa�21.

Fachowe periodyki wojskowe były wydawane od początku swego istnienia

pod służbowym patronatem szefów poszczególnych rodzajów broni, departamentów

lub dowództw i podlegały I Wiceministrowi Spraw Wojskowych, Szef instytucji

wydającej pismo był odpowiedzialny za kierunek, poziom, przestrzeganie tajemnicy i

administrację czasopisma. Przy każdej redakcji powoływano Komitet Redakcyjny, w

skład którego wchodzili oficerowie danego rodzaju broni lub służby pracujący

naukowo, oficerowie współdziałający z daną bronią lub służbą, oraz oficerowie

liniowi. W 1933 roku powołano również Komitet Redaktorów Czasopism

Wojskowych, na czele którego stał Szef Wojskowego Instytutu Naukowo-

Wydawniczego. Był on koordynatorem działalności poszczególnych redakcji przede

wszystkim w kwestii przestrzegania tajemnicy wojskowej, wyboru artykułów oraz

planowania wielkości budżetu na cele wydawnicze22.

Większość czasopism była subsydiowana. Podstawowym źródłem ich

dochodów były jednak przymusowe prenumeraty nakazane rozkazem I Wiceministra

w którym czytamy: �Wszyscy oficerowie wojska i Korpusu Ochrony Pogranicza, bez

względu na stopień prenumerując czasopismo swego rodzaju broni i służby.

Oficerowie sztabowi, oraz wszyscy oficerowie dyplomowani prenumerują ponadto

<Bellonę> i <Przegląd Wojskowy>�23. Wiele redakcji często wspomagało także swój

21 Nie wszystkie z wymienionych tu czasopism są w posiadaniu biblioteki naukowej CAW. Ich nazwy przytoczono z uwagi na ważną funkcję informacyjną dla współczesnego badacza historii wojskowości i role edukacyjną jaką spełniały względem kadry w okresie międzywojennym.

22 T. U r b a ń c z y k, op. cit., s. 12. 23 CAW, WIN-O, I.300.68.70. Komunikat nr 4 WIN-O z 18.03.1933 roku.

budżet zamieszczaniem płatnych reklam.

Dużą wagę przykładano do pogłębiania wiedzy wojskowej młodych oficerów

oraz do przygotowania nowych autorów wojskowych. Apelowano o dopuszczenie do

głosu w czasopismach nawet najmłodszych, prosząc ich o współpracę z prasą

wojskową i nadsyłanie prac dotyczących życia oddziałów24. Od 1933 roku

wprowadzono zasadę, zgodnie z którą autorzy publikacji zamieszczanych na łamach

periodyków wojskowych ponosili odpowiedzialność za wyrażane przez nich poglądy.

Polskie fachowe czasopiśmiennictwo wojskowe okresu międzywojennego,

pomimo braku odpowiednich doświadczeń i tradycji stało na wysokim poziomie. Od

lat trzydziestych nie odbiegało pod względem wagi podejmowanych problemów od

czasopism wojskowych Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych

czy Związku Radzieckiego. Spotykało się z uznaniem w kołach wojskowych tych

państw, czego odzwierciedleniem były liczne przedruki z pism polskich, czy

publikowanie niektórych oryginalnych prac w najbardziej renomowanych

zagranicznych czasopismach wojskowych.

�Bellona�

Czasopismo poświęcone wojskowej myśli polskiej, studiom wojennym, a w

początkowym okresie swego istnienia, także zdobyczom technicznym, problemom

wyszkolenia i wychowania. Było to pierwsze fachowe polskie czasopismo wojskowe.

Nawiązywało tytułem do pomysłu z czasów Królestwa Kongresowego ppłk.

Kwatermistrzostwa Ignacego Prądzyńskiego, który pragnął utworzyć pismo

historyczno-wojskowe dla podniesienia poziomu wykształcenia korpusu oficerskiego i

oparcia go na studiach historii wojen i wojska. Projekt ten został jednak odrzucony

przez wielkiego księcia Konstantego. Dopiero prawie sto lat później, wskrzesił go

prof. W. Tokarz. W styczniu 1918 roku ukazał się pierwszy numer pisma. Jak głosił

artykuł programowy redakcji �Zadaniem Bellony będzie dostarczenie oficerom

polskim wszystkich broni odpowiedniego materiału naukowego, rozbudzenie w

wojsku naszym zamiłowania do zawodowej pracy naukowej, oraz ambicji do

24 T. U r b a ń c z y k, op. cit., s. 13.

powetowania na tym polu wiekowego prawie zaniedbania�25.

Mało znanym i częstokroć pomijanym faktem jest sprawa, kto i dla kogo

rozpoczął wydawać �Bellonę�?. Pierwsze dwanaście numerów wydawane było przez

Komisję Wojskową Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, utworzoną w

styczniu 1917 roku. Pomysłodawca wskrzeszenia idei Prądzyńskiego prof. W. Tokarz,

był w tej Komisji kierownikiem, a od października 1918 roku radcą ministerialnym

Sekcji Naukowej Komisji. Prócz niego w jej skład, z komitetu założycielskiego pisma

wchodzili płk M. Żegota-Januszajtis (przewodniczący) i kpt. M. Kukiel, płk H.

Minkiewicz, ppłk L. Berbecki26.

Pierwszymi czytelnikami �Bellony� byli oficerowie Polskiej Siły Zbrojnej

(Polniche Wehrmacht)27. Ciekawostką jest także to, że pierwsze numery � mimo iż

pod okupacją niemiecką � były drukowane w całości po polsku i jak głosiła stopka na

pierwszej stronie �Tłoczono w drukarni Państwowej Królestwa Polskiego�. Niemniej

jednak na ostatniej stronie, bardzo drobniutkim drukiem widniał napis �Gepruft und

freigegeben durch die Kais. Deutche Presseabteilung Warschau�28. Lecz trzeba

przyznać, że z upływem czasu pismo to skupiło dookoła siebie grono osób

znajdujących się nie tylko w Polskiej Sile Zbrojnej, ale także w Benjaminowie, a

nawet w Marmaros-Sziget29. Po odzyskaniu niepodległości �Bellonę� od stycznia do

maja 1919 roku wydawał oddział VII Naukowy Sztabu Generalnego, a od czerwca

1919 roku do sierpnia 1920 roku Sekcja IV Departamentu Naukowo-Szkolnego

Ministerstwa Spraw Wojskowych, a od sierpnia 1920 roku Wojskowy Instytut

Naukowo-Wydawniczy. Redaktorami czasopisma byli kolejno:

płk Wacław Tokarz I. 1918 � II. 1927 r.

kpt. Tadeusz Różycki IV. 1919 � VI. 1920 r.

(wspólnie z W. Tokarzem).

25 �Bellona�, z. 1, 1918, s. 1�2. 26 Komisja ta została utworzona w styczniu 1917 roku w Warszawie przy niemieckim gubernatorze

gen. Beselerze. Szerzej o pracach i składzie tej komisji patrz: Encyklopedia Wojskowa (EW), t. IV, W-wa 1937, s. 387.

27 Polniche Werhmacht � Polska Siła Zbrojna, Tamże, t. VI, s. 651. 28 �Bellona�, z. 1, 1918, strona tytułowa. Tamże, strona ostatnia �Sprawdzone i dopuszczone do druku

przez Oddział Prasy Cesarstwa Niemieckiego� (tłum. Z. Wasielewski). 29 Benjaminowo � miejsce internowania oficerów legionowych, którzy odmówili złożenia przysięgi

w czasie przesilenia w lipcu 1917 roku. Marmaros-Sziget � miejsce internowania tej części II Brygady Legionów Polskich, której nie udało się przejść frontu austriackiego pod Rarańczą w lutym 1918 roku.

mjr dypl. Marian Porwit II. 1927 � XI. 1928 r.

mjr dypl. Euzebiusz Quirini XI. 1928 � XII. 1932 r.

mjr dypl. Karol Krzewski I. 1933 � VI. 1933 r.

płk dypl. Leon Różycki VII. 1933 � V. 1935 r.

płk dypl. Leon Koc VI. 1935 � X. 1938 r.

ppłk dypl. Kazimierz Ryziński XI. 1938 � VIII. 1939 r.

Jako początkowo jedyne naukowe czasopismo była �Bellona� pismem o

bardzo szerokiej problematyce. Dopiero od roku 1923 w związku z powstaniem

nowych fachowych czasopism wojskowych30, nastąpiło sprecyzowanie zadań

periodyku. Była teraz ukierunkowana przede wszystkim na ogólne zagadnienia

wojskowe, związane ze sprawą przygotowania wyższych dowódców oraz oficerów

Sztabu Generalnego.

W latach 1921�1922 �Bellona� zamieściła szereg artykułów z historii wojen

polskich z lat 1914�1920, oraz dyskusje na tematy zasadniczych zagadnień,

wynikających z tych wojen. Od stycznia 1928 roku �Bellona� na podstawie uchwały

Komitetu Redakcyjnego, zatwierdzonej przez szefa Sztabu Głównego, zamieniona

została na dwumiesięcznik. Wskutek stworzenia przez wszystkie bronie fachowych

czasopism, �Bellona� �... stała się organem wyższego dowodzenia, prac Sztabu

Generalnego, oraz ogólnych zagadnień obrony państwa, względnie z obroną

związanych (tj. polityka zagraniczna, geografia i ekonomia polityczna)�31. Na treści jej

składały się studia historyczno-operacyjne, studia z zakresu dowodzenia, organizacji

wyższych jednostek, prac omawiających działalność poszczególnych rodzajów wojsk

na wyższych szczeblach, zagadnienia szkolnictwa wojskowego, przemysłu

wojennego, prace monograficzno-geograficzne itd. Poza tym na jej łamach były

poruszane aktualne sprawy, zamieszczano sprawozdania, recenzje. Stefan Rowecki w

artykule zamieszczonym w �Polsce Zbrojnej� w roku 1928 porównuje �Bellonę� do

takich fachowych pism jak francuskie �Revue Militaire Francaise�, włoskie �La

Cooperazione Delle Armii�; niemieckie �Wissen Und Wehr�; rosyjskie �Wojennaja

30 Tj. �Przeglądu Artyleryjskiego� � 1923 rok, �Sapera i Inżyniera Wojskowego� � 1922 rok i

�Przeglądu Kawaleryjskiego� � 1924 rok. Szerzej patrz poniżej. 31 Bellona, [w:] EW, t. I, s. 248�249.

Mysl i Rewolucja� (radz.), czy �Wojna i Mir�(emig.)32.

Pismo składało się z następujących działów: Rozprawy; Na czasie; Przegląd

broni i służb oraz Ogólnych zagadnień wojskowych; Przegląd 2 miesięczny (pis. oryg.

� ZGK) � dział wewnętrzny i zagraniczny; Przegląd wojskowych czasopism

naukowych; Sprawozdania.

Do każdego zeszytu �Bellony� dołączony był �Komunikat Bibliograficzny�,

redagowany przez Oddział Bibliograficzny Centralnej Biblioteki Wojskowej, który

informował czytelników o nowościach z zakresu literatury wojskowej w kraju i

zagranicą. Od roku 1935 działem �Bellony� został � samodzielny od 1924 roku �

kwartalnik �Przegląd Wojskowy�. Składały się na niego tłumaczenia bądź obszerne

omówienia ważniejszych prac ukazujących się w fachowych czasopismach

wojskowych w Europie i Stanach Zjednoczonych.

W sumie przez dwadzieścia jeden i pół roku ukazało się 196 zeszytów. Warto

pamiętać, że w �Bellonie� publikowali swoje artykuły najwybitniejsi autorzy prac

historyczno- i teoretyczno-wojskowych okresu dwudziestolecia międzywojennego

tacy jak W. Tokarz, T. Kutrzeba, M. Kukiel, W. Sikorski, S. Mossor, S. Abżółtowski,

S. Jasiński, S. Rola-Arciszewski, M. Jurecki, T. Zakrzewski, J. Romer, S. Saloni, A.

Kędziora, M. Porwit.

�Saper i Inżynier Wojskowy�

Miesięcznik został założony w styczniu 1922 roku z inicjatywy oficerów służb

technicznych. Przeznaczony był przede wszystkim dla oficerów wojsk łączności i

broni pancernej. W zamieszczanych w nim pracach poruszano problemy fortyfikacji i

budownictwa wojskowego, minerstwa i wszelkich zagadnień dotyczących służby

saperskiej tak podczas wojny jak i pokoju. Publikowano w nim artykuły w których

autorzy dzielili się swoim doświadczeniami i wspomnieniami z lat wojny światowej

oraz wojen polskich toczonych w XIX i XX wieku.

Poruszano także problemy jakie powstawały podczas prac w pracowniach i

32 S. R o w e c k i, W sprawie naszej wojskowej prasy periodycznej, �Polska Zbrojna�, nr 128, 1925,

s. 5.

fabrykach pracujących na rzecz wojska. Materiały publikowane w tym periodyku

umożliwiały także pogłębienie, wiedzy oficerom innych specjalności, szczególnie

piechoty i artylerii. Dlatego, że � jak pisała redakcja w artykule wstępnym � �Pismo

nasze nie zamknie się więc w ciasnej komórce organizacyjnej naszej broni, a otworzy

swe łamy wszystkim, kto rozumie ważność współpracy oficera i technika w obronie

Ojczyzny�. Publicystykę pisma otwierał artykuł podpułkownika Leroux pt. �Wojska

saperskie, ich zadania, charakterystyka i organizacja�33. Było to symptomatyczne z

uwagi na to, że w wojsku polskim właśnie oficerowie z Francuskiej Misji Wojskowej

byli nosicielami nowoczesnej, wojskowej myśli technicznej.

Przewodniczącym Komitetu był płk Mieczysław Dąbrowski, Szef

Departamentu V Ministerstwa Spraw Wojskowych. Redaktorem przez cały czas

ukazywania się pisma był płk inż. Konstanty Haller.

W pierwszych latach swojej działalności, pismo nie miało ściśle

sprecyzowanej myśli programowej, stąd też duża ilość wyciągów z rozkazów

personalnych, opisów wydarzeń życia oddziałów lub służb technicznych, sprawozdań

z zawodów sportowych i nekrologów tragicznie zmarłych saperów. Powoli jednak

pismo rozwijało się, rozpoczęto publikować materiały związane z transportem

kolejowym, lotniczym i bronią pancerną. W trzecim numerze z 1923 roku

wyodrębniono już �Dział Wojsk Łączności�. Od tegoż roku, sporo miejsca na łamach

miesięcznika poświęcono szkoleniu wojsk, w tym doskonaleniu kadry34.

Redakcja była silnie związana z Oficerską Szkołą Inżynierii. Redaktor

Naczelny był bowiem jednocześnie Komendantem tej uczelni, a w drukarni tej szkoły

drukowano �Sapera i Inżyniera Wojskowego�. Mimo ciągłego borykania się z

problemami finansowymi � w latach 1925�1926 redakcja przygotowywała się do

stworzenia nowego pisma dla wszystkich rodzajów służb. I tak w 1927 roku w miejsce

�Sapera I Inżyniera Wojskowego� powstał �Przegląd Wojskowo-Techniczny�.

Ogółem ukazało się 60 numerów czasopisma.

�Przegląd Wojskowo-Techniczny�

33 �Saper i Inżynier Wojskowy�, nr 1, 1922, s. 49, cytat s. 3. 34 Dla przykładu w numerze nr 4, z 1923 roku, s. 28 podano, że 122 oficerów z całego stanu

osobowego WP oddelegowano na studia na Politechnice.

Miesięcznik powstał w wyniku przekształcenia się w 1927 roku �Sapera i

Inżyniera Wojskowego�. Z uwagi na szybki rozwój wojsk saperskich, łączności i broni

pancernej, konieczne stało się utworzenie bardziej specjalistycznego czasopisma. Od

tej pory był to wspólny organ wojsk technicznych. Redaktorami naczelnymi byli

kolejno:

płk dyp. inż. Marian Przybylski I. 1927 � II. 1927 r.

płk Jan Skoryna XII. 1927 � IV. 1929 r.

płk Stefan Dąbrowski V. 1929 � XII. 1929 r.

ppłk Władysław Szwykowski I. 1930 � XII. 1932 r.

ppłk Patryk O�Brien De Lacy I. 1932 � XII. 1937 r.

Periodyk wydawany był przez Departament Inżynierii Ministerstwa Spraw

Wojskowych �Przegląd� składał się z trzech odrębnych działów: �Saper�, �Łączność�

i �Broń Pancerna�. Oprócz naczelnego redaktora powołano równocześnie trzech

samodzielnych redaktorów wymienionych działów. Powołano także wspólny dla

całego czasopisma Komitet Redakcyjny, w skład którego wchodzili przede wszystkim

oficerowie tych trzech rodzajów służb35. Każdy z działów stanowił odrębną całość,

zachował oddzielną, ciągłą numeracje stron i wyodrębniony spis treści. Redaktorami

tych działów byli: �Sapera� � kpt. Karol Kleczke, mjr dypl. Jerzy Levittoux, kpt.

dypl. Leon Tyszyński i mjr Tadeusz Zaniewski �Łączności� � por. Rene Machalski,

kpt. inż. Włodzimierz Ziembiński i mjr Stefan Śliwowski; �Broni Pancernej� � kpt.

Antoni Korczyński i kpt. Jerzy Kulesza, mjr dypl. Jerzy Levittoux i mjr Antoni

Korczyński (powtórnie � przyp. ZGK)36.

Artykuły i notatki sprawozdawczo-informacyjne �Przeglądu Wojskowo-

Technicznego� poruszały m.in. takie problemy jak, w dziale �Saper�: Organizacja;

Wyszkolenie i wychowanie; Taktyka saperska (ogólna, fortyfikacyjna, przeprawy,

komunikacja, niszczenia i zapory); Obrona przeciwpancerna; Zagadnienia specjalne i

Różne. W dziale �Łączność�: Organizacja, Wyszkolenie; Historia; Taktyka łączności i

używania wojsk oraz środków łączności; Teletechnika, Radiotechnika, Telewizja,

35 �Przegląd Wojskowo-Techniczny�, t. 1�8, 1927, z. 1. 36 Encyklopedia Wojskowa, t. VI, Warszawa 1937, s. 792�793.

Specjalne środki łączności; Sprzęt i materiały; Zaopatrzenie i Różne. W dziale �Broń

Pancerna�: Ogólne, Organizacja; Wyszkolenie, Użycie operacyjne i taktyczne wojsk;

Uzbrojenie i zaopatrzenie; Opis sprzętu; Zagadnienia konstrukcyjne; Eksploatacja

sprzętu; Produkcja i naprawy; Paliwa i zagadnienia energetyczne; Zagadnienia

łączności i Różne. Od początku swego istnienia periodyk był właściwie trzema

pismami, w jednym wolumenie, a komitet redakcyjny spełniał prawie wyłącznie

funkcje administracyjne. Dlatego też, w wyniku dalszego postępu techniki i wymogów

specjalizacji nieunikniony był rozpad pisma na trzy już całkowicie samodzielne

czasopisma. I tak w styczniu 1938 roku na rynku wydawniczym ukazały się �Przegląd

Saperski�, �Przegląd Łączności� i �Przegląd Wojsk Pancernych�. W sumie, w ciągu

jedenastu lat wydawania periodyku ukazało się 132 numery tego pisma.

�Przegląd Artyleryjski�

Miesięcznik został założony w styczniu 1923 roku z inicjatywy oficerów

artylerii i uzbrojenia, miał rozszerzać i pogłębiać wiedzę fachową oficerów, ze

szczególnym uwzględnieniem zagadnień z dziedziny taktyki i wyszkolenia. W

artykule wstępnym redakcja deklarowała, iż będzie to czasopismo �... rejestrujące

poważne analizy i syntezy z przebiegu ostatniej wojny, a zwłaszcza postępy nauki

artylerii i nauk pokrewnych z nią związanych�37. Redaktorami �Przeglądu

Artyleryjskiego� byli:

płk Wacław Ostromęcki I. 1923 � IV. 1927 r.

p.o. kpt. Roman Krajewski IV. 1927 � VI. 1927 r.

płk inż. Kazimierz Jakowski VII. 1927 � III. 1931 r.

ppłk Wacław Vorbrodt III. 1931 � VIII. 1932 r.

ppłk dypl. Marian Korewo VIII. 1932 � V. 1938 r.

płk dypl. Jan Ciałowicz VI. 1938 � VIII. 1939 r.

Od stycznia 1923 do kwietnia 1926 roku pismo było wydawane przez

Departament III Ministerstwa Spraw Wojskowych. Następnie od maja 1926 roku do

grudnia 1933 roku przez Instytut Badań Materiałów Uzbrojenia. By z powrotem � od

37 �Przegląd Artyleryjski�, z. 1, 1923, s. 3.

stycznia 1933 roku � powrócić w gestię Departamentu III Artylerii MSWojsk. do

roku 1939. W roku 1929 przy �Przeglądzie Artyleryjskim�, zaczął wychodzić jako

bezpłatny dodatek � kwartalnik pt. �Wiadomości Techniczno-Artyleryjskie�,

publikując prace wymagające poważniejszego przygotowania technicznego. W

związku z tym nastąpił podział publikowanego materiału. I tak w �Przeglądzie

Artyleryjskim� zamieszczano tylko artykuły taktyczno-liniowe i ogólne (np. z historii

artylerii), a z technicznych tylko artykuły opisowe, oraz takie, których zakres nie

przekraczał elementarnej wiedzy matematyczno-przyrodniczej. W styczniu 1934 roku

�Wiadomości Techniczno-Artyleryjskie� przekształciły się w �Wiadomości

Techniczne Uzbrojenia�, ale w dalszym ciągu były integralną częścią �Przeglądu

Artyleryjskiego�. Pismo redagował ppłk Wacław Vorbrodt a wydawał je od lipca 1937

roku Departament Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych.

W tym czasie �Przegląd Artyleryjski� publikował artykuły i notatki

informujące lub sprawozdawcze w następujących stałych działach: Taktyka; Historia;

Wyszkolenie i wychowanie; Regulaminy; Strzelanie i rozpoznanie artyleryjskie;

Topografia, Łączność; Motoryzacja; Zwalczanie broni pancernej; Artyleria

przeciwlotnicza; Sprawy uzbrojenia; Sprawy jeździeckie; Dział zadań; Różne;

Bibliografia; Wiadomości z prasy obcej; Sprawozdania i recenzje.

Do roku 1933 � kiedy wprowadzono obowiązek prenumeraty dla oficerów

poszczególnych broni i służb pismo borykało się z dużymi trudnościami finansowymi.

Pomimo to nakład czasopisma wzrósł z 1.500 egzemplarzy w 1923 roku do 1.700 w

1930 roku. Na uwagę zasługują osiągnięcia �Przeglądu Artyleryjskiego� w

programowaniu i poszukiwaniu słownictwa artyleryjskiego. Sprawy ujednolicenia i

opracowania polskiej terminologii fachowej dla artylerii, miały pierwszorzędne

znaczenie, gdyż trzeba pamiętać, że korpus oficerski � szczególnie w początkowym

okresie byt różnorodnym konglomeratem kadry z trzech armii zaborczych, plus

polskich formacji wojskowych powstałych w kraju i zagranicą. W dziale

historycznym, niewątpliwie cennymi publikacjami były prace poświęcone historii

Legionów Polskich i artylerii Królestwa Polskiego oraz powstania listopadowego.

Ogółem ukazało się 187 numerów.

�Przegląd Kawaleryjski�

Pismo zajmowało się problematyką kawalerii i artylerii konnej. Zostało

założone w lipcu 1934 roku i wydawane przez Departament Kawalerii Ministerstwa

Spraw Wojskowych38. Początkowo ukazywały się jako miesięcznik, następnie od

października 1924 roku jako dwumiesięcznik, a od numeru 3 w 1927 roku znowu jako

miesięcznik. W pierwszym roku istnienia pismo redagował Komitet Redakcyjny, rtm.

Januszem Albrechtem początkowy jako sekretarzem. Redaktorami czasopisma byli

kolejno:

rtm. SG Janusz Albrecht VII. 1924 � XII. 1925 r.

rtm./mjr dypl. Mieczysław Biernacki I. 1926 � XII. 1932 r.

ppłk dypl. Włodzimierz Dunin-Żuchowski I. 1933 � IX. 1939 r.

W czasopiśmie nie grupowano artykułów w działach tematycznych, kolejność

ich publikowania każdorazowo ustalała redakcja. Niemniej jednak można było

wyodrębnić tematykę tych artykułów, czego wyrazem było ukazywanie się od 1928

roku półroczne dodatku pt. �Skorowidz działowy�. Grupowano w nim publikowane

materiały w takich działach tematycznych jak: Historia; Organizacja; Wyszkolenie;

Taktyka; Koń i sport konny; Łączność; Uzbrojenie; Z przeżyć bojowych (dział

redagowany od 1934 � przyp. ZGK); Różne; Kronika Kawalerii państw obcych.

Kronika sportowa; Sprawy motoryzacyjne; Wiadomości (sprawozdania z życia

jednostek � przyp. ZGK); Z prasy obcej; Sprawozdania i recenzje; Komunikaty;

Pracę omówione.

Idea powstania pisma narodziła się w 2 Dywizji Kawalerii, a szczególne

zasługi w tym względzie mieli gen. Gustaw Orlicz-Dreszer, jej ówczesny dowódca i

gen. Janusz Głuchowski, Dowódca 1 Brygady Kawalerii39. Wśród autorów prac

publikowanych na łamach �Przeglądu Kawalerii� znajdujemy nazwiska ludzi wielce

zasłużonych dla wojska, myśli wojskowej i historii wojskowej, są to min.: Edward

Rydz-Śmigły, Juliusz Rómmel, Franciszek Skibiński, Tadeusz Machalski, Stefan

38 Początkowo pismo wychodziło przy dowództwie 2-ej Dywizji Kawalerii a Ministerstwo Spraw

Wojskowych tylko je firmowało. Ministerstwo Spraw Wojskowych przejęto wydawanie pisma w 1933 roku zgodnie z rozkazem I Wiceministra L.dz. 101-10/Nauk z dnia 18.03.1933 roku.

39 J. A l b r e c h t, Od redakcji, �Przegląd Kawaleryjski�, z. 7, 1934., s. 2.

Mossor, Włodzimierz Dunin-Żachowski, Stanisław Sosabowski. W dziale

historycznym, który prezentował szczególnie wysoki poziom na uwagę zasługują

prace ppłk. Jerzego Grabickiego, płk. dypl. Tadeusza Machalskiego, ppłk. Klemensa

Rudnickiego i mjr. dypl. Mieczysława Biernackiego. Łącznie w okresie istnienia

�przeglądu Kawaleryjskiego� wydano 166 zeszytów.

�Przegląd Wiedzy Wojskowej�

Był to rocznik, w którym zamieszczano rozprawy sekcji naukowych przy

Zarządzie Głównym Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Ukazały się tylko dwa tomy z

lat 1924 i 1925. Rocznik był redagowany przez kpt. Juliana Kozolubskiego, a

wydawany sumptem Towarzystwa. W skład Komitetu Redakcyjnego wchodzili m.in.

ppłk SG Mikołaj Bołtuć, płk intend. Konstanty Haller, płk SG Franciszek Kleeberg,

gen. bryg. Marian Kukiel, płk Wacław Tokarz40. Prace zamieszczane w roczniku to jak

wspomniałem wyżej, rozprawy z sesji naukowych poszczególnych sekcji naukowych

Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Dotyczyły one w większości historii sztuki

wojennej i myśli wojskowej. Towarzystwo Wiedzy Wojskowej wnosiło olbrzymi

wkład w powstanie polskiego fachowego czasopiśmiennictwa wojskowego w latach

dwudziestych. Członkowie Towarzystwa byli niejednokrotnie inicjatorami i

współwydawcami periodyków wojskowych powstałych w tym okresie. Tym

należałoby chyba tłumaczyć fakt, że ukazały się tylko dwa roczniki Towarzystwa.

�Przegląd Intendencki�

Kwartalnik został założony przez Absolwentów Wyższej Szkoły Intendentury

w 1926 roku jako czasopismo poświecone zagadnieniom administracyjnym,

ekonomicznym, technicznym i produkcyjnym związanym z działalnością służby

intendentury w czasie pokoju i wojny. Celem pisma było rozszerzanie i pogłębianie

wiedzy zawodowej oficerów tej służby. W 1927 roku wydawanie czasopisma przejęło

Koło Oficerów Intendentury lecz już od lipca 1933 roku wydawcą został Departament

40 �Przegląd Wiedzy Wojskowej�, R.I, 1924, s. 2.

Intendentury Ministerstwa Spraw Wojskowych. Przyczyniło się to do rozszerzenia

pola działalności �Przeglądu Intendenckiego�. Stało się wówczas pismem kierowanym

już, nie tylko do oficerów służby intendentury, lecz także miało za zadanie dostarczać,

fachowych wiadomości związanych z gospodarką intendencką w jednostkach

wojskowych41. Redaktorami byli:

ppłk int. Henryk Szypułkowski I. 1926 � XII. 1927 r.

kpt./mjr dypl. int. dr Jan Aleksy WilczynśkiI. 1928 � IX. 1939 r.

W 1933 roku redakcja wyodrębniła następujące stałe działy: Administracja;

Ekonomia; Technika; Z bieżących zagadnień; Wiadomości personalne; Przepisy i

rozporządzenia; Bibliografia; Z prasy zagranicznej; Komunikaty i informacje. Dodała

także nowe, było to związane ze zmianą adresata i tak pojawiły się działy: Praktyczne

porady z dziedziny gospodarki intendenckiej w jednostkach administracyjnych;

Odpowiedzi na pytania; Przyczynki do historycznych działań intendentury w czasie

wojny; Wiadomości o najnowszych zdobyczach wiedzy i techniki.

Tematyka poruszana na łamach czasopisma była bardzo szeroka i obejmowała

wiele zagadnień z różnych dziedzin nauki. Wystarczy przytoczyć, że tylko w 1936

roku zamieszczone artykuły i notatki informacyjne dotyczyły m.in. takich zagadnień

jak: Organizacja operacyjnego użycia służby intendentury; Wyszkolenia i

doskonalenia; Spraw personalnych; Zaopatrzenia ludzi i zwierząt w żywność i sprzęt

żywnościowy; Umundurowanie; Zaopatrzenie jednostek administracyjnych w materiał

kwaterunkowy; Ochrona przeciwpożarowa w wojsku na czas pokoju; Uposażenie;

Historia Zaopatrzenia; Zagadnienia prawne; Wojna chemiczna; Przejazdy; przewozy i

transporty wojsk; Ekonomia; Rolnictwo; Handel; Odkrycia i wynalazki; Przemysł;

Hodowla zwierząt i roślin; Technika; Chłodnictwo; Chemia; Medycyna; Higiena i

wiele innych42.

Dla dowódców wszystkich szczebli �Przegląd Intendencki� był kopalnią

wiedzy praktycznej i w istotny sposób ułatwiał rozwiązywanie problemów, które

radziło codzienne życie w jednostkach i garnizonach wojskowych.

Do połowy 1939 roku ukazało się w sumie 54 numery czasopisma.

41 �PI�, z 1/11-4/14, 1936. 42 �PI�, z 1/11-4/14, 1936.

�Przegląd Morski�

�Przegląd Morski� był miesięcznikiem marynarki wojennej propagującym

rozwój sił zbrojnych na morzu oraz zagadnienia służbowe pogłębiające wiedzę

fachową oficerów marynarki wojennej. Myśl powołania czasopisma narodziła się w

Szkole Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu, której komendantem był

wówczas kmdr Stefan Frankowski. W grudniu 1928 roku wydano pierwszy numer

�Przeglądu Morskiego�. Wydawcą pisma do 1935 roku była Sokoła Podchorążych

Marynarki Wojennej, dopiero w czerwcu tegoż roku pismo przeniesiono do

Warszawy, gdzie wydawało go kierownictwo Marynarki Wojennej. Kolejnymi

redaktorami byli:

kmdr dypl. Stefan Frankowski XII. 1928 � V. 1929 r.

kmdr ppor. Karol Korytowski VI. 1929 � III. 1933 r.

kmdr por. Pedjazd-Morgenstern IV. 1933 � V. 1935 r.

por. mar. Olgierd Żukowski VI. 1935 � IX. 1939 r.

Redakcja za jedno z głównych przedsięwzięć stawiała sobie za zadanie, by

kadra oficerska marynarki wojennej dzieliła się swoimi doświadczeniami, uwagami,

czy też osiągnięciami na temat swojej służby. Poruszano w pierwszej kolejności

zagadnienia związane z naszym wybrzeżem, jego obroną, rozwojem i zadaniami jakie

stały przed marynarką wojenną43. W pierwszym okresie istnienia, mniej więcej do

roku 1930, publikowano na łamach �Przeglądu Morskiego� przeważnie artykuły

specjalistyczne poświęcone marynarce wojennej, będące w większości przedrukiem z

fachowym pism zagranicznych, w większości francuskich. Dopiero w następnych

latach ukazywało się stopniowo coraz więcej opracowań samodzielnych, dotyczących

głównie zagadnień z dziedziny taktyki wojenno-morskiej, artylerii, nawigacji i służby

okrętowej, broni podwodnej, lotnictwa morskiego i zagadnień sygnałowych.

Bardzo ważnym problemem dla ówczesnej rozwijającej się polskiej marynarki

wojennej było tworzenie i utrwalanie polskiej, wojskowej terminologii morskiej.

Wysoką rangę dla tej działalności nadało w latach trzydziestych kierownictwo

43 Od redakcji, �PM�, 1928, z. 1, s. 1.

marynarki wojennej z kontradmirałem J. Świrskim na czele. Na tym polu szczególne

zasługi położyli tacy oficerowie jak J. Unrug, S. Frankowski, K. Korytkowski, A.

Sadowski, W. Żelechowski, R. Dziewałtowski-Gintowi, J. Stankiewicz, O. Żukowski,

A. L. Reyman, W. Kodrąbski, J. Kierkus44. W utworzonym w 1935 roku dziale �Kącik

językowy� przedstawiali swoje poglądy m.in. czołowy działacz ligi Morskiej i

Kolonialnej, autor licznych prac z tematyki morskiej Julian Ginsbert; wieloletni

sekretarz Komisji Terminologii Morskiej inż. Karol Stadtmuller. Poza tym dr Roman

Lutman i Józef Rossowski. Od 1930 roku na łamach �Przeglądu� zaczął ukazywać się

biuletyn informacyjny Ligi Morskiej i Kolonialnej przeznaczony głównie dla

zagranicznej i krajowej prasy polskiej. Systematycznie ukazywał się przegląd prasy

wojennomorskiej innych państw. Głównie zamieszczano streszczenia lub omówienia

ciekawych artykułów z takich pism jak: �Morning Post�, �United Revier�, �Prance

Militaire�, �La Revue Maritime�, �Revista Maritme�, ponadto omówienia

ważniejszych artykułów o marynarce wojennej z prasy polskiej. Dział Kroniki

zagranicznej opracowywany głównie przez Romana Stankiewicza, to przegląd

najważniejszych wydarzeń z życia marynarki wojennej w różnych krajach. Inne stałe

działy �Przeglądu Morskiego� to: Strategia; Polityka; Organizacja; Zagadnienia

taktyczne; Artyleria; Lotnictwo morskie; Historia; Prawo morskie; Zagadnienia

sygnałowe; Zagadnienia terminologiczne; Wiadomości techniczne i Różne.

Aby zachęcić oficerów pełniących służbę w Marynarce Wojennej i inne osoby

zainteresowane publikowaniem na łamach pisma, redakcja ogłasza konkursy na prace

z zakresu publicystyki wojennomorskiej. Zarówno nagradzane jak wyróżniane prace

były zamieszczane na łamach �Przeglądu Morskiego�. W latach 1920�1939 ukazało

się w sumie 125 zeszytów pisma. Obecny �Przegląd Morski� nie kontynuuje

numeracji swojego przedwojennego poprzednika.

�Przegląd Lotniczy�

Miesięcznik powstał dzięki Sekcji Lotniczej Towarzystwa Wiedzy

Wojskowej, a był wspierany finansowo i wydawany przez Departament Lotnictwa

44 Szerzej J. S ł u g o c k i, op. cit., �PM�, z. 6, 1988, s. 69 i z. 7/8, s. 86.

Ministerstwa, Spraw Wojskowych. Pierwszy numer czasopisma ukazał się w

listopadzie 1929 roku. W komitecie redakcyjnym było sześciu oficerów lotnictwa oraz

po jednym przedstawicielu pozostałych rodzajów broni w tym Marynarki Wojennej i

Obrony Przeciwlotniczej45.

Redaktorami naczelnymi byli kolejno:

ppłk SG Stanisław Kuźmiński XI. 1928 � IX. 1931 r.

mjr SG Marian Romeyko X. 1931 � I. 1935 r.

mjr pil. Adam Wojtyga I. 1935 � VI. 1936 r.

mjr dypl. pil. Józef Jasiński VI. 1936 � IX. 1939 r.

Zakres tematyki �Przeglądu Lotniczego� był bardzo szeroki. Precyzując

zadania jakie stawiano przed pismem, ówczesny szef Departamentu Lotnictwa płk SG

pil. inż. Ludomił Rayski w artykule wstępnym pisał, że celem winno było być:

� � po pierwsze, danie teoretykom i konstruktorom drogowskazu stworzonego przez

potrzeby cywilizacyjne życia, jak i przez konieczność obrony państwowej, po drugie

wytwarzanie wiedzy lotniczej, najszerszych horyzontów ogarniających zdobycze

wszystkich narodów dla ich wspólnego postępu�46.

W związku z reorganizacją czasopism wojskowych, od lipca 1933 roku zaczął

się ukazywać pod redakcją mjr. obs. inż. Wacława Czaplickiego, jako dodatek,

kwartalnik pt. �Wiadomości Techniczne Lotnictwa�. Był on przeznaczony dla

inżynierów i techników lotnictwa, a poruszał takie zagadnienia jak: aerodynamika,

wytrzymałość, statystyka, konstrukcja, fabrykacja sprzętu lotniczego, organizacja

fabryk, budowa lotnisk, komunikacja lotnicza oraz dziedziny pokrewne. Od 1935 roku

�Przegląd Lotniczy� oraz �Wiadomości Techniczne Lotnictwa� publikowały artykuły

notatki sprawozdawcze i informacyjne w następujących działach: Organizacja;

Wyszkolenie; Regulaminy; Taktyka; Historia; Wychowanie; Sport Lotniczy;

Uzbrojenie; Balony; Lotnictwo państw obcych; Różne; Medycyna Lotnicza;

Bibliografia; Obrona przeciwlotnicza i Wspomnienia pośmiertne.

Szata graficzna pisma do roku 1936 była wyjątkowo estetyczna. Niestety po

unifikacji wszystkich czasopism wojskowych zmieniono ją.

45 Artykuł wstępny, �PL�, nr 1. 1928, s. 2. 46 Tamże, s. 3.

Początkowo czasopismo nie cieszyło się szerokim uznaniem lotników. Przez

pierwsze dwa lata drukowane w nim artykuły nie wnosiły nic nowego i były

odzwierciedleniem obowiązujących zasad w lotnictwem polskim47. Dopiero po

ukazaniu się w 1931 roku �Regulaminu Lotnictwa� rozgorzała prawdziwa dyskusja na

łamach tego periodyku. Redakcja nie ingerując w wypowiedzi publicystów

zamieszczała jedynie w każdym numerze stwierdzenie, �autorzy artykułów są

odpowiedzialni za poglądy w nich wyrażane�48.

Do najbardziej płodnych autorów publikujących swe prace w �Przeglądzie

Lotniczym� należy zaliczyć czołówkę teoretyków lotniczo-wojskowych tj. płk.

Sergiusza Abżółtowskiego, mjr. Stanisława Jasińskiego, mjr. Eugeniusza

Wyrwickiego i mjr. Tadeusza Piotrowicza.

�Przegląd Lotniczy� wychodził regularnie do sierpnia 1939 roku. Ogółem

ukazało się 130 numerów tego pisma.

�Przegląd Piechoty�

Miesięcznik był przeznaczony dla oficerów piechoty i miał podnosić i

pogłębiać fachową wiedzę oficerów tej broni. Był kierowany głównie do kadry

liniowej. Stąd redakcja dążyła do tego by artykuły były pisane prosto i przystępnie, a

przekazywana w nich wiedza była praktyczna i osadzona w realiach życia

żołnierskiego. Duży nacisk kładziono na innowacyjność i nowoczesność głoszonych

poglądów.

Pierwszy numer pisma ukazał się w lutym 1928 roku. Wnioskodawcami

powstania periodyku o takiej linii programowej byli gen. bryg. Mieczysław Boruta-

Spiechowicz (szef sekcji ogólno-wojskowej Towarzystwa Wiedzy Naukowej) i mjr

dypl. Marian Porwit (szef Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego), którzy

47 Szerzej B. K i e c z y ń s k i, Dziesięciolecie �Przeglądu Lotniczego� [w:] �PL�, nr 11, 1938, s.

1629�1647. A. K u r o w s k i, �Przegląd Lotniczy� Organ Przedwojennego Dowództwa Lotnictwa 1928�1939, [w:] �PL i WOKK�, nr 9. 1977, s. 55�64. Duży wpływ na taki stan miały poglądy na lotnictwo J. Piłsudskiego. Patrz L. W y s z c z e l s k i, op. cit., s. 151 i dalej; M. R o m e y k o, Przed i po maju, Warszawa 1976, t. II, s. 149; K.A. T a r k o w s k i, Lotnictwo polskie w wojnie z Rosja Sowiecką, Warszawa 1991, s. 124�125.

48 �PL�, z. 5, 1933.

pozyskali aprobatę i poparcie gen. dyw. Kazimierza Fabrycego (ówczesnego szefa

Towarzystwa Wiedzy Wojskowej). Redaktorami naczelnymi �Przeglądu Piechoty�

byli:

mjr dypl. Mieczysław Pęczkowski II. 1928 � II. 1938 r.

płk dypl. Marian Porwit VII. 1938 � VIII. 1939 r.

W czerwcu 1931 roku utworzono stanowisko II-go redaktora, które objął mjr

dypl. Kazimierz Bieńkowski. Następnie stanowisko to od VI. 1934 do II. 1936 roku

objął mjr dypl. Albin Piotr Habina by przekazać je z powrotem mjr. dypl. K.

Bieńkowskiemu. Początkowo pismo wydawali kolegialnie: Departament Piechoty

Ministerstwa Spraw Wojskowych i Wojskowym Instytut Naukowo-Oświatowy,

następnie od kwietnia 1932 roku wydawał je Departament Spraw Wojskowych, już

tylko przy współudziale Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego i

Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Wiązało się to z finansowaniem pisma. Od stycznia

1934 roku wydawcą był już tylko sam Departament Piechoty Ministerstwa Spraw

Wojskowych49.

Autorami prac drukowanych w �Przeglądzie Piechoty� byli oficerowie z

dużym już dorobkiem naukowym i publicystycznym m.in. z �Bellony�, �Polski

Zbrojnej� i autorzy opracowań książkowych. Tacy jak choćby ppłk dypl. Stefan

Mossor, ppłk dypl. Wincenty Rudasicz, ppłk dypl. Stanisław Sosabowski czy mjr

dypl. Władysław Dec. Jednak duży procent autorów � szczególnie w późniejszym

okresie � stanowili. ci, którzy debiutowali dzięki �Przeglądowi Piechoty�. Od

samego początku swego istnienia, pismo stawiało sobie za cel, promowanie młodych

pisarzy wojskowych. Do roku 1937 na łamach czasopisma debiutowało 271 autorów50.

W związku z tym, że adresatem, pisma byli oficerowie piechoty do szczebla pułku,

tematyka periodyku była bardzo obszerna. Poruszano i omawiano w nim takie tematy

jak: organizacja pododdziałów piechoty, obrona przeciwlotnicza w piechocie,

organizacja i użycie taktyczne artylerii, nowe ośrodki ogniowe, sprawy wychowania

fizycznego i sportu, współpraca z poszczególnymi rodzajami wojsk i służb,

organizacja służb specjalnych, walka nocna, maskowanie, marsz, sprawy łączności i

49 M. P ę c z k o w s k i, Trochę historii, �PP�, z. 2, 1938, s. 145�150. 50 Tamże, s. 152.

tyłów i wiele, wiele innych.

�Przegląd Piechoty�, jak żadne z czasopism wojskowych, preferowało

artykuły traktujące o wychowaniu. Wystarczy wspomnieć, że w latach 1928�1939

ukazało się aż 102 prace poświęcone temu tematowi. Pod koniec lat trzydziestych

�Przegląd Piechoty� składał się z następujących działów: Organizacja; Wyszkolenie;

Regulaminy; Taktyka; Historia; Wychowanie fizyczne i sportowe; Uzbrojenie;

Zaopatrzenie; Piechota państw obcych; Różne; Wiadomości z prasy obcej; Recenzje i

sprawozdania. Na uwagę zasługują artykuły o tematyce taktyczno-historycznej, w

których na przykładach walk wojsk polskich z lat 1919�1920 analizowano działania

dowódców różnych szczebli, ich rozkazy i sposób podejmowania decyzji.

Propagowano chlubne tradycje wojenne piechoty i poszczególnych jej jednostek.

Do września 1939 roku ukazało się 140 numerów plus dwa zeszyty

specjalne51.

�Wojskowy Przegląd Prawniczy�

Było to pismo prawników wojskowych założone w marcu 1928 roku. W

artykule wstępnym redakcja stwierdzała m.in. �Fundamentem siły, spoistości wojska

jest dyscyplina, tej zaś podstawą jest należyte uregulowanie jego stosunków

prawnych�. Za główne zadanie pisma redakcja uważał propagowanie �... własnych

doktryn karnych i organizacyjnych, odpowiadającym rodzinnym stosunkom,

psychologii naszego żołnierza i warunkom organizacyjnym naszego wojska�52.

Redakcja stałą na stanowisku, że szybkie i sprawne odejście od prawa, które

odziedziczyliśmy po zaborcach było konieczne i nieodzowne. Początkowo

miesięcznik (w latach 1928�1929) a następnie kwartalnik, był �Wojskowy Przegląd

Prawniczy� wydawany przez Departament Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw

Wojskowych oraz Sekcję Prawniczą Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Kolejnymi

redaktorami pisma byli:

51 Pierwszy z nich z sierpnia 1934 związany był z dwudziestą rocznicą wymarszu I kadrowej. Był

retrospekcją dziejów piechoty polskiej z lat 1914�1920. Drugi, z maja 1936 roku wydano w pierwszą rocznicę śmierci J. Piłsudskiego. Zawierał trzy duże fragmenty z walk pod Uliną Małą, Na Podhalu i Kostiuchnówką.

52 �Wojskowy Przegląd Prawniczy�, nr 1, 1928, s. 1.

mjr K.S. Tomasz Rybicki III. 1928 � XII. 1929 r.

mjr K.S. Wincenty Skrzywan I. 1930 � XII. 1930 r.

(wspólnie) mjr K.S. Wincenty Skrzywan

kpt. K.S. Józef. Zawistowski, kpt. K.S. Józef Zawistowski

kpt. K.S. Józef Wójcik I. 1932 � XII. 1932 r.

Pismo miało nstępujące działy: I. Artykuły � publikowano tu rozprawy i inne

oryginalne prace poświęcone wszelkim zagadnieniom prawniczym związanym z

wojskiem, historią prawa wojskowego oraz prawodawstwem obcym; II. Dział

informacyjny � zamieszczający wiadomości związane z działalnością prawników

wojskowych i nie tylko, w kraju i zagranicą w życiu kulturalnym, ruchu naukowym

oraz w uroczystościach państwowych, wojskowych i kościelnych itp.; III. Opinie

Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw Wojskowych zawierały

wykładnie, uzasadnienia i interpretacje różnych aktów prawnych oraz komentarze do

aktualnych ważnych wydarzeń w kraju; IV. Sprawozdania i omówienia �

sprawozdania z posiedzeń stowarzyszeń, kół i towarzystw naukowych, regionalnych

itp., w których uczestniczyli prawnicy wojakowi, oraz omówienia ciekawszych

publikacji jakie ukazały się w kraju i zagranicą z prawodawstwa wojskowego; V.

Bibliografia; VI. Przegląd czasopism � krajowych i zagranicznych; VII.

Orzecznictwo � Trybunału kompetencyjnego, Najwyższego Trybunału

Administracyjnego, Sądu Najwyższego, Sądu Wojskowego; VIII. Ruch ustawowy�

odnotowywano jakie ustawy aktualnie są obowiązujące oraz wszystkie do nich

poprawki itp.; IX. Okólniki Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw

Wojskowych.

W sumie w ciągu 12 lat ukazywania się pisma przed wojną wydano 51

numerów.

�Przegląd Łączności�

Miesięcznik ten powstał po rozpadzie �Przeglądu Wojskowo-Technicznego�.

Pierwszy numer pisma wyszedł w styczniu 1938 roku a swoją szatą graficzną

nawiązywał do poprzednika53. Jednak tematyka pisma została rozszerzona, stając się

bardziej przydatna dla kadry dowódczej i specjalistów wojskowych. Redaktorem

periodyku był mjr Stefan Śliwowski pełniący już uprzednio tą funkcję w dziale

�Łączności� w �Przeglądzie Wojskowo-Technicznym�. Pismo wydawało Dowództwo

Wojsk Łączności Ministerstwa Spraw Wojskowych. Periodyk adresowany był przede

wszystkim do oficerów łączności wszystkich rodzajów broni i służb, �... obejmował

zagadnienia dotyczące łączności w wojsku i wojsk łączności polskich i obcych54.

Materiały publikowane w czasopiśmie grupowano w działach: Ogólne; Organizacja;

Wychowanie i wyszkolenie; Regulaminy; Instrukcje; Podręczniki; Historia; Taktyka

łączności; Użycie wojsk i środków łączności; Teletechnika, Radiotechnika;

Fototelegrafia; Telewizja; Sprzęt łączności; Różne; Wykaz pracowników; Wiadomości

z prasy obcej; Sprawozdania i recenzje; Bibliografia. Redakcja dążyła także do

programowania tradycji jednostek wojsk łączności i widziała potrzebę dzielenia się

doświadczeniami i wspomnieniami oficerów łączności na łamach pisma z

czytelnikami. Stąd też apel z jakim zwrócono się do czytelników o nadsyłanie prac na

ww. tematy. Dzięki temu ukazało się kilka ciekawych artykułów o historii wojsk

łączności z okresu I wojny światowej i wojny polsko-rosyjskiej. Aby promować

młodych autorów redakcja ogłaszała konkursy na najlepszą pracę.

W sumie w latach 1938�1939 wydano dwadzieścia numerów pisma.

�Przegląd saperski�

Miesięcznik był kontynuacją działu �Saper� z �Przeglądu Wojskowo-

Technicznego�. Pierwszy numer pisma ukazał się w styczniu 1938 roku. Ciągłość tę

podkreślała zachowana przez redakcję numeracja, przyjęto bowiem, jako kolejny rok

wydawania pisma rok dwunasty, licząc od daty powstania �Przeglądu Wojskowo-

Technicznego.� tj. roku 1927. Redaktorem pisma był mjr (od 1939 roku ppłk � przyp.

ZGK) Teodor Zaniewski55. Wydawcą � Dowództwo Saperów Ministerstwa Spraw

Wojskowych. Jak zapowiadała redakcja w artykule wstępnym periodyk� �... będzie

53 Był nim dział �Łączność� w �Przeglądzie Wojskowo-Technicznym�. 54 �Przegląd Łączności� (�PŁ�), nr 1, 1938, s. 3. 55 T. Zaniewski był uprzednio redaktorem działu �Saper� w �Przeglądzie Wojskowo-Technicznym�.

obejmował tak jak dotychczas dział saperski �Przeglądu Wojskowo-Technicznego�,

wszystkie zagadnienia, dotyczące saperów. Układ i format zeszytu pozostaje bez

zmian�. Problematyka poruszana na łamach czasopisma była więc bardzo rozległa,

lecz ściśle związana z działalnością saperów. Poza artykułami przekrojowymi, w

każdym numerze, wiele miejsca przeznaczano na przegląd publikacji zamieszczanych

w zagranicznych periodykach saperskich. Ostatnie strony każdego zeszytu

przeznaczano na sprawozdania i recenzje oraz bibliografię. W �Przeglądzie

Saperskim� nie było w zasadzie wyodrębnionych działów tematycznych. Prac

drukowano w kolejności ustalonej przez redakcję. Jednak w opracowanym w grudnia

1938 roku �Skorowidzu działowym� artykuły zgrupowano w następujące działy:

Organizacja; Historia; Wyszkolenie i wychowanie; Regulaminy, Instrukcje i

podręczniki; Taktyka saperów; Sprzęt, materiały i zaopatrzenie saperów; Różne. W

celu promocji młodych talentów, redakcja ogłaszała konkursy na najlepsze prace

poruszające problematykę saperską. Można stwierdzić, że � obok obowiązujących

instrukcji i podręczników � był �Przegląd Saperski� głównym �... źródłem informacji

oraz polem wymiany doświadczeń dotyczących taktyki saperów, a zwłaszcza

szkolenia żołnierzy i pododdziałów�56. W latach 1938�1939 wydano w sumie

dwadzieścia numerów pisma.

�Przegląd Wojsk Pancernych�

Miesięcznik ten powstał po rozpadzie �Przeglądu Wojskowo-Technicznego�.

Pierwszy numer �Przeglądu Wojsk Pancernych� okazał się w styczniu 1938 roku,

zachowując � tak jak poprzednie �bratnie� �Przeglądy� � numerację pisma, licząc

od pierwszego numeru �Przeglądu Wojskowo-Technicznego� z 1927 roku. W

odróżnieniu od innych fachowo wojskowych czasopism tego okresu, �Przesąd Wojsk

Pancernych� był adresowany nie tylko do oficerów, ale i do podoficerów broni

pancernej. Podoficerowie bowiem � jak pisała redakcja � �... pełnią nie tylko

funkcje dowódcze, lecz również techników, warsztatowców i szkoleniowców ...� i

dlatego �... stwarzanie w fachowym organie wojsk pancernych działu dla podoficerów

56 Z. M o s z u m a ń s k i, �Przegląd Saperski� 1938�1939, �PWL�, nr 1, 1990, s. 184.

jest konieczne ...�57. Stąd też publikowano dużo takich artykułów, które sprzyjały

podnoszeniu ich kwalifikacji metodą samokształcenia. Ubolewano jednak nad tym, że

podoficerowie sami nie pisali do �Przeglądu�. Redaktorem naczelnym czasopisma był

mjr dypl. Antoni Marian Korczyński. Wydawcą periodyku było Dowództwo Broni

Pancernej Ministerstwa Spraw Wojskowych. W Komitecie Honorowym pisma byli

m.in. gen. dyw. Kazimierz Fabrycy, gen. dyw. Tadeusz Piskor i gen. bryg. Janusz

Głuchowski.

Periodyk nie miał wyodrębnionych działów tematycznych. Redakcja

każdorazowo inaczej ustalała kolejność publikacji. W zamieszczanym �Spisie treści�,

artykuły grupowano jednak w następujące działy: Ogólne; Organizacja; Wychowanie i

wyszkolenie; Historia; Użycie operacyjne i taktyczne; Uzbrojenie i zaopatrzenie;

Wyposażenie; Obrona przeciwpancerna; Zagadnienia Konstrukcyjne; Eksploatacja

sprzętu; Produkcja i naprawy; Paliwa i zagadnienia energetyczne; Zagadnienia

łączności; Różne; Wykaz współpracowników. �Przegląd Wojsk Pancernych�

podobnie jak �Przegląd Saperski� �... był � oprócz obowiązujących instrukcji �

głównym źródłem informacji oraz polem wymiany doświadczeń na temat taktyki

wojsk pancernych własnych i armii obcych. Dostarczał materiałów metodycznych do

szkolenia żołnierzy i pododdziałów, stanowił niewątpliwie pomoc w pogłębianiu

wiedzy i doskonaleniu umiejętności >pancerniaków<�58.

Do września 1939 roku wydano dwadzieścia numerów pisma59.

*

* *

Ogólnie oceniając dorobek fachowych czasopism wojskowych okresu

międzywojennego, należy stwierdzić, że stanowił on istotny wkład w całokształt

historii wojskowej i teorii wojen oraz historii ogólnej Polski. Okres ten, to narodziny

nowoczesnego, fachowego czasopiśmiennictwa wojskowego, które w krótkim czasie

osiągnęło poziom liczący się w Europie.

57 J. S t a c h u r s k i, �Przegląd Wojsk Pancernych� 1938�1939. �PWL�, nr 7, 1989, s. 167. 58 s. 168. 59 Nie ukazały się numery z lipca i sierpnia 1939 roku.

Cechą charakterystyczną periodyków wojskowych, było publikowanie prawie

w każdym z nich, szerokiego wyboru bibliografii, aktualnie ukazujących się prac w

kraju i zagranicą, a związanych tematycznie z danym pismem. Wszystkie fachowe

czasopisma wojskowe propagowały tradycję oręża. Stąd też, duża ilość artykułów z

wszystkich dziedzin historii wojskowej. Nie brakowało też, prac poświęconych myśli

wojskowej, nauce wojennej i teorii doktryn wojennych. Dlatego, czasopisma te są

obecnie źródłem, którego nie może pominąć żaden historyk w procesie badawczym.

Liczne prace współczesnych historyków, nie tylko w mundurach, są tego najlepszym

przykładem. Rola tych czasopism jako źródła historycznego wzrosła w obecnej dobie,

ponieważ w czasie ostatniej wojny wiele archiwaliów i akt urzędowych zaginęło

bezpowrotnie. Dlatego też, fachowe czasopisma wojskowe są niejednokrotnie

głównym � poza materiałami archiwalnymi � źródłem wiedzy o ówczesnej teorii

wojen i historii wojskowości. Były one także cennym źródłem samokształcenia dla

kadry wojskowej oraz umożliwiały jej sprawdzenie swych talentów pisarskich,

szczególnie dla oficerów z dalekich garnizonów. Historiografia prasy wojskowej tego

okresu wymaga wnikliwej i pogłębionej analizy. Jest to duże pole do popisu dla

historyków wojskowych, gdyż prócz kilka bibliografii i artykułów przyczynkarskich,

do dzisiaj nie ma żadnej monografii poświęconej tej tematyce.