DE VIRIBUS

DISQUISITIO PHILOSOPHICA

CUJUSfb . y

Part. I. / jCu-& <·· f

VENIA AMPL. ORD. PHIL. UPS./

F. P.

BENEDICTUS KJELLANDERTHIL, MAG.

ET

SVENO PJLGREN

"WESTRO GOTHI.

IN AUD. GUST. MAJ. D. XXVI NOV. MDCCCVI.

H. A. M. «»

Upsahje, -ivrig Edmanhianii.

kontrakts-pr o stenHOGAREVORDlGE OCH Η OGLÄRDE

HERR MAGISTER

S A Μ T

hogadlä fr o frost i-n nah

KRISTINA SALANDERfödd KlELLANBERi

JL/å det år Eder Godhet, fom jag har att tacka for grundläggningen till allden odling, fom jag möjligen kan uppnå, kan jag ej annatån begagna det får-ila tillfalle att offentligen förklara detta famt den djupa., tackfamma Vördnad,hvarmed jag har den åran att framhärda

EDER

odmjukafie tjenare

sven pilgren-,

PROSTEN och TEOLOGI-KANDIDATEN

hogårevördige och höglårde

herr magister

JL Λ 1 ^ SU> JlL Jik. o> <U »J> JL jfL A/ iD> JEi JL J HtA\

SAMT

hogådla fru prostinnan

. JOHANNA BEI JERf6dd KOC

^ lad att på något fått kunna yttra min Vördnad 15r EDER och vifa min

tackfamhet mot den utmårkta Ynneit, hvarmed jag af EDER blifvit bemött.,vågar jag tillegna EDER desia blad.

Har å-raa framhårda

EDER

ödmjukafte tjenaresven pilgren.

•ι ■ -,

å .. ν ν '»

-

··. ■

DE VIRIBUS

DISQUISiTIO PHILOSOPHICA.

P. I.

J/ui fe per Senfnm Communem quid redlum, quid verum,quidque fecus, dijudicaturos profiteantur, mire ludere, adt

ludi, Philoiophos inter in confesfo eA. Ipil vero hi Senfus Com¬munis patroninon itamagno labore errorem perciperent, ü ad di-verfas, quibus, diverfis temporibus, novus hicce prodiit Proteus,formas vel minimam attentionem adhibere voluerint. Non eil,quod multi fimus in iis enumerandis, quibus communis, ab iiloSenfu Communi unice derivanda atque derivata , de principiis o-mnium fere Scientiarum opinio obnoxia fuerit, mutationibus.Etenim judicia Senfus Communis, huj-us vel illius »vi, qui diligenti öcjuila meditationeHiiloriam perlegerint Litterariam, omnes intelligent,aliud nihil fuisfe, ac vulgi, non prorfus rudis , fed vero adPhilofophiam haud fatis edocfli, de hac illave re opiniones exprincipio defluentes, quod forfitan luci deberetur novas, quamhic vel ille in Scientiis reformator eisdtm attulerit. Quemlibete turba Philofophorum, qui praecellenti inter asquales eruditionefcientiam ilbi adamatam procul confpiciendis illuilraverit facibus,evocans, in Scriptis ipilus & Syilemate eadem faciilime agnofcesprincipia, quibus Senfus infcquentis «vi Communis asfertione*

A fu-

Ä ==

fuperArucAa; iuerunt. Adeo igitur Aucloritate Judicis Senfu?hicce Communis carere cenfendus eld, ut potius ipiius esfe con-tendamus veAigia phiiofophantis rationis procul fequi atque mt-rari. Sic vero veAigiis hisce infiAens, principiis examinatis cer-tisque deAitutus, in alteruin duorum delabitur errorum extremum:Aut praefunata, au<Aoritatem ilbimet judicii, in rebus dijudican-dis falli nefcii, adfcifcente, opinione abdu&us, quos jam ipfe fe-cit, progresfuum oblivione capitur, &, quae modo amplexus eil,principia, nefcio quo jure, ut aliquod non plus ultra afpicit,atque pr?eclarum illud Philofophi:

" Vcritas non dum efi occupata, multum ex illa etjam po-fieris relidtum efiyy

quorfum valeat nefcit, nec fapere audet, & ulteriorem omnetnde ipio judicioruin principio qu«Aionem recufat: Aut, cui tenerahujus Senfus acies antea non adfvevit, fulminis fulgore Aridlus,nova, exfultanti femper ά. nimio Audio, anaplecAitur, vetera a-

fpernatur.

Utrumque procedendi modum indoles refpuit genuina hu*mani ingenii, tenn inos agnofcentis ilbi in infinito prajferiptos,jrd quos ferie graduum continua propius propiusque aecederr.Itaqiie diverfas veritatem firmandi rationes, atque Judicia SenfusftoAri «vi Communis, «qua lance penfitata, bene examinantes iniis vel ultima ex priAinis quaeAionibus, vel prima ex hodiernisrefukantia inventuri iimus dogmata. Igitur unicuique, Scientiamqtiampiarti ampletfienti, fed ei in primis, qui Philofophiam, Sci¬entiam Scientiaruin, i. e,, quae principia omnium examina*, Aa-killt & unitate firmata fyAematica exponit, fuam reddere velif,in annuntiata Senfus Communis judieia altius inquirere perquam»ecesfarium eA* Verum hoc inAituto examiné, fuspicio nobis♦rta eft, quum Philofophia tum Theoretica tum Praélica in vi-

rf-

3

ribus mentis human», Phyfica, Artronomia, Ghemia in viribusnatur» mortu»., Hiiloria Naturalis & Medicina in viribus cor¬

poris organici, vi vi &c. fuorum fingul» principiorum fontemponcre videamur, Ideam ad hunc de viribus in genere conce-ptum cogitatione informatam esfe illud hodierni Senfus Communisnoll plus ultra; quare ipecimen publicum edituris pr»fentem ma«teriam, Γι quid nortra vaiebit opera, iliuftrandaih prasminuisfe,ita facillime nobis condonatum iri confidimus, ut Letrtorumunicuique intime perivafum fit, quod accuratior hujus de viribusIde» fignificatio obicem demum fit erroribus pofitura innumerisfanaticorum altefonantium, quibus indefinitus, quem viribus tri-buimus, fenfus, quö nomine id, quod in causiis rerum percipe-re vel ulterius expiicare non potuimus, tegere & involvere co-namur, causfam attulit idoneam veritatum ipecie altiorum fuavenditandi fomnia, Quo, quem magis optare, quam preftare, no-rtrum quidem iit, hujus examinis operisque ufu indicato, nonert, quod ceteras precenfeamus rationes, quibus ad hanc potisfi·mum enodandam materiain impulii fuerimqs; af id tarnen nobisproderit Le<rtorem fcire , nos non trahi nominis rtudio &laudis,fed, qu» de re propofita fenferimus, ea foiummodo ex rationertudiorum nortrorum pro virili expofuisfe.

Quod vires vocamus, axem esfe, quem circa omnia enun-tiata Senfus pr»fentis »vi Communis Syftemata rotantur, jamTuspicamur; fed, notione viriuin, in iéquentibus, propius exa-minata atque definita, deinonftrare forfitan potuerimus, fieri notlposfe, quin ipfa fit fuprema rationis human» Idea» tum veroquo rationem reddamus asfertionis fuperioris, tum quamö-dum cognofcamus, quo eam Seflfiis Communis fuis mfinuat prse-ceptis, ipfius laudati Senfus de iis, qu» fiunt, Judicium exaudueiuvabit.

Α 2 iAli-

Aliquid fieri i, e. mufatiönem in mundo Iocum obiinereöxperientia qüotidina fatis fuperque teAatur. Jam nihil in Aneratione fufficiente. IpHi autt'm ratio iufficiens, a causfatis ad caiis·'fas progresfione inftituta continua, vi tandem cuidam adfcriben-da erit. Hscc vis aut agirad pnefcriptuin legis conAantis, & visnecesfaria Natura: appellatur , aut, quod tum ex morali libertatispoAulato deduci , tum obfervationibus circa folitum hominum a-gendi modum probari poteA, ad tenorem nullius iefe exferit legis,präster iilius, quod nulli fit legis normte fubjecfta, ÖC nominevenit vis über», fpontane». In bis igitur viribus omnia l.abs-mus explicandorum phasnomenum principia et f. p.

Coram Le&ore philofopbantenequaquam opus erit common·Aratu, quam incerto fundamento nifatur iile ratiocinandi modus,quo faltu vacillet, qua laboret infufficientia. Quis enim non vi¬det induclionem analogi»: Nihil fit fine ratione fufficiente, tumjninime licitam esfe, quando de ipfo omnis Natur» omnisquecognitionis principio quacritur? Cui non apparet faltus in progre-diendo ä causfato fenAbili ad vim infenilbilem ingens? Quis de·nique non videret, quam parum ad rem Hat duas Aatuendo vi¬res oppoAtas, non fociabiles, qu» principia continerent expli-,candorum? Neque tarnen Senfus Communis ulterius progreditur,quippe quem unice angit, quomodo fpecie juAi verique fua in-duat ratiocinia, omnemque evitet quaeitionem de jure, quo ter¬rae jam occupat» heres inAitutus At, cujusque beneficio, A de-mum in anguAias adducitur, exitum Abi paret vim Aatuendoextra ordinetn usque liberani Summi rerum Gubernatoris. Atta-men qu» eveniunt, etiam hane A pofueris vim, difficuitatem ex-plicandi nequaquam tolli, liquido teAatur perpetua ifta diverA-tas refponforum ad quasAionem de Origine Mali. Quibus h»cquaeftio, fummum in concreto effingess ©mnis philofophiae pro-felema, implicita tricis fuerit, exponere ab re poAta licet non a-

j»

lienum esfet, juAo t ameη longius & coram philoibphTse hiAori.raci.l!er,;ibns fuperfluunr; fed le vi Aridura adumbrare ad remfacit.

Nu 11a mortali , quamdiu cfeaift efurienti arborcs fruticcsque,fitienti potum fornes proximi prsebebant, ad ratioeinandum iaei-tamenta aderant, fed prasfentibus , fuo Aatim tempore, viras com-modis , uno alterove modo, fenfim deAitutus, ingrato feie urgen¬tes inopias lenfu excitus ad refum extra fe pontarum indolemveAigandam permovebatur. Muratiöhfem homo obfervaverat, qutead ipfum ipfiusque Individuum proxime pertinuerat; e gravi de-ftdus fenfu mutationem perceperat, ergo ipfa quoque causfa re-rum iAarum mutandarum mala, homini invida Sic. Verum huc·usqtie nullas novit, nullas obferVavit leges natur#, eoque minustilläm didicit ex iis mutationem explicare. Solummodo fe ipfum,mutationes rerum pro jubitu nonnunquam efficientem, nofcerepotuit. Hinc ipfi causfa omnium exAitit, fuiiimilis, fpontanea,pro lubitu agens, & f. p.

Sic autem nativa judicii vis, per necesiltatem evocata, adres ulterius attendens in omnibus mutationem obtinere deprehende-bat, cujus causfa agens fngulis inluerere videbatur, fpontanea, in-viilbilis. Inde Oreades, Najades, Dryades cet. exAiterunt. Moxhuic, acerbtsflmo doloris fenfu percepto, defedtui ipfa naturaex inopinato inedelam prasbuit. Jam vero hoino fenfu perfufusfummi gaudii non potuit, quin aliam infimul quasreret eventuumcausfam, quam flbiinet non minus ipontaneam finxit, at bonam,faomini faventem. Hinc duorum principiorum explicatio per-facilis.

Siiccesfa temporis ab hac fpeciali de origine earum, qux!iomini ipil contigerant, mutationum, ad generaliora hominesprogresfi funt. Mundus tbeatrum erat , in Auo vicisfitudines o-

mnesr

mnes perfpexerant, mundum igitrur, ejusque originem fi fuis po-tuisfent explicationibus dilucide cvolvere, omnia fe quafi unoobtuitu comprehendisfe St explicasfe, redtc praefagimm esfe crederefas ef}. Syilemata hinc ccndebantur varia, ab infequenti Scepti-cifmo mifere infradta. Firmiorem vero Scepticismi niolem, quamHumii, St armis inflructam infeilioribus nulla astas vidit. Hicvir, omnis dodfrinas åt ingenii laude atque ilncero veritatis flu-dio poiteris celebrandus, Lockii infiilens principiis, per faculta-tem St vim meiiti humanas inditam ad adyta phiiofophias unquampenetrari, vel eandem penitus attingi posfe, negavit, quam iuamasfertionem contra fui asvi philofophos ex omni parte aptis con-elufit argumentationibus. Si, quam hicce Scepticismus omnibusphilofophorum Syftematibus minabatur, ruinas occurreretur , ipfaerat humana ratio perquiiltioni fubjicienda diligentiori. Cel.Kant hoc aufus, certitudine cognitionum omnium in dubiumvocata, de mathefeos tarnen non potuit dubius hasrere. Illamigitur examinat, St} quam mihi hic loquendi veniam L. condo-net, pofl inventa, quibus mathefis in univerib cognitionum ge-nere eminebat, attributa, eadem ab illo inrtar criterio-rum o-mnis veritatis a priori conftituta esfe animadvertimus.

Comprehendente omnia Univerfitate St Necesiltate hasc Cri-teria abfolvebantur; ubinam autem fons St ipfum iliorum prin-cipiutn poiitum esfet, in objedlis, de quibus prasdicatum aiiquodaffirmabatur vel negabatur, an in fubjedto cogitante — feu quodfcholis, quae ante hac viguerunt, idem valuit, in fubjedto prae-dicati, au in homine prasdicatum cum fubjedto copulante in-dagare, ut res fumtnas difficultatis., i ta ingenii erat foliertisilmi.Quibus Phiiofophia, principium criterii ultimum in objedlis ex-quirendo, innumeris laboraverat, contradidtionibus bene perfpedtis,Cei. Kant in Subjedto cogitante id latere intelligens, Subjedtumperceptionis i. e. hominis facultatem cQgnofcendi examinare in-ftituit. Iftde Jiominem vel ut repicientem (varietate objedtorum

af-

7

affedum), vel ut concipientem, (varietateni un tia fe complcden-tem) deprchendif. infuendo & cogitando ipfas cxfplendefcebantjacultates, Intuitus (Anfchaung) & Cogitcitio (Denken}, in qui-bus otnne no/haj cognitionis pofitum erat fundamentum. Utra-que ad cognitioneiu ci priori effingendam quid valeret, ulteriusinquirens , condiriones humanas appercipiendi faculratis fempiternasTempus, Spcitium & Ccitegoricis in veni t, atque fic Syftema Ledo-ribus haud ignotum concinöavifc

Itaque hic primus fuit gradus ad objedivitatis explicattonemnon ex vi quadam objedis ipiis inhasrenti, fed ex ipfa vinofira nobis reprasfentandi objeda. Qui vero Syfiemata an-tecedentia, objedis asfumtis prorfus reaiibus, adeo a veritateJaborare intellexerint, ut, quam quisque, faltem obfcure,prsefentit, veritas nullo modo expiicari, multo minus vin-dicari posfet; illi profedo Kantium in easdem, diverfa Sy-ilematis compagine, difficultates incurrere fatebuntur; ii enim nonnifi interna impuifi objeda una vel altera conditione repraefen-tandi necesiltate, eorundem nohis conceptum formamus vel for-mare posfumus j ft denique ne ipfa-quidem ratio vel tota noilraesientia, nifi per faciritates eidem esfentire necesfarias, candemquequafi conilituentes, concipi potefi: necesfitatem quis negaveritmox adesfe novam, novum Fatalismum ?

Hunc ille errorem, ii ad id diligentisfime attendisfet, quodipfe Adum vocat, quodque tum in intuendo tum in concipi-endo locum obtinet, facile evitasfet; fada enim omnis materiasformasque conceptuum atque intuittium abfiradione, adum folumintuendi & concipiendt fuperesfe perfpiciens, apertum ad Ideamadionis puras transitum habuisfet. Ex qua aeduct Libertatemposfe åt "Necesfitatem, adeoque ipfam dirimi earumpugnam, ae-que ac quasilionem, dudum ortam, de Origine Mali, de objedisin univerfum, & de objedivitate, bene expiicari, demonfiratumivit noflraium B, C. H. Hojier. Nofirum ingenium multa fu-

Pe"

perat laudati operis examinatio; id unum tarnen e re eil, ut con-fiteamur, hocce Ideaüsmi SyOema , nobis, id pro viriJi inter-pretantihus, Virium problema optime folvisfe. Vis enim quidaliud esfe poteft, ac a&io pura, nunqvam cesfanda? Illam credisfalfo proprietatem esfe ObjeStorum Reciliim; non nifi ObjeffisIdealibus ineft , iisdemque vere adfcribitur.

Qute ut magis enodata cxponantur, in fequentibus primopaucis de Idealitate disquirere, deinde ad Vires ex Idealismo tran·fcendentali accurate explicandas progredi animus eft.