ezempilo health matterss : july 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile...

10
Iminyaka eyi-16… I-SA isaqhubeka nokuhlonipha uNkosi Johnson SILWA NEZIFO, SILWA NOBUBHA, SINIKA ITHEMBA Nokunye ngaph a- kathi! – uNkosi Johnson owayey- isishoshovu sengculazi owedlula emhlabeni ngonyaka wezi-2001 eneminyaka eyi-12. Sifan a n awo w onke umunt u. Sinandl a. Sininyawo. Sing a-h amb a, singakhulum a, sinidingo njengabo b onke abantu – ungasesabi – siyefan a sonke! MAHALA UNTULIKAZI 2016

Upload: others

Post on 04-Nov-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

“Singabantu njengawe”Iminyaka eyi-16… I-SA isaqhubeka

nokuhlonipha uNkosi Johnson

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

Nokunye ngapha-

kathi!

– uNkosi Johnson owayey-isishoshovu sengculazi owedlula emhlabeni ngonyaka wezi-2001

eneminyaka eyi-12.

Sifana nawo wonke umuntu. Sinezandla.

Sinezinyawo. Singa-hamba, singakhuluma, sinezidingo

njengabo bonke abantu – ungasesabi –

siyefana sonke!

mahala

uNtulikazi • 2016

Page 2: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

IKwaZulu-Natal isiphiNde yahloNipheKa ngo-

kuthi ithwale umhlangano we-21st International Aids

Conference kule nyanga, osekungokwesibili kusukela

onyakeni wezi-2000. Uma kuya ngokwempi yokulwa

nengculazi, izinkulungwane zezithunywa zamazwe ngamaz-

we kanye nezintatheli ezisesifundazweni sethu ezizele le

nkomfa zizothola iNingizimu Afrika ehlukile futhi engcono

kakhulu uma kuqhathaniswa nangonyaka wezi-2000. Bay-

ingcosana abantu abafa ngenxa yokuthelelwa ngegciwane

lesandulela ngculaza – abantu abayizigidi ezi-2.4 ezweni

lonke sebefakwe ohlelweni lokwelashwa nge- Antiretroviral

– kanti nesibalo sezingane ezithelelwa ngonina ngenkathi

zizalwa sesicishe saqedwa.

Noma imiZamo yomhlaba yokuthola ikhambi legciwane

lesandulela ngculazi isaqhubeka, KwaZulu-Natal kuphela,

selilide ibanga eselihanjiwe ekulweni nalolu bhubhane kanye

nokunqanda ukusabalala kwalo, okuhlanganisa nalokhu:

  Ukuba nezikhungo ezingama-618 ezihlinzeka ngezidingo

zegciwane lengculazi kanye nengculazi, iningi lazo eziholwa abah-

lengikazi. Ukuqinisekisa ukuthi bonke abesifazane abakhulelwe bathola

imishanguzo yengculazi kungakhathalekile ukuthi ithini i-CD4 count

yabo. Ukwehla ngamandla kwezinga lokwedluliseleka kwegciwane

lisuka kumama liya enganeni okwasuka ema-22% ngowezi-2008

kwaya ku-5% ngowezi-2010, kwase kuya ku-1,3% njengamanje.

UMnyango Wezempilo uhlose ukwehlisa ngo-0.5% ngowezi-2018.

Ukuqaliswa kwemishanguzo ezigulini ezine-CD4 count engama-500

nangaphansi, kune-CD4 count yangaphambilini engama-350 ngapham-

bi kukaMasingana 2015, kanye nengama-200 ngaphambi kwalokho.

KuNgeKudala Nje, izwe lathatha igxathu elikhulu len-

qubekela phambili ngenkathi uMhlonishwa uNgqongqoshe

Wezempilo uDkt Aaron Motsoaledi ememezela ukuthi iziguli

ezine-HIV/AIDS azisezukunikwa imithi kuphela uma i-CD4

count yazo isiyehlile, kepha uma nje sezitholakele ukuthi

zinalo igciwane. Le ndlela yoku “hlolwa bese ulashwa” izo-

hamba ibanga elide ukuqinisekisa ukuthi abantu abanegci-

wane lesandulela ngculazi baphila impilo engcono futhi

baphila isikhathi eside. UMnyango usuthathe Ukuhlinzekwa

Kwezempilo wakusa emarenke amatekisi, okuhambisana

nokuhlolelwa phakathi kokunye Ukuthelelana Ngezifo

Ezithathelana Ngokocansi, Isifo Sofuba kanye neGciwane

Lesandulela ngculazi. UMnyango uphinde wasebenzisa

umkhankaso ka-Operation Sukuma Sakhe njengethuluzi

lokukhangisa futhi uqinisekise ukuthi omama abakhulelwe

bahambela izindawo zokunakekelwa ngaphambi kokuteta,

okusiza ngokubonakalayo ku- Prevention of Mother to Child

Transmission.Sethule umkhankaso Wokuvikeleka Okum-

baxambili, ogxile kubafundi basezikhungweni zemfundo

ephakeme esifundazweni ukuze sikhuthaze ukuziphatha

okwamukelekile kwezocansi ukuze kuqedwe ukukhulelwa

okungahlelelwe kanye nokutheleleka okusha. Ukuvikeleka

okumbaxambili kungukusebenzisa izindlela zokuhlela

umndeni zabesifazane kanye nokusebenzisa amakhon-

domu njalo nje uma kwenziwa ucansi. Lokhu kuqinisekisa

ukuvikeleka ezifweni zocansi okubandakanya negciwane

lengculazi kanye nokukhulelwa okungadingekile.

siZoKuluNgela uKwaZisa umhlaba ngohlelo i- Nurse

Initiated Management of Antiretroviral Therapy (NIMART)

oselwandise izibalo zabahlengikazi asebekwazi ukuhlaziya

imiphumela yegazi elihlolelwe igciwane lengculazi bese

beshintsha nemishanguzo uma kufanelekile. Sibonga labo

bahlengikazi ngoba sesiqalise ezinye iziguli ezingaphezu

kwesigidi emishanguzweni. Esikhathini esedlule bekungo-

dokotela kuphela abenza lo msebenzi.

KhoNa maduZe Nje sisanda kwethula uhlelo olusha

futhi oluthokizisayo lokusabalaliswa kwemithi yezifo ez-

ingalapheki ezigulini ezindaweni eziseduze namakhaya

azo, ezindaweni zomphakathi njengamasonto, amahholo

omphakathi kanye nezikole. Lolu hlelo lwaziwa ngokuthi

i-Central Chronic Medicine Dispensing and Distribution (CC-

MDD). Ngenxa ye-CCMDD, iziguli seziyakwazi ukonga imali

yezindleko zokuhamba kanti lokhu kunciphisa amathuba

okuthi iziguli zingayithathi imithi yazo. Lokhu futhi kusho

ukuthi sizokuba neziguli eziyingcosana eziphathwa futhi

zibulawe yizifo ezingalapheki.

 NjeNgoba KuboNaKala kulesi sithombe sokuzuziwe,

iNingizimu Afrika kuningi ezoziqhenya ngakho uma sekufika

isikhathi sezithunywa zezwe ukuthi zikhulume. Noma kunja-

lo, muningi umsebenzi okumele wenziwe ukunciphisa isiba-

lo sabathelelwa yigciwane lesandulela ngculazi, ikakhulukazi

emantombazaneni kanye nezintombi. Njengohulumeni

siyayandisa imizamo yethu kulokhu. Le mizamo ihlanganisa

umkhankaso we “Anti-Sugar Daddy/Blessers futhi silindele

ukubona imiphumela yayo yonke le mizamo.

INkosi Inibusise!

LungaLinda ucansi. gxila emfundweni.

UNGALUVUMI UCANSI. VUMA IKUSASA.

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

Umyalezo ovela ku

MEC WezeMpilo e-KZN,

uDkt Sibongiseni Dhlomo

Page 3: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

UMyALEZo oVELA KUNDUNANKULU Umyalezo ovela kuNdunankulu wase-KZN, uWillies Mchunu

INGqUNGqUthELA yENGCULAZI UNgqongqoshe Wezempilo e-KZN, uDkt Dhlomo engqungqutheleni yengculazi eThekwini

UKUSUSA UKUbA yIhLAZo KWENGCULAZI Izwi lomphakathi liyadingeka ukuqeda ukuba yihlazo kwengculazi

UKUKhULA NENGCULAZI Intsha: Iphethe ukhiye wesizukulwane esingenangculazi

AMALUNGELo AbANtU AbANEGCIWANE LENGCULAZI/INGCULAZI Unegciwane lengculazi? Yazi amalungelo akho

o-SUGAr DADDy Ukwenqaba kusho Ukuvuma ikusasa eliqhakazile

IZINDAbA ZEZEMpILo E-KZN Ezakamuva ezivela eMnyangweni Wezempilo

UKUqWAShISA NGEMpILo yENGqoNDo Kuyenyuka ukugula ngengqondo kubantu abasha

USUKU LoMhLAbA LE-hEpAtItIS Kungcono ukugwema kunokwelapha

UN

tU

LIK

AZ

I 201

6

Sinike uvo lwakho, noma usitshele ukuthi ucabangani ngalo magazini! P O Box 25439, Gateway, 4321, UCINGO-031 825 6790. I-EMAIL: [email protected] ILUNGELO LOBUNIKAZI

Konke okushicilelwe kulo magazini kuyilungelo le-Ezempilo… Health Matters futhi kungase kuphinde kukhiqizwe futhi kusakazwe mahhala ngezinjongo zokufundisa kuphela.

Zonke izikhangiso ezikulo magazini akukona ukuthi zisekelwa ngokusemthethweni uMnyango Wezempilo Wase-KZN, uMasipala WasEthekwini noma Ezempilo Health Matters

Imifanekiso esetshenziswe kwEzEmpilo eyokucacisa kuphela, ayiqondile ukuveza abantu bangempela futhi ayimele lokho okuqukethwe ushicilelo.

NGEMpILo yENGqoNDo

UKUKhULA NENGCULAZI I-hEpAtItIS

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

INGqUNGqUthE-LA yENGCULAZI

I Ningizimu Afrika kanye neTheku ngokukhet-

hekile, liyazithoba ngokwethenjwa ukuba

liphinde lisingathe ingqungquthela yomhlaba

yeNgculazi ezoba ngale nyanga kusukela ziyi-18

kuya zingama-22 kuNtulikazi.

Lokhu kukhomba ukubuya okwesibili eThekwini

ngoba ingqungquthela yokuqala yayingonyaka

wezi-2000. Kithina kukhombisa izinga lokweth-

enjwa kwethu yi-International Aids Society,

ikakhulu ekusingatheni imicimbi namabhizinisi

amakhulu ngalolu hlobo. Ukuphinda sisingathe

ingqungquthela kuzokhuphula izinga lethu

ku- Business Tourism Destination Management

bese kuqinisa isithunzi sethu njengedolobha eli-

nezindawo ezisezingeni eliphezulu zokusingatha

imihlangano, imibukiso nezingqungquthela zom-

hlaba. Impatho esinayo isibeka ezingeni eliphezulu

emhlabeni jikelele.

Ukubhidela ukusingatha imicimbi emikhulukazi

emhlabeni njengeNgqungquthela Yomhlaba

Yengculazi kungumsebenzi omkhulukazi ngoba

kungajika noma nini. Lokhu kungabangwa uku-

thi amazwe asuke nawo ebhidile abeka izithiyo

eziningi ezingenza singawusingathi lowo mcimbi.

Ngisalukhumbula kahle uhambo esaluhamba

njengezwe ukuze sikwazi ukusingatha uMdlalo

Wendebe Yomhlaba yezi-2010. Ngiyikhum-

bula kahle injabulo eyaba khona ngesikhathi ku-

menyezelwa ukuthi iNingizimu Afrika yiyona ezos-

ingatha indebe yomhlaba. ingqungquthela Yom-

hlaba Yengculazi isibuyisela lapho esiziqhenya

khona ngokusingatha umcimbi osezingeni

lomhlaba wonke.

Sihalalisela ithimba elisebenze kakhulu kule

bhidi, uMnyango kaZwelonke Wezempilo, i-Na-

tional Convention Bureau, i-Durban KwaZulu-Natal

Convention Bureau, uphiko olukhethekile lweZo-

kuvakasha KwaZulu-Natal olugxile ku-Business

Tourism Destination Management oluxhaswa

uMasipala waseThekwini kanye noMnyango Wezo-

kuthuthukiswa Komnotho.

Okwesibili, sibonga kakhulu i-International

Aids Society ngokubona kulifanele izwe lethu,

ikakhulu iTheku ukuba liphinde lisingathe lo

mcimbi okungakaze kube nezwe eliwusingatha

kabili. Abantu abangaphezu kwezi-18 000 abasuka

emazweni angaphezu kwe-180 kanye nenqwaba

yezintatheli kubandakanya nabemithombo yezo-

kwazisa emhlabeni jikelele bazoza eThekwini kule

ngqungquthela. Kuningi okuzobe kwenzeka eThe-

kwini ngalesi sikhathi.

Thina okumele sikwenze ukuba siqinisekise uku-

thi izivakashi zethu sizamukela ngezandla ezifudu-

mele. Amahhotela eThekwini asebhukhiwe onke

ngenxa yale ngqungquthela. Izindawo ezithandwa

yizivakashi sezikulungele ukumumatha umthamo

omningi ngalesi sikhathi. Yithuba labo bonke

abasembonini yezokuvakasha ukuba basimele

kahle. Le ngqungquthela izoletha intuthuko

emabhizinisini hhayi kuphela manje kepha nang-

esikhathi esizayo ngoba bakhona abazobe beze

engqungqutheleni bese befisa ukubuye beze se-

bezivakashela nje.

Kulindeleke ukuba le ngqungquthela inge-

nise umnotho obalelwa ezigidini ezingama-700.

Nangaphezu kwalokho iyoshiya umaka omkhulu

ngokuthi iNingizimu Afrika kanye neKwaZulu-

Natal embhidlangweni wayo wokulwa negciwane

lengculazi kanye nengculazi kuyokhonjiswa

kuma-ejensi anjengo-CAPRISA, okuyi-ejensi yoc-

waningo ehamba phambili emhlabeni jikelele kulo

mkhakha.

UM

yALE

Zo

oVE

LA K

UN

DU

NA

NK

ULU

“ITheku liyaziqhenya

ngokubuye lisingathe in-

gqungquthela yengculazi”

– UNdunankulu Mchunu

Ngifisa ukugcizelela ukuthi “konke kusezandleni zenu”

ukuphumelelisa amathuba azolethwa yile ngqungquthela

kuyo yonke imikhakha.

okuqukethwe

Siyababonga laba abalandelayo ababe neqhaza:UMNYANGO WEZEMPILO E-KZN: UPHIKO LWEZOKUXHUMANA

U-ZOHRA MOHAMED TEKE (UMHLELI)

THANDI ZULU

THEMBA MNGOMEZULU

sARA AULD

DR GUGU MAZIBUKO

IZITHOMBE: shutterstock.com

Page 4: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

ING

qU

NG

qU

th

ELA

yE

NG

CU

LAZ

I

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

ISIZUKULWANE ESINGENANGCULAZI SISEZANDLENI ZENU! yIbA WUShINtSho oFISA UKULUboNA.

Isukaphi i-KZN?

INGQUNGQUTHELA YENGCULAZI 2016 UkUbHEkA ImpUmELELo YETHUYisikhathi sokukhombisa umhlaba yonke imizamo yethu yokulwa negciwane. Yisikhathi sokubheka lokho osekuzuziwe, okungazuzwa nokusamele kwenziwe. Okunye esesiphumelele kukho kubandakanya lokhu:

Abantu baseNingizimu Afrika abayizigidi eziyi-18 abahlola bazi isimo sabo ezinyangeni eziyi-18 ngomkhankaso i-HCT.

Namuhla abantu baseNingiz-imu Afrika abayizigidi eziyi-10 bahlola minyaka yonke.

Ukufa okubangwa yingculazi eNingizimu Afrika kwehla kusuka ema-320 000 ngowe-zi-2010 kwaya ema-140 000 ngowezi-2014, ukwedluliseleka kwegciwane lisuka komama liya ezinganeni kwehle kusuka ezi-70 000 ngowezi-2004 kuya ngaphansi kwezi-7 000 ngowezi-2015.

Abantu abaphila negciwane kanye nabasohlelweni lokudla imishanguzo sebephila kade.

Ngohlelo i-Nurse Initiated and Man-aged Antiretroviral Treatment abantu sesohlelweni lokudla imishanguzo isikhathi eside.

Izindawo eziseduze nalapho kusebenza khona abantu abadla imishanguzo yezifo eziyisimbelambela ngenxa ye- central chronic Medicines dispensing and distribu-tion (CCMDD) oluqinisekisa ukuthi iziguli azisami imigqa emide zilinde imithi.

Kunamaqembu eMpilonde aseka labo abadla imishanguzo bese beseka nabanye

Bangaphezu kwesigidi abantu base-KZN abadla imishaguzo bese beba yizigidi ezi-3.4 iNingi-zimu Afrika yonke.

IZINsELELo EZIsEkHoNANakuba inkulu impumelelo ekhona ekuguquleni igciwane lengculazi nengculazi, kepha zisekhona izinselelo onke amazwe abhekene nazo ekub-hekaneni nobhubhane. Ingqungquthela Yengculazi izohlanganisa bonke ongoti bemikhakha eyehlukene ukuba basebenzisane ekubhekaneni nezin-selelo ezibandakanya:

1 Uhhafu wokutheleleka oku-sha ngegciwane kwenzeka kubantu abasengcupheni.

2 Iningi lezingane kweziyizigi-di ezi-2.5 eziphila negci-wane lengculazi, aziyitholi

imishanguzo ngenxa yokungahl-olwa nokungelashwa.

3 Abesifazane kuseyibona abaningi abanegciwane lengculazi- esub-Saharan

Afrika bathi ababe ngama-60% kubantu abadala abaphila negciwane.

4 Isaqhubeka imithetho ekhuthaza ukucwaswa evimba ukugwema noku-

nakekelwa kwalabo abaseng-cupheni yokuthola igciwane okubandakanya izitabane, abadla izidakamizwa ezijovwayo kanye nabaqwayizi.

5 Kusadinga ukuba kwenziwe ucwaningo olunzulu oluzoholela

ekutholakaleni komgomo kanye nekhambi lokwelapha igciwane lengculazi.

Isamba sobhubhane lwegciwane lengculazi kubantu besifazane nezingane, 2014

Isilinganisosamba sabesifazane (15+)

abaphila negciwane lengculazi

EMHLABENI: 17.4 wesigidi

EsAr: 10.3 wesigidi 60%

EsAr: 940 000

EMHLABENI: 1.5 wesigidiIsilinganisosamba sabesifazane abakhule-

lwe abanegciwane lengculazi 64%

EsAr: 1.6 wesigidi

EMHLABENI: 2.6 wesigidiIsilinganisosamba sezingane (<15)

eziphila negciwane lengculazi 61%

EsAr: 93 000

EMHLABENI: 220 000Isilinganisosamba sezingane (<15)

ezisandakuba negci-wane lengculazi 43%

EsAr: 74 000

EMHLABENI: 150 000Isilinganisosamba sezingane (<15)

ezibulawa yizifo ezi-hlobene nengculazi 49%

I KwaZulu-Natal isiyenze uguquko ob-hubhaneni oluyigciwane lengculazi nengculazi, impumelelo okumele wonke umuntu waseNingizimu Af-

rika aziqhenye ngayo. Nakuba umbhidlango wokulwa nalesi sifo ungakapheli kepha njengezwe, ikakhulukazi njengesifundazwe siwukhombisile umhlaba ukuthi lokhu kuy-enzeka uma sisebenza ngokubambisana.

Sesingabahlinzeka ngemishanguzo

kubantu abaningi ukwedlula bonke emh-labeni, abantu abanegciwane lengculazi kanye nengculazi sebephila isikhathi eside. iNgCulaZi ayisesoNa isigwebo soKuFa!

Njengoba umhlaba uzogxila eThekwini ngale nyanga ngesikhathi sengqungquthe-la yeNgculazi, kusinika ithuba njengeNin-gizimu Afrika ukuba sixoxe izindaba zethu zokulwa neNgculazi.

Source: UNAIDS 2014 HIV and AIDS estimates, July 2015

Page 5: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

UK

US

US

A U

KU

bA

yIh

LAZ

o K

WE

NG

CU

LAZ

I

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

UNkosi Johnson washiya umaka…“Sinakekeleni bese nisamukela – singabantu sonke. Siyefana nani. Sinezandla. Sinezinyawo. Singa-hamba, singakhuluma, sinezidingo njengani – ningasesabi – siyefana!”

N gala mazwi anamandla, em-inyakeni eyi-16 eyedlula, uN-kosi Johnson osadlula emhlabeni,

wayeseneminyaka eyi-11 ngenkathi eshukumisa umhlaba ekhuluma ngempilo yakhe. Wayechaza impilo njengomuntu owayenengculazi ecela nabantu ukuba ba-bamukele. Ngebhadi, isishoshovu esincane sedlula emhlabeni kepha sashiya umoya wokulwa nesifo osekhona nanamuhla kulabo abahaqwe yingculazi.

UJohnson, njengezinkulungwane zez-inye izingane ezizalwe omama abanegci-wane lengculazi, wasuleleka ezalwa wabe esephila impilo yakhe elwa nesifo. Lalin-gekho ithemba ngezingane ezinjengaye ngaleso sikhathi – kepha izinto sezishint-shile namuhla eNingizimu Afrika, njen-goba izwe seliphumelela ukwelapha isifo, okwenza kucace ukuthi singaba khona isizukulwane esingenayo ingculazi.

ImIsHANGUZo YEGCIwANE LENGCULAZI kUbo boNkE AbAsENINGIZImU AfrIkA AbANEGCIwANEInqubekela phambili eNingizimu Afrika eyokuthi kusukela ngoMandulo 2016, wonke umuntu onegciwane lengculazi uyonikwa imishanguzo kungabhekiwe i-CD4 count yakhe.

Uma abantu sebethola ukwelashwa okufanele, ngeke besathelela abanye, okuyokwehlisa amazinga okuthelelana, lokhu kuyobamba iqhaza ekwakheni um-phakathi ongenangculazi – igxathu elikhulu ekwakheni ikusasa elingenangculazi bese kufezekiswa iphupho likaJohnson!

UK

UK

hU

LA N

EN

GC

ULA

ZI

Ukukhula emphakathini ongenangculaziKonke Kusezandleni Zabantu Abasha

AbEsIfAZANE AbAsEbAsHA bAsENGoZINI kAkHULUUkuze sibe khona ngempela isizukulwane esingenangculazi, kumele abantu abasha baziphathe ngendlela efanele kwezocansi. Abesifazane abaseminyakeni eyi-15 kuya kwengama-25 yibona abasengozini kakhu-lu yokuthola igciwane, ngakho uhulumeni ucwaninga izindlela eziningi zokwehlisa amazinga okutheleleka okusha kwabantu abasha. Kepha, umyalezo onqala owokuthi abantu besifazane abasebasha kumele balwenqabe ucansi olungavikelekile, futhi kube yibo abazikhethela ukusebenzisa ikhondomu.

UkUvImbA UkUsAbALALA kwEGCIwANE LENGCULAZIKubalulekile ukuba nempilo enhle kwezocansi, njengoba izinkulungwane zabantu zitheleleka ngegciwane lengculazi minyaka yonke. Ukungalwenzi nhlobo ucansi kuseyikho okubalulekile. Uma kwen-

AKUNGAbI NAKUthELELEKA oKUShA, AKUNGAFI MUNtU NGEGCIWANE LENGCULAZI/INGCULAZI.

NGoKUbAMbISANA SINGAKWENZA LoKhU!

zeka iphutha kumele kuxoxwe ngokuset-shenziswa kwamakhondomu. Igciwane lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane lengculazi uma benza ucansi nomuntu onegciwane lengculazi. Ngaleso sizathu, abantu abasha kumele bakhuthazwe ukuba bangalwenzi ucansi baze bakhule ngokwanele – sebe-qede imfundo yabo.

okwENZEkAYoIgciwane lengculazi/Ingculazi isifana nesifo esiyisimbelambela emazweni amaningi omhlaba asezingeni lokuqala, abagulayo sebeyakwazi ukuba ngabanempilo. INin-gizimu Afrika nayo ayizibekile phansi futhi kuyiqiniso ukuthi singabona okufanayo nakuleli zwe kepha kumele wonke umuntu abambe iqhaza ekugwemeni ukuthola igciwane lengculazi, asheshe athole imis-hanguzo – kungenzeka.

Abantu abaningi bahlulela izifo ezithile ezinjengegciwane lengculazi kanye nesifo sofuba (tb), bekholelwa ukuthi zipha-tha abantu abathile. Kweminye imiphakathi, uma kuzwakala nje ukuthi umuntu othile unegci-wane lengculazi, ube eseband-lululwa ngumphakathi ngenxa yokungazi ngesifo. baba nokwe-saba ukuthi uma bethinta lowo muntu onegciwane lengculazi, igciwane liyosabalala – okunga-manga aluhlaza!

omunye Akafundise omunyeUkufundisa umphakathi ngegciwane lengculazi nokuthi ledlula kanjani kungukuqeda ukuba yisici kwalo. Izifo ezihlobene negciwane lengculazi zinge-lapheka, okwenza abantu baphile kade.

Abantu abanegciwane lengculazi kanye nengculazi badinga amaqembu abese-kayo. Lawo maqembu angaba yizwi labo emiphakathini lapho engafundisa khona abantu ukuthi igciwane lengculazi linga-phenduka isifo esilawulekayo ngokwe-lashwa ngemishanguzo yalo. Amaqembu asekayo angasiza abantu abanegciwane lengculazi ukuba banakekele impilo yabo ngokwazi ukuthi bangaligwema kan-jani bese bethola ukwelashwa okufanele kwezifo ezingosomathuba.

Amaqembu asekayo egciwane lengcula-zi afundisa amalungu emindeni noma abathandiweyo ukuthi unakekelwa kanjani umuntu ophila negciwane lengculazi kanye nengculazi, ban-ganikwa kanjani ukudla okunom-soco, ukuqinisekisa ukuthi bayidla ngendlela imithi yabo kanye nokuba nenhlanzeko.

Abazali, othisha kanye na-baholi benkolo baneqhaza okumele balibambeImfundo iqala ekhaya. Zinike isikhathi ukhulume nomndeni wakho ngegciwane lengculazi kanye nengculazi. Uma unent-sha, khuluma nangalezi zihloko:

Ukwenza ucansi oluphephile nokun-galwenzi nhlobo

Lisabalala kanjani igciwane lengculazi kanye nengculazi futhi alisabalali kanjani

Ukubaluleka kokwazi isimo sakho segciwane lengculazi

Ukubaluleka kokugxila emfundweni kuqala

Othisha bangasebenzisa am-athuba emaklasini ukukhuluma ngokubandlululwa bese begxila ezinkingeni nasezithiyweni labo abanegciwane lengculazi abahlan-gana nazo, nokuthi kungenziwani ukuze labo bantu bangacwaswa.

Ngokubambisana kunganqotshwa ukuba nesici kwegciwane lengculazi nengculazi

ukuze wonke umuntu aphile kade!

HLoLANgokufundiswa, imiphakathi ingabamba iqhaza elisemqo-ka ukuguqula indlela abanye ababuka ngayo, kususwe ukunganaki bese kub-hekwana nokwesatshwa kwegciwane lengculazi kanye nengculazi. kukhuthazwe abantu emphakathini ukuba bazi isimo sabo segciwane lengculazi. kubanjiswane ukuze bonke abantu basazi isimo sabo uma kunemihlan-gano, emabandleni kanye nokuvakashela izikole. Uk-wazi isimo sakho kunamandla okukwenza ubhekane nezem-pilo bese kushintsha nendlela yokuziphatha enobungozi.

Liyadingeka izwi lomphakathi ekungavumini ukuba igciwane lengculazi lenziwe isici

Ukubambisana ekuqedeni ukuba yisici kwegciwane

Page 6: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

Ingqungquthela yengculazi kumele ile-kelele ukuphikisana no sugar daddy

AM

ALU

NG

ELo

Ab

AN

EG

CIW

AN

E L

EN

GC

ULA

ZI/

ING

CU

LAZ

I

UMA UNEMINyE IMIbUZo NGEGCIWANE LENGCULAZI/INGCULAZI UNGAFoNELA LE NoMboLo yAMAhhALA

ZIKhAthI ZoNKE 0800-012-322

E nye yezindaba ezihamba phambili engithemba ukuthi izogcizelelwa emhlanganweni i-21st International

Aids Congress, ozobanjelwa eThekwini kule nyanga, isidingo sokuthi abantu bahlolelwe igciwane lesandulela ngculazi, ukuze bazazi ukuthi bami kuphi.

Ucwaningo lusitshela ukuthi amantom-bazana aphakathi kweminyaka eyi-15 kuya kwengama-24 akumaqembu abantu aban-amathuba amaningi okuhlaselwa igciwane lesandulela ngculazi kanye nengculazi. Kanti lokhu kubangelwa kakhulu ucansi olwenziwa ngabantu abangesibo ontanga okuphakathi kwabo kanye namadoda amadala. Ngakho-ke, ngingaze ngiqinise ngiphakamise ukuthi le nkomfa kufanele, phakathi kokunye, inxuse bonke o-Sugar Daddy, lokhu okubizwa ngama-“blessers”, ukuthi bake babheke bajule emiphefu-mulweni yabo, bake bavuselele onem-beza babo bese beyeka ukubhozomela amantombazane amancane, ahlwempu futhi abuthaka befuna ucansi.

Siyathemba futhi ukuthi amantomba-zane ethu kanye nezintombi zisizwe lesi sicelo sethu. Uma sivumela lolu bhememe lokucekelwa phansi kwempilo yabasha ngamadoda amadala angenanembeza,

NguNgqongqoshe Wezempilo KwaZulu-Natal, uDkt sibongiseni Dhlomo

imizamo yethu yokulwa nalolu bhubhane lokusabalala kokuthelelana ngegciwane lesandulela ngculazi, ngeke kuze kuthele izithelo esizifunayo zesizukulwane esin-genalo igciwane lesandulela ngculazi. Futhi nje ngeke sikwazi ukukuvumela lokho. Sesiyazi manje ukuthi kulokhu kuxhumana okuyingozi no-Sugar Daddy, abesifazane abasebasha bathola imali engasetshen-ziselwa izidingo ezinjengokudla kanye nemali yesikole. Kulaba bantu abasha, izinto abazithenga ngale mali zingayenza impilo ibukeke iyinhle futhi imnandi. Kepha iqiniso ukuthi lokhu okwesikhashana nje.

Okusabisayo nokufihliwe ngalobu budlelwane obunokuxhaphazana phakathi, ukungabi namandla kwabesifazane abasebasha okuxoxisana ngezindlela zokwenza ucansi oluphephile nalabo Sugar Daddy abadala futhi abanemali – kanye nemiphumela enqala lokhu okuba nayo empilweni yabesifazane ngokuhamba kwesikhathi.

Uhulumeni uhlale egqugquzela ukuz-ithiba kwezocansi isikhathi eside kangan-galokho umuntu engakwazi – kuze kube umuntu usekulungele ngokwasemzimbeni nangokwasemqondweni ukubhekana nemiphumela yalokho. Kulabo abangeke

bakwazi ukuzithiba kwezocansi, sikhuthaza ukuthi basebenzise Ukuvikeleka Okumbax-ambili, okuncoma Ukusokwa Kwabesilisa Ngodokotela kanye nokusebenzisa amajazi abakhwenyana zikhathi zonke uma kuba nokuthintana kwezocansi kwabesilisa; bese kuhlanganiswa kanye nokusetshen-ziswa kwezindlela zokuvikela ukukhule-lwa kwabesifazane. Lokhu kuqinisekisa ukuvikeleka kukho kokubili ukuthelelana ngezifo ezithathelwana ngocansi - okuh-langanisa negciwane lesandulela ngculazi – kanye nokukhulelwa okungadingeki.

Okuqaphelekayo, uMnyango Wezempilo KwaZulu-Natali ngonyaka odlule wethule umkhankaso wezempilo i-Adolescent and Youth User-Friendly. Inhloso yalo mkhanka-so ukuguqula indlela yokucabanga yabase-benzi abathile bezempilo abanokwahlulela abantu abasha abavakashela izikhungo zezempilo befuna ukusizwa ngokwezem-pilo kwezokuzala.

Ukuze abantu abasha, abayikusasa laleli zwe, bachume, sidinga ukuqeda em-phakathini wethu lolubhubhane lo Sugar Daddy. Lesi yisimemo kuwo wonke ama-doda ukuba asukume athi, ‘Ngeke egameni lethu kudlalwe ngezingane ezihlwempu kanye nezingakwazi ukuzilwela!’

INingizimu Afrika inoMthethosivivinywa Wamalungelo oqinise-kisa amalungelo awo wonke umuntu, kepha labo abaphila negciwane lengculazi kanye nengculazi basabandlululwa ngenxa yokunganaki kanye nokwesatshwa kwesifo.

L olu hlobo lokubandlululwa lunomthelela ongemuhle empil-

weni yabagulayo kanye nemindeni yabo, abalahlekelwa yimiholo noma bangemukelwa emiphakathini yabo. Umphumela kube ukuthi labo abadinga usizo kakhulu bazithole bengahlomuli ekufundisweni, ukwelulekwa, ukwelash-wa noma unakekelo ngoba amalun-

gelo abo esenyathelwe abanye abantu abangenakho ukubabekezelela.

Yazi Amalungelo AkhoNgaphansi koMthetho Wokuqasha Ngokulinganayo ka-1998, akekho okumele abandlulule umqashwa ngenxa yesimo sakhe segciwane lengculazi. UMthetho ubuye uvimbe

umqashi ukuba angahloli umqashwa ehlolelwa igciwane lengculazi ngaphandle kwemvume yomqashwa.

Abasebenzi basezindlini bayizisulu kakhulu ngoba bayaxoshwa ngoba benegciwane lengculazi. Iningi labo liqashwe ngokungemthetho bengenamihlomulo enjengomshuwalense wokungasebenzi, okungenza kube nzima ukuba basebenzise imithetho yabasebenzi ebekelwe ukuba ibavikele.

Uma uphila negciwane lengculazi kanye nengculazi unelungelo loku:

o-S

UG

Ar

DA

DD

y

KhumbuLA!

Izingane ezinegciwane

lengculazi zivumelekile

ukuya kunoma yisiphi

isikole futhi ngeke zinga-

mukelwa ngoba zinegci-

wane lengculazi

Ukwelashwa nokunakekelwa ezikhungweni zethu zezempilo nezenhlalakahle

Ukuphathwa ngenhlonipho Ilungelo lobumfihlo

nokuhlonishwa kwesithunzi Ukuphila ngaphandle kodlame

nokwesatshiswa Ukuhlinzekwa ngokufanayo

kwezidingo ezinjengamanzi, ezenhlanzeko nogesi

Ukudla, unakekelo lwezempilo nomshuwalense wezempilo

Izidingo zomphakathi, ezezindlu Imfundo, amathuba alinganayo

Nosizo kwezomthetho.

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

NGINEGCIWANE LENGCULAZI +

NGINELUNGELO LEMFUNDO

iSiT

Ho

mBE

sise

tshe

nzis

elw

e lo

lu sh

icile

lo k

uphe

la: s

hutt

erst

ock.

com

Akukho ukucwas-wa akukho uku-bandlululwa

UcWANINgo LAKWA cAPrIsA LUvEZA LoKHU:

Ngenkathi amantombazane epho-

thula ibanga le-12, cishe amaphesenti

ayisi-7-10 awo anegciwane lesan-

dulela ngculazi, kepha abafana balokhu

bengenalo igciwane lesandulela ngculazi.

Ucwaningo lathola ukuthi lokhu kungenxa

yokuthi amantombazane athelelwa

ngamadoda amadala alala nawo.

Ngenkathi amantombazane eqala enyu-

vesi, amaphesenti ayi-10 ala mantom-

bazane asenegciwane lesandulela

ngculazi, ucwaningo luyaveza.

Ngenkathi eqeda iqhuzu le-Honours nge-

muva kweminyaka emine, sekunama-

phesenti angama-25 asebenegciwane

lesandulela ngculazi phakathi kwabo

bobabili abafana namantombazane,

okusho ukuthi sebethelelene.

Page 7: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

UNgqongqoshe uDhlomo uncome abasebenzi basemakhazeni

njengamaqhawe angaqhakanjisiwe kwezempilo

UNgqoNgqoSHE wEzEmpilo kwa-zUlU-NaTal, UDkT DHlomo uncome bonke abasebenzi basemakhazeni abasebenza ngokuzikhandla kuso sonke isifundazwe njengoba bengam-aqhawe afihlekile emkhakheni wezem-pilo.

Ekhuluma emcimbini obusesifun-deni UThukela ngasekuqaleni kwale nyanga ngesikhathi kuphela iminyaka eyi-10 selokhu uMnyango wathatha Ezamakhaza ku-SAPS. UNgqongqoshe uDhlomo wathi nakuba zisekhona izinselelo ezinjengokubuye kwentuleke amathuluzi athile kepha lokhu kumele kushayelwe ihlombe.

Uchaza abasebenza kwezamakhaza njengeqembu labantu “abasebenza ngokukhulu ukuzikhandla,” ebe ebacela ukuba bangawakhohlwa amandla omkhuleko ekunqobeni izin-selelo ezihambisana nomsebenzi wabo.

“Enye yezinto enenze naqhubeka nokuyibamba ukholo eninalo. Asikho isamba semali esingalingana nom-sebenzi eniwenzayo. Niyobongwa nasezulwini,” esho.

Uchaza uphiko lwezamakhaza njengolubucayi kakhulu eMnyangweni kanye nolwezezimo eziphuthumayo. “Uma kukhona okungahambi kahle kule mikhakha, singaba nenkulu inhlekelele.”

Selokhu saluthatha lolu phiko lu-1 kuNhlangulana 2016, uMnyango usu-wakhe amakhaza amasha; walungisa amadala; wathatha izinqumo ngeza-basebenzi; okubandakanya nokubheka amakhono abo, ulwazi abanalo; kanye nokuqinisekisa ukuthi akukho ukuphaza-miseka ngesikhathi uphiko luthathwa.

Namuhla uMnyango unezikhungo zamakhaza ezingama-36 ezisebenzayo; eziyisishiyagalombili ezisezingeni eliph-ezulu; ezingama-24 ezisesemagcekeni akwa-SAPS kepha eziphethwe umnyan-go; ezine ezisemagcekeni ezibhedlela; ezimbili zalezi – isePhoenix kanye naseMgungundlovu – ezamukela im-izimba engama-409 kanye nabasebenzi abangama-439 abazilandayo nabab-hekelela yona imizimba.

UNgqongqoshe uDhlomo wacela bonke abasebenza kwezamakhaza uku-ba basebenzise uhlelo olukhona lwe- Employee Assistance Programme ukuze bamelane nezinselelo ezihambisana nomsebenzi wabo. UNgqongqoshe uDhlomo onediploma ku-Forensic Pa-thology ayizuza e-College of Medicine South Africa, uthi uthando lwakhe lwa-

UNgqoNgqoSHE wEzEmpilo E-kzN, UDkT DHlomo ngasekuqaleni kwale nyanga umangaze isiBhedlela iMadadeni ngesikhathi etheleka engalindelwe.

UNgqongqoshe uxoxe nabasebenzi bezempilo kanye neziguli wabe esevakashela igumbi lezingane

nelabagulayo, wathola isibhedlela sisebenza kahle futhi sihlanzekile.

“Akumele isibhedlela sibe sesimweni esihle kuphela uma kuzofika ubuholi. kumele sihlale sisesimweni esihle njalo nje, ngisho singekho. Kungijabulisile engikubone namuhla esiBhedlela iMadadeni,” engeza.

lo mkhakha lwakhuthazwa abasebenzi bezamakhaza ezinhlekeleleni ezimbili ezenzeka eminyakeni embalwa edlule – ingozi yebhasi eyabulala izintombi zibuya emhlangeni kwaNongoma kanye nengozi yeloli ePinetown lapho kwashona khona abantu abangama-34.

Wathola ukuthi ubuhlungu obuzwiwa imindeni yabasesimweni esibucayi bese beshona kuba nzima kakhulu kwabanye – wathi kumele kushintshe lokhu.

“Ngesikhathi ngibizwa ukuba ngizosiza emakhazeni asePinetown, ngaqale ngangabaza. Kepha sengizwe ngalokho abasebenzi bezamakhaza abadlule kukho endaweni yenhlekelele e-Pinetown, ngathatha isinqumo ngale-so sikhathi sokuba ngiqeqeshwe kulo mkhakha. Ingxenye yami yokwenza le diploma kwakungukungena ezicathul-weni zalaba bantu. Uma ngiyoqaqa umzimba ePinetown, ngicabanga

labo bantu abenza lo msebenzi nsuku zonke.”

Esekhuluma nabasebenzi, uN-gqongqoshe uDhlomo wathi: “Kumele niqhubeke nizikhulekele ukuze nikwazi ukuphila. Ababaningi abantu aban-gaphila kulo msebenzi wenu. Kumele nivuke namandla amasha, nisondelane noMdali nithole ukuphaswa nguye. Kumele nizakhele umdlandla wokuse-benza. Ngithokoza kakhulu ngokuthi nakuba zikhona izinselelo kepha nibeka phambili imindeni eshonelwe.

“Nibhekana nalolu sizi…imizimba esiyonakele… nsuku zonke. Kepha aninakuzikhethela. Kunezinselelo, akumnandi ukukubona, kepha nikubo-na nsuku zonke. Ngibone kubalulekile ukuba ngize namuhla ukuzonibonga.”

UDhlomo wazibophezela ekuqhubek-eni nokubhekelela nokuthuthukisa abasebenzi bezamakhaza.

UNgqongoshe uDhlomo uvakashele iSi-

Bhedlela iMadadeni

Page 8: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

lokho ongakwenza uma unesifo esithathelwana ngocansi

Page 9: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

IZImpAwU okUmELE UZIbHEkEUma kunomuntu omaziyo owenza okungajwayelekile noma umama abonakale engajabulile ngengane yakhe, bheka lezi zimpawu ezilan-delayo zesifo sengcindezi:

Ukungenami, ukuba nexhala Ukuphelelwa yithemba

nokucabanga okubi kodwa Ukucasuka kalula nokungabi

mnandi Ukuzizwa unecala noma

ungenasizo lwalutho Ukungabi namdlandla

walutho okubandakanya nocansi

Ukuhlala njalo ukhathele Ukungakwazi ukulalelisisa,

ukukhumbula imininingwane nokuthatha izinqumo

Ukuqwasha noma ukulala ngokweqile

Ukudla ngokweqile noma ukungakuthandi ukudla

Ukufuna ukuzibulala/ukuzama ukuzibulala

Ngokugula kwengqondo

U INgabe Ukugula kwengqondo kuyisifo?

Ukugula kwengqondo kusesatshwa futhi akuqondwa ngabantu abaningi, kepha ukukwazi nokukuqonda kuyokwenza ubhekane nakho ngaphandle kokwesaba bese ufundisa nabanye emphakathini wakho ukuze wonke umuntu abe nolwazi bese kusizakala labo abanenkinga. Ngaleyo ndlela sakha imiphakathi eqinile.

Abantu abanokugula kwengqondo “abahlanyi” futhi “abathakathiwe”. Badinga

usizo lwethu nokuthi sibaqonde. Iningi labantu abadinga lolu sizo bayasifihla isimo sabo ngoba benamahloni, benokuph-oxeka nokwesaba ukuhlaselwa uma bevuma ukuthi banokugula kwengqondo. Ngaphandle kokuqonda nosizo lwethu, labo abanokugula kwengqondo, bayoyifi-hla inkinga yabo, ikhule bese kuba yingozi kubo nasemphakathini wabo.

UTHi BEwazi? ama-73% okugula kwengqondo ahlala engahlonzwan-ga, engelashwanga futhi engasizwa?

U kuhlonzwa kwelash-we kanjani ukugula

kwengqondo?

Umsebenzi wezempilo uyokwedlulisela kuchwepheshe ukuze uphinde uhlolwe bese kuqinisekiswa ukuthi unakho ngempela yini ukugula kwengqondo. Kuyoya ngesimo, ukwelashwa kungafaka imithi noma ukwelulekwa noma kokubili. Uma kunokulawulwa okufanele, izimpawu zokugula kwengqondo zingehla, bese ogulayo aphile impilo eyejwayelekile.

q Ukuguqula indlela umphakathi obuka

ngayo ukugula kwengqondo

Ukuphikisa okukholwa ngabaningi, labo abanokugula kwengqondo abanalo udlame nobungozi. Esikhundleni salokho, badinga ukuba sibaqonde bese sibeseka, singabesabi. Ungasiza ngoku:

Uqonde ukuthi banalesi sifo – aban-amadimoni noma ukuvilapha

Ubaseke ngezikhathi ezinzima Ubakhuthaze ukuba bathole usizo Ube nozwelo nonakekelo Ufundise nabanye ngokugula

kwengqondo kanye nokuyimbangela.

Uma usola noma wazi ukuthi unokugula kwengqondo, khuluma nothile – umngani, osebenza naye, enisonta naye noma umsebenzi wezempilo. Ukukhuluma kusiza ukuba uthole izisombululo.

NG

EM

pIL

o y

EN

Gq

oN

Do

Silwa Nezifo, Silwa Nobubha, SiNika ithemba

UNtUlIkAzI YINYANGA YOkUQWASHISA NGOkUGUlA kWENGQONDO

“Sinomsebenzi obucayi kulesi sifundazwe wokuqwashisa ngempilo yengqondo. Sinomsebenzi wokuguqula ezempilo yengqondo ukuze siqinisekise ukuthi ziyahambisana namalungelo abantu afakwa ngesikhathi kwethulwa

umthetho Wonakekelo Lwempilo Yengqondo uNo. 17 ka 2002” – uNgqongqoshe Wezempilo e-KZN, uDkt Dhlomo

I ziguli ezinokugula kwengqondo, onompilo, abelaphi, abahlinzeki bezidingo kuhulumeni nabazimele,

izinhlangano ezingenzi nzuzo kanye nabahlomuli, bethula i-Mental Health Advocacy Movement mhla zi-2 kuNtulikazi wezi-2016 eThekwini, ebhishi.

Kwabuthana abantu abangaphezu kwa-ma-350 kusuka komama abanezingane kuya kubantu abadala abazinikela ekuseni kumakhaza eThekwini ukuze bahambele ukuqwashisa.

Lo mcimbi wahlonishwa uMiss Teen Africa 2016 uLuthando Malembe, owaxoxa ngokunqoba kwakhe i-ADHD nokun-gaphumeleli kwakhe ezifundweni kuya ekunqabeni ukungathiywa ukugula ngokuthi athole ukwelashwa okufanele kanye nokwesekwa, nokuthola ukwelule-

kwa kwengqondo. Akumsizanga kuphela ekuphumeleleni ezifundweni kepha uzuze nezinye izicoco. Ungubufakazi bokuseben-za kokwelashelwa ukugula kwengqondo kanye nempilo yabantu abasha engena-zidakamizwa.

Iqembu elikhuthaza impilo yengqondo lihlela ukwenza lo mcimbi kube ngowa-minyaka yonke, uma kwenzeka kube ngokazwelonke. Okunye okuhlelwe ngalo nyaka isimpoziyamu eyoba nethuba elibhekiswe ekusekweni konompilo, ukuqaliswa kwesikhungo sezidingo zem-pilo yengqondo kanye nokuzokwenziwa yimiphakathi ekuqwashiseni ngempilo yengqondo, ukugula kwengqondo kanye nokusetshenziswa kwezidakamizwa kanye nokusiza umphakathi ukuba uphucule impilo yengqondo yawo.

Leli qembu lingathintwa ku [email protected]

Liphezulu izinga loku-

funa ukuzibu-

lala nokugula

kwengqondo

kubantu aba-sha

‘sUkUmANI’ UmNYAkAZo wok-wEsEkA UkUGULA kwENGQoNDo

EsIfUNDAZwENI I-kZN

Page 10: Ezempilo Health Matterss : July 2016 · lengculazi lisatshalaliswa ukwenza ucansi olungaphephile nomuntu onegciwane, labo abanezifo zocansi basengcupheni enkulu yokuthola igciwane

ngesikhathi kwelashwa nangenkathi isetshenziswa uma kujovwana ngezida-kamizwa. Ukuthelelana uma kwenziwa ucansi nakho kuyenzeka, kepha akujwayelekile. Alikho ikhambi lokugomela i-HCV.

4 Ukutheleleka ngegciwane le-hepa-titis D (HDV) kwenzeka kuphela ku-

labo abatheleleke nge HBV. Ukutheleleka ngakho kokubili i-HDV kanye ne-HBV kun-gaholela esifeni esinzima kakhulu kanye nomphumela omubi kakhulu. Imigomo ye-hepatitis B inikeza ukuvikeleka ekuthe-lelekeni nge-HDV.

5 igciwane le-hepatitis E (HEV) livamise ukuthelelwana ngokuphuza amanzi

noma ukudla okusulelekile. I-HEV iyim-bangela ejwayelekile yombhedukazwe walesi sifo ezingxenyeni eziningi zomhlaba kodwa imigomo ephephile nesebenzayo yokuvikela ukuthelelana nge-HEV ayi-tholakali kalula yonke indawo.

Izimpawu zingathatha amasonto ambalwa futhi zingahlanganisa nalokhu:

Ukuphenduka kwesikhumba namehlo kube phuzi (i-jaundice)

Ukushuba komchamo Ukukhathala okwedlulele Ukucanuzela kwenhliziyo, ukuphalaza

kanye nezinhlungu esiswini

28

Vikela ingane yakho

esifeni se-hepatatis,

goma!

‘Ukuyiqeda’ kungenzeka!IYINI I-HEpATITIs?Yenzeka uma kunokuvuvuka kwesibindi (ukuvuvuka kwenzeka uma ingxenye ethile yomzimba iba bomvu, ivuvuka futhi ibe buhlungu). Lokhu kubangelwa izinto ezi-hlukene, kepha ukutheleleka ngegciwane kuvamise ukuthi kube yikhona okujway-elekile (ukutheleleka ngegciwane kusho ukuthi unegciwane emzimbeni wakho). Igciwane le-hepatitis B lithelelwana am-athuba aphindaphindwe ngama-50 kuya kwayi-100 ngaphezu kwegciwane lesan-dulela ngculazi ngoba liyakwazi ukuphila kwezinye izindawo okungaze kufinyelele ezinsukwini eziyisikhombisa, kanti igciwane lesandulela ngculazi liphila imizuzu nje em-balwa ngaphandle komzimba womuntu. Kunezinhlobo eziyisi-5 ze-hepatitis:

1 igciwane le-hepatitis a (HaV) liya-tholakala endleni yomuntu othelelekile

kanti futhi lijwayele ukuthi lisabalaliswe ngamanzi noma ukudla okusulelekile. Ezinye izindlela zokwenza ucansi nazo zingayisabalalisa i-HAV. Ezikhathini eziningi ukutheleleka akunakeki, kepha, okunye ukutheleleka nge-HAV kungaba nzima futhi kungabulala.

2 igciwane le-hepatitis B (HBV) litha-thelwana ngokuthintana negazi,

isidoda kanye nolunye uketshezi oluphu-ma emzimbeni, okuthelelekile. I-HBV ingadluliselwa ngumama osethelelekile ayidlulisele osaneni ngenkathi eteta noma idluliswe ngomunye emndenini ayidlulisele osaneni uma luseluncane. Ingathathelwana futhi uma kuthekelwana ngegazi elisuleleke nge-HBV noma izinto ezenziwe ngegazi, imijovo esulelekile ngesikhathi kwelashwa nangokujova uma kusetshenziswa izidakamizwa. Imigomo ephephile nesebenzayo iyatholakala ukuvimbela i-HBV ngakho qiniseka ukuthi usana lwakho luyagonywa ngesikhathi, ngaso sonke isikhathi.

3 igciwane le-hepatitis C (HCV) livamise ukuthathelwana ngokuthintana

negazi elithelelekile. Lokhu kungenzeka ngokuthekela ngegazi elisulelekile nge-HCV – igazi elinayo noma izinto ezenziwe ngegazi elisulelekile, imijovo esulelekile

UNtulikazi USUkU lWE-HEPAtItIS EMHlABENI

I-h

EpA

tIt

IS

Abantu abayisigidi esi-1.4 bayafa unyaka nonyaka emhlabeni wonke ngenxa yegciwane le-hepatitis

Abantu abayizigidi ez-ingama-400 bayatheleleka umhlaba wonke

Amaphesenti angama-80 alabo abathelelekile awazi.

Ukulashelwa i-hepatitis kungavikela umdlavuza wesibindi

Ukuvikela kungcono ku-nokwelapha

Hlamba izandla zakho njalo – ikakhu-lukazi ngemuva kokuthinta izinkinobho zaselifthini, ompompi bomphakathi kanye nezitebhisi.

sebenzisa ijazi lomkhwenyana uma wenza ucansi – amagciwane akhona esidodeni, oketshezini olukhishwa owesifazane kanye nasegazini lakho.

Gwema ukusebenzisa izidakamizwa futhi ungalingi usebenzise izinalithi noma imijovo esetshenziswa ngomu-nye umuntu.

Gqoka okokuzivikela uma usebenza ngamanxeba avulekile noma uku-sikeka kwabanye abantu.

Ungalinge usebenzise izinsingo, izix-ubho zamazinyo noma yini enye ecijile esetshenziswa ngomunye umuntu.

HLoLwA. THoLA UkwELAsHwA. HLENGA ImpILo.

I-hepatitis ivamise ukuba yisifo

abantu abangasiqondi, esijwayele

ukuhlanganiswa negciwane lesan-

dulela ngculazi/nengculazi noma

limataniswe kuphela nabantu abenza

imikhuba enobungozi. Kepha igciwane

le-hepatitis nalo lihlukile. Okungafani

nokunye ukugula, ukuthi liyalapheka,

ngakho ke ukwazi amaqiniso ngalesi

sifo kubalulekile ukuze wazi ukuthi yini

enye ongayenza uma ubhekene naso

– futhi ulekelele ukunqanda ukubheb-

hetheka kwaso.