T.C.

ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

ÇEVRESEL AKIŞ SUYUNUN TAKİBİ

21 Kasım 2013

1 /37

HİDROELEKTRİK POTANSİYELİMİZİN

GELİŞİM DURUMU (Kasım 2013 İtibarıyla)

Projelerin Aşaması Adet

Kurulu Kapasite (MW)

Yıllık Üretim

(GWh/yıl)

Üretim Oranı (%)

İŞLETME

DSİ 63 12 295 43 120 26,1

47,1 Özel Sektör 304 7 541 26 228 15,9

Diğer 76 2 324 8 437 5,1

TOPLAM 443 22 160 77 785

İNŞAAT DSİ 6 1 999 6 338 3,8

16,4 Özel Sektör 167 6 457 20 767 12,6

PLANLAMA-PROJE

DSİ 184 2 608 10 176 6,2 36,5

Özel Sektör 798 14 300 49 934 30,3

GEL

İŞTİ

RİL

EN

PO

TAN

SİY

EL

DSİ (toplam) 253 16 902 59 634 36,1

100 Özel Sektör

(toplam) 1 269 28 298 96 929 58,8

Diğer (toplam) 76 2 324 8 437 5,1

GENEL TOPLAM 1 598 47 524 165 000 100

2/37

DSİ

6446 Öncesi Diğer Kurumlar

6446 Sonrası Özel Sektör

304 Adet

(7 541 MW)

%34

63 Adet

(12 295 MW)

%55,5 76 Adet

(2 324 MW)

%10,5

Tüzel Kişi Projeleri

3096 dan Gelenler

DSİ/EİE Projeleri

İŞLETMEDEKİ TÜM HES PROJELERİ

(Toplam: 22 160 MW)

İŞLETMEDEKİ 6446 PROJELERİ

(7 541 MW)

73 Adet

(3 035 MW)

%40,2

35 Adet

(1 890 MW)

%25,1

196 Adet

(2 616 MW)

%34,7

İŞLETMEDEKİ HES PROJELERİ

3 /37

6446 KAPSAMINDA İŞLETMEYE ALINAN ÖZEL SEKTÖR

HES PROJELERİNİN GELİŞİMİ - YIL BAZINDA

95

12

5

52

14

1

72

50

2 72

5

82

6

14

40

21

22

0

500

1000

1500

2000

2500

Kurulu Güç

*: 3096 sayılı kanundan 6446 sayılı kanun kapsamına geçen HES’ler

4 /37

İŞLETMEDE BULUNAN HES PROJELERİ

5 /37

ÇEVRESEL AKIŞ (CAN SUYU) NEDİR?

6 /37

Çevresel Akış, nehirlerdeki habitatların sürdürülebilirliği için gerekli olan akış miktarı olarak tanımlanır.

MANSAP SU HAKLARI

Ayrıca hidroelektrik enerjiden elektrik üretimi için hayata geçirilen projelerde, suyun ve doğal hayatın korunması ile suyun yöredeki insan, bitki ve hayvanların ihtiyaçlarında kullanılması önceliklidir. Ekolojik dengenin korunması ve sürdürülebilmesi için gerekli olan su dışındaki sudan elektrik üretilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca tarım alanları için sulama suyu, doğal hayat suyu, içme suyu, kullanma suyu ve diğer kadim su haklarından arta kalan su ile enerji üretilmekte ve bu husus firmalar ile imzalanan su kullanım hakkı anlaşmaları ile teminat altına alınmaktadır. Firmaların hidroelektrik enerji projelerinin membasında ve mansabında DSİ dışındaki kişi, kurum ve kuruluşlar ile halk sulamalarına ait su haklarının tespitine ilişkin olarak “Mansap Su Hakları Raporu”nu su kullanım hakkı anlaşması imzalanmadan önce hazırlamaları gerekmektedir.

7 /37

ÇEVRESEL AKIŞ YÖNTEMLERİ

Bu çalışmalar ışığında, nehirdeki yaşamın sürdürülebilmesi için bırakılması gereken su miktarının belirlenmesi amacıyla kullanılabilecek pek çok metodun olduğu görülmektedir.

8 /37

• Hidrolojik Metotlar • Hidrolik Oran Metotları • Habitat Simulasyon Metotları • Holistik Metotlar

Her metotta sucul topluluklar (canlılar) için en önemli şeyin ne olması gerektiği farklılık göstermektedir. Bu nedenle bu metotlar farklı kabullere dayanmaktadır.

ÇEVRESEL AKIŞIN METODOLOJİSİ

9 /37

Yapılan çalışmalara bakıldığında dünyada hidrolojik metodların yaygın olarak kullanıldıkları görülmektedir.

Hidrolik, habitat ve holistik metotlar daha detaylı bilgiler verirler ancak daha fazla zamana, veriye, çalışmaya ve havza hakkında daha fazla bilgiye ihtiyaç duyarlar.

Hidrolojik metotlar ise; çevresel akış hakkında tavsiyelerde bulunabilmek amacıyla günlük veya aylık akış verilerini kullanan tekniklerdir. Bu metotlar, minimum akış miktarının nehrin doğal akışının mantıklı bir oranını temsil edecek bir akım olması düşüncesine dayanır.

MEVZUAT

Ülkemizde bilindiği gibi 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinden önce kurulu gücü 10 MW altı projelerin ÇED sürecinden muaf olmaları neticesinde ÇED Raporu ya da Proje Tanıtım Dosyaları hazırlanmamakta olup doğal hayatın devamı için dere yatağına bırakılacak su miktarı fizibilite raporunda tespit edilen miktara göre alınmaktaydı.

10/37

MEVZUAT

Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı konusunda DSİ, Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Plânlama Genel Müdürlüğü ile Doğa Koruma ve Millî Parklar (DKMP) Genel Müdürlüğü arasında görüşme ve değerlendirme yapılmış olup, hazırlanan yönetmelikte yer alacak hükme ilişkin mutabakata varılmıştır. Bu doğrultuda, DSİ ve tüzel kişiler arasında düzenlenecek Su Kullanım Hakkı Anlaşması imzalanması işlemlerinde uygulanacak usul ve esasların belirlenmesine ilişkin, 18.08.2009 tarih ve 27323 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik kapsamında, doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarının hesaplamasında hidrolojik tabanlı instream akış metodlarından olan “Tennant (Montana) Metodu” baz alınarak oluşturulmuştur. Burada doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarının, projeye esas alınan son on yıllık ortalama akımın en az %10 u olacak şekilde belirlenmesi uygun bulunmuştur.

11 /37

MEVZUAT

Ayrıca söz konusu yönetmelikte “ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir” hükmü yer almakta olup nihai kararın ÇED süreci içinde alınabileceği ifade edilmektedir.

12 /37

EKOSİSTEM DEĞERLENDİRME RAPORU

Ekolojik dengenin korunması amacıyla ÇED sürecinde her proje için “Ekosistem Değerlendirme Raporu” istenmektedir. “Ekosistem Değerlendirme Raporu”; değişik meslek dallarında (ekolog, yaban hayatı uzmanı, hidrobiyolog, hidrojeolog, CBS Uzmanı, jeolog vb.) akademisyenler ve uzmanlar tarafından alandaki faaliyetlerin flora ve faunaya olabilecek etkileri değerlendirilerek, ekosistem çeşitliliği ve özellikleri; habitat tipleri, hassaslık, nadirlik ve koruma önceliği durumları tespit edilir ve meteorolojik veriler kullanılarak yapılacak faaliyetten ekosistemin ve habitatın etkilenme durumları, su ihtiyaçları ve alınacak tedbirler belirlenir.

13 /37

ÇEVRESEL AKIŞIN ÜLKEMİZDEKİ UYGULAMALARI

Antalya İli, Manavgat ve Akseki İlçeleri sınırları içinde Manavgat Çayı üzerinde yapılması planlanan Sinanhoca Regülatörü ve HES

projesi için;

14/37

SİNANHOCA REGÜLATÖRÜ ve HES

AYLAR Ortalama

Akım (Lt/s)

Ort. Akımın % 10’u

ÇED Raporunda belirlenen

Akım (Lt/s)

MSH Rap. Belirlenen

Top. Su ihtiyacı (Lt/s)

Bırakılan Akım Miktarı (Lt/s)

NİSAN 118000 11800 23600 0 23600 % 20

MAYIS 96700 9670 19000 19,9 19020 % 20

HAZİRAN 63000 6300 9000 49 9049 % 15

TEMMUZ 41000 4100 6000 74,8 6075 % 15

AĞUSTOS 26000 2600 4000 71,8 4072 % 15

EYLÜL 16000 1600 2000 34,5 2035 % 13

ÇEVRESEL AKIŞIN ÜLKEMİZDEKİ UYGULAMALARI

Erzurum İli Tortumkale Deresi üzerinde bulunan ESENDURAK HES Projesi için;

15/37

ESENDURAK HES

AYLAR Ortalama

Akım (Lt/s)

Ort. Akımın % 10’u

ÇED Raporunda belirlenen

Akım (Lt/s)

MSH Rap. Belirlenen

Top. Su ihtiyacı (Lt/s)

Bırakılan Akım Miktarı (Lt/s)

NİSAN 5790 579 1720 80 1800 % 31

MAYIS 12140 121 1720 71,3 1792 % 15

HAZİRAN 7840 784 1720 82,5 1801 % 23

TEMMUZ 2790 279 290 187,5 478 % 17

AĞUSTOS 1620 162 290 187,5 478 % 30

EYLÜL 850 85 290 120 410 % 40

ÇEVRESEL AKIŞIN ÜLKEMİZDEKİ UYGULAMALARI

Artvin İli Murgul İlçesi Muruvan, İnekli ve Mağara Dereleri üzerinde yapılması planlanan ÇİÇEKLİ REGÜLATÖRÜ ve HES

projesi için;

16/37

ÇİÇEKLİ REGÜLATÖRÜ ve HES

AYLAR Ortalama

Akım (Lt/s)

Ort. Akımın % 10’u

ÇED Raporunda belirlenen

Akım (Lt/s)

MSH Rap. Belirlenen

Top. Su ihtiyacı (Lt/s)

Bırakılan Akım Miktarı (Lt/s)

NİSAN 510 51 80 80 % 16

MAYIS 770 77 80 80 % 10

HAZİRAN 780 78 80 80 % 10

TEMMUZ 460 46 80 80 % 17

AĞUSTOS 220 22 80 80 % 35

EYLÜL 180 18 80 80 %44

ÇEVRESEL AKIŞ TAKİBİ

17 /37

DSİ’NİN GÖREVLERİ

18 /37

AGİ’ lerin kurdurulması

ve izlenmesi.

19 /37

BALKODU HES-Trabzon

AKIM GÖZLEM İSTASYONLARI (AGİ)

AGİ’lerde Düzgün akışın sağlanabilmesi ve doğru ölçünün yapılabilmesi için DSİ tarafından firmalara hidrolik kanallar yaptırtılmakta ve Bölge Müdürlüklerimiz tarafından 24 saat değerler takip edilmeye çalışılmaktadır.

HES projelerinde mansap suyu miktarının kontrolü maksadıyla kurulan AGİ (Akım Gözlem İstasyonu) lerde debi ölçer cihazlarının, on-line olarak takip edilecek şekilde DSİ Bölge Müdürlükleri tarafından kurdurulması ve anlık izlenmesi sağlanmakta, sistemin kurulmaması ve cihazların çalıştırılmaması durumunda anlaşmalardan kaynaklanan cezalar verilmektedir.

20 /37

UYGULAMALAR

Bu can suyu akım gözlem istasyonları (AGİ) ile ilgili, kurum, kuruluş ve şahıslar tarafından DSİ Bölge Müdürlüklerimizden sürekli geriye dönük günlük bilgi talep edilmektedir. Bu talepler; 1-Son 6 aylık günlük ortalama akımlar, 2-Son 6 aylık günlük minimum akımlar, 3-Şikayet edilen tarih ve saatteki akımlardır.

21 /37

UYGULAMALAR

İDDİALAR

Özel sektör tarafından inşa edilen HES projeleri kapsamında mansaba bırakılan su miktarlarının tespiti amacıyla kurulan AGİ’lere yatırımcılar tarafından yapılan müdahaleler ile mansaba bırakılması gereken su miktarlarının az bırakıldığı veya hiç bırakılmadığı iddialara sıkça duyulmaktadır.

23 /70

24 /70

TESPİTLER

Son dönemde artan iddialara ilişkin olarak 21.08.2013 tarihinde Genel Müdürlüğümüz ilgili Dairelerinin üst düzey yöneticileri HES projelerinin en yoğun olduğu Trabzon ve Rize illerine tespit amaçlı görevlendirilmiştir. İşletmecilerin haberi olmadan işletmede olan 7 adet proje yerinde incelenmiş ve muline ile ölçümler yapılmış olup bu projelerde yapılan ölçümlerde tespit edilen ve bırakılması gereken can suyu miktarları aşağıda sunulmuştur.

Akarsu Adı Şirket Adı

Bırakılması Gereken

Can Suyu Miktarı

(litre/saniye)

Ölçülen

Can Suyu Miktarı

(litre/saniye)

İyidere Sanko 3000 3061

İyidere Lazkar Enerji ( Adalı ) 3000 3613

İyidere Zorlu 1526 1536

Taşlıcami

Reg.200 244

Kale Reg. 350 528

Adacami HES Üzümlü Reg. Taşlıdere Çalık Enerji 850 294

Yanbolu D. Arsin Enerji 452 428

Değirmendere Cese Enerji 270 394

Selimoğlu Reg. ve HES

Mavi Reg. ve HES

Kale Reg. ve

HESTaşlıdere Asa Enerji

Proje Adı

Cevizlik HES

İncirli Reg. ve HES

İkizdere Reg. ve HES

Cevizlik HES

Adacami HES

YERİNDE TESPİT

YERİNDE TESPİT

28/21

AGİ’lerdeki seviye-debi ilişkisinin değişip değişmediği her ay düzenli olarak yapılan kontrol ölçülerinde takip edilmektedir. Seviye-debi ilişkisinin değiştiği görüldüğünde gerekli anahtar çalışmaları yapılıp tekrar seviye-debi ilişkisi oluşturulmaktadır.

Her ay düzenli olarak yapılan kontrollerde can suyunun yetersiz bırakıldığının tespit edilmesi durumunda bu husus, gerekli cezai işlemler uygulanmak üzere bulundukları ilin Çevre ve Şehircilik il Müdürlüklerine yazıyla bildirilmektedir.

DENETİM

“ÇED Olumlu” veya “ÇED Gerekli Değildir" kararı verilen projeler için;

DSİ Bölge Müdürlükleri, Orman Bölge Müdürlükleri

ve il Çevre ve Şehircilik Müdürlüklerinden oluşan bir

kontrol sistemi oluşturulmakta ve dere yatağına

yapılan müdahaleler, doğal hayat suyunun bırakılıp

bırakılmadığı, derede yaşayan balıkların etkilenip

etkilenmediğinin kontrol edilmesi sağlanmaktadır.

29/37

DENETİM

30/37

Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılması

gereken suyun şirketler tarafından bırakılmaması

durumunda Çevre ve Şehircilik İl Müdürlükleri

koordinasyonunda yapılan denetimlerde tutulan

tutanaklar sonucu şirkete 2 kere ceza verilmesinin

ardından söz konusu eylemin 3’üncü defa

tekrarlandığının tespiti durumunda projenin iptali

yoluna gidilecektir.

31/21

1- Can suyunun yetersiz olduğu yönündeki şikayetlerin büyük bir bölümünde dere yatağına bırakılan suyun belirlenen can suyunun üzerinde olduğu tespit edilmiş olup, şikayet sahipleri tarafından ilgili kurumlarca belirlenen can suyu miktarlarının doğal yaşam için yetersiz bulunduğu ifade edilmektedir. 2- AGİ ler direk su akış önüne kurulduğu için limnigraf borusu nap ve türbülans oluşturmakta bu durum eşel okumalarında hataya neden olmaktadır. Bunu önlemek için konulan kalıcı plakalar ve kontrol eşikleri, şikayet sahipleri tarafından firmanın suyun seviyesini yükseltmek için hile yaptığı yönünde algılanmaktadır.

32/37

3- Akım anahtar eğrilerinin (abak çalışmalarının) bazı projelerde özel firmalara yaptırılmış olduğu tespit edilmiş olup, bunlarla ilgili yapılan kontrollerde bazı çalışmaların hatalı olduğu bu nedenle bu tür çalışmaların Bölge Müdürlüklerimiz kontrolünde yapılması gerektiği yönünde firmalar uyarılmaktadır. 4- Genelde sistemin arızalı olmasından, uydu bağlantısı sağlanamadığından ve DSİ ağında problem yaşanmasından dolayı, AGİ’lerin modemle kontrolü yeterince yapılamamaktadır. Her ay düzenli olarak ekiplerimiz tarafından ölçüm yapılmakta ve aletler (data kaydedici) PC ile sağılarak geriye dönük veriler alınmaktadır..

33/37

5- Topoğrafik yapıdan dolayı akarsulardaki taban ve askıda katı madde taşınımının yoğun olduğu yerlerde, bu durum sürekli seviye debi ilişkisini bozmakta ve uzun sureli akım anahtar eğrisi oluşturmasına engel olmaktadır.

6- Hidrolik yapılardaki kanalın eğimi yüksek yapıldığı için suyun akış hızından dolayı yeterli su yüksekliği sağlanamamaktadır. Bu durumdan dolayı hem sağlıklı ölçü, hemde seviye debi ilişkisi yapılamamaktadır.

34/37

7- Yapılan hidrolik yapıların kanal uzunlukları kısa yapıldığından kanala giren su direk limnigraf borusuna çarpmaktadır. Ayrıca kanal çıkışındaki ufak değişikliklerden AGİ etkilenmektedir.

35/37

Bu sorunlardan dolayı akım anahtar eğrisinin yine sürekli değiştiği görülmüştür. Bu sorunların çözümüne yönelik aşağıdaki çözüm yöntemleri uygulanmaktadır.

1- Düzgün akışın sağlanabilmesi için Yapılan bu hidrolik yapıların uzunlukları kanal genişliğinin en az 10 katı olmalı. Ayrıca AGİ ler kanalın membasına yakın kurulmamalı. 2- AGİ de nap ve türbülans oluşumunu engellemek için yaptırılan hidrolik yapılarda, limnigraf borusunun gizleneceği ‘’TRAPEZ’’ veya ‘’U’’ şeklinde yapı yapılmalı ve bu yapı malzeme birikimine karşı firma elemanlarınca sürekli temizlenmelidir.

36/37

3- Suyun hızlı akışını engellemek için Yapılan hidrolik kanalın eğiminin sıfır olması, 4- AGİ’nin mansabında akım anahtar eğrisinin sürekli değişmemesi için kanal çıkışına kalıcı kontrol eşiği yapılması, 5- AGİ lerde akım anahtar eğrisi oluşturulmalı ve cansuyuna karşılık gelen seviye değeri firmaya bildirilerek işletme çalışmasının buna göre yapılması sağlanmaktadır.

Kalıcı eşik

TEŞEKKÜRLER

R.Serkan KARAKUŞ DSİ Genel Müdürlüğü

Hidroelektrik Enerji Dairesi

Başkan Yardımcısı

0. 312. 341 33 82 rserkan@dsi.gov.tr