Evrenin Merkezinden Yolculuk

Feleğin çeperinden geçen kuyrukluyıldız

K. Yavuz Ekşi / İTÜ Fizik Bölümü

Ne hakkında bu seminer?

• Kopernik Devrimi: Dünyanın bir gökcismi olduğunun anlaşılması

• Kopernik devrimi’nin Türkiye’ye girişi

Bu konunun evrimle ilgisi ne?

• Evrim kuramını Kopernik devriminin uzantısı olarak görmek mümkün!

• Dünyanın evrenin merkezinde olmadığının anlaşılması ile insanın diğer canlılarla ortak kökenden geliyor olduğunun anlaşılması aynı yöndeki bir gelişimin basamakları.

• Kopernik ilkesi: Ne Dünya, ne Güneş, ne galaksimiz, ne galaksi kümemiz, ne de galaksi süperkümemiz AYRICALIKLI değil.

Yıldızlar her saat 15 derece dönerler. Demek ki 360 dereceyi 24 saatte tamamlarlar!

Günlük hareket

• İnsanlar çok eski çağlardan beri yıldızların günlük hareketinin farkındaydı.

• Ancak dünyanın döndüğüne dair bir ipucu yoktu.

• Dolayısıyla onlar için günlük hareket dünyanın dönmesinden kaynaklanan görünümsel bir olay değil...

• …yıldızlar gerçekten dünyanın etrafında dairesel olarak hareket etmekteydi.

Evrenin merkezindeki Dünya

Takımyıldızlar biçimlerini koruyor!

• Takımyıldızlar bu dönüş esnasında biçimlerini koruyor.

Gökküre• Demek ki yıldızlar

dünya etrafında keyfi olarak dönmüyor, bir küreye sabitlenmişler ve bu küre döndüğü için onlar da dönüyorlar.

• Bu küreye gökküre (felek) diyoruz.

Gökküre gerçek bir nesne olarak düşünülürdü.

Felek

• Feleğin tekerine çomak sokmak• Çark-ı Felek• Felekten bir gün çalmak• Feleğin çemberinden geçmek.

Felek ve Edebiyat

• Bilmem feleğin kastı neDert verdi dert üstüneAnonim türkü

• Pek rengine aldanma felek eski felektirZirâ feleğin meşreb-i nâsâzı dönektirZiyâ Paşa[Parlaklığına aldanma, felek eski felektir; zira döneklik feleğin uygunsuz meşrebidir.]

Mars’ın ters hareketi

Bazı nesneler uzun süre gökküre ile aynı yönde döndükten sonra durup ters yöne gitmeye başlıyor, sonra durup yeniden eski yönünde gitmeye başlıyor.

Gökküreye sabitlenmemiş 7 Gökcismi

• Çıplak gözle görülebilen 5 gezegen var: Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn.

• Ay ve Güneş de gökküreden bağımsız deviniyor.

• Bu 7 nesnenin gökküreye sabitlenmeden devindiğini farkettiler.

• Gezegen = Planet=wandering star = Seyyare

• Güneşmerkezli model ile Mars’ın bu tuhaf hareketi gerçek değil, bir görünümdür.

• Kepler yasalarına göre Dünya iç yörüngede olduğu için Güneş etrafındaki turunu Mars’tan daha çabuk tamamlar.

• Dünya Mars’a tur bindirirken bu görünüm ortaya çıkar.

Aristo (M.Ö. 384-322)

• Sağduyunun filozofu• Dünya küre biçimlidir ve

gene küre biçimli bir evrenin merkezindedir.

Aristo:7 nesnenin her biri kendine ait bir küreye sabitlenmiş. En dışta sabit yıldızların küresi var.Tüm bu küreler birbirine karmaşık mekanizmalarla bağlı.

Dünya’nın çapı evrenin

çapıyla kıyaslanabilir büyüklükte

Aristo Kimyası

• Yeryüzündeki cisimler (Ay küresinin altındaki herşey) 4 elementin karışımıdır: Toprak, Su, Hava ve Ateş.

• Bu cisimler değişime, çürümeye ve ölüme tabi. • Yeryüzündeki cisimler kusurlu...• Gökcisimleri beşinci bir elementten yapılmış

(Eter). • Gökcisimleri kusursuz, ezeli ve ebedi, değişime

tabi değil.Yeryüzündeki ve gökyüzündeki cisimler farklı elementlerden

Aristo’ya göre Gökcisimleri

• Tüm gökcisimleri dünyanın etrafında dönerler.

• En mükemmel şekil dairedir.• Gökcisimleri de mükemmel

olduğuna göre dairesel yörüngelerde dönerler.

• Gökcisimleri yörüngelerinde dönerken hızlanıp yavaşlamazlar.

Platon ve Aristo

by Rafaello (1510)

• Aristo Platon’un öğrencisi

• Hocasının idealar evreni fikrinden etkileniyor.

• Idealleri bizim evrene ama gökyüzüne yerleştirmeye çalışıyor.

Skolâstik

• Aquino’lu Thomas (1225-1274) Hıristiyanlık ile Aristo öğretisini uzlaştırdı.

• Dünyanın evrenin merkezinde olması sadece aklın, mantığın gereği değil; tüm yaratılışın amacı insan olduğuna göre insanın üzerinde yaşadığı dünya da evrenin merkezinde olmalıdır.

Aristo’ya göre Kuyrukluyıldızlar

• Gökcisimleri değişime tabi değildir.

• Kuyrukluyıldızlar gökcisimleri değil ay küresinin altındaki atmosferik olaylardır.

Samos’lu Aristarchus (310-230 BC)

• Güneşmerkezli evren modelini öne sürdü.

• Bu görüş yaygın kabul görmedi çünkü...

...paralaks gözlenemiyo

r

Aristarchus’un güneşmerkezli modeli genel kabul görmedi

çünkü...• Yıldızların paralaks göstermeyecek

kadar uzak olmalarını idrak etmek zor.

• Dünya dönüyor olsaydı üzerinde rahatça dolaşamazdık, dışarı fırlatılırdık.

• Diyelim Dünya Güneş’in etrafında dönüyor, o zaman Ay nasıl Dünya ile birlikte sürüklenecek?

Claudius Ptolemaeus-M.S.140• En büyük astronom. • İskenderiyeli• Aristo’nun

dünyamerkezli evren modelini temel aldı.

• Hipparchus’un dışçemberlerini de kullandı.

Eğer gezegen dışçember üzerinde, dışmerkezin ana çember üzerindeki dönüşünden daha hızlı dönerse yörüngenin kimi bölgelerinde tersine hareket meydana gelecektir.

Ptolemaeus Modeli

• Ptolemaeus, “7 gezegen”in hareketini kendi çağının en hassas gözlemleriyle uyumlu olacak biçimde modelledi

• Gerektiğinde dışçemberler üzerine daha küçük başka dışçemberler eklendi (Fourier analizi)

• Ptolemaeus modeli 1500 yıl boyunca batılı ve doğulu astronomlar için

geçerliğini korudu.

El Majestik• Mathematike Syntaxis

(Ptolemaeus’nin 13 ciltlik eseri)

• Araplar çok sevdiler ve el-kitabü-l-mijisti, yani “En büyük kitap“ adıyla tercüme ettiler.

• Ptolemaeus’i de Batlamyus yaptılar.

• Kitap daha sonra Arapçadan tekrar batı dillerine çevrildi.

• Bu nedenle kimi zaman Almagest adıyla anılır.

Nicolaus Copernicus (1473-

1543)• “Ve hepsinin

ortasında Güneş vardır. Zaten kim lambasını koymak için bu güzelim tapınaktaki herşeyi aydınlatabileceği daha iyi bir yer bulabilir ki? Böylece Güneş sanki bir kraliyet tahtında oturuyormuşçasına etrafındaki yıldızlar ailesini komuta eder.”

Kopernik Modeli (1543)

• Güneş sadece gezegen sisteminin değil tüm evrenin merkezinde

• Gezegenlerin yörüngeleri dairesel• Dışçemberler gene var ama daha

az sayıda• Kristal küreler hala yerinde.

• Aslında Kopernik modeli gezegen hareketlerini açıklamak bakımından Ptolemaeus modelinden çok üstün sayılmaz.

• Dünyanın merkezden alınıp gezegenlerden biri yapılmasındaki düşünce sıçraması önemli.

Kopernik Devrimi

• Batı’da dünya merkezli modelin terk edilebilmesi Skolâstik’in sorgulanması ve Aristoteles’in söylediği her şeyin doğru olmadığının anlaşılması ile olmuştur.

Tycho Brahe (1546-1601)

Uraniborg

Tycho Brahe’ni

n “melez” evren modeli

Tycho’nun Evreni:Dünya hareketsiz olarak evrenin merkezinde ama 5 gezegen Güneş’in çevresinde dönüyor.Sabit yıldızlar her gün, Ay her ay ve Güneş her yıl Dünyanın etrafında bir tur atıyor.

Tycho Brahe ve Süpernova (1572)

• Bir süpernova patlaması izledi.

• Bunu yeni bir yıldız sandı.

• Yıldızların ezeli olduğunu söyleyen Aristo’dan etkilendiği için çok şaşırdı.

Stella Nova

• Tycho Brahe's “Stella Nova” adlı kitabından

http://www.texts.dnlb.dk/DeNovaStella/Index.html

1577 Kuyrukluyıldızı

Kasım 1577-Ocak 1578

Tycho Brahe ve 1577 Kuyrukluyıldızı

• Başka yerlerdeki gözlemcilerle işbirliği yaparak paralaksını ölçmeye çalıştı.

• Paralaks ölçemediği kadar küçüktü.• Kuyrukluyıldızın Ay’dan en az 6 kat

uzakta olduğunu anladı. • Demek ki kuyrukluyıldızlar Ay altı

küreye ait olaylar değil, gökcisimleri.

Tycho Brahe ve Kristal Küreler

• Tycho Brahe kuyrukluyıldızın yörüngesini kurgulayarak onun çok uzaklardan geldiğini anladı.

• O kadar uzaktan gelmekteydi ki bu kuyrukluyıldız çok sayıda gezegene ait kristal kürenin içinden geçmiş olmalıydı.

• Feleğin çeperinden geçen kuyrukluyıldız!

• Öyleyse Aristo’nun kristal kürelerinin gerçek olamayacağı sonucuna vardı.

Galileo (1564-1642)

• Aristo evren modelinin en ateşli muhalifi

Galileo ve Süpernova

• 1604’te Kepler’in de gördüğü süpernova patlamasını izledi.

• Bunun yeni bir yıldız olduğunu zannetti. • Paralaksını ölçmeye çalıştı ve ölçemedi• Demek ki diğer yıldızlar kadar uzak

olmalıydı bu yeni yıldız• Bu da Aristo’nun göklerin değişmediği

yönündeki öğretisiyle bağdaşmıyor.

Kusurlu bir gökcismi mi?

• Galileo dürbününü göğe çevirdi (1609).

• Ay yüzeyinde kraterler var. Hiç de mükemmel değil!

Galileo’nun Ay Çizimleri

Ay Dünyamızdan daha mükemmel sayılmaz!

Jüpiter’in Uyduları

• Jüpiter’in uydularını keşfetti • Anlamı (ister dünya ister Güneş;

hangisi merkezde olursa olsun) tüm gökcisimleri dünyanın etrafında dönmek zorunda değil.

• Bu aynı zamanda Aristarchus’un Güneş merkezli evrenine yapılan itirazı geçersiz kılıyor:

• Jüpiter nasıl Dünyanın veya Güneş’in etrafında dönüyorken uydularını peşinden götürüyorsa Dünya da Güneş’in etrafında dönerken Ay’ı peşinden sürükleyebilir.

http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap030227.html

Galileo ve Venüs’ün Evreleri

• Güneşmerkezli model: Tüm evreler görülmeli

Dünyamerkezli modele göre Venüs’ün evreleri

• Venüs sadece Güneş battıktan hemen sonra görülebiliyor. Demek ki Güneş’e çok yakın.

• Dünyamerkezli modele göre Venüs ve Güneş’in küreleri birbirlerine kilitlenmiş gibi beraber dönmeli.

• Güneş ve Dünyayı birleştiren doğru Venüs’ün dışçemberinin ortasından geçmeli.

• Bu modelde Venüs asla Güneşle ters taraflarda olamayacağı için Galileo’nin gözlediği evreleri gösteremez.

Dünyamerkezli model: Yalnızca hilal ve yeni ay evreleri görülebilir.

Venüs’ün Evreleri

Venüs tüm evrelerden geçiyor: Yeni evresinde büyük, tam evresinde küçük.

http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap060110.html

Güneş de mükemmel değil (Galilei 1613)

Kepler

• Eğer gökcisimleri mükemmel değilse yörüngeleri de mükemmel olmak zorunda değil.

• Kopernik sistemine eliptik yörüngeleri soktu.

Newton (1687)• Gravitasyonel etkileşim TÜM

cisimler arasında.• Ay’ı yörüngede tutan kuvvet

elmayı başıma düşüren kuvvetle aynı!

• Yeryüzündeki ve gökyüzündeki cisimler aynı yasalara tabi.

kg) s/(m 1067.6 23112

Gr

mMGF

Bessel (1838)

• 61 Cygni adlı çift yıldız sisteminin paralaksını 0.29 yaysaniyesi olarak ölçtü.

• Bu 10.3 ışık yılı uzaklığa karşılık gelmektedir.

Yeryüzündeki ve Gökyüzündeki Cisimler Aynı Tür Elementlerden Oluşuyor

• Spektroskopi 19.yy’da keşfedildi• Bu yöntemi kullanarak astronomlar

yıldızların hidrojen, karbon oksijen gibi dünyadan bildiğimiz elementlerden oluştuğunu anladılar.

• Bu, Aristo’nun göklerin ayrı maddeden yapıldığı yönündeki öğretisinin sonunu getirdi.

Kısa Tarihçe

• Tycho Brahe gezegen hareketleri konusunda ayrıntılı veriler elde etti.

• Kepler verileri çözümleyerek Kepler Yasalarını buldu.

• Newton, Kepler’in ampirik yasalarından yola çıkarak genel hareket yasalarını buldu. Bu yasalar sadece Güneş Sistemi’nde değil yeryüzünde ve gökyüzünde çok farklı sistemler için geçerli.

• Endüstri devrimi Newton’un hareket yasalarının üzerine inşa edildi.

• Doğu’da tarih çok farklı bir yol izledi.

Takiyuddin ve İstanbul Rasathanesi

• Takiyuddin (1526-1580) 1570 yılında Mısır’dan İstanbul’a geliyor.

• III.Murat’ın hocası Saadettin Efendi’nin desteği ile bir rasathane kurulması için padişahı ikna ediyor.

• Eski zic’lerdeki hatalar giderilecek ve Padişahın adıyla anılacak yeni bir “zic” hazırlanacak.

İstanbul Rasathanesi (1577)

1577’de bir kuyrukluyıldız

Tycho Brahe’nin de gördüğü kuyrukluyıldız

1578’de veba

• Uğursuzluğun kaynağı olarak rasathane gösteriliyor.

• Takiyüddin ve çalışma arkadaşlarının rasathaneden meleklerin bacaklarını gözlediği dedikoduları ortaya atılıyor.

• Şeyhülislam (Ahmed Şemseddin Efendi): “Alttan delikli borularla meleklerin bacaklarını dikizlemek büyük günahtır”.

Şeyhülislam Ahmet Şemsettin Efendi’nin rasadhanenin kapatılması

için padişaha yazdığı mektup• İhrac-ı Rasad meş'um perde-i esrarı felekiyeye

küstahane itlak-ı cür'etin vehamet ve akibeti meczumdur. Hiçbir mülkde mübaşeret olunmadı ki ma'mur iken harap ve bünyan-ı devleti zelzelenak-i inkilab olmaya.

• Gözlem yapmak uğursuzluk getirir. Feleklerin sırlarını küstahça anlamaya çalışmanın vahim sonuçları çok açıktır. Gözlem yapılan hiçbir memlekette mamur devletin tahrip olmadığı ve devlet yapısının zelzeleye uğramadığı görülmemiştir.

Rasathanenin Sonu

• Padişah korkar ve rasathanenin yıkılması emrini verir.

• Rasathane, Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa tarafından, 22 Ocak 1580’de, kuruluşundan sadece 3 yıl sonra, yıkılır.

• Osmanlı İmparatorluğu’nda 1873 yılına değin rasathane kurulmadı.

• Bu rasathane de 1909’daki 31 Mart olayları sırasında tahrip edildi.

• Kandilli Rasathanesi 1911 yılında Fatin Gökmen tarafından kuruldu.

Osmanlılar ve Kopernik

• Osmanlıcada Kopernik modelinden söz eden bir kitap ilk kez 117 yıl sonra tercüme edildi. (Tezkereci Köse İbrahim Efendi: Feleklerin aynası ve idrakin Gayesi)

• Daha sonra, 1685’te Ebubekir efendi: Tercüme-i Atlas Mayor,

• 1773 İbrahim Müteferrika: Katip Çelebi’nin Cihannüma’sına ek.

• Hiçbiri Kopernik sistemini savunmadı!• Frenk fodulluğu!

Osmanlı’da Bilim• Batı’da bu dönemde 18. ve 19.

yy’da astronomi biliminin yapısını tamamen değiştiren önemli pek çok eser var,

• Tercüme için zîclerin seçilmis olması Osmanlı bilimine hakim olan karakteri göstermektedir.

• Takvimlerin düzenlenmesi• Pratik amaçlar• Kurama ilgisizlik.

Kopernik Kuramını Açıklanmasının Üzerinden 200 yıl

sonra bile Osmanlılarda bu kuramı benimseyen ve savunan

biri yok!

İlk olumlu çeviri• Osman İbn Abdulmannân• Bernard Varenius: Geographia Generalis• Coğrafya Kitabı Tercümesi (1751) • Eğer bir kimse kebap pişirmek isteyip bir şişe

et taksa, makul ve münasip olan, kebabı ateşin etrafında döndürmektir; yoksa ateşi kebabın etrafında döndürmek değil.

• Gene de bu görüşün, mantıklı olsa da, semavî dinlere uymadığını dile getiriyor.

Hoca İshak Efendi

• Mühendishâne-i Bahri Hümâyun (Denizcilik Mühendislik Okulu) 1773

• Mühendishâne-i Berî Hümâyun (Kara Mühendislik Okulu) 1793

• Matematik Bilimleri Seçkisi’nin 4. cildi (1830)

• Kesin olarak Kopernik görüşünü destekliyor.

Cumhuriyet dönemi• Kandilli rasathanesi (1911)-Fatin

Gökmen

• Alman ekolü askeri eğitim• Teknolojinin ardındaki güç: bilim• Bilimi kavramazsak büyük güçlerin

esiri oluruz anlayışı…• Pozitivist düşüncenin devlete ve

eğitime hakim oluşu.

İlginç bir durum

• Evrim yalanı, yaratılış gerçeği: VAR• Kopernik yalanı Batlamyus gerçeği: YOK• Yaratılış teorisi evrim teorisine alternatif olarak

okutulsun: YOK• Batlamyus astronomisi de Kopernik modeline alternatif

olarak öğretilsin: YOK• Arkadaşım sen maymundan geldiğine inanabilirsin ama

benim atalarımın insan olduğuna eminim diyen: VAR.• Arkadaşım sen Dünya’nın döndüğüne inanabilirsin ama

ben kendimin merkezde olduğunu biliyorum diyen: YOK

Soru?• Kopernik Devrimi ve evrim düşüncesi benzer

dirençle karşılaşmış.• Gene de bugün kimse Dünyanın evrenin

merkezinde olmayışından hicap duymuyor!• Evrim düşüncesinin Kopernik devrimi kadar

benimsenmesi bir zaman meselesi midir?• Neden Türkiye’de Kopernik devrimi tamamen

benimsenmişken evrim düşüncesi biyoloji öğretmenleri arasında dahi “rahat” değildir?