Yayına Hazırlayan ve ResimleyenMüge ÜNLÜKOÇ

EditörlerMuhammet BİRİNCİİbrahim GÖRÜNME

Mustafa UÇANSafettin SELİM

2013ANKARA

Çevre Sağlığı Teknisyenleri ve Teknikerleri DerneğiÇEVRE SAĞLIĞI DERNEĞİ

İçişleri Bakanlığı ile yapılan protokol kapsamında, Milli Eğitim Bakanlığı ile işbirliği çerçevesinde uygulanan

“İlköğretim Çağındaki Çocukların Tiyatro ile Sağlıklı Yaşamayı Öğrenmesi” Projesi

Birinci Basım: 2013

ÇEVRE SAĞLIĞI DERNEĞİ (Çevre Sağlığı Teknisyenleri ve Teknikerleri Derneği)

Adres : Ziya Gökalp Caddesi 22/25 Kızılay/ANKARA

Telefon: 0 312 417 16 19

Faks : 0 312 417 69 63

web adresi: www.cesatder.org.tr

E-posta: genelmerkez@cesatder.org.tr

Bu yayın Çevre Sağlığı Derneği (Çevre Sağlığı Teknisyenleri ve Teknikerleri Derneği) tarafından bastırılmıştır. Her türlü yayın hakkı Çevre Sağlığı

Derneği’ne aittir. Kısmen dahi olsa alınamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz.

ÖNSÖZ

Çevre Sağlığı Derneği-Çevre Sağlığı Teknisyenleri ve Teknikerleri Derneği’nin ilk ve oldukça önemli sosyal sorumluluk projesi olan “İlköğretim çağındaki çocukların sağlıklı yaşamayı öğrenmesi projesi” 01.09.2012 tarihinde müthiş bir duygu selinin yaşandığı açılış töreni ile Altındağ, Abdullah Tokur İlköğretim Okulu’nda başlatılmıştır.

Altındağ, Mamak, Etimesgut ve Sincan ilçelerinde bulunan 62 ilköğretim okulunda okuyan öğrenciler ve Türkiye Halk Sağlığı Kurumu’nun gündüz bakım evinde kalan çocuklara uygulanan sağlıklı beslenme, hareketli yaşam ve temel hijyen kuralları hakkında Hacivat-Karagöz gölge oyunu ile bir farkındalık ve beraberinde olumlu alışkanlıklar kazandırılmaya çalışılmıştır.

Projenin açılış töreninde proje konuları kapsamında öğrenciler arasında düzenle-nen yarışma neticesinde ilk üçe girenlere ödüller verilmiştir. Aynı programda proje tanıtımı gerçekleştirilmiş, akabinde kokteyl düzenlenmiştir.

Projenin uygulandığı okullarda gerek öğrenci, gerekse öğretmen ve okul idare-cilerinden alınan geri bildirimler, söz konusu proje ile önemli bir ihtiyacın giderildiğini göstermektedir.

Söz konusu okullarda uygulanan proje konularını içeren bu kitapçık ile çocuklar üzerinde oluşan farkındalığın kalıcı bir etki bırakması ve bu etkinin olumlu alışkanlıklar kazandırılması amaçlanmaktadır.

Sağlıklı bir geleceğin, sağlıklı bir nesil yetiştirmekle mümkün olabileceği anlayışı ile hareket eden ve bu anlayışın hayata geçirilmesi amacı ile ilk projenin bu kapsamda gerçekleştirilmesini amaçlayan derneğimize katkı sağlayan başta İçişleri Bakanlığı Dernekler Daire Başkanlığı’na, Ankara il Milli Eğitim Müdürlüğü’ne, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanlığı’na, proje açılışının gerçekleştirildiği Abdullah Tokur İlköğretim Okulu Müdürü ve çalışma arkadaşlarına teşekkürü bir borç biliyoruz.

Muhammet BİRİNCİGenel Başkan

İÇİNDEKİLER

Önsöz ...................................................................... Çocuklar İçin Hareketli Yaşam ................................. Fiziksel Aktivite Tipleri ............................................ Fiziksel Aktivitenin Sağlığa Yararlı Olması İçin ......... Günlük Aktivitemizi Arttırmak İçin Öneriler ............Çocuklar İçin Sağlıklı Beslenme ............................... Besin Ögeleri .......................................................... Besin Grupları ......................................................... Sağlıklı Beslenme İçin Genel Öneriler ..................... Güvenilir Besin Nedir .............................................. Çocuklar İçin Temel Hijyen Kuralları ....................... Kişisel Hijyen ........................................................... Kişisel Hijyen Kuralları ............................................ Hijyen ve Diş Sağlığı ................................................Besin Hijyeni ...........................................................Kaynaklar ................................................................

3578

121316192224252729303132

Sağlıklı yaşamın temel koşullarından birisi düzenli yapılan fiziksel aktivitedir. Çocukluktan itibaren düzenli aktivite alışkanlığı kazanmak ve egzersizi günlük yaşamımızın bir parçası haline getirmek, sağlığımız için çok önemlidir. İleride karşılaşabileceğimiz sağlık problemlerini azaltmak için de fiziksel aktiviteye önem vermeliyiz. Fiziksel aktivite enerji harcamasının temel belirleyicisidir ve vücut ağırlığımızın denetimi için çok önemlidir.

Düzenli yapılan fiziksel aktivite aynı zamanda istenmeyen kötü alışkanlıklardan kurtulma ve sosyalleşmemizde önemli bir rol oynar. Yapılan çalışmalara göre düzenli fiziksel aktivite depresyon ve kaygı düzeyini azaltmaya yardımcı olur. Bu nedenle düzenli egzersiz ve spor yapan çocukların, sosyalleşmeleri, kendine güven duygularının artması ve arkadaşlık kurmaları kolaylaşmaktadır.

Fiziksel aktivite, günlük yaşam içinde kas ve eklemlerin kullanılarak enerji harcaması ile gerçekleşen, kalp ve solunum hızını artıran ve farklı şiddetlerde yorgunlukla sonuçlanan aktivitelerdir. Bu kapsamda spor aktivitelerinin yanısıra egzersiz, oyun ve gün içinde yapılan çeşitli aktiviteler de fiziksel aktivite olarak kabul edilmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü 5-17 yaş grubu için kardiovasküler hastalıklar, diyabet, obezitenin önlenmesi, sağlıklı bir kas-iskelet sistemi gelişimi, anksiyete ve depresyon riskinin azaltılması için günde en az 60 dakika orta şiddette fiziksel aktivite yapılması gerektiği belirtmektedir.

ÇOCUKLAR İÇİN

hareketli yaşam

HAR

EKETLİ YAŞAM

5

Evde, okulda ya da dışarıda olduğumuz zamanlarda çeşitli aktivitelerle hayatımıza hareket katabiliriz. Ailemizle ya da arkadaşlarımızla beraberken yapabileceğimiz pek çok aktivite bulabiliriz.

Kas kuvvetimiz gelişir, esnekliğimiz artar.

Motor becerilerimiz gelişir.

Özgüvenimiz artar. Kişiliğimizin daha güvenli, bağımsız, kendini kontrol edebilen bir şekilde gelişmesine yardımcı olur.

Hedef bulma becerimiz artar. Daha gerçekçi ve ulaşabileceğimiz hedefler kurabiliriz.

Öz disiplinimiz ve sorumluluk duygumuz gelişir.

Karar verme yeteneğimiz gelişir.

İnsanlarla ilişki kurmamıza yardımcı olur. Beraber yapılan dans, oyunve sporlar sayesinde diğer insanlarla iletişimimiz kuvvetlenir.

Düzenli olarak yapacağımız fizikselaktivitenin faydaları nelerdir:

Fiziksel aktivite gerilim ve anksiyetenin boşalmasına ve daha sabırlı olmamıza yardımcı olur.

6

Dayanıklılık (Aerobik) Aktiviteleri: Büyük kas gruplarının ritmik olarak kullanıldığı aktivitelerdir. Kalp, akciğerler ve dolaşım sisteminizin sağlıklı olmasını sağlar. Oksijen kullanımını artırır ve kalori yaktırır. Yürüyüş, bahçe işleri, bisiklet, paten kayma, dans, ip atlama, yüzme ve tenis bu tip aktivitelerdendir.

Kas Kuvvetlendirme ve Ağırlık (Anaerobik) Aktiviteleri: Bacaklar, kollar, göğüs ve karın bölgesine ait geniş kas gruplarını çalıştıran ve kaldırma, hareket ettirme ve taşımaya yönelik kas kütlesini arttıran aktiviteler-dir. Kendi vücut ağırlığımız ve ağırlık aletleri ile yapılan hareketlerdir.

Kemik Kuvvetlendirme Aktiviteleri: Kasları ve kemikleri güçlendiren, duruşu geliştiren aktivitelerdir. Sıçrama hoplama hareketleri ve bu tür hareketleri içeren oyunlar bu grupta yer alır.

Denge ve Germe Aktiviteleri: Kas boyunu uzatıp uzanma germe ve eğilmeye yönelik eklemlerin hareketlerini artırır. Kas gerginliğini azaltır ve yaralanmaları önler. Yoga ve hafif germe egzersizleri bu aktiviteler-dendir.

Fiziksel Aktivite Tipleri

7

Düzenli olmalı

Devamlılık göstermeli

Süresi uygun olmalı

İlerleyici olmalı

Şiddeti uygun olmalı

Fiziksel aktivitenin sağlığa yararlı olması için:

Kendimize uygun bir fiziksel aktivite seçerken bazı ipuçlarını kullanabiliriz

Yaptığımız aktivitenin devamlılığı çok önemlidir. Tek seferlik bir aktivite sağlığımız için yeterli olamaz.

Aktiviteler tiplerine göre farklı sürelerde yapılabilir. Seçtiğimiz aktiviteye göre süreyi belirlememiz gerekir.Fiziksel aktiviteyi bir hayat tarzı olarak görmeli ve alışkanlık haline getirmeliyiz.

Fiziksel aktivitemizi düşük dereceden başlayarak yaşımıza uygun seviyeye ulaşana kadar ilerletmeliyiz.

Yaptığımız aktivite tipi kişisel özelliklerimize ve amacımıza uygun şiddette olmalıdır.

Yaşımıza ve vücut ağırlığımıza uygun aktiviteler seçmeliyiz.

Fiziksel olarak kendimize uygun düzeyde olan aktiviteleri seçmeliyiz.

Her ortamda uygulanabilir aktiviteleri tercih edebiliriz.

Yapmaktan zevk alacağımız, eğlenceli aktiviteleri tercih edebiliriz.

Kişisel ihtiyaçlarımıza uygun aktiviteyi seçmeliyiz.

Devamlı yapabileceğimiz aktiviteleri tercih etmeliyiz.

Ekonomik olarak bizi ve ailemizi zorlamayacak aktiviteleri seçmeliyiz.

Aktivitelerin kolay ulaşılabilir olmasına dikkat etmeliyiz.

8

Dünya Sağlık Örgütü’nün 5-17 yaş grubu çocuklar için yaptığı öneriler şöyledir :

Günlük olarak en az 60 dakika süre ile orta - ağır şiddette fiziksel aktivite yapılmalıdır.

60 dakikanın üzerine çıkan fiziksel aktivite miktarı sağlığa ek yararlar sağlar.

Günlük yapılan aktivitelerin çoğunluğu aerobik olmalıdır. Ağır şiddette yapılan aktiviteler de eklenmelidir. Kas ve kemikleri güçlendiren hareketlere haftada en az 3 kez yer verilmelidir.

Orta Şiddetli Aktivite

Dinlenirken 3–5,9 kat fazla enerji harcanarak yapılan aktivitelerdir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre 0–10 luk bir skalada 5 ve 6 arasında yapılan egzersizler orta şiddetli aktivitelerdir.

Yüksek Şiddetli Aktivite

Erişkinler için dinlenirken 6 kat, çocuk ve gençlerde 7 kat fazla fazla enerji harcanarak yapılan aktiviteler-dir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre 0–10 luk bir skalada 7–8 arasında yapılan egzersizler yüksek şiddetli aktivitelerdir.

9

Halk Oyunları

Vurma - Yakalama Oyunları

Masa Tenisi

Kort Tenisi

Eskrim

Boks

Karate

Taekwon-do

Basketbol

Voleybol

8-9 yaşındaki bir çocuğun

Ritmik becerilerinde gelişme gözlenirDayanıklılığı artarKuvvet ve koordinasyon gerektiren becerileri artarTemel hareketleri olgunlaşır

Müzikli Yer Kapmaca gibi oyunlar.

Sek Sek, Don Çözül gibi oyun-lar.

Resmi Vur Sayıyı Al, Uzağa Fırlat gibi oyunlar.

Dört Kere Zıpla Üç Kere El Çırp gibi oyunlar.

İstop

Saklambaç

Uçurtma Uçurma

Bu yaşlardaki çocuklar için önerilen

aktivite ve sporlar oyunlar

10

Dans

Yoga

Günlük Yürüyüşler

İzcilik

Kampçılık

Diğer Doğa Sporları

Ev İşleri

Bahçe İşleri

10-11 yaşındaki bir çocuğun

Kuvvet, çeviklik, denge ve koordinasyon gerektiren becerilerinde gelişme gözlenirHareketlerde yaratıcılıktan ve takım sporlarından zevk alırKalp-damar ve solunum sistemi dayanıklı hale gelir

Yakan Top

Dans

İstop

Top İle Ebeleme

Çeviklik gerektiren oyunlar

Denge geliştiren oyunlar

Bu yaşlardaki çocuklar için önerilen

aktivite ve sporlar oyunlar

Duruş bozukluklarını önleyici, aile ile ilişkileri kuvvetlendirici aktiviteler önerilmektedir.

11

Televizyon ve bilgisayar başında geçirdiğiniz sürenin günde 2 saati geçmemesine dikkat edin.

Günümüzde yeşil alanların ve oyun alanlarının yetersizliği, sokakların güvenli olmaması gibi nedenlerle çocuklar kapalı alanlara sıkışıp kalmıştır. Televizyon ve bilgisayar başında geçirilen zaman da giderek artıyor. Ders çalışırken zamanımızın çoğunu oturarak geçiriyoruz. Ailelerin de genel olarak egzersiz yapma alışkanlığının olmaması, çocuklarda hareketsizliğe neden oluyor. Oysa ki fiziksel aktiviteyi arttırmak, egzersiz yapmak bir yaşam biçimi olmalıdır.

Günlük aktivitemizi arttırmak için :Güvenli ve mümkün olan her fırsatta yürümeye çalışın. Eğer mümkünse okula servis ya da otobüsle değil, yürüyerek gidin.

Asansöre binmek yerine merdiveni kullanın.

Arkadaşlarınızla bir araya geldiğinizde hareketli oyunları tercih edin.

Ailenizle beraber yapabileceğiniz eğlenceli ve hareketli aktiviteler, oyunlar bulmayı deneyin.

Bilgisayar başında ya da yolculukta geçirdiğiniz vakitte bile egzersiz yapabileceğinizi unutmayın.

Özel bir nedeni yoksa beden eğitimi derslerine mutlaka katılın.

12

Beslenme, insanın büyüme, gelişme, sağlıklı ve üretken yaşaması için gerekli olan enerjiyi sağlayacak olan besinleri besleyici değerlerini yitirmeden vücuduna alıp kullanmasıdır.

Vücudun büyümesi, yenilenmesi ve çalışması için gerekli olan besin öğelerinin her birinin yeterli miktarlarda alınması ve vücutta uygun şekilde kullanılmasına yeterli ve dengeli beslenme denir.

İnsan gereğinden çok yerse, besin ögelerini de gereğinden fazla alır. Alınan bazı ögeler vücutta yağ olarak birikir. Bazen de insan yeterince besin alır ama yanlış seçimler yaptığı ya da yanlış pişirme yöntemleri kullandığı için bazı besin ögelerinde kayıplar olur. Bu ögeler görevini yerine getiremediği için kişinin sağlığını bozabilir. Bu duruma da dengesiz beslenme denir.

Yeterli ve dengeli beslenme sağlıklı bir hayatın temel koşuldur. Çocukluk çağı büyüme ve gelişmenin hızlandığı, öğrenme ve kavramanın önem kazandığı bir dönemdir.

Beslenme, anne karnından başlayarak sağlığın korunması ve iyileştirilmesindeki en önemli faktörlerden biridir. Yetişkinlik döneminde etkili olacak alışkanlıklar çocukluk çağlarında kazanılır. Bu dönemde kazanılan beslenme alışkanlıkları ise yaşam boyu sürdürülmektedir.

Yetersiz ve dengesiz beslenen bir kişinin vücudu mikroplara karşı dayanıklı değildir. Bu sebeple kolay hasta olur ve hastalıkları ağır geçer.

ÇOCUKLAR İÇİN sağlıklı beslenme

SAĞ

LIKLI BESLEN

ME

13

Yeterli ve dengeli beslenirseniz

Yeterli ve dengeli beslenebilmek için dört farklı besin grubundaki yiyeceklerden her gün yeteri kadar tüketmeliyiz. Besin gruplarında yer alan herhangi bir besin içeriğinin yetersiz alınması durumunda, vücutta o besin içeriğinin görevi yerine getirilemez Bunun sonucunda da vücudun çalışması aksar ve bazı hastalıklar ortaya çıkar. Sağlığımızı korumanın ve hastalıkları önlemenin temel şartı yeterli ve dengeli beslenmektir.

Hareketli ve dikkatli olursunuz

Cildiniz düzgün, pürüzsüz, hafif nemli ve pembe olur

Saçlarınız canlı ve parlak olur

Kaslarınız kuvvetli olur

Kol ve bacaklarınız gelişir

Vücut ağırlığınız, boy uzunluğu ve yaşınıza göre orantılı olur

Ruh sağlığı ve bedensel olarak sağlıklı bir birey olursunuz

Zihinsel, ruhsal ve sosyal olarak gelişirsiniz

14

Yapılan çalışmalarda, yetersiz ve dengesiz beslenen öğrencilerin dikkat sürelerinin kısaldığı, algılarının azaldığı, öğrenmede güçlük ve davranış bozuklukları çektikleri, okulda devamsızlık sürelerinin uzadığı ve okul başarılarının düşük olduğu ortaya konmuştur.

Enerji ve besin ögelerini yetersiz alırsanız, büyüme, gelişme ve okul başarınız olumsuz yönde etkilenir. Sağlıklı beslenme, büyüme ve gelişmenizi, okuldaki performansınızı, başarınızı ve aktif olmanızı sağlar.

Yetersiz ve dengesizbeslenirseniz

Hareketleriniz ağırlaşır

İsteksizlik hissedersiniz

İştahsız ve yorgun hissedersiniz

Sık sık baş ağrısı şikayetiniz olur

Cildiniz parlaklığını yitirir

15

PROTEİNLER

Besin Ögeleri

Vücut hücrelerinin sayısı arttıkça büyür ve gelişiriz. Bu hücrelerin yapılabilmesi için protein gereklidir. Hücreler birleşerek dokularımızı ve organlarımızı oluşturur. Vücudumuzu hastalıklara karşı koruyan savunma sistemlerimiz için de protein-ler gereklidir.

KARBONHİDRATLAR

Vücudumuzun çalışması ve günlük hareketlerimizi yapabilmek için gerekli olan enerjinin büyük çoğunluğunu karbonhidratlar sağlar. Bazı karbonhidratlar basit bir yapıdadır. Bunlar bize tatlı tadı veren karbonhidratlardır.

Yeterince protein alamazsak ne olur?• Büyüme ve gelişimimiz yavaşlar• Kolay hasta oluruz• Hastalıklarımız daha uzun sürer• Saç, deri, tırnak gibi dokularımızın sağlığı bozulur• Organlarımızın çalışması aksar

Günlük yaşamımızda fazla hareketli değilsek ve spor yapmıyorsak, şeker içeriği yüksek besinleri fazla miktarda tüketmemeliyiz. Bu tür yiyecekleri fazla tüketmek şişmanlığa neden olur. Ayrıca, hızla kana karıştıkları için iştahımızı azaltarak vücudumuz için gerekli olan diğer besinleri yeterli miktarda yememize engel olurlar.

16

YAĞLAR

En fazla enerji sağlayan besin öğesi yağlardır. Sıvı ve katı yağlar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sıvı yağlar, zeytin, ay çekirdeği, mısır, fındık ve soya gibi bitkisel besinlerden elde edilmektedir.

Katı yağlar margarin ve tereyağıdır. Ayrıca bütün hayvansal besinlerin içinde de katı yağlar bulunmaktadır. Katı yağların fazla miktarda tüketilmesi kalp ve damar sağlığımız için sakıncalıdır.

VİTAMİNLER

Vitaminler hastalıklardan korunabilmek için gereklidir. En çok vitamin sağlayan besinler taze sebze ve meyvelerdir. A vitamini, daha iyi görmemizi sağlar, büyüme ve gelişme için çok gereklidir. C vitamini ise bizi grip, nezle gibi hastalıklara karşı korur. Ayrıca diş etlerimizin daha sağlıklı olması için de C vitamini gereklidir.

Yağ içeriği yüksek besinleri fazla miktarda yersek:• Gereğinden fazla enerji aldığımız için şişmanlarız• Vücudumuzda dolaşan kanın bileşimi bozulur• Kalp ve damar sağlığımız olumsuz yönde etkilenir

Güneş ışınlarından yeterince yararlanırsak, besin-lerle vücudumuza aldığımız D vitamini, görevlerini daha iyi yapabilir. Süt, yoğurt, peynir gibi besinlerde bulunan kalsiyum, D vitamini yardımıyla kemiklerimizi güçlendirir. B grubu vitaminler kan yapımı, kas ve sinir sisteminin çalışması için gereklidirler. Bu vitaminler, bütün besinlerde farklı miktarlarda bulunmaktadır.

17

MİNERALLER

Vücudumuzda en çok bulunan mineral kalsiyumdur. Kemik ve diş sağlığı için gereklidir. Kalsiyum en çok süt ve sütten yapılan besinlerde bulunur. Günlük olarak süt, yoğurt ve peynirden yeterince tüketilmezse, kalsiyum ihtiyacı yeterince sağlanamaz. Diğer bir mineral de demirdir. En çok et, yumurta, kuru fasulye, nohut, mercimek, koyu yeşil yapraklı sebzeler gibi besinlerde bulunur.

SU

Vücudumuzun düzenli çalışabilmesi için gerekli olan sıvının çoğunluğunu su ve diğer içeceklerden sağlarız. Geriye kalan miktarı ise yiyeceklerimizin bileşiminde bulunan ve farkında olmadan aldığımız su ile karşılamış oluruz.

Vücudumuza aldığımız su idrar, ter ve dışkıyla atılır. Bir miktarını da solunum yoluyla kaybederiz. Sıcak havalarda ve fiziksel aktivite sırasında terleme nedeniyle su kaybımız artar. Ayrıca ishal sırasında dışkı ile daha fazla su atarız.

Yeterince kalsiyum ve demir almazsak• Kemik ve dişlerimiz yeterince güçlü olmaz. Kemiklerimi-zin uzaması yavaşladığı için boyumuz kısa kalır• Kas ve sinir sistemimizin çalışması aksar•Yorgunluk ve halsizlik gelişir• Dikkat dağınıklığı nedeniyle öğrenme yavaşlar• Hastalıklara yakalanmamız kolaylaşır

Günlük olarak kaybettiğimiz miktarı karşılayacak kadar sıvı almadığımızda vücut hücrelerinin çalışması aksar.

18

Besin GruplarıDoğumdan itibaren büyüme, gelişme ve sağlıklı bir yaşam için vücudumuza

gerekli olan bütün maddeleri besinlerle alırız.

Hareket etmek için enerjiye ihtiyacımız vardır. İşte bu enerjiyi bize sağlayan aldığımız besinlerdir. Vücudumuzun büyümesi, yenilenmesi, organlarımızın düzenli olarak çalışabilmesi için 4 temel besin grubundan da hergün gerekli miktarda almamız gerekir. Böylece yeterli ve dengeli beslenmiş oluruz.

İçerdikleri besin öğeleri yönünden birbirine benzeyen besinler bir araya toplandığında 4 grup oluşmaktadır.

19

Süt Grubu

Et, Yumurta,Kuru Baklagil Grubu

Kırmızı et (dana, kuzu vb.), beyaz et (tavuk, hindi, balık), yumurta, kuru baklagiller (mercimek, kuru fasulye, nohut), et ürün-leri (salam, sosis, sucuk, pastırma) bu grupta bulunan besinler-dendir.

Bu gruptaki besinlerin sağladığı önemli besin ögeleri protein, demir ve bazı B grubu vitaminlerdir. Bu besinler büyüme ve gelişmemiz için önemlidir. Hastalıklara karşı direncimizi arttırır. Hücrelerin yenilenmesini ve dokularımızın kendini onarmasını sağlar.

Bu grupta bulunan besinler süt, yoğurt, peynir, ayran, süt tozu, sütlü tatlılar (sütlaç, muhallebi, dondurma) gibi besinlerdir.

Kalsiyum, protein, D vitamini, bazı B grubu vitaminler bu grup besinlerin sağladığı önemli besin ögeleridir.

Süt grubunda bulunan kalsiyum kemiklerimizin ve dişlerimizin sağlıklı gelişmesini sağlar. Hücrelerimizin çalışmasında önemli rol oynar. Protein, B vitaminleri, fosfor ve çinko için de iyi kaynaktır. Çocukların günde 3-4 su bardağı kadar süt grubu besinleri tüketmeleri gerekir. Kalsiyum eksik alındığı zaman, dişlerimizde şekil bozuklukları ve çürükler olur. Boyumuz da yeterince uzamaz.

Bu besinler protein, demir, çinko, fosfor, magnezyum ve B vitaminleri için iyi bir kaynaktır. Kuru baklagiller bağırsakları çalıştıran posadan da zengindir.

20

Sebze ve Meyve Grubu

Ekmek ve TahılGrubu

Bütün taze sebze ve meyveler bu grupta yer alır. (domates, havuç, salatalık, taze fasulye, patlıcan, yeşil biber, pırasa, karnabahar, lahana, ıspanak, kereviz, patates, maydanoz, dereotu, marul gibi besinler, bütün taze meyveler)

Bu gruptaki besinlerin sağladığı önemli besin ögeleri, vitaminler (özellikle C ve A vitaminleri) ve minerallerdir.

Buğday, çavdar, yulaf ve mısırdan yapılmış ekmekler, bazlama, makarna, şehriye, bulgur, irmik, un, pirinç, yufka gibi besinler bu gruba girer.

Bu gruptaki besinlerin sağladığı önemli besin ögeleri, karbonhidrat, bazı B grubu vitaminler, mineraller ve posadır.

Bu gruptaki besinler vücudumuz için enerji sağlar. Çavdar ve yulaf gibi lif

içeriği yüksek olan besinlerin tüketimi, bağırsaklarımızın düzenli çalışmasını sağlar.

A vitamini gözlerimizin iyi görmesi ve derimizin sağlığı için çok önemli bir vitamindir. C vitamini de bizi hastalıklardan korur ve hastalıkların daha çabuk iyileşmesine yardımcı olur. Sağlığımız için günde en az 5 porsiyon sebze ve meyve tüketmeliyiz.

21

4 besin grubundan da her gün tüketmemiz gerekiyor. Toplam olarak tüket-memiz gereken miktarı 3 ana, 2 ara öğüne dağıtırsak, dengeli ve yeterli beslenmiş oluruz. Sabah kahvaltısı, öğlen ve akşam yemekleri ana öğünlerdir. Özellikle ana öğünleri atlamak yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olur.

Kahvaltı, okul başarımızın artması için çok önemlidir. Güne enerjiyle başlamak, çabuk yorulmamak, öğrendiklerimizi kolay hatırlamak için mutlaka kahvaltı yapmalıyız. Güne kahvaltı yapmadan başlarsak dikka-timiz dağılır, kolay yoruluruz ve zihinsel performansımız düşer.

Ara öğünlerdeki besinler, aldığımız enerji miktarını etkiler. Okulda, evde, dinlenirken ya da acıktığımızda meyve, ayran, süt, taze meyve suları, peynir-ekmek, küçük kek gibi besinleri tercih edebiliriz. Canımız tatlı istediğinde en iyi seçim, sütlaç veya muhallebi gibi sütlü tatlılardır.

Sağlıklı Beslenme İçin Genel Öneriler

22

Sağlıklı Beslenme İçin Genel Öneriler

Özellikle öğün aralarında şekerli besinlerden uzak durmalıyız. Çünkü bu tür besinler dişlerimizin çürümesine neden olurlar. Bu besinleri tükettiğimizde mutlaka dişlerimizi fırçalamalı ya da ağzımızı bol su ile çalkalamalıyız.

Günlük 8-10 su bardağı su tüketmeliyiz. İçtiğimiz suyun güvenilir içme suyu olmasına özen göstermeliyiz. Tuvalet ve genel kullanıma açık çeşmelerden su içmemeye dikkat etmeliyiz. Gazlı ve diğer hazır içecekler yerine süt, ayran, taze sıkılmış meyve suyunu tercih etmeliyiz.

Çocukların özellikle kemik ve diş gelişimi için günde 2-3 su bardağı kadar süt veya yoğurt, 1 kibrit kutusu kadar beyaz peynir tüketmeleri önemlidir. Hastalıklara karşı daha dirençli olmamız, gözlerimizin, cildimizin ve sindirim sistemimizin sağlıklı olması için her gün 5 porsiyon taze sebze veya meyve tüketmeye özen göstermeliyiz.

23

• Açıkta satılan yiyeceklerden satın almayın

• Besin satın alırken son kullanmatarihlerine dikkat edin

• Kolay bozulacak besinleri buzdolabında saklayın

Okul kantinleri, büfe gibi yerlerden satın alınan besin-lerin seçiminde dikkatli olun- ması gerekmektedir. Süt, ay- ran gibi ambalajlı besinleri satın alırken etiket bilgisinde üretim izninin bulunmasına ve son kullanım tarihinin geç- memiş olmasına, ambalajsız satılan tost, simit, poğaça gibi yiyeceklerin de temiz ve güve-nilir şekilde hazırlanmış olma- sına dikkat etmelisiniz.

Güvenli besin, temiz, bozulmamış ve içinde sağlığa zararlı maddeler bulundurmayan besinlerdir. Açıkta satılan besinler hem temiz değildir, hem de uygun koşullarda bulunmadıkları için bozulmuş olabilirler.

Güvenli Besin Nedir

24

ÇOCUKLAR İÇİN temel hijyen kurallarıSağlığımıza zarar verecek ortamlardan korunmak için yapabileceğimiz

uygulamalar ve aldığımız temizlik önlemlerinin tümüne hijyen denir.

Yaşadığımız ortamın, içtiğimiz suyun, soluduğumuz havanın, kullandığımız eşyaların, tükettiğimiz gıdaların temiz olması sağlığımız için çok önemlidir.

Hastalık yapan pek çok mikrop temiz olmayan insanlara kolayca yerleşir. Kişisel hijyenin amacı, hastalık yapıcı mikropların vücuda bulaşmasını ve çevreye yayılmasını önlemektir. Sağlığımızı korumak için el, vücut, ağız, diş, saç ve giysi temizliği gibi kişisel hijyen kurallarına mutlaka uymalıyız.

Temizlik deyince aklımıza ilk gelen şey su ve sabundur. Banyo süngerleri, lifleri, diş fırçaları, el ve ayak temizliği ile vücut temizliğinde kullanılan fırçalar, tırnak makası gibi eşyalar kişisel temizlik araçlarıdır. Sağlığımız için bu temizlik araçlarını başkalarıyla paylaşmamaya özen göstermeliyiz.

Başta kendi sağlığımız olmak üzere, başkalarının da sağlığını korumanın en önemli aracı temizlik-tir. Sadece beden temizliği değil, kullanılan her şeyi ve her ortamı temiz tutmak da temiz olmanın gereğidir.

TEM

EL H

İJYEN

KU

RALLAR

I

25

BAKTERİLER

KÜF MANTARI

VİRÜSLER

PARAZİTLER

Gözle görülmeyen, ancak mikroskop altında görülebilen canlılardır. Bakterilerin hepsi bize zarar vermeyebilir. Bakteriler hava, toprak, eller, saçlar, tırnaklar, giysiler, kapı kolları vb. pek çok yerde bulunurlar. Bakterilerin pek çoğunun hareket etme yeteneği yoktur. Onları bir yerden bir başka yere taşıyan aracılar, rüzgâr, toz, toprak, böcek, sinek, haşereler ve diğer canlılar, besinler ve insanlardır.

Küf mantarları, nemli ve sıcak ortamları severler, hemen hemen her şartta her yerde yaşayabilir ve çoğalırlar.

Virüsler de tıpkı bakteriler gibi insanlarda hastalık yaparlar. Virüslerin sebep olduğu hastalıklardan sonra iyileşirken vücudun savunma sisteminin gücü çok önemlidir. Virüsler genellikle bizlere hava, su, tükürük ve kan yoluyla bulaşırlar. Belirli bir süre kapı kolları gibi yüzeylerde yaşayabilirler. Bu nedenle toplu kullanıma açık mekanlarda virüslere karşı çok dikkatli olmalıyız. Genellikle havadan ve kirli ellerin dokunduğu eşyalar yoluyla insandan insana kolaylıkla bulaşırlar.

Parazitler, bir canlıya bağımlı olarak yaşayabilen ve üzerinde yaşadığı canlıya zarar veren mikroplardandır. Parazitler genel-likle o canlının bağırsağına yerleşir ve orada yaşarlar. Tuvaletlerde, tuvalet pisliği ile kirlenmiş sularda, çiğ etlerde, kirli sular ile sulanan sebzelerde bulunurlar. Ayrıca, hayvanların dışkıları da parazitlerin etrafa bulaşmasına neden olabilir.

26

Tuvaletten sonra

Kedi, köpek gibi hayvanları sevdikten sonra

Hasta bir arkadaşımızla el sıkıştıktan sonra

Kişisel HijyenMikroplarla en çok karşılaşan ve onları kolayca taşıyan yerimiz

ellerimizdir. Bazı bakteriler, ellerimizdeki gözenek, çizik, çatlak ve kıllara iyice yapışırlar. Toz ve kirle karışarak hızla çoğalmak için uygun ortam bulurlar. Bu yüzden ellerimizi sık sık yıkamalıyız. Özellikle tuvaletten sonra iyi yıkanmamış el ve tırnaklarımızda kalan mikroplar, sarılık, tifo, dizanteri, kıl kurdu gibi pek çok dışkı kaynaklı hastalığın yayılmasına neden olur.

Ellerimizi Ne Zaman Yıkamalıyız?

Dışarıdan eve gelince

Burnumuzu sildikten sonra

Öksürüp hapşırdıktan sonra

Parayı elledikten sonra

Dişlerimizi fırçalamadan önce

Her yemek öncesi ve sonrasında

Çamur ve toprak ile oynadıktan sonra

27

Ellerimizi en uygun şekilde nasıl yıkamalıyız?

1- Suyu ellerinizin dayanabileceği sıcaklıkta açın.

2- Bileklerinizi ve parmak uçlarınızı iyice sabunlayın.

3- Ellerinizin parmak aralarını 20 saniye ovuşturun.

4- Akan su altında ellerinizi iyice durulayın.

5- Temiz bir kağıt havlu veya havlu ile ellerinizi kurulayın.

28

Banyo yaparak temizlenmek derimizin sağlığı için çok önemlidir. Toz, kir, ter ve yağlar derimizin gözeneklerini kapatır. Banyo yaptığımızda gözeneklerimiz açılır ve derimizin görevini yapması kolaylaşır. Bu yüzden haftada en az iki kez yıkanmalıyız.

Saç dipleri mikropların yaşaması için çok uygundur. Kafa derimizde 1 milyon adet /cm² bakteri bulunur ve bu nedenle saçlarımızın temizlik ve bakımına dikkat etmeliyiz. Saçlarımızı en az haftada bir kere yıkamalı ve her gün kendimize ait bir tarak ile taramalıyız.

Kir ve yağ tırnakların alt kısımlarında kolayca birikir. Burada mikroplar barınabilir, bağırsak parazitlerinin yumurtaları da bulunabilir. Bu yüzden tırnak yemek, sağlığımız için zararlı bir alışkanlıktır. Tırnakların düzenli kesilmesi, banyo yaparken de tırnak fırçası ile fırçalanarak temizlenmesi gerekir. Haftada bir defa el ve ayak tırnaklarımızı kesmeliyiz.

Çamaşır ve giyeceklerimizi sık sık değiştirilmeliyiz.

Okuldan ya da dışarıdan eve geldiğimizde el, yüz ve ayaklarımızı mutlaka yıkamalıyız. Yatağa girerken pijama giymeliyiz.

Kişisel Hijyen Kuralları

29

Hijyen ve Diş Sağlığı

Kişisel temizliğin sağlanmasında, el temizliğinin yanı sıra genel vücut temizliği ve diş temizliği de çok önemlidir.

Dişlerimizi korumanın en etkili yolu düzenli olarak fırçalamaktır. Dilimizin yapısı oldukça pürüzlüdür ve bakterilerin yaşaması için elverişlidir. Yemek sonrası ağız ve dişimizde kalan artıklar milyonlarca mikrop için yeterli besin kaynağını oluşturur. Özellikle şekerli yiyecek artıkları asit oluşturarak dişlerin zarar görmesine neden olur. Eğer, dişlerimizi fırçalamazsak çürümeye başlar. Diş fırçamızı altı ayda bir değiştirmeliyiz. Yılda en az bir kere diş doktoruna gitmeliyiz.

Sindirimimiz ağzımızda başlar. İyi bir sindirim yapa-bilmek için ağız ve dişlerimizin sağlıklı olması gerekir.

Diş fırçasını 45 derecelik açı yapacak şekilde tutun ve diş eti hizasından başlayarak ağız boşluğuna doğru fırçalamaya başlayın. Dişinizin dış yüzeyinden başlayarak yumuşak ve daire-sel hareketlerle ön dişlerden arka dişlere doğru fırçalama işlemine devam edin. Aynı şekilde dişlerin iç yüzeylerini de fırçalayın. Daha sonra dişlerinizin çiğneme yüzeylerini fırçanızı düz olarak ileri geri hareket ettirerek fırçalayın.

Dişlerimizi nasıl fırçalamalıyız?

30

Besin Hijyeni

Açıkta satılan besinleri asla satın almayın.

Yiyecek ve içecek satın alırken etiketilerini iyi okuyun. Etiketinde üretim izni olmayan ya da son kullanma tarihi geçmiş olanları asla satın almayın.

Hemen tüketmeyecekseniz soğuk ortamda beklemeleri gereken besinleri satın aldıktan sonra, derhal buzdolabına koyun.

Yiyecek ve içeceklerinizi oda sıcaklığında 2 saatten fazla bekletmeyin.

Çiğ ve pişmiş veya pişirilmeye gerek duyulmadan yiyeceğiniz besinleri birbirinden ayrı yerlerde hazırlayın. Böylece çiğ besinlerde bulunan mikropların pişmiş besin-lere geçişini önlemiş olursunuz.

Sebze ve meyveleri akan bol su altında iyice yıkamadan kesinlikle yemeyin.

Yere düşen yiyecekleri asla yemeyin.

Beslenme çantanızı hiçbir zaman yere koymayın. Yiyeceklerinizi kalorifer üstü gibi sıcak yerlerde beklet-meyin.

Hijyenik bir gıda, temiz ve bozulmamıştır. İçinde sağlığa zararlı bir madde bulundurmaz Açıkta satılan gıdaların temiz olduğundan, uygun koşullarda saklanmadığından ve bozulmuş olmadıklarından asla emin olamayız.

31

KAYNAKLAR

1.) TOÇBİ Projesi Araştırma Raporu, T.C. Sağlık Bakanlığı, 2011

2.) Karaağaoğlu Nilgün, İlköğretim Çocukları İçin Sağlıklı Beslenme, T.C. Sağlık Bakanlığı Beslenme Bilgi Serisi, 2008

3.) Baltacı Gül, Çocuk Ve Spor, T.C. Sağlık Bakanlığı Fiziksel Aktivite Bilgi Serisi, 2008

4.) Bilici Saniye, Uyar Fatih, Beyhan Yasemin, Sağlam Fatma, İlköğretim Çocukları İçin Gıda Hijyeni El Kitabı, T.C. Sağlık Bakanlığı Beslenme Bilgi Serisi, 2008

5.) Bilici Saniye, Buzgan Turan, İlköğretim Çocukları İçin El Hijyeni, T.C. Sağlık Bakanlığı Beslenme Bilgi Serisi, 2008

6.) Samur Gülhan, Vitaminler, Mineraller ve Sağlığımız, T.C. Sağlık Bakanlığı Beslenme Bilgi Serisi, 2008

7.) Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi, T.C. Sağlık Bakanlığı, 2004

8.) Sağlıklı Beslenme Broşürleri, T.C. Sağlık Bakanlığı

32