IES MUNGIA BHIDBH 4Marije AGUILLO

EUSKAL HERRIKO FORUAKEUSKAL HERRIKO FORUAK

Nafarroako foruen monumentua, Iruñean

Oinarrian idazkun hau dakar:

GU GAURKO EUSKALDUNOK,

GURE AITASOEN ILLEZKORREN

OROIPENEAN, BILDU GERA EMEN

GURE LEGEA GORDE NAI

DEGULA ERAKUSTEKO

EUSKAL HERRIKO HISTORIA LABURRA• XI eta XII. Mendeetan zehar Hego

Euskal Herria Nafarroako eta Gaztelako erreinuen eraginen artean izango da.

• Nafarroako Santxo IV. Jakitunak 1180.ean Donostia sortzen du Nafarroa itsasoari irteera edukitzeko.

• Erre ge berak 1181.ean Gasteiz sortzen du Gaztelako erreinuauren aurkako posizio aurreratua bezala, muga defendatzeko.

Gipuzkoa eta Araba Gaztelako Gipuzkoa eta Araba Gaztelako koroara pasatukoroara pasatu

• 1200.nean Alfonso VIII.ak Gipuzkoa eta Araba konkistatu zituen.

• Ematen du arabar eta gipuzkoar askok konkista honetan lagundu zutela.

• Gasteiztarrek, alderantziz, erresistentzia bizkorra jarri zuten.

BizkaiaBizkaia• IX. Mendean Bizkaia lurralde independiente

bezala aipatzen da dokumentuetan• X. mendean Momo jauna, Bizkaiko konde bezala

agertzen da, Bizkaia Nafarroako konderria zenez.• 1370.nean , heredetziaz, Gaztelako Juan. I.aren

menpean geratzen da Bizkaiko jaurerria. • Geroztik Gaztelako koroaren barruan egon zen,

eta hango erregeak, aldi berean, Bizkaiko jauna zen baina foruak zin egin behar zituen. Zin ez egiteak bizkaitarren desobedientzia ekarriko zuen

Banderizoen gerrakBanderizoen gerrak• Horrela deitzen dira gaurko

Euskal Herrian, Erdi Aroan zehar, leinu nagusien artean izan ziren borroak eta arkakotasunak.

• Liskarrak bakarrik Errege Katolikoek euren autoritatea inposatu zutenean amaitu ziren.

Bandoen gerren zergatiakBandoen gerren zergatiak• Beheh Erdi Aroko krisiak Euskal Herria astindu

zuen ere. – Hiribilduen sorrera– Nekazaritza produkzioa murriztu zen.– Goseteak eta izurriteak (1348) zabaldu

ziren.– Nekazari asko hil ziren eta beste batzuk

hiribilduetara joaten ziren.– Jaunen errentak murriztu ziren. – Hiribilduen boterea jauntxoen boterea

murrizten zuten

Bando aurkariakBando aurkariak• Prestigio mantentzeko nahian leinuen

nagusiak botere-borrokak hasi ziren.• Bizkaian Ahaide nagusiak bi bando

handitan banatuta zeuden: oinaztarrakoinaztarrak batetik, ganboatarrakganboatarrak bestetik

• Oinaztarrek Gaztelako Erresumaren babesa zuten; ganboatarrak, ostera, Nafarroako Erresumaren aldekoak ziren

• Lapurketak, erreketak, suntsiketak herri osotik hedatu ziren.

• XV. Mendean EE.KK-ek amaitu zuten gerra hauekin.

Gamboatarrak: Gamboa, Olaso, Abendaño y Salazar. familiak.Oinatarrak: Oñaz, Lazcano, Mújica eta Butrón familiak

Borroken helburuaBorroken helburua

• Liskar hauen helburua zen Ahaide Nagusien errentak eta gizarte prestigio mantentzea.

• Lope Garcia de Salazarr-ek, bere kronikan, dio:

“quien valía mas en la tierra”

hau indarrean uztea helburua zen.

• Hiribilduen gobernua kontrolatu nahi.

Lope García de SalazarLope García de Salazar“Las Bienandanzas e fortunas” (1471)

“De las peleas e muertes de la Villa de Viluao, e de sus comarcanos e de la causa dello.

“En el año del Señor de UCCCLXII (1362) años pelearon los de Vasurto e de Asúa con los Fuertun Ibañes de Urista e con Sancho Ybañes, su hermano, e morieron de los de Vasurto, Sancho de Vasurto, fijo de Diego Sanches, e Diego de Durandi, e Rodrigo de Asua. E morieron de los de Urista, Sancho Sanchez de Urista, e Sancho Artule, e ovo muchos feridos de anbas las partes. En este dia mesmo mataron en la Talaya de Viluao, Juan Sanches Ibarra, e Juan Durieta, e Juan Ochoa de Ybarra, que eran de Liguizamon, a Juan Martines de Loega, el mozo, e esta fue la primera sangre vertida entre Leguizamon e Zurbaran, por donde sucedió e secede enemistad e omecidios fasta oy entre ellos.”

Bandoen gerrak XV. mendeanBandoen gerrak XV. mendean• Mende honetan leinuen arteko

borrokak boterea lortzeko borroka bihurtu ziren.– Lur Laua menperatzen zuten

jauntxoak, alde batetik– Hiribilduak kontrolatzen zutenak,

beste batetik.

• Bi bizimodu ezberdinak, interes ezberdinekin, bata bestearen aurka izango dira.

EUSKAL FORUAKEUSKAL FORUAK

Zer dira foruak?• Foruak bi esanahi nagusi ditu, elkar oposatuak

daudenak:– Foruak herri baten ohiturak dira, idatziz jasoak eta

legearen indarraren bitartez aplikatuak.

– Forua autoritate batek (errege edota jauntxo batek) emandako abaintaila da.

• Beraz, lehenengoa eskubide bat da eta bigarrena, berriz, pribilegio bat

Euskal ForuakEuskal Foruak• Antzinako ohiturak jasotzen zituzten legeak ziren

eta Euskal Herri osoan agintzen zuten. Beraz, ez dira pribilegio bat, baizik eta eskubide bat.

• Lurralde bakoitzak bere foruak zituen.

• Ez dira diktatutako legeak, herriak sortu baititu bere eguneroko bizitzaz.

• Foruak ahoz trasmititzen ziren XV mendera arte. 1452.ean idatzita jarri zen Bizkaiko Forua.

• Jaunaren zina oso alde inportantea zen: («Lo que ha de jurar el rey e señor de Vizcaya e dónde e cómo»), que debía

hacerse tres veces: «a las puertas de la villa de Bilbao (...) a Guernica, so el árbol donde se acostumbra facer Junta (...) [y en Bermeo] ante el altar de Santa Ufemia».

Fernando Katolikoak Bizkaiko Foruak beteko dituela zin egiten

Foruen egituraketa politikoaForuen egituraketa politikoaBizkaianBizkaian

• Udalerrietan oinarritzen da, eta bertako partaideek herriaren ordezkaria aukeratzen zuten. Herri bat ordezkari bat.

• Aaukeratuak izateko gaztelera hitz egiten eta idazten jakin behar zuten.

• Batzar nagusiak ez ziren kongresuak, herrien biltzarrak baizik (Aristides de ARTIÑANO. “Jaurerri historiko eta forala, 1885)

• Batzar Nagusietara joateko.– Lur Laua: 72 ordezkari– Hiribilduak eta Hiria: 21 ordezkari– Enkarterriak: 6 ordezkari (3)– Duragoaldea: 8 ordezkari (5)

• 1800.ean 101 boto zituzten.

• Zeregin legegilea zuten.

HIRIBILDUAK ETA HIRIAHIRIBILDUAK ETA HIRIA

Jaurerriko Gobernu Unibertsala Jaurerriko Gobernu Unibertsala

• Errejimentu Orokorra – 1500.ean sortu zuten Batzarrak bilduta ez zeudenean Jaurerria gobernatzeko.

• Batzar Nagusiek hautatutako 12 errejidorek osatzen zuten, Korrejidorearen zuzendaritzapean.

• Korrejidorea, jaunaren ordezkaria zen. Hori zela eta Botere judiziala zegokion. Jaunak aukeratuta izan zen.

• XVIII. Mendean Foru Aldundia (Diputazioa) sortu zuten.

GIPUZKOANGIPUZKOAN• Batzar Nagusietara joateko botoa, ez zen

Bizkaian bezala, Gipuzkoan herrien garrantzia ekonomikoaren arabera eta biztanle kopuruaren araberakoa izaten zen.

• Horregaitik, herri txikiek bat egiten zuten handiei aurre egiteko eta gehiengoa lortzeko.

• Batzar Nagusiek aukeratzen zuten Diputazioa urte osoan probintzia gobernatzeko.

ARABANARABAN• Arabako Forua Arriagako Kofradiako Foruan oinarritzen da. (Arriaga-Lakuan biltzen ziren)• Arriagako Kofradiak Arabako lurraldea- ren %40ª kontrolatzen zuen.

– Jaunerri kolektiboa zen eta nobleen artean jauna hautatzen zuten.– Nafarroako koroaren menpe zegoen.– 1181.ean Santxo IV.a Jakitunak Gasteiz sortzen du.

• Logroñoko forua izango du• 1200.ean Gaztelako Alfonso VIII.ak Araba konkistatzen du.• 1271.ean Alfonso X.ak Erret Forua emango dio Gasteizi, baina hauek bere

foruarekin jarraitu zuten.

Arabako gobernuaArabako gobernua• Arriagako kofradia 1371.ean desagertu zen bolondres.• 1463. ean Arabako Hermandadea sortu zen herriko

hermandadeak ordezkatzen. Hermandadea Gaztelako koroari zegokion.

• XV. Mendean Arabako Batzar Nagusiak sortzen dira Arriago Kofradiako tradizioa jarraituz (nobleak biltzen ziren)

• Batzar Nagusiek botere legegilea, ejekutiboa eta judiziala biltzen zituzten.

• Batzar nagusietan Hermandadea zeuden ordezkatuta.• Batzarrak bilduta ez zeudenean Diputazioak gobernatzen zuen,

horretarako Batzarrek Diputatu orokorra aukeratzen zuten.• Aukeratua izateko errenta bat eduki behar zen.

NAFARROANAFARROA• 824. ean Iruñako erreinua sortu zen.• Erreinua ez zen lurralde-kontzeptua baizik eta bere jendeak,

herritarrek, udalek, korporazioek, jauregiek, jaunek, monastegiek eta preladoek Erregearekin batera osatzen zutela.

• Honek esan nahi Erregea eta erreinuaren artean pakto bat zegoela:– Erregeak erreinuaren legeak eta ohiturak errespeta ditzala

zin egiten zuen. – Hori egiten zuen bitartean erreinuak , bere aldetik,

erregea errekonozitzen eta errespetatzen zuen .

Nafarroaren konkistaNafarroaren konkista• 1512.ean Fernando El Católico-k nafarroa

konkistatu zuen.• Foruen alde gehien bat errespetatu zen.• XVIII. mendean zehar Nafarroako Foruen

garrantzia handitu egin zen.• Gorteak: Hiru estamentuek osatzen zuten

(nobleak, elizgizonak eta hirugarren estamentua: unibertsitateak edo hiribildu onak.

• Konkista ostean gero eta gutxiago bildu ziren Gorteak.

• Foruak gordetzeko Sindiko erakundea sortu zuten.

• Foruak direla eta liskar ugari izan ziren Nafarroa eta Koroaren artean.

Nafarroako estandarte aintzina

Reino de Navarra durante la etapa de su conquista (1463-1530) con los dominios patrimoniales de las casas de Foix y Albret

Territorio incorporado a Castilla en 1463

Dominios de la casa de Albret

Dominios de la casa de Foix

Reino de Navarra incorporado a Castilla en 1515

Baja Navarra abandonada por Castilla en 1530

Euskal erakundeen ezaugarriakEuskal erakundeen ezaugarriak

• Euskal erankundeetan Jauntxoek zuten boterea.

• Ordezkapen sistema zentzatarioa zen (errenta maila ezinbestekoa zen)

• Hiritar guztiak ez ziren berdinak.• Sistema pribilegioetan

oinarritzen zen.

Aintzinako Erregimeneko Espainiako mapa

Foruen galeraForuen galera• Estatu Espainarrean

liberalismo ezarpen prozezuan txertatzen da.

• Liberalismoak, (burgesiaren eskutik) lege-berdintasuna erreinu osoan bilatzen zuen.

• Euskal burgesiak foruak ezabatu nahi zituen barruko mugak dezagerarazteko (Balmaseda, Urduña, Gasteiz eta Agurain) eta merkatu handia lortzeko

Urduña-ko aduana eraikina

Foruen galera-IIForuen galera-II• Isabel II.a tronora heltzean sortutako liskarra: I. Gerra Karlista.

– Euskal Herrian bi alde sortu ziren:• Karlistak Foruen aldekoak (Lur Lauako

herritarrak eta jauntxoakElizak lagunduta)• Liberalak: Foruen kontrakoak, burgesia

hiritarra.• Karlistek , Espainia osoan, Aintzinako Erregimena,

tradizioak, erlijioa eta foruak defendatzen zituzten. Karlos, tronorako erregaiaren aldekoak ziren.

• Liberalek, Isabel II.aren aldekoak, estatu osorako Liberalek, Isabel II.aren aldekoak, estatu osorako berdintasun legala eta foruen desagerpena berdintasun legala eta foruen desagerpena defendatzen zuten.defendatzen zuten.

Zumalakarregi

Pakea eta ForuakPakea eta Foruak• I Gerra Karlista garaian, euskal noble batzuk

atzerritatuak zirenak, Villafuertes kontea bezala, “Pakea eta Foruak” Muñagorri-rekin mugimendu honen buruan, defendatzen hasi ziren.

• Bide paketsu hau Bergarako besar- kadan amaituko zen.

BERGARAKO BESARKADABERGARAKO BESARKADA

• Bergarako besarkada Maroto jeneral karlistak (Estatu Nagusiaren buruzagia) eta Espartero jeneral liberalak Bergaran sinatutako hitzarmenaren aurkezpen sinbolikoa da,

• Bergaran egindakoa 1839ko abuztuaren 31ean. bi egun

lehenago Oñatin sinatu zuten hitzarmena.

1841. ean gobernuak foru erregimenaren zenbait arlo, bertan behera utzi zuen.

1876.ean foruak behin betiko indargabetu zituen

1.876-ko Legea1.876-ko Legea• Lege hori aplikatzeak suposatu zuen:

– Euskaldunak soldadutza egin behar espainiar ejerzitoan.

– Aduanen desagerpena.

– Norberak bere aberastasunaren arabera Estatuko gastuetarako zergak ordaintzea. Honek suposatzen zuen Euskal Herriak, tradizionalki, eduki zuen zerga-

independentzia desagertzen zela.

Kontzertu EkonomikoakKontzertu Ekonomikoak (1878-1937, 1981..etik gaurko kontzertuak) (1878-1937, 1981..etik gaurko kontzertuak)

• Foruak desagertzerakoan zergak biltzeko, 1878.eko legeak , Euskal probintzietarako ezarritako sistema izan zen.

• Probintzia-Diputazioek zergar ezartzeko eta biltzekoa halmena zuten. Gaur egun Foru Aldundiek.

• Estatuari adostatutako kupoa, amankomuneko gastuengaitik ematen zaio.