euksxr

^Hkxon~xhrk* gh Hkkjrkrhy cgwrsd yksdkaps vkd"kZ.k vkgs- ^Hkxon~xhrk* dk;

vkgs\ ^deZQyR;kx* Eg.kts dk;\ gs tk.k.;kph mRlqdrk vxnh ’kkys; fo|kF;kZae/;s

i.k fnlwu ;srs-

eh Hkxon~xhrk okp.;kpk cjkp osGk iz;Ru dsyk- ,dkp ’yksdkoj fofo/k

yksdkaps fofo/k izdkjps foospu okpwu eukr xkas/kG ok<ko;kpk o okpu v/kZoV

jkgko;kps] cÚ;kp yksdka’kh xhrk d’kh okpkoh ;kckcr fopkj.kk dsyh i.k 50 VDds

rs 80 VDds yksd Eg.kr okp.;kpk iz;Ru dsyk i.k vo?kM vkgs] iw.kZ okpyh ukgh-

’ksoVh izR;{k ’yksdkaps okpu dj.;kis{kk xhrsoj Hkk"; dsysyh iqLrds okpyh-

R;kiSdh fouksckth Hkkos ;kph ^xhrsojhy izopus* okp.;kr vkyh vkf.k R;kpcjskcj

xtkuu d`".kkth lkojdj ;kaps ^uouhr Kkus’ojh* gs iqLrds i.k okpys- nksUgh iqLrds

lksI;k Hkk"ksr o let.;klkj[kh gksrh- rjhi.k ;k Hkk";kr cjsp Kkus’ojhrhy ’kCn

okij.;kr vkys vkgsr- g;k nksUgh iqLrdkapk lanHkZ ?ksÅu ^^xhrk d’kh txkoh d’kh

vkpj.kkr vk.kkoh** ;k fo"k;h dkgh fopkj eh fygwu dk<ys- i.k ek>s lek/kku >kys

ukgh myV mRdaBk ok<yh o izR;{k Hkxoku dk; Eg.kkys rs okpY;kf’kok; eukyk

pSu iMsuk] vkf.k R;kposGh vk.k[kh nksu xhrsojhy iqLrds okpukr vkyh- R;kiSdh

,d Jh;qr /kesZanz eksgu flUgk ;kps ^^Jhen~Hkxon~xhrk thou & foKku** ;kpk ejkBh

vuqokn vkf.k nqljs iqLrd ^^Hkxor~&xhrk & t’kh vkgs r’kh** gs vkarjjk"Vªh;

d`".kHkkouke`r la?kk}kjs izdkf’kr >kysys- ;k nksUgh iqLrdkr izR;sd ’yksdkpk vFkZ

fnysyk vkgs o ^^xhrk t’kh vkgs r’kh** ;k iqLrdkr ’yksdkrhy izR;sd ’kCnkpk vFkZ

fnysyk vkgs- R;keqGs nksUgh iqLrdkrhy ’yksdkFkZ okpwu] vFkkZyk ck/kk u ;srk ftrdk

lksik djrk ;sbZy frrdk lksik d#u fyfg.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-

/kesanz eksgu flUgk ;kauh izR;sd ’yksdkoj Hkk"; djrkuk cjhp pi[ky mnkgj.ks

okijyh vkgsr-

’yksdkFkZ fyghrkuk tsFks vko’;d vlsy rsFksp R;kaph dkgh mnkgj.ks oki#u

fo"k; vf/kd lksik o lqVlqVhr dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-

Jherh uhyk jekdkar osVs

Jhen~Hkxor xhrk

fo"k; & lwph

v/;k; 1 yk vtqZufo"kkn ;ksx

’yksd 1 yk /k`rjk"Vªkpk lat;yk iz’u

’yksd 2 rs 11 lat;kus dsyssys ikaMo o dkSjo lsusps o.kZu

’yksd 12 rs 19 nksUgh lSU;krhy egRokP;k yksdkaps ’ka[k?kks"k

’yksd 20 rs 44 vtqZukpk eksg drZO; foUeq[krk

’yksd 45 rs 47 vtqZukph ;q/nkrwu ek?kkj

v/;k; 2 jk ^lka[;;ksx*

’yksd 1 rs 3 Jhd`".kkps vtqZukyk uSjk’;krwu ckgsj ;s.;kps vkokgu

’yksd 4 rs 10 vkIrtu o xq#tu ;kaP;k’kh ;q/n dj.ks v;ksX; vlY;kps

vtqZuk}kjs o.kZu-

’yksd 11 rs 30 HkxoarkP;k mins’kkpk Eg.ktsp xhrspk vkjaHk lka[;

fl/nkUrkps izfriknu-

’yksd 31 rs 37 /keZikyukps egRo

’yksd 54 fLFkrizK o lek/khcn~ny vtqZukpk iz’u

’yksd 55 & 72 Hkxoarkps mRRkj & fLFkrizKkph y{k.ks

v/;k; 3 jk deZ;ksx

’yksd 1 & 8 fu"Bkaps o.kZu o deZ;ksxkps izfriknu

’yksd 9 & 16 ;K#i dekZps vkpj.k

’yksd 17 &35 vuklDr deZ] xq.kfoHkkx

’yksd 36 & 43 dkekus ikidekZr izo`Rrh dkeuk’kkps mik;

v/;k; 4 Fkk ^KkudeZ laU;kl ;ksx*

’yksd 1 & 3 deZ;ksxkph ijaijk

’yksd 4 & 14 Hkxoarkps izkdV; o dekZe/;s vfyIrrk

’yksd 15 & 23 deZ;ksxkpk mins’k] deZ;ksxkus Hkxor~izkIrh

’yksd 24 & 33 fofo/k ;Kkps o.kZu

’yksd 34 & 42 leRo ;ksxkus KkuizkIrh] Kkuk}kjs la’k;kpk uk’k

v/;k; 5 ok ^deZlaU;kl ;ksx*

’yksd 1 & 12 dekZpk laU;kl o fu"dke deZ;ksx

’yksd 13 & 26 Lkka[;;ksxkps foospu

’yksd 27 & 29 /;kukph izfØ;k & HkDrhph foy{k.krk

v/;k; 6 ok ^vkRela;e ;ksx*

’yksd 1 & 9 ;ksxkph vko’;drk] ;ksX;kph y{k.ks

’yksd 10 & 23 /;ku;ksxkph lk/kuk

’yksd 33 & 39 vH;kl o oSjkX;kus eukyk o’k dls dj.ks

’yksd 40 & 47 ;ksxHkz"Vkph xrh

v/;k; 7 ok ^Kku foKku ;ksx*

’yksd 1 & 5 vijk o ijk izo`Rrh

’yksd 6 & 12 txkP;k #ikr ijes’ojp ewG rRo

’yksd 13 & 14 Ekk;srwu rj.;kpk mik;

’yksd 15 & 19 vklqjh Hkko HkDrkps pkj izdkj

’yksd 20 & 23 nsoiwtu o Hkxor~Hktu

’yksd 24 & 27 ijes'ojkpk ijeHkko] ;ksxek;k

’yksd 28 & 30 jkx&}s"keqDr iq#"kk}kjs Hkxor~ izkIrh

v/;k; 8 ok ^v{kjczEg ;ksx*

’yksd 1 & 7 czEg deZ v/;kRe] vf/kHkwr vkf/knSo vf/k;K vkf.k

vardkyhu xrhfo"k;d vtqZukpk iz’u o Hkxoarkps mRrj

’yksd 8 & 10 vH;kl ;ksx

’yksd 11 & 15 v{kjczEgkyk izkIr >kysY;k ;ksX;kph y{k.ks vuU;Lej.kkus

Hkxor~ izkIrh lqyHk

’yksd 16 & 19 yksdkaps o.kZu

’yksd 20 & 22 vuU; HkDrhus Hkxor~ izkIrh

’yksd 23 & 28 nso;ku o fir`;ku ;ksX;kyk ije/kkekph izkIrh

v/;k; 9 ok ^jktfo|k & jktxqg; ;ksx*

’yksd 1 & 3 Kku & foKkukph foy{k.krk- vJ/nsus gkuh

’yksd 4 & 8 HkkSfrd txr~ o ijes’oj

’yksd 9 & 11 l`"Vh fufeZrhr ijes’ojkph fufyZIrrk

’yksd 12 & 14 jk{klh o vklqjh izo`Rrh] lk/kw izo`Rrh

’yksd 15 & 19 ijes'ojkP;k miklusps fofo/k #i- fofo/k #ikr ijes’oj

’yksd 20 & 22 ldke ;Kkps QG] fu"dke HkDrkaP;k ;ksx{ksekps

Hkxoark}kjs ogu-

’yksd 23 & 25 miklusps rhu Lrj

’yksd 26 & 29 miklusr Hkkokps izk/kkU; leiZ.k o laU;kl ;ksx

’yksd 30 & 34 vuU;Hktukus nqjkpkjhlq/nk lk/kw] ijes’ojizkIrhr lokZapk

leku vf/kdkj] ’kj.kkxrh-

v/;k; 10 ok foHkwrh ;ksx

’yksd 1 & 7 ijes’oj lokZaps vkfndj.k] ijes’ojkiklwu izk.;kaP;k

fofo/k Hkkokaph mRiRrh-

’yksd 8 & 11 HkDrh}kjs Hkxon~Hktu] HkDrkauk rRoKku izkIrh

’yksd 12 & 18 HkxoarkP;k foHkwrhaP;k o.kZuklkBh vtqZukph izkFkZuk

’yksd 19 & 42 Hkxoark}kjs Lor%P;k foHkwrhaps o.kZu

v/;k; 11 ok ^fo’o#i n’kZu;ksx*

’yksd 1 &4 HkxoarkP;k fo’o#i n’kZuklkBh vtqZukph izkFkZuk

’yksd 5 & 8 fo'o#i c?k.;klkBh vtqZukyk fnO;n`"Vh iznku

’yksd 9 & 14 fo’o#i n’kZu

’yksd 15 & 31 vtqZukus dsysyh Lrqrh

’yksd 32 & 34 vtqZukyk fufeRrek= gks.;kps vkOgku

’yksd 35 & 46 lkSE;#i /kkj.k dj.;klkBh vtZqukph Hkxoarkuk izkFkZuk

’yksd 47 & 51 lkSE;#i /kkj.k

’yksd 52 & 55 Hkxoark}kjs vuU; HkDrhph iz’kalk

v/;k; 12 ok ^HkDrh;ksx*

’yksd 1 & 8 fuxqZ.k o lxq.k mikldkacn~ny vtqZukpk iz’u] Hkxoarkaps

mRrj o lxq.k miklusph iz’kalk

’yksd 9 & 12 miklusps mik;] deZQy R;kxkph Js"Brk

’yksd 13 & 20 HkDrhph y{k.ks

v/;k; 13 ok ^{ks= o {ks=K foHkkx ;ksx*

’yksd 1 & 4 {ks= o {ks=K ;kaps o.kZu

’yksd 5 &6 {ks=kpk fodkj

’yksd 7 &11 Lkk/ku#ikr Kku

’yksd 12 & 18 Ks;rRokps o.kzu

’yksd 19 & 25 izd`rh & iq#"k ;kaps o.kZu

’yksd 26 &34 {ks= & {ks=Kkrhy HksnkP;k Kkukus ijekReizkIrh

v/;k; 14 ok ^xq.k=; foHkkx*

’yksd 1 & 4 egr~ & czEg#i izd`rh}kjs loZ Hkwrkaph mRiRrh

’yksd 5 & 20 frUgh xq.kkaps R;kP;k izHkkoklg o.kZu

’yksd 21 & 27 xq.kkrhrkph y{k.ks

v/;k; 15 ok ^iq#"kksRre ;ksx*

’yksd 1 & 3 lalkjo`{kkps o.kZu- oSjkX;kus R;krwu fuo`Rrh

’yksd 4 & 6 }a}krwu eqDr euq";kph ijein izkIrh

’yksd 7 & 11 ftokRE;kph ijekRE;k’kh ,d#irk

’yksd 12 & 15 ijekRE;kph loZ’kDrheRrk

’yksd 16 & 20 {kj o v{kj iq#"kkps foospu iq#"kksRre #ikr Hkxoar-

v/;k; 16 ok ^nSoklwj lEin~ foHkkx & ;ksx*

’yksd 1 & 3 nSohlEinsph y{k.ks

’yksd 4 & 15 vklqjh lEinsph y{k.ks

’yksd 16&20 vklqjh lEinsus ;qDr euq";kph v/kksxrh ujdkph izkIrh

’yksd 21 & 22 ujdkph rhu }kjs & dke] Øks/k] yksHk

’yksd 23 & 24 drZO;kP;k O;oLFksr ’kkL=kps fo/kku

v/;k; 17 ok ^J/nk=; foHkkx ;ksx*

’yksd 1 & 6 rhu izdkjP;k J/nsps o.kZu

’yksd 7 & 10 rhu izdkjps vkgkj

’yksd 11 & 13 rhu izdkjps ;K

’yksd 14 & 16 ’kjhj] okpk o eukps ri

’yksd 17 & 19 rhu izdkjps ri

’yksd 20 & 22 rhu izdkjps nku

’yksd 25 & 27 ß rr~ lr~ czEgkph rhu ukos

’yksd 28 J/nkjfgr gou] nku] ri] deZ loZ vlr~

v/;k; 18 ok ^esk{k lU;kl ;ksx*

’yksd 1 & 6 R;kx o laU;klkfo"k;h vtqZukpk iz’u o Hkxoark}kjs

R;kxkP;k rRokps fu#i.k

’yksd 7 & 9 rkel] jktl o lkfRod R;kx

’yksd 10 & 12 R;kxh}kjs deZQykpk R;kx

’yksd 13 & 17 dekZP;k fl/nhps ikp gsrw

’yksd 18 & 19 deZizsj.kk o deZlaxzg

’yksd 20 & 40 lkfRod] jktl o rkel Hksnkalghr Kku] deZ] drkZ]

cq/nh] /k`rh o lq[kkps foHkkx

’yksd 41 & 44 pkjh o.kkZaps LoHkko fo’ks"k

’yksd 45 & 48 Lo/keZikyukus fl/nh

’yksd 49 & 55 Kku;ksX;kyk ijekReHkkokph izkIrh

’yksd 56 & 63 deZ;ksX;kyk lukru ije/kkekph izkIrh

’yksd 64 & 66 ’kj.kkxrh

’yksd 67 xhrkKkukps vukf/kdkjh

’yksd 68 & 72 xhrkKkukps izpkjd] ikBd o JksR;kapk efgek

’yksd 73 & 78 milagkj

Hkxon~xhrk

v/;k; 1 yk

vtqZu fo"kkn ;ksx

xhrsph lqjokr /k`rjk"VªkP;k ’yksdkus >kyh vkgs o ’yksdkph lqjokr ^/keZ{ks=s

dq#{ks=s* ;k ’kCnkauh >kysyh vkgs- /k`rjk"Vª Eg.kkyk] gs lat;! /keZHkweh dq#{ks=kr

;q/nkP;k bPNsus ,d= vkysY;k ekÖ;k o ikaMwP;k iq=kauh dk; dsys rs eyk lkax

‘’yks- 1 yk

xhrsP;k izFke ’yksdkpk ^/keZ* ;k ’kCnkus izkjaHk gksrks- /keZ gsp xhrsps eq[;

rkRi;Z vkgs- /keZ{ks= Eg.kts tsFks /kkfeZd dk;Z dsyh tkrkr rs fBdk.k- oSnhd

lkfgR;ke/;s dq#{ks=kps o.kZu & LoxkZrhy nsorkauk lq/nk iqtuh; vls LFkku & vls

dsys vkgs- v’kk LFkkukoj lR;kpkp usgeh fo;t gksrks gs ekfgr vlY;keqGs /k`rjk"Vª

FkksMk Hk;Hkhr >kyk gksrk Eg.kwu R;kus lat;kyk v’kh fouarh dsyh vkgs-

lat;kyk O;klkauh fnO;n`"Vh nsÅu n`f"Vghu /k`rjk"Vªkyk ;q/nHkwehojhy lfoLrj

ekfgrh ns.;klkBh useys gksrs-

lat; Eg.kkyk & O;wg jpuk;qDr iakMokaph lsuk c?kwu jktk nq;ks Z/ku

nzks.kkpk;kZatoG tkÅu Eg.kkyk- ’yks- 2 jk

gs vkpk;Z] vkiyk cqf/neku f’k"; nqziniq= /k`"V|qEu ;kus O;qgdkj jpysY;k

ikaMqiq=kP;k lsusoj utj Vkdk- ’yks- 3 jk

;k lsusr /kuq"; /kkj.k dsysys lkR;dh] fojkV o egkohj jktk nqzin vkgsr o rs

Hkhe o vtqZu ;kaP;k rksMhps eksBs ’kqjohj /kuq/kZj vkgsr- ’yks- 4 ok

vkf.k /k`"Vdsrw] psfdrku] cyoku dkf’kjkt] iqlftr] dqarhHkksx o euq";kr Js"B

vlk ’kkS.;- ’yks- 5 ok

vkf.k ijkØeh ;q/kkeU;w] cyoku mRrekStk] lqHknzkiq= vfHkeU;w o nzksinhps ikp

iq= gs lkjs egkjFkh vkgsr-

’yks- 6 ok

gs czkg~e.kJs"Bk ! vkiY;k i{kkr ts ts iz/kku vkgsr R;kauk rqEgh tk.kwu ?;k vkiY;k

ekfgrhlkBh ekÖ;k lSU;kps usr`Ro dj.;klkBh fo’ks"k ik= vl.kkÚ;k lsukf/kdkÚ;kafo"k;h

eh rqEgkyk lkaxrks-

’yks- 7 ok

,d rj vki.k Lor%] firkeg fHk"e] d.kZ] laxzkefot;h d`ikpk;Z rlsp

v’oRFkkek] fod.kZ o lksenRr iq= HkqjhJ;k vls usgeh ;q/nkr fot;h gks.kkjs ;ks/ns

vkgsr-

’yks- 8 ok

’kL= vL=akuh ;qDr vlysys vusd ’kqjohj ts ;q/nprqj vkgsr rs loZ

ekÖ;klkBh tho ns.;kl r;kj vkgsr-

’yks- 9 ok

firkeg Hkh"ek}kjs jf{kr vkiyh lsuk loZizdkjs vt; vkgs o Hkhek}kjs jf{kr

R;kaph lsuk ftad.;kl lksih vkgs-

’yks- 10 ok

Eg.kwu rqEgh loZP;kloZ vkivkiY;k eksP;kZoj fLFkr jkgwu fu%lansg firkeg

Hkh"ekps loZ cktwauh j{k.k djk-

’yks- 11 ok

uarj dq#oa’kkrhy o;kso`/n egkijkØeh vkf.k loZ ;ks/n;kae/khy vxz.kh v’kk

fHk"ekauh vkiyk ’ka[k oktfoyk- gk ukn flagxtZusizek.ks gksrk vkf.k R;keqGs nq;ksZ/ku

vkuanhr >kyk- ’yks- 12 ok

R;kuarj’ka[k] <ksy] fcxqy] uxkjs] rqrkÚ;k vkf.k j.kf’akxs ;kapk vR;ar Hk;adj

vlk ,df=r vkokt >kyk- ’yks- 13 ok

nqlÚ;k cktqyk ’kqHkz ?kksM;kauh ;qDr v’kk ,dk egku jFkke/;s clysY;k Hkxoku

Jhd`".k vkf.k vtqZu ;kauh vkiys fnO; ’ka[k oktfoys-

’yks- 14 ok

Hkxoku Jhd`".kkauh ikaptU; ukokpk’ka[k oktfoyk- vtqZukus R;kpk nsonRr

uked ’ka[k oktfoyk vkf.k vfrnq"dj dk;Z dj.kkÚ;k Hkhekus vkiyk ikS.Mª uked

’ka[k oktfoyk-

’yks- 15 ok

dqarhiq= jktk ;qf/k"Bjkus vkiyk vuar fot; uked ’ka[k oktfoyk- R;kuarj

udqy o lgnso ;kauh lq?kks"k o ef.kiq"id uked ’ak[k oktfoys- gs jktu! egk/kuq/kZj

dk’kh ujs’k] Js"B ;ks/nk f’k[kaMh] /k`"V/kqEu] fojkV] vijkftr lkR;dh] nzqin] nzksinhps

ikp iq= vkf.k lqHknszpk egkckgw iq= o brjkauh vkikiys ’ka[k oktfoys-

’yks- 16]17]18 ok

vkdk'k o i`Fohoj iM.kkÚ;k R;k Hk;kud ’ka[kuknkP;k iMlknkus /k`rjk"Vª

iq=kaph g`n;s fonh.kZ >kyh-

’yks- 19 ok

gs jktu] ;kuarj dfi/ot vtqZu leksj mH;k BkdysY;k dkSjokadMs ikgwu]

;q/nkP;k r;kjhus /kuq"; mpywu] g`f"kds’k Jhd`".kkyk Eg.kkyk & gs vP;qrk] ek>k jFk

nksUgh lSU;kP;k e/kkse/k mHkk dj-

’yks- 20&21 ok

;q/nklkBh mH;k BkdysY;k izfri{kh ;ks/n;kauk eyk uhV c?kko;kps vkgs dh]

eyk dks.kkdks.kkcjkscj ;q/n djko;kps vkgs-

vkf.k ;k ;q/nkr nqcqZ/nh nq;ksZ/kukps fgrS"kh ts ts jkts vkgsr R;k lokZauk eyk

c?kko;kps vkgs- ’yks- 22&23 ok

lat; Eg.kkyk] vtqZukP;k lkax.;kizek.ks Jhd`".kkus R;kP;k mRre jFkkl nksUgh

lSU;kP;ke/;s Hkh"e] nzks.kkpk;Z o loZ jktkaP;k leksj vk.kwu mHkk dsyk o Eg.kkys] gs

ikFkZ! ;k loZ ,df=r dkSjoakuk c?k

’yks- 24&25 ok

R;kuarj vtqZukus nskUgh lSU;kr vlysY;k dkdk] firkeg] vkpk;Z] ekek iq=]

ikS=] fe=] ’olwj ;kauk ikfgys- v’kk izdkjs mH;k vlysY;k loZ cak/kokauk ikgwu

vR;ar’kksd djr vtqZu Eg.kkyk

’yks- 26&27 ok

gs d`".kk! ;q/nkl mH;k BkdysY;k ;k Lotu leqnk;kl c?kwu ek>s vax f’kfFky

gksr vkgs o rksaMkyk dksjM iMr vkgs- ’kjhjkl dai lqVyk vkgs-

’yks- 28&29 ok

ekÖ;k gkrwu xkaMho /kuq"; lqVr vkgs] Ropsph vkx gksr vkgs] eu Hkzfer >kys

vkgs- v’kk ifjfLFkrhr mHks jkg.;kps =k.kgh ekÖ;kr ukgh-

’yks- 30 ok

gh loZ y{k.ks eyk foijhr fnlr vkgsr o ;q/nkr Lor%P;k dqGkph gR;k

dj.;krgh eyk dkgh dY;k.k fnlr ukgh-

’yks- 31 ok

gs xksfoan! T;kaP;klkBh vkEgh jkT;kph] lq[kkph o ftohrkph bPNk djkoh rsp

tj j.kkax.kkoj ;q/nklkBh lTt >kys vkgsr rj vkEgkyk ;k lokZapk ykHk dk;\ gs

e/kqlwnu] tsOgk xq#tu] oMhy] iq=] vkts] ekes] lkljs] ukroaMs] esgq.ks o brj ukryx

vkiY;k thoukpk o laiRrhpk R;kx djko;kl r;kj vkgsr vkf.k ekÖ;kleksj mHks

vkgsr rsOgk R;kauh tjh eyk ekjys rjh eh R;kauk ekj.;kph bZPNk dk djkoh\ i`Fohp

dk; i.k =SyksD;kP;k jkT;kP;k cnY;krgh eh R;kaP;k’kh y<.;kl r;kj ukgh-

/k`rjk"VªkP;k eqykauk ek#u vkEgkyk dks.krk vkuan feG.kkj \

’yks- 32 rs 35 ok

;k vkrrk;h vkØedkauk vkEgh tj Bkj ekjys rj vkEgkyk ikip ykx.kkj

vkgs Eg.kwu /k`rjk"Vª iq=kauk vkf.k vkiY;k fe=kauk ekj.ks vkiY;klkBh ;ksX; ukgh- gs

ek/ko! vkiY;kp ukryxkaph gR;k d#u vkEgh dls lq[kh gksÅ\ vkf.k ;kiklwu

vkEgkyk dk; ykHk gks.kkj vkgs\

’yks- 36 ok

gs tuknZuk! Tkjh yksHkkus izHkkfor >kysY;k ;k yksdkauk vkiY;k dqVqackph gR;k

dj.;ke/;s vkf.k vkiY;kp fe=ka’kh HkkaM.k dj.;ke/;s nks"k fnlr ulyk rjhlq/nk

dqVqackpk uk’k dsY;keqGs gks.kkÚ;k vijk/kkph tk.k vlrkuk vkEgh v’kk ikid`R;ke/;s

dk lgHkkxh Ogkos\

’yks- 37&38 ok

dkj.k dqGkpk uk’k >kY;kus lukru dqG/keZ u"V gksrks vkf.k /kekZP;k uk’kkus

laiq.kZ dwG ikikP;k vkgkjh tkrs-

’yks- 39 ok

gs d`".kk! dqGke/;s tsOgk v/kekZps izkcY; gksrs rsOgk dqGkrhy fL=;k fc?kMrkr

vkf.k ;kizek.ks L=h tkrhps iru >kY;keqGs vokaNhr larrh mRiUu gksrs- ’yks- 40ok

vuko’;d larrhP;k ok<heqGs dqG rlsp dqG ijaijk u"V dj.kkÚ;kalkBh

fuf’prp ujde; ifjfLFkrh fuekZ.k gksrs- v’kk Hk"V dqGkrhy iqoZtkps iru gksrs

dkj.k R;kauk vUu vFkok fiaM vkf.k tyviZ.kkph fØ;k iq.kZi.ks Fkkacrs-

’yks- 41 ok

oa’kijaijk u"V dj.kkÚ;k] vuko’;d larrh mRiUu dj.kkÚ;k ;k nq"V d`R;keqGs

loZ izdkjP;k lkeqnkf;d ;sktuk vkf.k dqVqacdY;k.kkph loZ dk;Z m/oLr gksrkr-

’yks- 42

ok

gs d`".kk] xq#f’k"; ijaijs}kjk eh vls ,sdys vkgs dh] dqyijaijspk fo/oal

dj.kkjs fuR; ujdkrp fuokl djrkr-

’yks-

43 ok

vjs vkEgh Hk;adj iki dj.;kl r;kj >kyks vkgskr gs fdrh peRdkjhd vkgs-

jkT;lq[k Hkksx.;kP;k ykylsus m|qDr >kY;keqGs vkEgh vkeP;k ukryxkauk ekj.;kl

r;kj >kyks vkgksr-

’yks- 44 ok

’kL=/kkjh /k`rjk"Vªiq=kauh ekÖ;klkj[;k fouk’kL= vkf.k izfrdkj u dj.kkÚ;kph

gR;k dsyh rj rsp ekÖ;klkBh vf/kd pkaxys gksbZy

’yks-

45 ok

lat; Eg.kkyk] j.kHkqehoj ;kizek.ks cksywu >kY;kuarj vtqZukus vkiys

/kuq";ck.k cktwyk Vkdys vkf.k euke/;s vR;ar ’kksdkdqy gksÅu jFkke/;s [kkyh

clyk-

’yks- 46 ok

&%&%&%&%&%&

ifgY;k v/;k;kr 26 O;k ’yksdki;Zar j.kkax.kkoj pkyysY;k loZ xks”Vhaph lfoLrj

ekfgrh lat; /k`rjk”Vªkyk lkaxr gksrk- 28 O;k ’yksdkr Lotuakuk ikgwu vtqZukph

fLFkrh d’kh xyhrxk= >kyh R;kps o.kZu vkgs-

;k fo’kky fo’okr izR;sdkps ,d Hkkofo’o osxGs vlrs- R;kr R;kps

ukrsokbZd] xq#tu] fe=eaMGh o fgrfpard vlrkr- tj R;kP;k gkrwu dkgh pkaxY;k

xks"Vh ?kMY;k rj gsp yksd R;kP;k ikBhoj dkSrqdkph Fkki nsrkr vkf.k dkgh foijhr

?kMys rjh gsp yksd dkum?kM.kh djrkr- ;sFks vtqZukyk g;k v’kkp loZ yksdkacjkscj

;q/n djko;kps gskrs- R;keqGs fot; feGkyk rjh dkSrqd dj.kkjs dks.kh jkg.kkj uOgrs

vkf.k gjyk rj dk; pqdys rs lakx.kkjs i.k dks.kh ul.kkj gksrs- rsOgk v’kk ;k

;q/nkpk mi;ksx dk;\ vlk iz’u R;kP;kleksj mHkk jkghyk- ”””””

Ekk.klkps nksu tUe vlrkr- ,d ekrkfiR;kdMwu >kysyk ’kjhjkpk tUe vkf.k

nqljk xq#dMwu fo|kxzg.k dsY;koj gks.kkjk vkRE;kpk tUe- Hkh”e firkegkP;k #ikr

iqoZt o nzks.kkpk;kZP;k #ikr xq#tu- v’kk yksdkaleosr ;q/n dj.ks vdY;k.kdkjh

vkgs- vls Lotukacjkscj ;q/n vuqfpr vkgs vls vtqZukyk okVys-

iq<s vtqZu Eg.krks] euq”;kP;k thoukps lkj vFkZ] /keZ] dke vkf.k eks{k vkgs-

xq#tukaP;k gR;suarj /keZ o eks{k izkIrhpk iz’up mjr ukgh- vFkZ vkf.k dke ;kaph

izkIrh >kyh rjh rh jDrkus ek[kysyh vlsy Eg.kwu v’kk ;q/nkis{kk Hkhd ekxwu iksV

Hkj.ks Js;Ldj-

’kkL=kr 85 yk[k ;ksuhps o.kZu dsys vkgs- i.k ;k loZ ;ksuh QDr Hkksx;ksuh

vkgsr- g;kr uohu deZ dj.;kph Lokra=rk ukgh- ;kr dsoG ekxP;k dekZP;k QGkauk

Hkksx.ks ’kD; vlrs- QDr euq";;ksuh gh Hkksx;ksuh vlwu R;kpcjkscj deZ;ksuhlq/nk

vkgs- R;ke/;s drZO;desZ fu"dkei.ks d#u thou&e`R;qP;k pØkrwu eqDrh feGork

;srs- euq"; tUekps gs oSf’k"V; vkgs- g;k tUekr feGkysY;k ,o<;k eksB;k la/khpk

ykHk u ?ksrk Ik’kqrqY; Hkksx izkIr dj.;kr thoukpk uk’k dsyk rj ;kgwu nq%[knk;d

dk; vlsy\ drZO;deZ dj.;keqGs thoukr dksByhgh gkuh gksr ulrs- dsoG eukpk

Hkko fu”dke >kY;kus egku ykHk gksr vlrks- izFke v/;k;kP;k ’ksoVh vtqZukus

li’sky ek?kkj ?ksryh vkgs vkf.k ;q/n u dj.;kps eh Bjfoys rs dls ;ksX; vkgs gs

iVfo.;klkBh R;kP;k eukus ikap ’kadk mifLFkr dsY;k-

1½ vtZqu Eg.krks] ^eyk ekÖ;k ’kkS;kZpk vfHkeku vkgs vkf.k Eg.kwup m|qDr gksÅu

j.kkax.kkoj vkyks-*

2½ i.k leksj Lotuakuk ikgwu ek>h xk= f’kfFky >kyh-

3½ Lotuakuk ekjY;keqGs dqGkpk uk’k gksbZy-

4½ dqGkpk uk’k >kY;kus v/keZ ok<sy-

5½ dqGkapk uk’k >kY;keqGs dqG/keZ yksi ikosy- yksd drZO;dekZiklwu ijko`Rr gksrhy

R;keqGs tUetUekarjh ujd;kruk HkksxkO;k ykxrhy R;keqGs gs ;q/n dsoG gkuhdkjd

ulwu vO;ogk;Z

okLrfod v’kh fLFkrh vkiY;k lokZaph vlrs- vki.k djhr vlysyh izR;sd

xks"V d’kh ;ksX; vkgs g;kph dkj.ks vkiys eu ’kks/khr vlrs- R;keqGs d/khd/kh

vki.k drZO;dekZiklwu nwj tkrks vkf.k lalkjhd lq[kklkBh /kMiMr jkgrks- ;k nksUgh

ifjfLFkrhr vkRE;kps egRo jkgr ulwu ’kjhj o ’kkfjjhd laca/k ;kapsp egRo jkgrs

vkf.k vkiyk {kqnz vgadkj QksQkor jkgrks-

@@&@@

v/;k; 2 jk

lka[;;ksx

;k v/;k;kr 30 O;k ’yskdki;Zar Hkxoarkauh vkRerRokps o.kZu dsys vkgs- rs

vkRerRokP;k vk/kkjs vtqZukP;k ’kadkaps fuokj.k djr vkgsr- lka[; ;ksxkP;k Hkkxkr

vkRerRokpk fopkj Qkj egRokpk vkgs- 30 O;k ’yksdkuarj Lo/kekZps egRo lakxwu

deZ;ksxkps Lo#i o.kZu dsysys vkgs- i.k ;k v/;k;kr vkRerRo gk eq[; fo"k;

vlwu ;k v/;k;kps uko ^lka[; ;ksx* vls ns.;kr vkysys vkgs-

lat; /k`rjk"Vªkyk ijr ;q/nHkwehojhy xks"Vhps o.kZu d#u lakxr vkgs dh]

d#.ksus HkkjkoysY;k] eu [kpysY;k o vJqauh us= Hk#u vkysY;k vtqZukyk e/kqlwnu

Jhd`".k Eg.kkys- vtqZuk! v’kk fo"ke ifjfLFkrhr rqyk gs vKku dk izkIr >kys\ dkj.k

uk gs Js"Bka}kjs vkpj.k dsysys vkgs uk LoxZizkIrh ns.kkjs vkgs] uk fdrhZ ns.kkjs vkgs-

’yks-1 o 2 jk

gs ikFkkZ! v’kh ghu uiqaldrsph dkl /k# udksl vls dj.ks rqyk ’kksHkr ukgh-

var%dj.kkps gs {kqnz nqcGsi.k lksMwu ns vkf.k gs ijarik ;q/nkl r;kj gks-

’yks- 3

jk

¼;sFks vtqZukyk ^ijarik* EgVys vkgs- ijari Eg.kts tks ’k=qlkBh rkink;d

vkgs- ek.klkph psruk laklkjhd lq[kkr Eg.kts LFkqyHkkokr vMdsy ijarq R;k LFkqy

Hkkouspk R;kx d#u vkRerRokps ek.kwl fparu d# ykxrks- Lor%P;k ekufld

nkScZY;koj fot; feGforks o eukrhy fguHkkoukauk HkLelkr djrks rsOgkp R;kpk

ijari gksrks-½

vtqZu Eg.kkyk] vjs vfjlq/kuk] eyk iqtuh; vlysY;k Hkh"e]

nzks.kkpk;kZlkj[;k O;Drhaoj eh izfrgYyk dlk d# ’kdsu\

’yks- 4 Fkk

egkRek#i vl.kkÚ;k ekÖ;k xq#tukauk ek#u tx.;kis{kk fHk{kk ekxwu tx.ks

vf/kd Js;Ldj vkgs- R;kauk HkkSfrdlq[kkph bPNk vlyh rjh rs ts"B vkgsr- tj

R;kaph gR;k dsyh rj vkiys loZ Hkksx jDrjaftr gksrhy-

’yks- 5 ok

R;akP;koj fot; feGfo.ks fdaok R;akP;kdMwu ijkftr gks.ks ;krhy vf/kd

pkaxys dk;\ gs vkEgkyk dGr ukgh- vkEgh tj /k`rjk"Vª iq=kaph gR;k dsyh rj

vkEgkyk tx.;kr vFkZp okV.kkj ukgh- rjh ns[khy ;q/nHkqehoj rs vkeP;k leksj mHks

vkgsr-

’yks- 6 ok

ekÖ;k nqcZyrseqGs eh /keZdrZO;kckcr ’kadhr >kyks vkgs- ek>h eu%’kkarh u"V

>kyh vkgs- eh rqepk f’k"; vkgs- eh rqEgkyk ’kj.k vkyks vkgs- v’kk fLFkrhr

fuf’pri.ks eh dk; djkos\ rs eyk lkaxk

’yks- 7 ok

bafnz;kauk ’kq"d ikM.kkÚ;k ;k ’kksdkyk dls ukghls djrk ;sbZy vlk mik;p

eyk fnlr ukgh- LoxkZrhy nsokalkj[ks lkoZHkkSeRo vlysys oSHko’kkyh vkf.k izfrLi/khZ

ulysys jkT; izkIr d#u lq/nk eyk ;k ’kksdkps fujkdj.k djrk ;s.kkj ukgh-

’yks- 8 ok

lat; Eg.kkyk] ;kizek.ks cksywu >kY;koj vtqZu Jhd`".kkauk Eg.kkyk] ^^eh ;q/n

dj.kkj ukgh** vkf.k rks LrC/k >kyk-

’yks- 9 ok

nksUgh lSU;kP;k e/kkse/k glreq[kkus mHks vlysys Jhd`".k f[kUu >kysY;k

vtqZukyk Eg.kkys] gs vtqZuk] rw ’kksd u dj.;klkj[;k euq";kalkBh ’kksd djhr

vkgsl- ijarw T;kaps izk.k xsys vkgsr fdaok T;kaps izk.k xsys ukghr v’kk dks.kklkBhgh

cqf/neku equ"; ’kksd djr ukgh-

’yks- 10&11 ok

eh rw vkf.k gs loZ jkts vfLrRokr uOgrs vlk dkG d/khgh uOgrk vkf.k

Hkfo";dkGkr i.k vki.k vfLrRoghu gks.kkj vlsgh ukgh-

’yks- 12 ok

T;kizek.ks thokRE;kP;k ;k ’kjhjkr ckyi.k] rk#.; o ok/kZD; v’kk voLFkk

vlrkr R;kpizek.ks e`R;quarjgh thokRek nqlÚ;k ’kjhjkr izos’k djrks- v’kk

fLFkR;arjkeqGs /khV euq"; xkas/kGwu tkr ukgh-

’yks- 13 ok

gs dkSars;k ! rkRiqjrh mRiUu gks.kkjh vkf.k ;Fkk;ksX;osGh fouk’k iko.kkjh th

lq[knq%[ks vkgsr rh fgokGk o mUgkGk ;akP;k ;s.;ktk.;kizek.ks vkgsr- gs Hkjroa’ktk !

rh lq[knq%[ks bafnz;kauk gks.kkÚ;k tkf.kosiklwu fuekZ.k gksrkr vkf.k euq";kus rh {kqC/k u

gksrk lgu dj.;kl f’kdys ikfgts- ’yks- 14 ok

gs iq#"kJs"Bk vtqZuk ! tks euq"; lq[k ok nq%[k ;akuh fopyhr gksr ukgh vkf.k

nksUgh voLFkse/;s fLFkj jkgrks rks eks{kizkIrlkBh fuf’prp ;skX; vkgs- ’yks-

15 ok

ts vlr~ ¼HkkSfrd ’kjhj½ vkgs rs fpjdky fVdw ’kdr ukgh vkf.k ts lr~

¼ftokRek½ vkgs rs d/khp cnyr ukgh vlk rRon’khZ iq#"kakuh fu"d"kZ dk<yk vkgs-

’yks- 16 ok

ts laiq.kZ ’kjhjkyk O;kiwu vkgs rs ¼vkRek½ vfouk’kh vkg s gs rw tk.k- R;k

vfouk’kh vkRE;kpk dks.khgh uk’k d# ’kdr ukgh-

’yks- 17 ok

vfouk’kh] ve;kZn vkf.k ’kk’or thokRE;kP;k’kjhjkpk fuf’pri.ks var gks.kkj

vkgs Eg.kwu Hkjroa’ktk] rw ;q/n dj-

’yks- 18

ok

T;kyk okVrs dh] thokRek gk ekj.kkjk vkgs fdaok rks ekjyk tkrks- rks vKkuh

vkgs- dkj.k thokRek ekjhr ukgh fdaok ekjykgh tkr ukgh- ’yks-

19 ok

dks.kR;kgh dkGh vkRE;kyk tUe ukgh vkf.k e`R;qgh ukgh rks vktUe] lukru]

vfouk’kh] fuR; vfLrRokr vl.kkjk vkf.k iqjkru vkgs- ’kjhjkpk uk’k >kyk rjh

R;kpk uk’k gksr ukgh- ’yks-

20 ok

¼vkRek u ej.;kps dkj.k vkRE;kpk LoHkko vlk vkgs dh] R;kr dks.kR;kgh

izdkjpk fodkj ok {k; gksr ukgh- fodkjkps lgk izdkj vkgsr o rs vkRE;kr ukghr-

1½ mRiRrh & vkRek d/khgh tUer ukgh-

2½ vfLrRo & mRiUu gksÅu lRrkiku izrhr gks.ks ;kpk vFkZ vk/kh R;kph lRrk ulrs

QDr mRiRrhuarjp R;kph lRrk vlrs- vkRE;kr gk fodkj ukgh dkj.k rks LoHkkor%p

lRrkoku vkgs-

3½ o`/nh & ok<.ks- vkRek fpjdkyhu o lnk,djl vkgs R;kr ok< gksr ukgh-

4½ foifj.kke & #ikarj gks.ks- vkRek ’kk’or vlwu lnSo ,dkp #ikr fLFkr vkgs-

5½ vi{k; & deh gks.ks & vkRek fuR; vkgs R;kph lRrk d/khp deh gksr ukgh-

6½ fouk’kh & e`R;w iko.ks- rks vfouk’kh vkgs-

Eg.ktsp g;k lgk fodkjkiklwu rks vfyIr vkgs-½

gs i`Fkkiq= vtqZuk! T;kyk vkRek uk’kjghr] fuR;] u tUe.kkjk vkf.k vO;;

vlY;kph tk.k vkgs rks dlk] dks.kkyk izR;{k ok vizR;{k ek# ’kdsy\

’yks- 21

ok

T;kizek.ks euq"; tqU;k oL=kpk R;kx d#u uohu oL= /kkj.k djrks- R;kizek.ks

vkRekgh tqU;k ’kjhjkpk R;kx d#u uohu ’kjhj /kkj.k djrks-

’yks- 22 ok

gs vtqZuk! vkRE;kyk ’kL= Nsnw ’kdr ukgh] vfXu tkGw ’kdr ukgh] ik.kh

fHktow ’kdr ukgh o okjk lqdow ’kdr ukgh-

’yks- 23 ok

vkRek gk u foj?kG.kkjk] u rqV.kkjk vkgs- R;kyk lqdfo.ks fdaok tkG.ks ’kD;

ukgh- rks fVd.kkjk] loZO;kih] vifjorZuh;] fu’py o fuR; lkj[kkp jkg.kkjk vkgs-

’yks- 24

ok

gk vkRek ^vO;Dr* Eg.kts bafnz;kpk fo"k; ukgh- gk vkRek ^vfpaR;* Eg.kts

eukpk fo"k; ukgh- rks fodkjghu vlwu u cny.kkjk vkgs- v’kk vkRE;kyk

tk.kY;koj rw ’kksd dj.ks v;ksX; vkgs-

’yks- 25 ok

rFkkih rqyk okVr vlsy dh] vkRek tUerks vkf.k ejrks rjh rqyk ’kksd

dj.;kps dkgh dkj.k ukgh-

’yks- 26

ok

tks tUerks rks ejrks vkf.k tks ejrks rks ijr tUe ?ksrks Eg.kwu rqÖ;k drZO;

ikyukr rw ’kksd dj.ks v;ksX; vkgs-

’yks- 27

ok

leLr tho izkjaHkh vO;Dr vlrkr Eg.kts tUekvk/kh R;kauk ’kjhj uOgrs]

e`R;quarjgh ’kjhj ulsy- e/kyk dkgh dkG ’kjhj fnlrs Eg.kwu Eg.krks ex R;kpk ’kksd

d’kkyk\ ’yks- 28 ok

gs vtqZuk! gs vkRerRo eksBk xgu fo"k; vkgs- dks.kk ,[kknk R;kP;kdMs

vk’p;kZus c?krks- nqljk ,[kknk R;kP;kfo"k;h vk’p;Zor~ cksyrks- frljk R;kyk

vk’p;Zor~ ,sdrks i.k R;k vkRE;kyk dks.kh tk.kw ’kdr ukgh-

’yks- 29

ok

¼,dk egkdk; gRrhlkj[;k tukojkP;k ’kjhjkr vkf.k ,d bap tkxse/;s

dksV;ko/kh thotarwe/;sgh vkRek vl.ks gh xks"V fuf’prp vk’p;Zdkjd vkgs-

txkrhy cgqrsd yksdkauk gk lq{e d.k ,dkp osGh egku o lq{e dlk vlw ’kdrks gs

letw ’kdr ukgh- v’kk g;k vkRE;kP;k Lo#ikeqGs yksd R;kP;kdMs vk’p;Zdkjd

Eg.kwu c?krkr- vkReKku izkIrhlkBh] HkkSfrd nq%[kkrwu lqV.;klkBh vkRE;kpk fopkj

dj.ks vko’;d vkgs gs Qkj FkksMs yksd tk.krkr- ckdh loZ ,sghd lq[kkrp eXu

vlrkr

dkgh yksd vkRek o ijekRek g;akP;krhy Hksn u tk.krk rs ,dp vkgs vls

letrkr- ijekRE;kps Lo#i o vkRE;kps Lo#i] R;kaps dk;Z] R;akpk ,desdka’kh laca/k

vkf.k brj ckjhd lkjhd ri’khy ;kps iq.kZ Kku vl.kkjh O;Drh lkiM.ks vR;ar

dBh.k vkgs- vkRE;kps Lo#i fofo/k izdkjs letkowu lkax.kkjh O;Drh lkiM.ks gs

R;kis{kkgh dBh.k vkgs- ,[kknk ek.kwl vkReKku tk.kw ’kdyk rj R;kps thou lQy

gksbZy-½

gs Hkjroa’ktk! ;k nsgke/;s tks okl djrks R;kpk o/k d/kh gksow’kdr ukgh

Eg.kwu dks.kkgh izk.khek=kalkBh ’kksd dj.ks ;ksX; ukgh-

’yks- 30 ok

¼iq<s Hkxoarkauh vtqZukyk Lo/kekZph tk.kho d#u fnyh- xhrsr /keZ gk ’kCn drZO;

ikyu ;k vFkkZus okijyk vkgs- vktP;k dkGkr /kekZpk vFkZ osxGk vkgs- /keZ EgVys

dh] vkiY;kyk fganq] eqLyhe] ’kh[k] blkbZ gs ’kCn vkBorkr- xhrsP;k dkGkr gs /keZ

vfLrRokr uOgrs- ,dp lukru /keZ Eg.kts fganq /keZ vfLrRokr gksrk- R;kosGh

lektjpuk o.kkZJekoj vk/kkjhr gksrh- KkuktZu gk czkge.kkpk Lo/keZ rj y<k;k d#u

iztsps j{k.k dj.ks {kf=;kapk Lo/keZ] iztsps ikyuiks"k.k dj.ks oS’;kapk Lo/keZ] rj

LoPNrk ikGwu vkjksX;kps j{k.k dj.ks {kqnzkpk Lo/keZ- rks /keZ furhfu;ekuqlkj ikGyk

ikfgts-½

Lor%P;k /kekZpk fopkj dsyk rjhgh rqyk Hk;kps dkgh dkj.k ukgh- dkj.k {kf=;

/kekZyk vuql#u vlysY;k ;q/nkis{kk Js"B dY;k.kdkjd nqljs drZO; ukgh-

’yks- 31 ok

ikFkkZ! vuk;ls izkIr >kysY;k o m?kMysY;k LoxZnkjk leku vls gs ;q/n dsoG

HkkX;oku {kf=;kaukp ykHkrs- ’yks-

32 ok

vtqZuk tj gs ;q/n dsys ukghl rj Lo/keZ o fdrhZ xekowu rw ikikpk /kuh

gks’khy- ’yks-

33 ok

yksd usgeh rqÖ;k vi;’kkps o.kZu djrhy vkf.k lkekU; ek.klkyk nq"dhrhZ

gh e`R;qis{kkgh Hk;adj okVrs- ’yks- 34

ok

T;kaP;k n`"Vhus iqohZ rw lUekuuh; gksrkl rs rqyk rqPN letrhy vkf.k rw

Hk;kus ikB fQjoyhl vls ekurhy- ’yks-

35 ok

rq>s ’k=q rqÖ;k lkeF;kZph fuank d#u udks udks rs cksyrhy R;kgwu vf/kd

nq%[knk;d rs dk;\ ’yks- 36

ok

Eg.kwu ;q/n dj.ks rqÖ;klkBh fgrkog vkgs- ;q/nkr esykl rj LoxZizkIrh gkbZy

o ftadykl rj i`Fohps jkT; miHkksx’khy Eg.kwu d`rfu’p; gksÅu ;q/nkl r;kj gks-

’yks- 37 ok

lq[k vFkok nq%[k] ykHk vFkok gkuh] t; ok ijkt; ;kpk fopkj u djrk rw

;q/nklkBh Eg.kwu ;q/n dj Eg.kts rqyk iki ykx.kkj ukgh-

’yks- 38 ok

gs ikFkkZ! gk fopkj rqyk Kku;ksxkP;k lanHkkZus lkax.;kr vkyk o vkrk fu"dke

deZ;ksxkfo"k;h ,sd- c q/nhus ;qDr gksÅu rw deZca/kukpk iq.kZi.ks uk’k dj’khy-

’yks-

39 ok

;k iz;Rukr dks.krsgh uqdlku ukgh fdaok Úgkl ukgh- fu"dke deZ;ksxkph FkksMh

tjh lk/kuk dsyh rjh rks tUe&e`R;qP;k egku Hk;krwu eqDr gksbZy-

’yks- 40 ok

gs vtqZuk ! ;k deZ;ksxkP;k dY;k.k ekxkZr fu’p;kRed cq/nh ,dp

vlrs- ijarq vfLFkj fopkjkaP;k foosdghu ldkeh euq";kph cq/nh vusd QkVs QqVysyh

o vuar vlrs-

’yks- 41 ok

vtqZuk ! Hkksxkr jeysys ldkeh iq#"k LoxkZykp ijeJs"B ekurkr o LoxkZgwu

vf/kd dkgh ukgh vls Eg.krkr- vls gs vfoosdh yksd v’kh fn[kkow Hkk"kk cksyr

vlrkr- R;kph gh Hkk"kk tUe#i deZQG ns.kkjh rlsp Hkksx] ,s’o;ZizkIrhlkBh vusd

izdkjP;k fØ;sps o.kZu dj.kkjh vlrs-

’yks- 42&43 ok

v’kk ok.khus T;kaps fpRr fgjkowu ?ksrys vkgs v’kk Hkksx o ,s’o;kZr vklDr

euq";kph ijekRE;kfo"k;h fu’p;kRed c`/nh ulrs-

’yks- 44 ok

osn izkeq[;kus HkkSfrd izd`rhP;k rhu xq.kkaps o.kZu djrkr rh rhu xq.kkaP;k

iyhdMs fLFkr gks- loZ }a}krwu eqDr gks- ykHk] j{k.k ;kaP;k dkGthrwu eqDr gks vkf.k

vkReijk;.k gks-

’yks- 45 ok

¼txkrhy izR;sd xks"V lr~] jt o re ;k rhu xq.kakuh ;qDr vkgs- ;k rhu

xq.kkaP;k izd`rhuqlkj mRiUu gks.kkÚ;k Hkksxkoj osnkauh izdk’k Vkdyk vkgs- gs loZ

f=xq.kkRed Hkksx u’oj vlY;keqGs rs ftokRE;kP;k fodklkps lk/ku gksÅ ’kdr ukgh-

Eg.kwu ;k Hkksxkaiklwu vklDrhjghr >kys ikfgts- vklDrh Eg.kts lq[kkph vk’kk-

txkrhy dksBykgh Hkksx lq[knk;d ukgh R;kyk feGfo.;kr Dys’k vlrkr- R;kaP;k

laj{k.kkr dkGth vlrs o R;kpk uk’k >kY;kl nq%[k vlrs- Eg.kwup gs Hkksx izkIr

>kY;kl g"kZ vkf.k ukgh >kY;kl nq%[k d# u;s- vizkR; oLrqph izkIrh Eg.kts ;ksx o

izkIr oLrqph lqj{kk Eg.kst {ks=] laklkjhd Hkksx dkeukpk R;kx dsY;koj lq/nk euq";

mnjfuokZgkP;k ;ksx{ksekcn~ny fparhr vlrks- Eg.kwu Hkxoar Eg.krkr] eerk o

vklDrhjghr >kY;koj ;ksx{ksekP;k dkGthpk i.k R;kx dj- R;kykp fu;ksZx{kse gks.ks

Eg.krkr- fu"dkei.ks drZO;ikyu dj.kkÚ;kpk ;ksx{ksekpk Hkkj Hkxoar Lor% okgrkr-

tksi;Zar eu] cq/nh o bafnz;kaoj ek.klkpk rkck ;sr ukgh rksi;Zar rh eukyk

mf}Xu djrkr Eg.kwu R;kaP;koj dBksj fu;a=.k gos- ?kksM;kpk yxke fu;af=r vlsy rj

rks vkiY;kyk bfPNr LFkkuh iksgporks i.k yxke lSy lksMY;kl [kM;kar i.k ikgw

’kdrks rlsp gs eu] cq/nh o bafnz;s gh fu;a=.kk[kkyh vlyh ikfgtsr-½

pgqcktqauh ifjiq.kZ tyk’k;kP;k izkIrhuarj ygku tyk’k;kps tsOk<s iz;kstu jkgrs

rso<sp iz;kstu czgeKkuh euq";kl osnkaps jkgrs- Eg.kts eksBs tyk’k; izkIr >kY;koj

ygku tyk’k;kph xjt jkgr ukgh rlsp T;kyk czgeKkukph izkIrh >kyh R;kyk

osxGk vkuan feGfo.;klkBh osnkaph vko’;drk jkgr ukgh-

’yks- 46 ok

rq>k vf/kdkj QDr deZ dj.;kpk vkgs- R;kP;k QGkoj ukgh- Eg.kwu rw

deZQykph vis{kk d# udksl o deZ u dj.;krgh vklDr gksÅ udksl-

’yks-

47 ok

gs vtZquk] ;’k vkf.k vi;’k ;kcn~nyP;k laiq.kZ vklDrhpk R;kx dj- v’kk

leHkkokykp ;ksx Eg.krkr- ’yks- 48

ok

gs /kuat;k ! HkDrhe; lsos}kjs loZ fu"d`"V v’kk ldke dekZauk nwj lkj vkf.k

R;k Hkkouse/;sp Hkxoarkyk ’kj.k tk- ts vkiY;k deZQykpk miHkksx ?ksÅ bfPNrkr rs

vR;ar nhu vkgsr-

’yks- 49 ok

HkDrhiw.kZ lsose/;s eXu >kysyk euq"; ;k tUekr lq/nk pkaxY;k&okbZV

dekZiklwu eqDr gksrks Eg.kwu ;ksxeqDr gks.;kpk iz;Ru dj- dkj.k gs dekZrhy dkS’kY;

vkgs vkf.k deZca/kukiklwu lqV.;kpk ekxZ vkgs-

’yks- 50 ok

cq/nh;ksx;qDr Kkuhtu dekZiklwu mRiUu gks.kkÚ;k QGkpk R;kx djrkr vkf.k

tUe#ih ca/kukrwu eqDr gskÅu ijeinkyk izkIr gksrkr- ’yks-

51 ok

gs vtqZuk ! tsOgk rq>h cq/nh ;k eksg#ih nynyhyk iq.kZi.ks ikj d#u tkbZy

rsOgkp rw ,sd.;klkj[;k o ,sdysY;k oSjkX;kyk izkIr dj’khy- ’yks-

52 ok

tsOgk vusd izdkjph er o fl/nkar ,sdwu fopyhr >kysyh rq>h cq/nh

ijekReLo#i vpy o fLFkj gksbZy rsOgk rw leRo;ksxkyk izkIr gks’khy- rq>k

ijekRE;k’kh fuR; la;ksx gksbZy-

’yks- 53

ok

Hkxoarkps cksy.ks ,sdwu vtqZu fopkjrks] lekf/kLr v’kk fLFkj cq/nh vlysY;k

equ";kps y{k.k dk;\ rks fLFkj cq/nh euq"; dlk cksyrks\ dlk clrks\ dlk

pkyrks\

’yks- 54 ok

¼;sFkwu xhrsP;k egRoiw.kZ Hkkxkyk izkjaHk gksr vkgs vkf.k R;kP;k fuR; iB.kkus]

okpukus g;k thoukykp ijekuankph izkIrh gksbZy- lek/khpk vFkZ vlk letyk tkrks

dh] lek/khr clysyk ek.kwl n`<] fLFkj Hkkokus clysyk vlrks o dksBY;kgh dekZyk

izo`Rr gksr ukgh v’kh fLFkrh i zR;sdkl mi;ksxh gksr ukgh- g;k ’yksdkP;k mRrjk/kkZr

lokZauk mi;ksxh gksbZy v’kh fLFkrh Hkxoarkauk lkafxryh vkgs-½

Hkxoar Eg.krkr] gs ikFkkZ ekufld rdZfordkZeqGs mRiUu >kysY;k bafnz;r`IrhP;k

loZ izdkjP;k bPNkapk euq"; tsOgk R;kx djrks vkf.k R;kps ’kq/n >kysys eu tsOgk

vkRE;ke/;sp larq"V gskrs rsOgk rks fLFkrizK >kyk vkgs vls letkos-

’yks- 55 ok

Tks f=fo/k rkikauhgh euke/;s fopyhr gksr ukgh] lq[kke/;s vkuanhr gksr ukgh]

vklDrh] Hk; o Øks/k ;kiklwu eqDr >kyk vkgs R;kyk fLFkj eu >kysyk equh vls

EgVys vkgs-

’yks- 56 ok

;k HkkSfrd txkr tks ’kqHk ok v’kqHk xks"VhP;k izkIrheqGs izHkkfor gksr ukgh

fdaok v’kk xks"Vhaph rks Lrqrh fuankgh djr ukgh rks iq.kZ Kkuke/;s n`<i.ks fLFkj >kysyk

vlrks-

’yks- 57 ok

T;kizek.ks dklo vkiys vo;o vkiY;k dopkr vko#u ?ksrs R;kizek.ks tks

vkiY;k bafnz;kauk bafnz;fo"k;kiklwu vko#u ?ksrks- rks iw.kZ psruse/;s n`<i.ks fLFkj

vlrks-

’yks- 58 ok

nsg/kkjh thokRek tjh bafnz;Hkksxkiklwu fuo`Rr >kyk rjh R;kph bafnz;kcíyph

xksMh jkgrsp ijarq mPprj jlkpk vuqHko ?ksÅu v’kh dk;Zs FkkacfoY;kl rks psruse/;s

fLFkj gksrks-

’yks- 59 ok

bafnz;s brdh izcG vkf.k mPNaq[ky vkgsr dh] bafnz;kauk rkC;kr Bso.;kpk iz;Ru

dj.kkÚ;k foosdh iq#"kkP;k eukyk lq/nk rh cGtcjhus vks<wu usrkr

’yks- 60 ok

tks bafnz;kauk iq.kZi.ks o’k d#u R;akps la;eu djrks vkf.k vkiyh Hkkouk

ekÖ;ke/;s fLFkj djrks R;kyk fLFkj cq/nh;qDr euq"; Eg.krkr-

’yks- 61 ok

bafnz;kfo"k;hps fparu djrkuk euq";kph vklDrh ok<r tkrs vkf.k v’kk

vklDrhiklwu dke mRiUu gksrks vkf.k dkekiklwu Øks/kkpk mn~Hko gksrks- Øks/kkiklwu

laeksg fuekZ.k gksrks vkf.k eksgkiklwu Le`rh Hkzfer gksrs vkf.k cqf/nuk’k gksrks vkf.k vls

>kys rj euq";kps iqUgk HkkSfrd va/kdqikr iru gksrs-

’yks- 62&63

ok

i.k vklDrh o vuklDrh ;kiklwu eqDr vl.kkjh vkf.k Lokra«;kP;k

fu;ec/n rRokuqlkj bafnz;kauk fu;af=r dj.;kl leFkZ vl.kkjh O;Drh HkxoarkaP;k

d`isl izkIr gksrs-

’yks- 64

ok

vardj.kfueZG >kY;kus loZ nq%[k laiq"Vkr ;srkr o v’kk izlUufpRr ;skX;kph

cq/nh rkRdkG mRreizdkjs ijekRE;kr fLFkj gksrs- ’yks-

65 ok

¼cq/nhP;k fLFkjrspk vk/kkj fpRrkph izlUurk T;kps eu izlUu vlrs- dksBY;kgh

izkiafpd nq%[kkpk Li’kZ lq/nk gksr ukgh R;kph cq/nhph papyrk ukgh’kh gksrs vkf.k

cq/nhyk ijekRE;kr mRreizdkjs fLFkjko.;kph ’kDrh mRiUu gksrs- lk/kdkyk eukP;k

izlUurso#u Loijh{k.k djrk ;srs- R;keqGs euq"; thoukpk ijey{;kdMs izxrh gksr

vkgs fdaok ukgh rs tk.kwu ?ksÅ ’kdrks-½

gs vtqZuk ! lk/kuk u dj.kkÚ;k euq";kP;k var%dj.kkr Js"B cq/nh ulrs-

vkfLrdrk ulrs R;keqGs R;kyk ’kkarh feGr ukgh- tj ’kakrh ulsy rj lq[kizkIrh

d’kh gksbZy\

’yks- 66

ok

lkslkV;kP;k okÚ;kus ik.;krhy uko brLrr% vks<wu usyh tkrs- R;kizek.ks

HkVd.kkÚ;k dks.kR;kgh ,dk bafnz;koj eu dsafnzr >kys rj rs bafnz; euq";kph cq/nh

gj.k djrs-

’yks- 67

ok

gs egkckgw ! T;kpk bafnz;koj laiw.kZ rkck vkgs v’kk euq";kph cq/nh fLFkj vlrs-

’yks- 68

ok

loZ thokph th jk= vlrs rh vkRela;eh euq";kP;k tkx`rhph osG vlrs

vkf.k loZ thokaph th tkx`rhph osG vlrs rh vkRefujh{k.k dj.kkÚ;k equhph jk=

vlrs- ’yks- 69 ok

T;kizek.ks leqnz gk usgeh Hkjr vlwugh ’kkar vlrks- R;kizek.ks th O;Drh

leqnzkr vO;kgri.ks izos’k dj.kkÚ;k u|k#ih bPNkaP;k izokgkus fopyhr gksr ukgh rksp

dsoG ’kkarh izkIr d# ’kdrks- tks euq"; bPNkiwrhZlkBh >xMrks R;kyk ’kakrh feGr

ukgh- ’yks- 70 ok

Tkks euq"; laiq.kZ dkeuakpk R;kx d#u] eerkjghr] vgadkjjghr o Li`gkjghr

gksÅu okxrks R;kykp ’kkarh izkIr gksrs-

’yks- 71 ok

gs vtqZuk ! gh czgeizkIrh >kysY;k euq";kph fLFkrh vkgs- rh izkIr >kY;koj rks

d/khgh eksghr gksr ukgh o varle;h g;kp fu"Bsr fLFkj jkgwu czgekuankph izkIrh d#u

?ksrks- ’yks-

72 ok

&%&%&%&%&

nqlÚ;k v/;k;kP;k lq jokrhyk vtqZukP;k ’kksdkdqy voLFksps Lo#i lkaxwu rks

/keZ drZO;kckcr xksa/kGysyk vlwu HkxoarkdMs dY;k.kdkjh ekxZ dks.krk gs fopkjhr

vkgs- R;kus Hkxoarkleksj ’kj.kkxrh fLodkjyh vkgs-

11O;k v/;k;kiklwu xhrsP;k mins’kkyk [kjh lqjokr >kyh vkgs- 30 O;k

’yksdki;Zar Hkxoar vkRerRokps o.kZu djrkr-

vkRerRokph foy{k.krk &

vkRek vkf.k nsg ;akpk osxGsi.kk cgqrsd yksdkaP;k y{kkr ;sr ukgh- gtkjks

ek.klkr ,[kknkp g;k vkRerRokpk fopkj djrks rsOgk R;kP;k /;kukr ;srs dh]

T;kP;k vfLrRokyk rks tUe o ej.kk/khu letrks rks vkRek rj u tUe.kkjk]

vfouk’kh o fuR; vkgs- rsOgk R;kyk eskBs vk’p;Z okVrs- dks.kh fdrhgh letkoys

rjhgh tksi;Zar var%dj.k J/nk o vkfLrd Hkkoukauh ;qDr ulsy o n`"Vh ’kq/n vkf.k

lq{e ulsy rksi;Zar g;k vkRerRokps ;FkkFkZ Lo#i let.ks dBh.k vkgs- eukr la’k;

jkgwu tkrks- lq{e Hkko let.;kps fdaok c?k.;kps lkeF;Z ulY;kus vf/kdka’k yksdkauk

,sdwu lq/nk letwu ?ks.;kph bPNk ulrs- i.k T;kyk tk.kwu ?;ko;kph vks< vkgs

R;kP;klkBh gs eqGhp vo?kM ukgh-

31 O;k ’yksdkiklwu Lo/keZikyukfo"k;h Hkxoar lkaxr vkgsr- Lo/keZikyu u

dsY;kus rhu izdkjph gkuh gksrs 1½ Lo/keZikyu u dsY;kus thoukr vO;oLFkk ;srs-

2½ vifdrhZ gskrs 3½ drZO;desZ u dj.ks iki vlwu R;kps QG nq%[k vlrs-

iq<s deZ;ksxkpk efgek lkafxryk vkgs- deZ;ksX;kph lk/kuk tj ,dk thoukr

iq.kZ >kyh ukgh rj rs laLdkj cht#ikus euq";kP;k fpRrkr jkgrkr o iq<hy tUeh rs

laLdkj iqUgk R;kl viw.kZ lk/kuk iw.kZ dj.;kl izo`Rr djrkr Eg.kwu g;k tUekr

lecq/nhus dsysY;k dekZps QG Hkksxkos ykxr ukgh- deZ;ksxkps FkksMsls vkpj.k i.k

ek.klkps eksB;k vfu"Vkiklwu j{k.k djrs- tls ,[kknh fB.kxh xorkP;k f<xkyk

{k.kk/kkZr HkLelkr djrs rls FkksMsls deZ;ksxkps vkpj.k vla[; tUekP;k Qy#ih

xorkyk HkLelkr djrs- Eg.kwu cqf/n;ksxkP;k vkJ;kus lecqf/n;qDr drZO;ikyukyk

lqjokr >kyh ikfgts- Eg.ktsp ldke deZ dj.;kis{kk fu"dke deZ dj.;kdMs vkiys

y{k vlys ikfgts-

Eg.kwu dekZP;k izkjaHkh [kkyhy xks"Vhpk fopkj vko’;d vkgs-

1½ gs deZ /keZlaxr o drZO;deZ vkgs dk\

2½ de Z vki.k djhr vlyks rjh rs deZ ijekRE;kdMwu izkIr >kysY;k ’kDrhus

djhr vkgksr dk\ vkf.k ijekRE;kyk izlUu dj.;klkBh djr vkgsr dk\

3½ dekZP;k fl/nh&vfl/nhckcr vki.k cqf/nyk le Bsoys vkgs dk\ Eg.kts deZ

;’kLoh >kys rj vki.k vkuanhr o v;’kLoh >kys rj ’kksdkdwy gks.kkj

vkgksr dk\

iq<s 52 O;k ’yksdkr eksg#ih nynyhyk ikj dj.;kl lkafxrys vkgs-

eksgkph nyny Eg.kts dk;\

eksg gs izsekpsp ,d #i vkgs- izse vkf.k eksg ;k nksUgh ’kCnkr ftOgkGk

vlrks- Lor%P;k d"Vkph iokZ u djrk nqlÚ;kyk lq[k ns.;kpk vki.k iz;Ru djrks rs

izse- i.k tsFks ijrQsMhph vis{kk djrks rks eksg-

fiz;tukaP;k lq[kklkBh iw.kZ iz;Ru djr Lor%P;k lq[k izkIrhP;k bPNspk loZFkk

R;kx d#u Lor%ps drZO;deZ fuf’pr dj.ks ;kykp eksg#ih nynyhrwu ckgsj iM.ks

Eg.krkr-

g;k nynyhrwu ckgsj iMY;koj ,sdysY;k ¼,sdysys Hkksx Eg.kts ;ktUeh izkIr

dj.;kph vk’kk vl.ks½ vkf.k ,sdhokr vlysY;k ¼Eg.kts ijyksdh feG.;kph vk’kk

vlrs rs½ R;k loZ Hkksxkiklwu oSjkX; izkIr gksbZy vkf.k ijekuankph izkIrh gksbZy-

;sFks ,d ’kadk ;srs rh Eg.kts ijekuan izkIrh gk i.k ,d vkuanp Eg.kts

lq[kkpkp izdkj vkgs & R;kps dk;\ lq[k o vkuan ;kr [kwi Qjd vkgs- lq[k gk

fpRrkryk Hkko vkgs tsk usgeh ckg;oLrwoj vk/kkjhr vlrks ijarw vkuan gk ek.klkph

fuR;koLFkk vkgs- R;klkBh ckg; ?kVuk] O;Drh fdaok ifjfLFkrh ;koj voyacwu

jkg.;kph xjt ulrs-

leRo;ksxkph izkIrh &

bg o ijyksdkP;k lq[kHkksxkP;k fparukr euq";] /ku] laiRrh] ,s’o;Z o izfl/nh

;kpk fopkj djrks rsOgk cq/nh Hkzfer gksrs i.k tsOgk cq/nh fu’py] ije vkuaniw.kZ o

fuR; ijekRe rRokr fLFkj gksbZy rsOgkp R;kyk eks{kizkIrh gksbZy o ijekRE;kpk d/khgh

fo;ksx gks.kkj ukgh- v’kk cqf/nyk ^fLFkjcq/nh* Eg.krkr o v’kk euq";kyk ^fLFkrizK*

Eg.krkr- iq<hy 72 ’yksdki;Zar g;k fLFkrizK euq";kps o.kZu dsys vkgs-

@@&@@

v/;k; 3 jk

deZ;ksx

vtqZu Eg.kkyk gs tuknZuk tj dekZis{kk Kku Js"B vkgs rj eyk v’kk Hk;adj

dekZyk dk izo`Rr djrk\ ’yksd 1 yk

rqeP;k lafnX/k cksy.;keqGs ek>h cq/nh xksa/kGwu xsyh vkgs Eg.kwu ;kiSdh

dks.krh xks"V ekÖ;klkBh loZn`"Vhus Js;Ldj vkgs rs d`Ik;k fuf’pri.ks eyk

lkaxk ’yksd2

jk

Hkxoku Eg.kkys] gs fu"iki vtqZuk ;k txkr nksu izdkjps yksd vkgsr- Kku;ksxh

o deZ;ksxh ’yksd 3 jk

¼Kku;ksxhlkBh lka[;;skxh vlk i.k ’kCn xhrsr okijyk vkgs- fouksckth

Hkkosauh Kku;ksxhyk deZlU;klh Eg.kwu lacksf/kys vkgs- Kku;ksxkP;k fLFkrhyk iksgpysyk

lk/kd Lor% dkgh deZ djhr ukgh vkf.k R;kP;k}kjs vFkok R;kP;k izHkkok[kkyh

gks.kkÚ;k dekZps Js; i.k rks ?ksr ukgh- rks Eg.krks] gh loZ desZ izd`rhP;k xq.kkaeqGs

>kyh vkgsr- tls i`Fohiklwu djksMks eSy varjkoj vlysyk lw;Z mn;kl vkyk dh

txkps lxGs O;ogkj lq# gksrkr vkf.k rks ekoGY;koj txkP;k loZ fØ;k eankorkr

vkf.k loZt.k foJke djrkr- lq;Zizdk’kk’kh tjh ;k fØ;aspk laca/k vlyk rjh R;k

fØ;sps mRrjnkf;Ro lw;kZoj ulrs rlsp Kku;ksxkr fLFkr vlk gk lka[;;ksxh

vkRE;kP;k fØ;k’kDrhus >kysY;k izd`rhps xq.kp loZ dekZauk dkj.khHkwr vlY;kps

letrks rks Lor%yk dksBY;kgh dekZpk drkZ letr ukgh vkf.k dskBY;kgh dekZps Js;

rks ?ksr ukgh-

gk ekxZ ,sdko;kl lksik okVrks i.k vR;ar dBh.k vkgs- ;k ekxkZus fl/n

>kysyk ;ksxh Dofprp lkiMsy dkj.k Lor%P;k ’kjhjkph lRrk u eku.ks gs Qkj

vo?kM vkgs-

nqljk izdkj deZ;ksxh- v’kk lk/kdkaph la[;k txkr tkLr vkgs- deZ;ksxkr

fofo/krsyk o fHkUursyk ekU;rk vkgs- gh fHkUurk ek.klkdMwu th vko’;d deZs dsyh

tkrkr rh HkxoarkaP;k bPNsps ikyu dj.;kP;k n`"Vhus dsyh tkrkr- ^^tls ,[kknk

equhe lkodkjkph vkKk Eg.kwu lkodkjkps iSls fofo/k m|ksxkr xqarorks] R;kiklwu

gks.kkÚ;k ykHkk’kh fdaok gkuh’kh R;kpk dkgh laca/k ulrks** R;kpizek.ks deZ;ksxkps

vkpj.k dj.kkjk euq"; Hkxoark}kjs fufnZ"V dsysyh loZ drZO;desZ HkxoarkP;k

izseklkBh R;kaP;k ’kDrhus laiUu djrks- ijarq feG.kkÚ;k QGkph Lor%’kh dks.krkgh

laca/k ekuhr ukgh-½

dsoG deZ u dj.;kps euq"; deZca/kukaiklwu eqDr gksÅ ’kdr ukgh- rlsp

dsoG laU;klkusgh euq"; fl/nh izkIr d# ’kdr ukgh-

’yksd 4

Fkk

izd`rhiklwu mRiUu >kysY;k xq.kk}kjs ijk/khu gksÅu loZ ek.kls deZ djrkr

Eg.kwu dks.khgh deZ u djrk ,d {k.kHkj i.k jkgw ’kdr ukgh-

’yksd 5

ok

tks desZafnz; la;fer djrks- ijarq T;kps eu bafnz;kfo"k;hps fparu djrkr rks

fuf’pri.ks Lor%ph Qlo.kwd djrks v’kk ek.klkyk feF;kpkjh EgVys tkrs-

’yksd 6 ok

gs vtqZuk ! tks euq"; euk}kjs bafnz;kaoj rkck Bsowu] vuklDr gksÅu desZafn;k}kjs

deZ;ksxkps vkpj.k djrks rksp Js"B vkgs- ’yksd 7 ok

Eg.kwu rw ’kkL=fo/khauh fuf’pr dsysyh Lo/keZ#i deZ dj- deZ u dj.;kis{kk deZ

dj.ks gs Js"B vkgs o deZ rw u dsY;kus rq>k mnjfuokZg i.k fl/n gks.kkj ukgh-

’yksd 8

ok

deZ dj.;kph rhu dkj.ks vlrkr

1½ euq";kP;k gkrwu deZ gksrp jkgrkr- R;koj R;kps fu;a=.k ulrs- QDr vko’;d

deZ dj.ks o O;FkZdeZ VkG.ks ,o<sp ek.klkP;k gkrkr vlrs-

2½ fuf"k/n dekZps QG [kwi d"V o O;FkZ dekZps QG vfuf’pr vkgs Eg.kwu

drZO;desZp djkfor-

3½ ’kjhjfuokZgklkBh lq/nk izR;sd euq";kyk deZ dj.ks vko’;d vkgs-½

gs vtqZuk ! ;K vFkkZr fo".kwP;k fufeRrkus dsysY;k dekZP;k O;frjhDr brj

loZ dekZr xqarysyk euq"; dekZus cka/kyk tkrks Eg.kwu rw vuklDr gksÅu R;k

ijes’ojkps fufeRr Eg.kwu mRre izdkjs deZ dj- ’yksd 9 ok

¼euq";kph vko’;d desZ th fu;eiwoZd dsyh tkrkr R;kauk xhrsr ^;K* vls

EgVys tkrs-½

l`"VhP;k vkjaHkh iztkirhus Jh fo".kw izhR;FkZ ;Kklghr euq"; o nsorkauk fuekZ.k

dsys vkf.k R;kauk ojnku nsÅu Eg.kkys dh] ^^rqEgh ;k ;Kkiklwu lq[kh Ogk** dkj.k

;K dsY;kus lq[kh jkg.;klkBh vko’;d R;k loZ xks"Vh lgti.ks izkIr gksrkr-

’yksd 10 ok

rqEgh ;k ;Kk}kjs nsorkuk mUur djk o nsork rqEgkyk mUur djks- v’kkizdkjs

drZO; letwu ,desdkauk mUur djhr rqEgh ijedY;k.kkyk izkIr Ogky-

’yksd 11

ok

fofo/k thouko’;d oLrwaP;k vf/kdkjh vl.kkÚ;k nso nsork T;kosGh ;K

dj.;keqGs larq"V gksrhy rsOgk rs rqeP;k loZ xjtk iqjorhy i.k v’kk oLrw ijr

nsorkauk viZ.k u djrk tks R;kpk Hkksx ?ksrks rks fuf’pri.ks pksjp EgVyk ikfgts-

’yksd 12 ok

Hkxor~HkDr gs loZ izdkjP;k ikikrwu eqDr gksrkr dkj.k rs loZizFke ;Kkyk

viZ.k dsysys vUu xzg.k djrkr- brj yksd ts vkiY;k Lor%P;k bafnz; Hkksxkdjhrk

Hkkstu cuforkr rs [kjks[kj dsoG ikip djrkr- ’yksd 13 ok

loZ izk.khek= T;k vUu/kkU;koj txrkr rs ikolkiklwu mRiUu gksrks- ikÅl

;Kkiklwu mRiUu gksrks vkf.k foghr dekZiklwu ;K mRiUu gksrks-

’yksd 14

ok

osnkae/;s fu;rdesZ lkax.;kr vkyh vkgsr vkf.k osn lk{kkr iq#"kksRre

JhHkxoku ;kaP;kiklwu izdV >kys vkgsr Eg.kwu loZO;kih czgerRo ;KdekZr fLFkr

>kys vkgs-

’yksd 15

ok

gs ikFkkZ ! tks euq"; v’kkizdkjs pkyfoysY;k l`"VhpØkps ikyu djr ukgh R;k

bafnz;lq[k Hkksx.kkÚ;k ikikpkjh euq";kps thou O;FkZ vkgs-

’yksd 16

ok

i.k tks vkRE;krp jeek.k >kyk vkgs- T;kps thou vkRelk{kkRdkjh vkgs

vkf.k tsk iq.kZi.ks larq"V gksÅu vkRE;ke/;sp lek/kkuh vlrks R;kyk dkgh drZO;

jkgr ukgh- ’yksd 17 ok

v’kk iq#"kkaps g;k txkr deZ dj.;krgh dkgh iz;kstu ukgh vkf.k deZ u

dj.;krgh dkgh iz;kstu ukgh rlsp laiw.kZ Hkwrek=ke/;s R;kpk fdaphrgh LokFkZ laca/k

ulrks- ’yksd 18 ok

Eg.kwu deZQykph vklDrh u Bsork euq";kus drZO; Eg.kwu desZ dsyh ikfgtsr-

vuklDr gksÅu deZ dsY;kus R;k O;Drhyk ijes’ojizkIrh gksrs-

’yksd 19 ok

Tkudknh jktkauh dsoG foghr deZ d#u fl/nh izkIr dsyh- Eg.kwu ,danj

lkekU; yksdkauk f’kdfo.;klkBh rw vkiys deZ dsys ikfgts-

’yksd 20

ok

Js"B O;Drh ts ts djrkr R;kps vuqdj.k lkekU; tu djrkr- vkiY;k

vuqdj.kh; d`R;k auh ts ts vkn’kZ ?kkywu nsrkr R;kizek.ks loZt.k dke djrkr-

’yksd 21

ok

gs vtqZuk ! eyk ;k frUgh yksdkr uk dkgh drZO; vkgs uk dksByhgh oLrw

vizkO; vkgs- rjhlq/nk eh deZ djhrp vlrks- ’yksd 22 ok

tj dnkfpr lko/k jkgwu eh deZ dsyh ukghr rj gs vtqZuk ! euq";lq/nk

loZizdkjs ekÖ;kp okx.;kps vuqdj.k djrhy- ’yksd 23 ok

tj eh deZ dsys ukgh rj gs loZ yksd u"V&Hkz"V gksrhy vkf.k eh o.kZladj

dj.kkjk o ;k loZ iztspk ?kkr dj.kkjk Bjsu- ’yksd 24 ok

gs Hkkjrk ! dekZr vklDr vl.kkjs vKkuh yksd tls deZ djrkr rlsp

vuklDr ek.klkus lq/nk yksdlaxzgklkBh deZ djkoh- ’yksd 25 ok

Kkuh ek.klkus dekZr vklDrh vlysY;k vKkuh ek.klkP;k cqf/nr Hkze mRiUu

d# u;s- ijarq Lor% ijekRe Lo#ikr fLFkj jkgwu o loZdeZ ;Fkk;ksX; d#u

R;kaP;kdMwu i.k R;kpizdkjs d#u ?;kohr- ’yksd 26 ok

feF;k vgadkjkP;k izHkkokus eksghr >kysyk vkRek Lor%ykp dekZpk drkZ

letrks i.k okLrfod izd`rhP;k rhu xq.kka}kjs deZ dsyh tkrkr-

’yksd 27 ok

gs egkckgw vtqZuk ! T;kyk ije lR;kps Kku vkgs rks bafnz;kae/;s fdaok bafnz;

izo`Rrhe/;s jeek.k gksr ukgh dkj.k rks HkDrhiw.kZ deZ vkf.k ldke deZ ;krhy Hksn

tk.krks-

’yksd 28

ok izd`rhP;k xq.kkauh eksghr >kysyk euq"; xq.k vkf.k dekZe/;s vklDr vlrks-

v’kk deh let vlysY;k vKkuh euq";kyk tk.kdkj Kkuh ek.klkus fopyhr d#

u;s- ’yksd 29 ok

Eg.kwu gs vtqZuk ekÖ;k iw.kZ Kkukus ;qDr gksÅu] eyk rq>h loZ deZ lefiZr

d#u] ykHksPNk u Bsork LokfHkekukpk nkok u djrk vkyL;jghr gksÅu ;q/n dj-

’yksd 30

ok

ts dks.kh ekÖ;k vkns’kkuqlkj vkiys deZ djrkr vkf.k ts ;k mins’kkps ikyu

}s"kjghr gskÅu djrkr rs ldke dekZP;k ca/kukrwu eqDr gksrkr-

’yksd 31 ok

i.k ts }s"kHkkousus ;k vkns’kkps ikyu djhr ukghr R;kauk Kku’kqU; eq<

letkos fl/nh izkIr dj.;kP;k iz;Rukr rs Hkz"V >kysys vkgsr-

’yksd 32

ok

loZ izk.kh izd`rhyk izkIr vlrkr] vFkkZr Lor%P;k LoHkkokyk ijo’k gksÅu

deZ djrkr- Kkuhlq/nk Lor%P;k LoHkkokuqlkj O;ogkj djrks- rj ex dks.kkpk gV~V

dlk pkysy\ ’yksd 33 ok

bafnz; vkf.k bafnz; fo"k; ;akP;k’kh lacaf/kr vklDrh vkf.k fojDrh ;akuk

fu;af=r dj.;klkBh fu;e vkgsr- euq";kus v’kk vklDrh o fojDrhus izHkkfor gksÅ

u;s dkj.k vkRelk{kkRdkjkP;k ekxkZr rs vMFkGsp vkgsr-

’yksd 34 ok

pkaxY;k izdkjs vkpj.kkr vk.kysY;k nqlÚ;kP;k /kekZis{kk xq.kjghr vlyk rjh

vkiyk /keZ vfr’k; mRre vkgs- Lo/kekZr rj ej.klq/nk dY;k.kdkjh vkgs o

nqlÚ;kpk /keZ Hk;izn vkgs- ’yksd 35 ok

¼;k ’yksdkr /keZ ’kCnkpk vFkZ lkafxryk vkgs- izR;sd xks"Vhpk fo’ks"k xq.k

vlrks rks R;kpk /keZ mnk- vXuhpk /keZ R;kph nkgd ’kDrh] ik.;kpk /keZ R;kph nzo

’kDrh-

vkiyk LoHkko] laLdkj o ifjfLFkrhizek.ks T;kpk tks /keZ vlsy R;kps ikyu

fdrhgh dBh.k vlsy rjh mRlkgkus dsys ikfgts- Eg.kwu Hkxoar Lo/keZikyukr ej.k

vkys rjh rs dY;k.kdkjh vkgs-½

vtqZu Eg.krks] gs d`".kk ! rj ex gk euq"; vfuPNsus] tcjnLrhus djko;kl

ykoY;kizek.ks d’kkus izsjhr gksÅu ikideZ vkpj.k djrks- ’yksd 36 ok

Jh Hkxoku Eg.kkys !gs vtqZuk ! jtksxq.kkP;k laidkZrwu mRiUu >kysyk gk

^dke* vkgs vkf.k uarj rks Øks/kke/;s #ikarjhr gksrks] rksp ;k txrkpk loZHk{kd

egkikih ’k=q vkgs- ’yksd 37 ok

T;kizek.ks /kqjkus vXuh] /kqGhus vkjlk vkf.k okjsus xHkZ osf"Vyk tkrks R;kpizek.ks

tho ;k dkek}kjs fofo/k izek.kkr vPNknhyk tkrks-

’yksd 38

ok

R;kizek.ks Kkuh euq";kph ’kq/n psruk R;kP;k dke#ih fuR; ’k=q}kjs vPNkfnyh

tkrs- dke d/khp larq"V gksr ukgh- rks vXuhizek.ks tGr vlrks-

’yksd 39

ok

bafnz;] eu o cq/nh gh ;k dkekph rhu fuoklLFkkus vkgsr- R;kaP;k}kjs dke

vkRE;kP;k ’kq/n Kkukyk vPNknhr djrks vkf.k eksghr djrks- ’yksd 40 ok

gs vtqZuk ! rw izFke bafnz;kauk o’k d#u Kku o foKkukpk uk’k dj.kkÚ;k ;k

ikih dkekyk fu’p;iwoZd ekj- ’yksd 41 ok

tj rw letr vl’khy dh bafnz;kauk jks[kwu dke#ih ’k=qyk ekj.;kph ek>h

’kDrh ukgh- rj rh rq>h pwd vkgs- dkj.k ’kjhjkis{kk bafnz;s Js"B] cyoku o lq{e

vkgsr- bafnz;kis{kk eu Js"B vkgs] eukis{kk cqf/n Js"B vkgs o cqf/nis{kkgh vkRek Js"B

vkgs- ’yksd 42 ok

¼,[kknh eksVkjxkMh fnlko;kl [kwi eksBh vlrs i.k fryk pkyfo.;kph ’kDrh

frP;k baftukr vlrs- rs ygku vkdkjkps vlrs- baftukyk ,d NksVs ;a= pkyfors

T;kr isVªksy o ok;wps feJ.k vlrs- R;k feJ.kkyk izToyhr dj.;kps dke ,d NksVh

fotsph fB.kxh djrs- T;keqGs rs NksVsls ;a= lq# gksrs] g;kpk vFkZ ,o<;k eksB;k

eksVkjxkMhyk pkyfo.;kph ’kDrh ,dk lq{e fotsP;k fB.kxhr vlrs rlsp ;k ojhy

’yksdkr Hkxoar Eg.krkr ’kjhjkis{kk bafnz; Js"B o cyoku vkgsr- rh ’kjhjkis{kk [kwi

lq{e vkgsr- rh utjsl iMr ukghr- bafnz;kis{kk vf/kd ’kDrh’kkyh eu vkgs] eukis{kk

cqf/n vf/kd cyoku vkgs rh eukoj fu;a=.k Bsors- cqf/nis{kk Js"B cyoku vkf.k

vfrlq{e vlk vkRek vkgs- Eg.kwup cqf/n vkRerRokP;k laidkZr vlyh rj rh eu

o Ik;kZ;kus bafnz;kaoj o ’kjhjkoj fu;a=.k Bsowu ^dkek* oj fot; feGow ’kdrs-

R;klkBh cqf/n ,dkxz d#u vkReLo#ikyk tk.k.;kph vko’;drk vlrs-½

v'kkizdkjs cqf/nis{kk vfrlq{e] loZizdkjs cyoku v’kk vkRE;kyk tk.kwu

cqf/n}kjs eukoj fu;a=.k Bsowu Lor%P;k ’kDrhyk vksG[k o g;k dke#ih ’k=qyk ekj-

’yksd 43

ok

&%&%&%&%&%&

xhrsP;k ifgY;k v/;k;kr vtqZukP;k fo"kknkeqGs mRiUu >kysY;k vusd iz’ukaps

o.kZu dsys vkgs- nqlÚ;k v/;k;kr R;k iz’ukaps lek/kku djr lka[;;ksx o deZ;ksx

lkafxrys vkgsr vkf.k vtqZukus ;q/n dj.ks dls vko’;d vkgs rs lkafxrys vkgs-

’ksoVh fLFkrizK euq";kph y{k.ks o.kZu d#u lecqf/n;qDr Kkuh iq#"kkyk czgefLFkrh

d’kh izkIr gksrs gs lkaxwu vtqZukyk deZ;ksxkr izo`Rr gks.;kl lkafxrys vkgs- ;k

frlÚ;k v/;k;kr deZ;ksxkps foLr`r o.kZu dsys vkgs Eg.kwu ;k v/;k;kyk deZk;ksx

vls EgVys vkgs-

iq<s 8 O;k ’yksdkr deZ dj.;kph dkj.ks lakfxryh vkgsr- Hkxoar Eg.krkr

nsg/kkjh ek.klkyk deZ djkohp ykxrkr- euq";kP;k ’kjhjkr dekZph rhu LFkkus vkgsr-

eu] ok.kh o bafnz;s- pky.ks cksy.ks] euu dj.ks oxSjs fØ;k izfrfØ;k gksrp vlrkr-

lRo] jt o re ;k rhu xq.kkaP;k vk/kkjs ;k fØ;k pkyw vlrkr-

euk}kjs bafnz;kaoj fu;`=.k Bso.ks ’kD; vkgs- dBksifu"knku ’kjhjkyk jFkkph miek

fnyh vkgs- cqf/nyk lkjFkh o eukyk yxke vkf.k bafnz;kauk ?kksM;kph miek fnyh

vkgs- tls lkjFkh yxke [kspwu ?kksM;koj fu;a=.k Bsorks rlsp fu’p;kRed cqf/n}kjs

eukP;k ek/;ekus bafnz;koj fu;a=.k Bso.ks ’kD; vlrs-

euq";kph vko’;d deZ th fu;eiqoZd dsyh tkrkr R;kauk xhrsr ^;K* vls

EgVys vkgs- ;K EgVys dh gksr] gou g;k fØ;kapk cks/k gksrks- gkse djrkuk vk/kh

vXuh izToyhr d#u R;kr vkgqrh fnyh tkrs vkf.k uarj R;kyk Hkxoarkyk viZ.k

dsys tkrs- rlsp ek.klkus Lor%ph drZO;deZs ifo= dekZP;k vXuhyk izToyhr d#u

laiUu dsyh o R;kps QG Hkxoarkyk lefiZr dsys rj rh drZO;s lq/nk ;Kkps #i

/kkj.k djrkr-

iq<s 11 O;k ’yksdkiklwu l`"VhpØkps o.kZu vkgs-

drZO;dekZph l`"Vh %&

Hkxoarkauh l`"Vhph jpuk djrkuk vusd fnO;’kDrhlaiUu #is ?ksryh vkgsr-

mnk- lw;Znsork- gk dsoG vkdk’kkrhy ped.kkjk xksyd ulwu HkxoarkaP;k fnO;

’kDrhps izrhd vkgs- R;kP;k m".krsus ik.;kph okQ gksrs] <x curkr] ikÅl iMrks o

i`Foh vusd izdkjP;k thokauk o ouLirhauk /kkj.k djrs- ok;w fujarj il#u izk.k’kDrh

iqjfor vlrks- u|k LoPN ik.;kps izokg ?ksÅu okgr vlrkr- g;k fnO;’kDrh ;kauk

xhrsr nsork Eg.kwu lacksf/kys vkgs R;k vckf/kr Lo#ikr thoek=kP;k dY;k.kklkBh

dk;Zjr vlrkr- R;k r’kkp Lo#ikr jkgkO;kr v’kh deZ ek.klkP;kk gkrwu >kyh

ikfgtsr-

unhps ik.kh ’ksrhlkBh] fi.;klkBh mi;ksxh vlrs R;kr lakMik.kh fdaok

dkj[kkU;krhy jklk;fud nzo vlysys ik.kh lkaM.;kr vkys rj ik.kh ’ksrhl o

fi.;kl fu#i;ksxh gksrs- g;kr unhps dkghp uqdlku gksr ukgh i.k ek.klkaps gksrs-

vkdk’kkr /kwj lksM.kkjs dkj[kkus ok;qiznq"k.kkyk dkj.khHkwr gksrkr- R;k /kqjkeqGs

ek.klkP;k ’olura=kps vkjksX; fc?kMrs- LokLFkkyk gkuh iksgksprs- g;kykp ^nsork {kh.k

gksrkr* vls EgVys vkgs-

fulxkZus fnysY;k loZ ojhy ykHknk;d xks"Vh fdaok ek.klkus jkcfoysY;k

;sktuk Eg.kts tyforj.k ;kstuk ok fo|qr O;oLFkk ;Fkk;ksX; okijkO;kr vkf.k R;k

vck/khr jkg.;klkBh loZrksijh dkGth ?;koh-

l`"VhpØkr ek.klkpk lg;ksx %&

ek.klkus ifjfLFkrh ok izkjC/k ;kauh izkIr >kysyh loZ drZO;s lq[kkph vis{kk u

Bsork dsyh ikfgtsr ts.ksd#u l`"Vhph ’kqHkO;oLFkk fVdwu jkghy- ;klkBh dkgh ;K

lkafxrys vkgs rs ikgw ;k-

1½ czge;K fdaok _"kh;K & g;kr /;ku] ti oxSjs lk/kuak}kjs fpRr

vkRelk{kkRdkjkP;k lk/kusr yko.ks-

2½ nso;K& g;kr gkse&gou d#u nsorkauk vkgqrh ns.ks-

3½ vfrFkh ;K& nkjh vkysY;k vfrFkhps ;Fkksfpr Lokxr dj.ks-

4½ fir`;K& Jk/n oxSjs d#u firjkauk larq"V dj.ks-

5½ cyhoS’onso ;K& dq=s] ekatj] xk;h oxSjs ikGho izk.kh o dkgh i{kh ;akps thou

ek.klkus fnysY;k vUukoj voyacwu vlrs R;kauk ;Fkk;ksX; vUuik.kh ns.ks-

30 O;k ’yksdkr deZ djrkuk n`"Vh dksBs vlkoh ;kcn~ny ikp eqn~ns lkafxrys

vkgsr-

1½ dekZph vko’; drZO;rk & deZ dj.ks dks.kkyk pqdr ukgh Eg.kwu izR;sdkus

Lor%ps foghr drZO;deZ ex rs ;q/nklkj[ks Hk;kud vlys rjh ;Fkklakx djkos-

2½ dekZpk lU;kl & ekÖ;kdMwu gks.kkjs izR;sd deZ Hkxoarkauh eyk fnys vkgs-

R;akP;kp ’kDrhus vkf.k R;akukp izlUu dj.;klkBh eh djr vkgs gk fu’p; dj.ks

Eg.ktsp deZlU;kl- ;sFks lU;klkP;k os"kkph vko’;drk ukgh rj R;kP;k eukrhy

Hkkokph vko’;drk vkgs-

3½ Hkxoarkr fpRr yko.ks & Hkxoar loZ’kDrheku] loZK vkf.k ek>k fgrS"kh vkgs

v’kk Hkkoukaps okjaokj fparu dj.ks-

4½ vk’kkjghr o eeRojghr gks.ks & vkiY;k gkrwu gks.kkjh loZ deZ drZO;deZ

vlkoh- LokFkZcq/nhus Lor%P;k Qk;n;klkBh dsysyh ulkoh-

5½ leRoiq.kZ gks.ks & vki.k djhr vlysyh deZ lQy o foQy >kyh rjh

fopyhr u gksrk ts >kys vkgs rs HkxoarkP;k bPNsus >kys vkgs rsOgk rs

dY;k.kdkjdp vl.kkj vlk Hkko eukr gok-

@@&@@

v/;k; 4 Fkk

KkudeZ lU;kl ;ksx

;k v/;k;kr Hkxoarkauh Lor%P;k foLrkjkps jgL; lkafxrys vkgs- gs jgL;

tk.k.ks gsp ijekFkZ Kku vFkok rRoKku gks;- gs Kku Kku;ksx fdaok deZ;ksx ;kauh

lgt izkIr gksrs- Kku;ksxkpk vk/kkj dsoG ,d vkRerRokph lRrk vlY;kpk fLodkj

o deZ;ksxkpk vk/kkj Hkxon~iZ.k cqf/nus dsysyh desZ vkgsr- ;k v/;k;kr Hkxor~rRokps

Kku gks.;klkBh ;k nksUgh ekxkZph mi;ksfxrk lakfxryh vkgs Eg.kwu ;k v/;k;kl

deZlU;kl ;ksx vls EgVys vkgs- deZ;ksxkps jgL; vR;ar xgu vkgs i.k ,dnk rs

letys rj lkekU; euq";kyk Hkxor~rRo izkIrhlkBh rks lgtlk/; lk/kuekxZ vkgs-

Hkxoar Eg.kkys] gs vtqZuk ! eh gk vfouk’kh ;ksx dYikP;k izkjaHkh lw;kZyk

lkafxryk vkf.k lw;Znsokus rks ekuotkrhpk tud euqyk dsyk vkf.k euqus rks

b{okdqyk dsyk- ’yksd 1 yk

;kizek.ks gs ijeJs"B foKku xq#f’k"; ijaijs}kjk izkIr dj.;kr vkys vkgs vkf.k

jktf"kZus rs tk.kwu ?ksrys i.k dkGkP;k vks?kkr ijaijk [kaMhr >kyh- gk ;ksx

i`Fohyksdkr yqIrizk; >kyk- ’yksd 2 jk

¼HkksxizkIrhP;k bPNsus dsysyh deZ deZ;ksxkP;k fo#/n vkgsr- tlt’kh Hkksxkph

vklDrh ok<r tkrs rlr’kh deZ HkksxizkIrhlkBhp gksrkr- ;ksxizkIrhlkBh ukgh Eg.kwu

ojhy ’yksdkr dkykarjkus gk ;ksx yqIrizk; >kyk vls EgVys vkgs-½

gk iqjkru ;ksx eh rqyk o.kZu d#u lkafxryk] dkj.k rw ek>k HkDr o fiz;

l[kk vkgsl o gk ;ksx vfr lq{e o xqg; fo"k; vkgs- ’yksd 3 jk

vtqZu Eg.kkyk] gs Hkxoark ! rqepk tUe gk vyhdMsp >kyk vkgs o lw;kZpk

tUe Qkj iwohZpk vkgs- Eg.kts dYikP;k lqjokrhyk gk ;ksx rqEgh lw;kZyk lkafxryk

gksrk gs eh dls letw- ’yksd 4 Fkk

Hkxoar Eg.kkys] gs vtqZuk ! ek>s o rq>s vusd tUe gksowu xsys ijarq rs loZ rw

foljykl] eh vkBow ’kdrks- ’yksd 5ok

Ekh vktUek vkgs vkf.k ekÖ;k fnO; ’kjhjkpk d/khp uk’k gksr ukgh- eh loZ

izk.khek=kapk bZ’oj vkgs- izR;sd ;qxkr eh ekÖ;k ewG fnO; Lo#ikr vorh.kZ gksrks-

’yksd 6 ok

tsOgk tsOgk vkf.k tsFks tsFks /kekZpj.kkpk Úgkl gksrks vkf.k v/kekZps opZLo gksrs

rsOgk rsOgk gs Hkkjrk] eh Lor% vorh.kZ gksrks- ’yksd 7 ok

¼;sFks /keZ gk ’kCn fof’k"V laiznk; Eg.kwu okijysyk ukgh- /keZ gh v’kh ’kDrh

vkgs- frP;keqGs ekuorsps o lqO;oLFksps fo?ujghr ikyu gksÅ ’kdrs- /kekZpk laca/k

ek.klkP;k Hkkous’kh vkgs R;k;ksxs rks vkfRed fodkl lk/kw ’kdrks- i.k tsOgk

ek.klkph lk/kkj.k vkoM drZO;kis{kk HkksxykylsdMs oGrs rsOgk rsOgk v/keZ ok<rks-

Hkxoarkpk tUe o dekZph fnO;rk tk.k.kkÚ;kl Hkxor~izkIrh gksrs- ;sFks ’kjhjkph

lRrk d/khgh ekuyh tkr ukgh dkj.k rh ,d vHkkl vkgs- ;k vHkklkP;k iyhdMs

,d fnO; lq{e rRo vkgs rs Hkxoarkapk va’k vkgs gs tks vksG[krks rks R;k fnO;rs’kh

,d#i gksrks vkf.k tUeej.kkP;k QsÚ;krwu R;kph lqVdk gksrs-½

HkDrkpk m/nkj dj.;klkBh o nq"Vkapk uk’k dj.;klkBh rlsp /kekZph

iquLFkZkiuk dj.;klkBh eh Lor% ;qxk;qxkr izdV gksrks- ’yksd 8 ok

tks ekÖ;k tUekps o dekZps fnO;Lo#i tk.krks rks nsgR;kx dsY;kuarj ;k

HkkSfrd txkr iqUgk iqUgk tUe ?ksr ukgh rj gs vtqZuk ! rks ekÖ;k ’kk’or /kkekph

izkIrh djrks- ’yksd 9 ok

¼Hkxoarkauh R;kP;k tUekps o dekZps Lo#i fnO; EgVys vkgs- gh fnO;rk

Lo;aizdk’k#i vlrs- ,[kknk fnok Lor%P;k izdk’kkus izdkf’kr vlrks R;kpk izdk’k

T;kP;koj iMrks R;k oLrqpk Lor%pk izdk’k ulyk rjh R;kyk rks izdkf’kr djrks-

Eg.kwu Hkxoar Eg.krkr] tks ekÖ;k tUe o dekZps jgL; tk.krks R;kyk iqutZUe ulrks-

½

gs vtZquk ! T;akpk jkx] Hk; o Øks/k loZFkk u"V >kyk vkgs o ts vuU;

HkDrhiwoZd ekÖ;kr fLFkr vkgsr o eyk ’kj.k vkys vkgsr vls vusd iq#"k iqohZlq/nk

Kku#i rikus ifo= gksÅu ekÖ;k Lo#ikyk izkIr >kys vkgsr-

’yksd 10

ok

¼xhrsr jkx gk ’kCn vklDrh ;k vFkkZus okijyk vkgs- jkxjghr gks.ks Eg.kts

vklDrhpk R;kx dj.ks-½

Tks T;k Hkkokus eyk Hktrkr R;kauk R;kizek.ks eh QG nsrks- gs ikFkkZ ! loZt.k

ekÖ;k ekxkZps loZizdkjs vuqdj.k djrkr- ’yksd 11 ok

Ekuq"; ;k txkr ldke dekZe/;s fl/nhph bPNk /kjrkr vkf.k Eg.kwu rs

nsorkaph vkjk/kuk djrkr- vFkkZr euq";kyk ;k txkr ldke dekZiklwu Rojhr

QyizkIr gksrs- ’yksd 12 ok

gs vtqZuk ! xq.k vkf.k deZ ;kaP;k vk/kkjkus] czkge.k] {kf=;] oS’; o ’kqnz vls

o.kZ eh jpys vkgsr- R;kpk drkZ eh vfouk’kh ijes’oj] g;kyk rw vdrkZp tk.k-

’yksd 13 ok

dekZP;k QGkph eyk bPNk ukgh Eg.kwu deZ eyk ca/kukr Vkdr ukgh- v’kk

izdkjs tks eyk rRor% tk.krks rks lq/nk deZca/kukr vMdr ukgh-

’yksd 14

ok

¼dekZiklwu vfyIrrk & euq";kus dekZrwu {kqnz LokFkZfl/nhph bPNk lksMkoh o

lokZaP;k dY;k.kklkBh deZ djkoh vls >kY;kl rh deZ euq";kyk ca/kudkjh Bjr

ukghr-½

iwohZ >kysY;k eqeq{kq yksdkauh lq/nk v’kkizdkjs deZ dsyh vkgsr Eg.kwu rw lq/nk

rqÖ;k iwoZtkauh usgeh dsysyh deZ dj-

’yksd 15

ok

deZ dk; vkf.k vdeZ dk; gs fuf’pr dj.;kr cqf/neku yksdgh xksa/kGwu

tkrkr- vkrk dekZps rRo eh rqyk O;ofLFkr letkowu lkaxsu rs letY;koj rw

v’kqHkkiklwu vFkkZr deZca/kukrwu eqDr gks’khy- ’yksd 16 ok

dekZPkh xqarkxqar let.ks vR;ar dBh.k vkgs Eg.kwu euq";kus deZ] fodeZ vkf.k

vdeZ dk; rs ;ksX; jhrhus tk.kys ikfgts- ’yksd 17 ok

tks dekZr vdeZ ikgrks vkf.k vdekZr deZ ikgrks rks cqf/neku euq"; gks;

vkf.k tjh rks loZ izdkjP;k dekZe/;s O;Lr vlyk rjh rks fnO; Lrjkoj fLFkr vkgs-

’yksd 18 ok

T;kps izR;sd iz;Ru bafnz;r`IrhP;k bPNs fojghr vkgsr rks iw.kZ Kkuke/;s fLFkr

vkgs vls tk.kkos- lk/kw iq#"kkP;kers ;kizdkjs deZ dj.kkÚ;k euq";kps deZQy vXuh#ih

iw.kZ Kkuk}kjs tGwu HkLe >kys vkgs- ’yksd 19 ok

vkiY;k deZQ ykojhy loZ vklDrhpk R;kx d#u tks fuR; r`Ir vkf.k Lora=

vl.kkjk] tjh loZ izdkjP;k dkeke/;s eXu vlyk rjh rks dks.krsgh ldke deZ

djhr ukgh- ’yksd 20 ok

vlk Kkuh ek.kwl iq.kZi.ks fu;fer eu vkf.k cqf/n}kjs deZ djrks- vkiY;kdMs

vl.kkÚ;k loZ xks"Vhaojhy LokfeRokP;k Hkkouspk R;kx djrks vkf.k thouko’;d

vl.kkÚ;k oLrqadjhrkp deZ djrks- v’kk izdkjs deZ dsY;kus rks ikidekZauh izHkkfor

gksr ukgh-

’yksd 21 ok

tks lgti.ks gks.kkÚ;k ykHkkus larq"V vkgs] tks }a}kiklwu eqDr vkgs vkf.k tks

eRlj djhr ukgh] rlsp ;’kki;’kke/;sgh fLFkj vkgs rks tjh loZ izdkjph deZ djhr

vlyk rjh deZc/n gksr ukgh- ’yksd 22 ok

T;kph vklDrh loZFkk u"V >kyh vkgs] tks nsgkfHkeku o eeRojghr vkgs o

T;kps fpRr ijekRE;kP;k Kkukr fLFkjkoys vkgs- v’kk dsoG ;K laiknuklkBh deZ

dj.kkÚ;k euq";kph loZ deZ u"V gksrkr- ’yksd 23

ok

;K dj.kkÚ;kaiSdh dkgh v’kk Hkkousus ;K djrkr dh] ;Kkrhy viZ.k] czge

vkgs] gou czge vkgs] czge#i vXuhr] czge#i dR;kZ}kjs vkgqrh ns.;kph fØ;k lq/nk

czge vkgs- v’kk czge#i dekZe/;s lek/khLr ;skX;kyk ts izkIr gks.;ktksxs vkgs rs i.k

czgep vkgs- ’yksd 24 ok

dkgh ;ksxhtu nsonsorkauk fofo/k izdkjps ;K viZ.k d#u R;kaph pkaxY;k

izdkjps mikluk djrkr vkf.k R;krhy dkght.k ijczgeLo#i vXuhe/;s ;K viZ.k

djrkr- ’yksd 25 ok

dkgh ;ksxhtu bafnz;kaoj fu;a=.k Bsorkr ¼Eg.ktsp R;kaP;k bPNsf’kok; MksGs

c?kr ukgh] dku ,sdr ukgh oxSjs½ rj nqlÚ;k izdkjps ;ksxh bafnz;kr fo"k; xzg.k

djrkr i.k eukoj rkck Bsorkr- ¼Eg.kwu fo"k;kpk dks.krkgh izHkko u iMrk rs foyhu

gksrkr-½ ’yksd 26 ok

nqljs ;ksxhtu bafnz;kP;k loZ fØ;k o izk.kkaP;k loZ fØ;k ;kauk Kkuk}kjs

izdkf’kr vkRela;e ;ksx#i vXuhr gou djrkr- ’yksd 27 ok

¼vkRela;e#i ;K Eg.kts & ;ksxh fo"k;kps xzg.k djrkr i.k R;k fo"k;kauk

vuq#i gks.kkÚ;k bafnz;kaP;k fØ;k o izk.kkaP;k fØ;kauk lek/khP;k voLFksr jks[kwu /kjrkr-

/;ku;ksxkph gh ,d vfr’k; mPp fLFkrh vkgs- g;kr ojhy loZ fØ;k Hkxor~ /;kukr

y; ikorkr- xk< funszr vlysY;k euq";kP;k lq/nk bafnz;kaP;k o izk.kkaP;k fØ;k ’kakr

>kysY;k vlrkr] rj gh lq/nk /;kukoLFkk vkgs dk\ vlk iz’u iMrks- ijarq

funzkoLFksr Kku’kDrhPkk izdk’k ulrks- lek/khr euq"; iw.kZ psru vlrks gk Qjd vkgs-

½

dBksj ozr /kkj.k d#u] dkght.k vkiY;kdMhy nzO;kpk ;K d#u] brj

[kMrj riL;k d#u v"Vkax ;ksx i/nrhps vkpj.k d#u fdaok fnO; Kkuke/;s izxr

gks.;klkBh osnk/;;u d#u izcq/n gksrkr- ’yksd 28 ok

;k O;frjhDr brjgh yksd vkgsr rs lekf/kLr jkg.;klkBh izk.kk;ke i/nrhpk

voyac djrkr rs izk.kok;qph vikuok;we/;s vkf.k vikuok;wph izk.kok;we/;s vkgqrh

nsrkr vkf.k ’ksoVh loZ ’oklksPNokl Fkkacowu lek/kh voLFksr jkgrkr- vU; yksd

izk.kok;wps izk.kok;we/;s ;K Eg.kwu viZ.k djrkr-

’yksd 29

ok

;Kkps iz;kstu tk.k.kkjs gs loZ ;KdrsZ ikidekZrwu eqDr gksrkr vkf.k ;KkP;k

vfof’k"V#ih ve`rkph po ?ksrY;keqGs rs czgeLrjkph izkIrh djrkr-

’yksd 30

ok

gs dq#Js"Bk ;K dsY;kfouk euq"; ;k yksdke/;s fdaok ;k thouke/;s d/khp

lq[kizkIrh d# ’kdr ukgh rj iq<hy thoukcn~ny dk; lkaxkos-

’yksd 31 ok

gs loZ fofo/k izdkjps ;K osnlaer vkgsr vkf.k loZ fofo/k izdkjP;k

dekZiklwu mRiUu >kysY;k vkgsr ;kizek.ks R;kauk tk.kY;koj rw eqDr gks’khy-

’yksd 32 ok

gs ikFkkZ ! dsoG nzO;;Kkis{kk Kku;K Js"B vkgs- ’ksoVh loZ deZ;Kkps

Ik;Zolku fnO; Kkuke/;s gksrs- ’yksd 33 ok

v/;kfRed xq#dMs tkÅu rRo tk.k.;kpk iz;Ru dj- uezi.ks R;kauk iz’u

fopkj] R;kph lsok dj- vkRelk{kkRdkjh O;Drh rqyk Kku iznku d# ’kdrkr dkj.k

R;kauh rRo tk.kysys vlrs- ’yksd 34 ok

gs Kku izkIr >kY;koj rw iqUgk eksgo’k gks.kkj ukghl- ;k Kkuk}kjs rw loZ

Hkwrkauk iq.kZi.ks vk/kh Lor%e/;s uarj ekÖ;ke/;s Eg.ktsp ijekRE;ke/;s c?k’khy-

’yksd 35 ok

tjh rw loZ ikih ek.klkais{kk vf/kd iki dj.kkjk vlykl rjh Kku#i ukSds}kjk

fu%lansg laiw.kZ ikike/kwu pkaxY;k izdkjs r#u tk’khy- ’yksd 36 ok

T;kizek.ks izToyhr vXuh lji.k HkLelkr djrks R;kpizek.ks Kku#i vXuh loZ

izkd`r deZca/kus HkLelkr d#u Vkdrks- ’yksd 37 ok

;k txkr fnO; Kkuklkj[ks fo’kq/n o mnkRr vls brj dkghgh ukgh- vls Kku

Eg.kts loZ fl/nhps ifjiDo QG vkgs- tks HkDrh;ksxkP;k vkpj.kke/;s fuiq.k >kyk

vkgs rks ;ksX;le;h Lor%e/;sp ;k Kkukps vLoknu djrks-

’yksd 38 ok

gs vtZquk ! ftrsafnz;] rRij o J/nkGw euq"; KkuizkIrh djrks o KkuizkIrh

>kY;k{k.kh R;kyk Hkxor~izkIrh#i ije’kkarhpk ykHk gksrks- ’yksd 39

ok

ijarq izekf.kr ’kkL=kcn~ny la’k;h vl.kkÚ;k vKkuh o J/nkghu euq";kauk

Hkxor~Hkkousph izkIrh gksr ukgh] rj R;kaps iru gksrs- la’k;h vkRE;kyk ;k yksdkae/;s

ok ijyksdke/;s lq[kkph izkIrh gksÅ ’kdr ukgh- ’yksd 40 ok

gs /kuat;k ! leRo cq/nh#i ;ksxk}kjs T;kus laiw.kZ deZ ijekRE;kyk viZ.k dsyh

vkgsr o Kkuk}kjs T;kps loZ la’k; u"V >kys vkgsr vlk ijekReijk;.k euq";

deZca/kukauh c/n gksr ukgh- ’yksd 41 ok

Eg.kwu rqÖ;k g`n;kr vKkukeqGs ts la’k; mRiUu >kys vkgsr rs Kku#ih ’kL=kus

NkVwu Vkdys ikfgtsr- gs Hkkjrk ! ;ksx;qDr gksowu mB vkf.k ;q/n dj-

’yksd 42 ok

&%&%&%&%&%&

;k v/;k;kr ifgY;k 16 ’yksdkae/;s Hkxoarkauh Lor%P;k foLrkjkps jgL;

lkafxrys vkgs- gs jgL; tk.k.ks Eg.ktsp ijekFkZ ok rRoKku gks;-

g;k l`"Vhph jpuk] fufeZrh Hkxoarkauh dsyh vkgs- vuknh dkykiklwu iq<s vuar

dkyi;Zar g;k l`"Vhps O;ogkj vckf/kr pkyw jkg.kkj vkgsr- izR;sd izk.khek=kps

vfLrRo g;k l`"Vhr Qkj FkksM;k dkyko/khlkBh Eg.kts Qkj rj 100 o"kkZi;Zar vlrs-

g;k l`"Vhr ;s.ks ¼tUe ?ks.ks½ o tk.ks ¼e`R;q iko.ks½ gs vkiY;k gkrkr ulrs- rlsp th

deZ vki.k drZO;deZ Eg.kwu djrks rh ifjfLFkrhus fdaok izkjC/kkus vkiY;kyk izkIr

>kysyh vlrkr- Eg.kts vkiys ;k Hkwrykoj ;s.ks&tk.ks] deZ dk; dj.ks gs loZ

HkxoarkaP;k bPNsuqlkj gksr vlrs- Eg.kts HkxoarkaP;k bPNsuqlkj gh izkIr >kysyh deZ

R;kaP;kp izlUurslkBh dj.ks dsOgkgh fgrkog vkgs- ;kp v/;k;kr Hkxoar Eg.krkr]

^^tks tks Hkts t’kk t’kk Hkkos A rSlk rSlk ikos eh gh R;klh A** vki.k deZ

dks.kklkBh o dk djrks rs ikgw ;k- ,drj vki.k deZ Lor%P;k mnjfuokZgklkBh o

v’kk vkdka{kk iw.kZ lkBh djhr vlrks- dqVqafc;kaP;k fgrklkBh] vkIrtukaP;k enrhlkBh

Eg.kwu djrks- Lor%P;k xkokP;k mUurhlkBh] ns’kkP;k izxrhlkBh vkf.k txkP;k

dY;k.kklkBh djhr vlrks-

i.k gh loZ deZ HkxoarkaP;k bPNsus vkf.k R;kaP;kp izsj.ksus vkiY;k gkrwu gksr

vlrkr- gk Hkxor~ izkIrhlkBh] loZ lkekU; euq";klkBh lgtlk/; lk/kuekxZ vkgs-

HkxoarkP;k HkDrhr l[;Hkko vl.ks [kwi egRokps vkgs-

Hkxoar loZ izk.khek=kps bZ’oj vkgsr- loZ izk.khek=kph mRiRrh o fu;a=.k

HkxoarkP;k gkrh vkgs- HkxoarkaP;k T;k ’kDrheqGs gs gksr vkgs rhyk ek;k ok izd`rh

Eg.krkr- loZ izk.khek= ;k izd`rhP;k vk/khu vlrkr-

thokRE;kyk Lor%P;k okluk;qDr dekZP;k Hkksxkph ijrQsM dj.;klkBh tUe

?;kok ykxrks- i.k HkxoarklkBh dks.krsgh fu;e ukghr- tsOgk R;kauk okVrs dh] i`Fohoj

R;kaP;k vl.;kph vko’;drk vkgs rsOgk rsOgk rs tUe ?ksrkr-

16 O;k ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr] dekZps rRo eh rqyk O;ofLFkr letkowu

lkaxsu rs letY;koj rw deZca/kukrwu eqDr gks’khy-

16 rs 18 O;k ’yksdkr Hkxoar deZ fodeZ o vdeZ ;kcn~ny lkaxr vkgsr gs

let.ks xgu vkgs vls i.k rs Eg.krkgsr] fodekZps vFkZ cgqrsd yksd foijhr deZ

fdaok fuf"k/n deZ vlk djrkr i.k ;k rhugh ’kCnkps vFkZ fouksckth Hkkos ;kauh Qkj

pkaxY;k fjrhus vkiY;k izopuk}kjs lkafxryk vkgs- rs Eg.krkr fodeZ Eg.kts fo’ks"k

deZ] vxnh eukiklwu dsysys deZ vkf.k gs letkfo.;klkBh R;kauh mnkgj.ks i.k Nku

fnyh vkgsr- ^^lR;Hkkesus Jhd`".kkph rqyk vkiY;k nkxnkfxU;kauh dsyh] vkiys loZ

nkfxus rhus ikjM;kr Vkdys rjhi.k Jhd`".kkps ikjMs oj ;sbZuk Eg.kwu R;koj #fDe.khus

QDr ,d rqG’khi= Vkdys vkf.k ikjMs oj vkys- rls ikfgys rj rqG’khi=kyk otu

dkghp ukgh i.k R;ke/;s #fDe.khps Jhd`".kkcn~nyps Hkko gksrs vkf.k R;kps otu

gksrs**

vdekZcn~ny i.k R;kauh [kwi Nku lkafxrys vkgs- ts deZ dsY;klkj[ks okVr

ukgh] Fkdok tk.kor ukgh- myVi{kh mRlkg] vkuan okVrks- v’kk dekZyk fouksckth

vdeZ Eg.krkr-

iq<s 24 rs 32 ’yksdkai;Zar fofo/k izdkjps ;K Eg.ktsp dekZps izdkj lkafxrys

vkgsr-

1½ czge;K & ;KdrkZ czge] loZ fØ;k czge] ;Kkr okijysyh loZ nzO; czge vlk

gk Kku;ksxh fujarj czgekr fLFkj vlrks-

2½ nso;K & nsorkaps iwtu dj.ks-

3½ Kku;K & vkRE;kps ijekRE;kr gou

4½ bafnz;Lo#i ;K & bafnz;kauk fo"k;kiklwu jks[kwu Lor%P;k fu;a=.kk[kkyh Bso.ks-

5½ fo"k; gou ;K & bafnz;k}kjs fo"k; xzg.k dj.ks i.k vklDrh ok }s"k u Bsork rs

HkLelkr dj.ks-

6½ vkRela;e Lo#i ;K & gs ;ksxh fo"k; xzg.k djrkr i.k R;k fo"k;kaP;k vuq#i

gks.kkÚ;k bafnz;kaP;k fØ;k o izk.kkaP;k fØ;k lek/khP;k voLFksr jks[kwu Bsorkr- gh

/;ku;ksxkph vfr’k; mPp fLFkrh vkgs- jks[kwu BsoysY;k g;k loZ fØ;k Hkxor~ /;kukr

y; gksrkr-

7½ nzO;;K & Lor%P;k /kukpk Lor%P;k izfl/nhlkBh mi;ksx u djrk] izfl/nhph

vk’kk lksMwu yksddY;k.kkFkZ okij dj.ks-

8½ ri;K & Hkxor~ izkIrhlkBh o /keZikyuklkBh d"V lgu dj.ks] dehr deh

oLrwapk laxzg dj.ks-

9½ ;ksx;K & fpRro`Rrhpk fujks/k dj.ks] ijeizkIrhlkBh dkgh lk/kd gh ;ksxlk/kuk

djrkr g;k ;ksxkr vkB vax vkgsr- 1½ ;e 2½ fu;e 3½ vklu 4½ izk.kk;ke 5½

izR;kgkj 6½ /kkj.kk 7½ /;ku 8½ lek/kh- g;kyk v"Vkax;ksx vlsgh Eg.krkr-

10½ Lok/;k; ;K & ijes’ojkcn~ny izse mRiUu gks.;klkBh lxq.k o fuxqZ.k Lo#ikP;k

’kkL=kpk vH;kl dj.ks-

11½ izk.kk;ke laca/kh ;K & ’okl o iz’okl ;k fØ;se/;s tsOgk ckgsjpk ok;w

’kjhjkr izos’k djrks R;kyk vikukph xrh Eg.krkr- dkj.k vikukph xrh [kkyP;k

cktwus vlrs- iz’oklke/;s ’kjhjkrhy ok;w ckgsj iMrks R;kyk izk.kkph xrh Eg.krkr-

dkj.k izk.kkph xrh m/oZ vlrs- ’kjhjkP;k vkr xsysY;k ok;wyk vkrp jks[kwu /kj.ks

;kyk varj dqaHkd Eg.krkr- gsp vikuok;wps izk.kok;wr gou dj.ks gks;- Qq¶Qqls

fjdkeh dj.;klkBh ’kjhjkrwu ckg sj iMysyk ok;w ckgsjp jks[kwu /kj.ks g;kyk ckg;

dqaHkd Eg.krkr rs izk.kok;wps vikuok;wr gou gks;- gh fØ;k okjaokj dsY;kus fpRrkph

papyrk deh gksrs- gs ’kkL= vfr’k; dBh.k vkgs rs vuqHkoh ekxZn’kZuk[kkyhp

f’kdys ikfgts- vU;Fkk rs gkuhdkjd gksow ’kdrs-

brds osxosxGs izdkjps ;K Hkxoarkauh lkafxrys vkgsr- rs ;K fHkUu vlys rjh R;kr

,dk xks"Vhps lkE; vkgs rs Eg.kts fu%LokFkZ Hkkokus ijekRE;kP;k izkIrhlkBh o izseklkBh

;K dj.ks- Lor%P;k dkeukiwrhZlkBh dsysyk dksBykgh ;K deZca/kukrwu eqDr djr

ukgh- gs loZ ;K ’kjhj] eu o bafnz;ka}kjs laiknhr gksrkr-

nzO;e; ;Kkis{kk Kkue; ;K Js"B vkgs- T;k ;Kke/;s ckgsjP;k oLrwapk okij

gksrks R;kyk nzO;;K Eg.krkr- tls gou dj.;klkBh rwi] dkiwj] rhG] fe"VkUu o

panu ;kph vko’;drk vlrs- nku ;Kke/;s /kukph vko’;drk vlrs-

Kku;Kke/;s KkuizkIrhlkBh fopkj] euu o la;eiz/kku lk/kus dsyh tkrkr-

R;kps QyLo#i Eg.kts rRoKku izkIrh-

rRoKku izkIrhph dlksVh &

1½ eksg nwj gks.ks & eksg nwj >kY;keqGs lkalkfjd oLrw cn~nyph eerk laiq"Vkr ;sÅu

R;ktkxh lerk ;srs- lkalkfjd oLrwaP;k miHkksxkph bPNk laiwu R;kP;k mi;ksxkph n`"Vh

;srs-

2½ loZ Hkwrizk.;kauk Lor%e/;s igk.ks & LokFkZ fl/nhph Hkkouk tkÅu lokZa’kh

vkiysi.kkpk vuqHko ;srks- ijekFkZ Hkko tkx`r gksrks- gGw gGw oSj fojks/k vls

Dys’kdkjd Hkko yqIr gksrkr-

3½ ijekReke; gks.ks & loZ Hkwrizk.;kacn~ny tkx`r >kysyk vkReHkko gGwgGw mUur

gksÅu ijekReHkkokr cnyrks- loZ fBdk.kh HkxoarkP;k fyysps n’kZu gksÅ ykxrs- T;kus

Dys’k] fo"kkn] larki lekIr gksrkr- ex d’kkpk ’kksd ukgh vkf.k eksggh ukgh

g;kykp ijeinkph izkIrh vls Eg.krkr-

g;k rhugh xks"Vhr ;’kLoh gks.ks Eg.ktsp rRoKkukph izkIrh gks.ks-

@@&@@

v/;k; 5 ok

deZ laU;kl ;ksx

;k v/;k;kr lak[;fu"Bk o deZfu"Bk ;k nksUgh lk/kuekxkZps foospu dsys vkgs-

gs nksUgh ekxZ osxGs vlys rjh QyizkIrh ,dp vkgs vls lkafxrys vkgs- lak[;;ksxh

loZ= czgeHkko >kY;kus drsZi.kkP;k Hkkokpk laiw.kZ R;kx djrks rj deZ;ksxh loZ=

vkReHkko Bsowu tjh drsZi.kkuh deZ djhr vlyk rjh drsZi.kkP;k vfHkekukpk R;kx

djrks- FkksMD;kr loZ deZ djhr vlwugh v’kk Hkkokr n`< jkgrks dh] rh deZs rks

djhr ulwu izd`rhP;k xq.kk}kjs dsyh tkrkr rj deZ;ksxh loZ deZ HkxoarkP;k’kDrhus]

R;akP;k izlUurslkBh o R;kaps funsZf’kr ,d fufeRrek= Eg.kwu R;kP;k}kjs dsyh tkrkr

vls ekurks- ;k nksUghe/;s dekZP;k vgadkjkpk iw.kZ R;kx vkgs Eg.kwu ;k v/;k;kyk

^deZlaU;kl ;ksx* EgVys vkgs-

vtqZu Eg.kkyk] gs d`".kk ! rqEgh loZizFke eyk dekZpk laU;kl dj.;kl lkaxrk

vkgkr vkf.k uarj rqEghp HkDrhiwoZd dekZph iz’aklk djrk- vkrk ;k nksgksiSdh dks.krs

vf/kd ykHkizn vkgs rs d`Ik;k eyk fuf’pri.ks lkaxky dk\

’yksd 1 yk

Hkxoar Eg.kkys] dekZpk laU;kl vkf.k HkDrhHkkfor deZ nskUghgh eqDrh ns.;kl

pkaxys vkgsr i.k nksUghiSdh HkDrh;qDr deZ gs deZlaU;klkis{kk mRre vkgs-

’yksd 2 jk

tks }s"k djhr ukgh rlsp vkiY;k deZQykph vkdka{kk djhr ukgh rks usgeh

laU;klhp vlY;kps tk.kkos- loZ izdkjP;k }a}krwu eqDr vl.kkjk vlk euq";

lgti.ks HkkSfrd ca/ku ikj djrks vkf.k gs egkckgks vtqZuk ! rks iw.kZi.ks eqDr gksrks-

’yksd 3 jk

gs vtqZuk ! oj lkafxrysys laU;kl o fu"dke deZ;ksxkyk ew[kZ yksd fujfujkGs

QG ns.kkjs letrkr- Kkuhtu ukgh- dkj.k nksUghiSdh dksBY;kgh ,dk lk/kuekxkZr

fLFkr >kysY;k euq";kyk QyLo#i ijekRE;kph izkIrh gksrs-

’yksd 4 Fkk

Kku;ksX;kyk T;k ije/kkekph izkIrh gksrs rhp fu"dke deZ;ksX;kyk lq/nk gksrs

Eg.kwu tks euq"; Kku;ksx o fu"dkedeZ;ksx ;kauk Qy#ikus ,dp tk.krks-

’yksd 5 ok

Hkxor~ HkDrhe/;s ;qDr u gksrk dsoG loZ dekZiklwu laU;kl ?ksrY;kus euq";

lq[kh gksÅ’kdr ukgh- ijarq HkDrhe/;s ;qDr vlysyh equh O;Drh foukfoyac czEgkph

izkIrh djrks- ’yksd

6 ok

tks HkDrhiq.kZ deZ djrks] rks fo’kq/n vkRek vkgs vkf.k tks vkiys eu o bafnz;s

la;fer djrks rks lokZauk fiz; vlrks vkf.k loZt.k R;kyk fiz; vlrkr- vlk euq";

deZ djhr vlyk rjh d/khp c/n gksr ukgh-

’yksd 7

ok

fnO; Hkkouk;qDr euq"; tjh igkr vlyk] ,sdr vlyk] Li’kZ djhr vlyk]

[kkr vlyk] gkypky djhr vlyk] >ksir vlyk vkf.k ‘’olu djhr vlyk

rjh R;kyk ekghr vlrs dh] oLrqr% vki.k dkghp djhr ukgh dkj.k cksyrkuk

mRltZu djrkuk] fLodkj djrkuk fdaok MksG;kph m?kM>ki djrkuk rks tk.krks dh]

HkkSfrd bafnz;s vkikiY;k fo"k;ke/;s lyXu vkgsr vkf.k rks Lor% R;akP;kiklwu vfyIr

vkgs- ’yksd 8 & 9 ok

gs vtqZuk ! nsgkfHkeku vlysY;kalkBh lka[; ;ksxkps lk/ku dBh.k vkgs i.k

fu"dke deZ;ksx lqxe vkgs dkj.k tks euq"; loZ deZ ijekRE;kyk viZ.k djrks o

vklDrh lksMwu deZ djrks rks ik.;kr vlysY;k deGkP;k ikuklkj[kk ikikiklwu

vfyIr jkgrks- ’yksd 10

ok

fu"dke deZ;ksxh eeRocqf/njghr bafnz;] eu] cqf/n o ’kjhjk}kjs lq/nk

vklDrhpk R;kx d#u dsoG vardj.kkP;k ’kq/nhlkBh deZ djrks-

’yksd 11

ok

fu"dke deZ;ksxh deZQykauk ijes’ojkyk viZ.k d#u Hkxor~ izkIrh#i

ije’kakrhyk izkIr gksrks- ldke deZ;ksxh QGkP;k vklDrhus dkeuk}kjs ca/kukr

vMdrks- Eg.kwu fu"dke deZ;ksx mRre vkgs- ’yksd 12

ok

gs vtqZuk ! T;kps vardj.k R;kP;k fu;a=.kkr vkgs vlk lka[;;ksxh dkghgh u

djrk ok djfork] uÅ }kjkP;k g;k ’kjhj#ih ?kjkr] loZ dekZpk eukus R;kx d#u

vFkkZr bafnz;s bafnz;kaP;k LoHkkokizek.ks okxrkr vls letwu] vkuaniqoZd lfPpnkuan?ku

ijekRE;kP;k Lo#ikr fLFkr vlrks- ’yksd 13 ok

¼uÅ }kjs Eg.kts nksu MksGs] nksu dku] nksu ukdiqM;k ,d eq[k gh ojph }kjs o

eyew= R;kxkph [kkyph nksu }kjs½

nsg#ih uxjkpk Lokeh] nsg/kkjh tho gk dekZph fufeZrh djhr ukgh- rlsp rks

yksdkauk dk;Z dj.;kl izo`Rr djhr ukgh fdaok deZQysgh fuekZ.k djhr ukgh- gs loZ

dk;Z izkd`frd xq.kka}kjs dsys tkrs- ’yksd 14 ok

loZO;kih ijes’oj dks.kkps ikideZ fdaok ’kqHkdeZ xzg.k djhr ukgh- ijarw

vKkukus fdaok ek;k}kjs Kku >kdys xsys vlY;kl loZ tho eksgkr iMrkr-

’yksd 15

ok

ijarq T;kaP;k vardj.kkrhy vKku vkReKkukus u"V >kys vkgs- R;kaps rs Kku

lw;kZizek.ks lfPpnkuan?ku ijekRE;kyk izdkf’kr djrs- ’yksd 16 ok

tsOgk euq";kph cqf/n] eu o fu"Bk gs loZ Hkxoarkoj fLFkj gskrs rsOgk iw.kZ

Kkuk}kjs R;kph ikis u"V gksrkr vkf.k rks ijexrhyk izkIr gksrks-

’yksd 17

ok

fouez lk/kwO;Drh ;FkkFkZ KkukP;k vk/kkjs fo|k fou;laiUu czkge.k] xk;] gRrh]

dq=k vkf.k pkaMkG ;k lokZauk len`"Vhus ikgrks-

’yksd 18

ok

T;akps eu ,dRo o lersr fLFkr >kys vkgs vkf.k R;akuh tUe vkf.k e`R;wP;k

ca/kukoj iwohZp fot; izkIr dsyk vkgs rs czgekizek.ksp funksZ"k vkgsr vkf.k rs vk/khp

czgeke/;s fLFkr >kysys vlrkr-

’yksd 19

ok

tks euq"; fiz; oLrw izkIr >kY;koj g"kwZu tkr ukgh rlsp vfiz; oLrw izkIr

>kY;koj ’kksdkdwy gksr ukgh] T;kph cqf/n fLFkj vkgs tks eksgjghr vkgs vkf.k tks

Hkxor foKku tk.krks rks iwohZp czgeke/;s fLFkr vlrks- ’yksd 20

ok

ckg;fo"k; vFkkZr lalkfjd lq[kHkksxkr vuklDr euq";] var%dj.kkrhy

HkxoarkaP;k /;kukeqGs fuekZ.k >kysY;k vkuankyk izkIr gksrks o lfPpnkuan?ku ijczge

ijekRE;kP;k /;ku#i ;ksxkr vfHkUui.ks fLFkr gksÅu v{k; vkuankpk vuqHko ?ksrks-

yksd 21 ok

HkkSfrd bafnz;kaP;k la;ksxkiklwu mRiUu gks.kkÚ;k nq%[kkP;k dkj.kkae/;s cqf/neku

euq"; Hkkx ?ksr ukgh- gs dkSars; ! v’kk lq[kkauk vkjaHk o ’ksoV vlrks Eg.kwu cqf/neku

O;Drh ;ke/;s vkuan ?ksr ukgh- ’yksd 22 ok

tks euq"; ’kjhjkpk uk’k gks.;kvk/khp dke o Øks/k ;kaP;k vkosxkyk lgu

dj.;kl leFkZ gksrks Eg.ktsp T;kus dke Øks/kkoj dk;epk fot; feGfoyk vkgs rksp

;k txkr ;ksxh vkgs vkf.k rskp lq[kh vkgs- ’yksd 23 ok

tks euq"; fu’p;iwoZd varjkRE;kr lq[kh vkgs- vkRE;krp je.kkjk vkgs o

vkReKkuh vkgs v’kk lfPpnkuan?ku ijczge ijekRE;k’kh ,dHkko >kysY;k lka[;

;ksX;kyk ’kkar czgekph izkrh gksrs-

’yksd 24

ok

ts la’k;kiklwu mRiUu gks.kkÚ;k }a}kP;k ifydMs vkgsr] T;kaps eu varjkrp

jeek.k >kys vkgs] ts loZ thokaP;k dY;k.kkFkZ dk;Z dj.;ke/;s usgeh O;Lr vlrkr

vkf.k ts loZ ikikaiklwu eqDr vkgsr rs czgeke/;s i.k eqDrhph izkIrh djrkr-

’yksd 25 ok

ts Øks/k o HkkSfrd bPNkaiklwu eqDr vkgsr] ts vkRelk{kkRdkjh] vkRela;eh

vkgsr vkf.k lrr iq.kZRokdjhrk iz;Ru djhr vkgsr R;kauk uthdP;k Hkfo";dkGkr

czgeke/khy eqDrhph fuf’prh vlrs- ’yksd 26

ok

gs vtqZuk] ckg;fo"k; Hkksxkaps fparu u djrk] R;kpk ckgsjp R;kx d#u n`"Vh

Hkqo;kaP;ke/;s fLFkj d#u ukdkrwu okg.kkjs izk.k vkf.k vikuok;w jks[kwu T;kus bafnz;]

eu o cqf/noj fu;a=.k dsys vkgs vlk bPNk] Hk; o Øks/kjghr eks{kijk;.k equh lnk

eqDrp vlrks- ’yksd 27 o 28 ok

eh loZ ;K vkf.k riL;kapk ijeHkksDrk] loZ xzgyksd vkf.k nsonsorkapk

ijes’oj vkf.k loZ thokapk fgrdrkZ] loZ thokaP;k dY;k.kklkBh bPNk dj.kkjk vkgs

gs tk.kwu ek>s iw.kZ Kku vl.kkjk lkalkfjd nq%[kkiklwu ’kkarh izkIr djrks-

’yksd 29

ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kr lka[;;ksx deZ;ksx ;kaps foLr`r o.kZu dsys vkgs- lka[;;ksx

Eg.kts deZlU;kl- gk ekxZ ygku vkgs i.k vR;ar vo?kM o dkVsjh vkgs- deZlU;kl

Eg.kts dekZrwu drsZi.kkpk laiq.kZ R;kx-

deZ;ksxkpk ekxZ FkksMk eksBk vkgs i.k lqxe vkgs- dekZr drsZi.kkpk Hkko

jkgwugh drsZi.kkP;k vfHkekukpk R;kx vlrks-

euq";kus Lor%ph ifjfLFkrh] LoHkko o lkeF;Z ;kuqlkj vkiyk ekxZ

fuoMko;kpk vkgs- nksUgh ;ksxkaph lk/kus fHkUu vlyh rjh ’ksoVh QG lekup vlrs-

7 O;k ’yksdkr deZ;ksxh deZ d#ugh fufyZIr dk vlrks\ o deZ dk djkoh

ykxrkr gs Li"V dsys vkgs- ek.klkyk tsOgk Lor%P;k orZekukr cny djko;kpk

vlrks rsOgkp rks deZ djrks- tj ekufld fLFkrh cnyko;kph vlsy rj rks ekufld

deZ djrks o ’kkfjjhd fLFkrhr cny djko;kpk vlY;kl ’kkfjjhd deZ djrks- ijarq

gs djr vlrkuk R;kps fpRr [kkyhy pkj xq.kkauh ;qDr vlrs-

1½ fo’kq/nkRek & deZ;ksX;kP;k eukr lq[kkph vk’kk ulrs Eg.kwu rks jkx o }s"kjghr

vlrks- vFkkZr fo’kq/n vkRek vlrks-

2½ foftrkRek & deZ;ksX;kps Lor%P;k eukoj iw.kZ fu;a=.k vlrs- izR;sd deZ

;ksX;&v;ksX; g;k ekinaMkus rksyrks- rsFks eukyk Lokra«; ulrs-

3½ ftrsafnz; & deZ;ksX;kps eukoj o bafnz;kaoj fu;a=.k vlY;keqGs rks dsoG

drZO;ikyuklkBh vko’;d rsp fo"k; xzg.k djrks- bafnz;kauk larq"V dj.;klkBh fdaok

R;kP;k miHkksxklkBh vlysY;k fo"k;kaps rks dBksji.ks fuokj.k djrks-

4½ loZHkwrkReHkqrkRek & deZ;ksxh loZ izk.khek=kae/;s Lor%yk c?krks R;keqGs izk.khek=kr

R;kpk vkReHkko vlrks-

14 O;k ’yksdkr Hkxoarkauh euq";kP;k drsZi.kk’kh] dekZ’kh ok deZQy

la;ksxk’kh Lor%pk laca/k ukdkjyk vkgs- rs Eg.krkr vla[; tUekP;k okluk;qDr

dekZps laLdkj ekuoh eukoj >kysys vlrkr- rs vusd bPNk vkdka{kk eukr mRiUu

djrkr- mnk & ,[kk|kP;k eukr /ku laiRrh] ifjokj izfl/nh feGfo.;kph okluk

vlsy rj R;kizek.ks R;kP;k drZO;kph jpuk gksr vlrs- R;kr ijes’ojkpk dkgh funsZ"k

ulrks- izd`rhP;k xq.kk}kjs deZ gksr vlrs- dekZP;k eqGk’kh deZQykph vklDrh vlrs

Eg.kwu lk/kd Lor%yk drkZ letrks- ,drj lka[;;ksX;kizek.ks rks drsZi.kk lksMrks

fdaok deZ;ksX;kizek.ks drsZi.kpk vfHkeku lksMrks-

;sFks Hkxoarkaph lkxjk’kh o thokRE;kph unh’kh rqyuk dsyh vkgs- unhr FkksMs

ik.kh ok<ys dh unhyk iwj ;srks o xkos m/oLr gksrkr i.k vla[; u|k lkxjkyk

;sÅu feGrkr i.k R;kP;k ik.;kpk Lrj cnyr ukgh Eg.kwu thokRE;kps leiZ.k

cqf/nus dssysyh deZ ijes’ojkr foyhu gksrkr o rks ikieqDr gksrks-

17 O;k ’yksdkr eu] cqf/n o fu"Bsus rnzqi >kY;kus ijexrh feGrs vls

EgVys vkgs-

28 O;k ’yksdkr EgVys vkgs ’kjhj] eu o cqf/noj fu;a=.k d#u euq"; bPNk] Hk;

o Øks/k ;krwu eqDr gksrks- ckg; Hkksxfo"k;kauk fpRrkr izos’k u fnY;kus bPNk mRiUu

gksr ukghr vkf.k bPNkp mRiUu u >kY;kus R;kaP;k izkIrhr fo?us ;s.;kpk fdaok

ifj.kkeh Øks/k ;s.;kpk laaHko jkgr ukgh- ijes’ojkP;k /;kukeqGs fpRrke/;s Hk;kpk

izos’k gksr ukgh-

iq<s 29 O;k ’yksdkr HkDrhyk vkxGs egRo fnys vkgs- HkDrh ,d lk/ku

vkgs o lk/;i.k vkgs- lk/kukP;k #ikus HkDrh dsY;kl loZ deZ gh Hkxoarkaph yhykp

okVrs- HkDr th dkgh deZ ;K#ikus djrks o loZ d"V vkuankus lgu djrks o

deZQy Hkxoarkykp viZ.k djrks-

Kku;ksxkr lk/kdkpk loZ= czgeHkko vlrks- deZ;ksxkr brj lokZae/;s vkReHkko

vlrks- R;kps loZ O;ogkj vkiysi.kkoj pkyrkr ijarq HkDr Lor%O;frjhDr lokZaauk

Hkxoar letrks o Lor%yk Hkxoarkpk nkl letrks-

v'kk fjrhus foLr`ri.ks lka[;;ksx o deZ;ksx ;akps foospu dsys vkgs-

@@&@@

v/;k; 6 ok

^vkRela;e;ksx* fdaok ^/;ku;ksx*

Kku;ksx fdaok deZ;ksx ;k nksUgh lk/kuekxkZr HkDrh vko’;d vkgs- vtqZukyk

,d lkekU; euq";kps izrhd ekuwu Hkxoar HkDrh;qDr deZ;ksxkpk mins’k djhr vkgsr-

Hkxoar Eg.kkys] gs vtqZuk] tks deZQykph bPNk lksMwu drZO;deZ djrks rksp

laU;klh vkgs o rksp ;ksxh vkgs i.k tks vfXugks=knhd deZ djhr ukgh rlsp

drZO;gh djr ukgh rks laU;klh ukgh vkf.k ;ksxhgh ukgh- ‘’yksd 1yk

gs iaMqi q=k ! T;kyk laU;kl Eg.krkr rksp ;skx gks;- dkj.k tksi;Zar euq";

b afnz; r`IrhP;k bPNspk R;kx djhr ukgh rksi;Zar rks ;ksxh gskÅp ’kdr ukgh-

’yksd 2 jk

tks v"Vkax ;ksxke/;s uolk/kd vkgs R;kP;klkBh deZ gs lk/ku vlY;kps EgVys

vkgs vkf.k T;kus iwohZp ;ksx lk/; dsyk vkgs R;kP;klkBh loZ HkkSfrd fØ;sps ’keu

gs lk/ku vlY;kps EgVys tkrs- ’yksd 3 jk

tsOgk euq"; loZ izdkjP;k HkkSfrd bPNkapk R;kx djrks rlsp bafnz; r`IR;FkZ

dekZe/;s vkf.k ldke dekZe/;sgh izo`Rr gksr ukgh rsOgk rks ;ksxk#<>kY;kps EgVys

tkrs- ’yksd 4 Fkk

euq";kus vkiY;k euk}kjs Lor%ph v/kksxrh gksÅ u nsrk Lor%pk m/nkj dsyk

ikfgts- eu gs c/n~ thokps fe= vkgs rlsp ’k=q i.k vkgs- ’yksd 5 ok

T;kus eukyk ftadys vkgs R;kP;klkBh eu gs R;kps loksZRre fe= vkgs- ijarw

tks vls dj.;ke/;s vi;’kh >kyk vkgs- R;kP;klkBh rsp eu gs ije’k=q vkgs-

’yksd 6

ok

T;kus eu ftadys vkgs R;kyk ijekRek izkIr >kysyk vlrks- T;kus ’kkarh izkIr

dsysyh vkgs v’kk euq";klkBh lq[k&nq%[k] ’khr&m".k] eku&vieku loZdkgh

lkj[ksp vlrs- ’yksd 7 ok

euq"; tsOgk Kku vkf.k lk{kkRdkjk;ksxs iw.kZi.ks r`Ir gksrks rsOgk R;kyk ;ksxh

Eg.krkr rsk vkRelk{kkRdkjke/;s fLFkr vkf.k vkRela;eh vlrks rks nxM] /kksaMs] ekrh]

lskus bR;knh loZdkgh len`"Vhus ikgrks- ’yksd 8 ok

euq"; tsOgk izkekf.kd fgrfpard] fe= ’k=q rVLFk] e/;LFk }s"kh iq.;oku o

ikih ;k lokZadMs lecqf/nus ikgrks rsOgk rks Js"B ekuyk tkrks-

’yksd 9 ok

T;kus eu bafnz; o ’kjhjkoj fot; feGfoyk vkgs v’kk O;lujghr o

laxzgjghr ;ksX;kus ,dVsp ,dkar LFkkukr fLFkj jkgwu lnSo vkRE;kyk ijes’ojkP;k

/;kukr ykokos- ’yksd 10

ok

;ksxkH;klklkBh euq";kus ,dkarLFkGh tkÅu Hkqehoj dq’kklu vaFkjkos vkf.k rs

e`xpeZ fdaok e`nqoL=kuh vPNkfnr djkos- gs vklu mapkoj ulkos fdaok vR;ar

[kkyhgh ulkos rlsp vklu ifo= LFkGh vlkos] R;kuarj ;ksxh O;Drhus vklukoj

n`<iwoZd clkos vkf.k eu bafnz; vkf.k fØ;k ;kaps la;eu d#u eukyk ,dkxz d#u

g`n; ’kq/n dj.;klkBh ;k sxkH;kl djkok- ’yksd 11&12 ok

‘’kjhj] Mksds o eku ljG js"ksr vpy Bsowu fLFkj Ogkos vkf.k ukdkP;k

vxzHkkxkoj n`"Vh fLFkj djkoh ;kizek.ks vfopyhr vkf.k la;fer eukus Hk;jghr gksÅu

dke thoukiklwu iq.kZi.ks eqDr gksÅu euq";kus g`n;kr ek>s /;ku djkos vkf.k eyk

thoukps ijey{; djkos- ’yksd 13&14 ok

v'kkizdkjs vkRE;kr fujarj ijes’ojkps fparu dj.kkÚ;k] Lok/khu eu vlysY;k

;ksX;kyk ekÖ;k ijekuankph ijkdk"Bk vlysyh ’kkarh izkIr gksrs-

’yksd 15

ok

gs vtqZuk] tks vfr [kkrks fdaok vR;ar vYi [kkrks] vfr >ksirks fdaok viqjh

>ksi ?ksrks rks ;ksxh gksÅ ’kdr ukgh- ’yksd 16 ok

tks euq"; vkiY;k vkgkj] funzk] fogkj fdaok dje.kwd vkf.k deZ dj.;kP;k

lo;hr fu;fer vlrks rks ;ksxkH;klk}kjs loZ lalkfjd nq%[kkps funku d# ’kdrks-

’yksd 17

ok

;ksxkH;klk}kjs ;ksxh tsOgk vkiyh ekufld dk;sZ fu;fer djrks vkf.k loZ

HkkSfrd vkdka{kkiklwu eqDr gksÅu vk/;kReke/;s fLFkr gksrks rsOgk rks ;Fkk;ksX;i.ks

;ksx;qDr >kY;kps EgVys vkgs- ’yksd 18

ok

T;kizek.ks okjk ulysY;k tkxh fnO;kph T;ksr gyr ukgh rhp miek ijekRe

/;kukr eXu vlysY;k ;ksX;kP;k ftadysY;k fpRrkyk fnyh vkgs-

’yksd 19 ok

;ksxkH;klk}kjs euq";kps eu tsOgk lalkfjd] ekufld fØ;kaiklwu iw.kZi.ks la;fer

gksrs] rsOgk R;k voLFksyk ifjiw.kZ lek/kh vls Eg.krkr- ;k lek/kh voLFksps y{k.k

vkgs dh] ;keqGs euq"; fo’kq/n euk}kjs vkRE;kps voyksdu dj.;kr vkf.k

vkRE;ke/;s larq"V gks.;kr o vkuan izkIr dj.;kr leFkZ gksrks- R;k vkuane; voLFksr

fnO; bafnz;k}kjs lk{kkRdkj >kysY;k ve;kZn fnO; lq[kke/;s euq"; fLFkr gksrks- ;kizek.ks

fLFkr >kY;koj euq"; lR;kiklwu d/khp <Gr ukgh vkf.k ;k lR;kph izkIrh >kY;koj

;kgwu vf/kd Js"B dkgh vlsy vls R;kyk okVr ukgh v’kk voLFkse/;s fLFkr

>kY;koj euq"; eksBeksB;k ladVke/;s fopyhr gksr ukgh- HkkSfrd lalxkZeqGs fuekZ.k

gks.kkÚ;k nq%[kkiklwu ghp ;FkkFkZ okLrfod eqDrh vkgs-

’yksd 20&21&22&23 ok

euq";kus n`< fu’p;kus vkf.k J/nsus ;ksxkH;klke/;s ;qDr >kys ikfgts vkf.k

R;kus ;ksxekxkZrwu fopyhr gksÅ u;s] ekufld rdkZeqGs mRiUu >kysY;k loZ HkkSfrd

dkeukapk euq";kus iw.kZ R;kx djkok vkf.k R;kizek.ks euk}kjs loZ bafnz;kauk loZ cktwauh

la;fer djkos- ’yksd 24 ok

gGw gGw Øe’k% euq";kus n`<fu’p;kus ;qDr >kysY;k cq/nh}kjs lek/khe/;s fLFkr

>kys ikfgts vkf.k ;kizek.ks eu dsoG vkRE;koj fLFkj dsys ikfgts- brj d’kkpkgh

fopkj d# u;s- ’yksd 25 ok

vkiY;k papy vkf.k vfLFkj LoHkkokeqGs eu tsFks tsFks HkjdVrs rsFkwu euq";kus

rs [kspwu ?;kos vkf.k vkRE;kP;k fu;a=.kkr vk.kkos- ’yksd 26 ok

T;kps eu loZizdkjs ’kakr vkgs] tks ikijghr vkgs o T;kPkk jtksxq.k ’kkar >kyk

vkgs v’kk czgek’kh ,d#i >kysY;k ;ksX;kyk vfr mRre vkuankph izkIrh gksrs

Eg.ktsp rks vkiY;k iwoZ deZQykiklwu eqDr gksrks- ’yksd 27 ok

;kizek.ks ;ksxkH;klke/;s fujarj ;qDr vlysyk ;ksxh loZ HkkSfrd nks"kkrwu eqDr

gksrks vkf.k HkxoarkP;k fnO; iszee;h lsose/;s ifjiw.kZ lq[kkP;k ijeksPp voLFksph izkIrh

d#u ?ksrks- ’yksd 28 ok

okLrfod ;ksxh loZizk.khek=kae/;s eyk igkrks vkf.k loZ izk.khek=kauk lq/nk

ekÖ;kr igkrks- fu%lansg vkRelk{kkRdkjh O;Drh loZ= eykp igkrs- ’yksd 29

ok

tks loZ= eyk igkrks vkf.k loZdkgh ekÖ;kr igkrks R;kyk eh d/kh nqjkor

ukgh rlsp rksgh d/kh eyk nqjkor ukgh- ’yksd 30

ok

tks ;ksxh eh vkf.k ijekRek vfHkUu vlY;kps tk.kwu ijekRE;kP;k HkDrhiw.kZ

lsose/;s ;qDr gksrks- rks loZ ifjfLFkrhr lnSo ekÖ;ke/;s fuokl djhr vlrks-

’yksd 31

ok

gs vtqZuk ! tks vkiY;k Lor%P;k rqyusus loZ thokadMs] R;akP;k lq[kke/;s

vkf.k nq%[kke/;s okLrfod lersus ikgrks rksp ifjiw.kZ ;skxh gks;-

’yksd 32

ok

vtqZu Eg.kkyk] gs e/kqlwnu] rqEgh lkafxrysyh gh ;ksxi/nrh ¼leHkko]

/;ku;ksx½ eyk vO;ogk;Z vkf.k vlg; okVrs dkj.k eu gs papy o vfLFkj vlrs-

’yksd 33

ok

gs d`".kk ! gs eu papy] mPN`a[ky] nqjkxzgh vkf.k vR;ar cyoku vkgs R;kyk

fu;af=r dj.ks gs okÚ;kyk fu;af=r dj.;kis{kkgh vR;ar dBh.k vkgs vls eyk okVrs-

’yksd 34 ok

Hkxoku Jhd`".k Eg.kkys] gs egkckgw dkSars;k ! papy eukyk la;fer dj.ks

fu%la’k; dBh.k vkgs i.k ;ksX; vH;klkus vkf.k vuklDrh}kjs eukyk o’k dj.ks

’kD; vkgs- ’yksd 35

ok

T;kps eu mPNa`[ky vkgs R;kyk vkRelk{kkRdkj gks.ks dBh.k vkgs- ijarq T;kps

eu la;fer vkgs vkf.k tks ;ksX; lk/kuk}kj s iz;Ru djrks R;kyk fuf’prp ;’kkph

’kkLorh vkgs vls ek>s er vkgs- ’yksd 36 ok

vtqZu Eg.kkyk] gs d`".kk ! T;kph ;ksxlk/kusoj J/nk vkgs i.k rks la;eh ukgh

Eg.kwu varle;h rks ;ksxlk/kusrwu pyk;eku >kyk vkgs- vlk lk/kd ;ksxfl/nh

vFkkZr] Hkxor~ lk{kkRdkjkyk izkIr u gksrk dks.kR;k xrhyk tkrks\

’yksd 37 ok

gs egkckgks d`".kk !czgeizkIrhP;k ekxkZo#u Hkz"V >kysyk vlk gk euq";

v/;kfRed vkf.k HkkSfrd ;’kksekxkZo#u dks.kR;kgh fn’ksyk fLFkr ulysY;k fNUufofNUu

<xkizek.ks ifrr gksÅu Hkz"V rj gksr ukgh uk\

yksd 38 ok

gs d`".kk! ekÖ;k ;k la’k;kps fujkdj.k dj.;klkBh QDr rqEghp ;ksX; vkgkr

dkj.k rqeP;kokpwu brj dks.khgh g;k la’k;kpk uk’k dj.kkjk feG.ks dBh.k vkgs-

’yksd 39 ok

Hkxoar Eg.kkys gs ikFkkZ !v’kk iq#"kkapk bgyksdkrgh uk’k gksr ukgh vkf.k

ijyksdkrgh uk’k gksr ukgh dkj.k ’kqHk deZ dj.kkÚ;kyk nqxZrh izkIr gksr ukgh-

’yksd 40 ok

vlk ;ksxHkz"V euq"; iq.;yksd vFkkZr LoxkZnh mRre yksdkaph izkIrh d#u]

vusd o"kZ rsFks jkgwu uarj ’kq/n vkpj.k vlysY;k Jhe ar euq";kP;k ?kjkr tUe ?ksrks-

’yksd 41 ok

brj oSjkX;oku lk/kd R;k iq.;yksdkr u tkrk Kkuoku ;ksX;kaP;k dqGkr tUe

?ksrkr ijarq vlk tUe feG.ks fu%lansg vR;ar nqfeZG vkgs- ’yksd 42 ok

gs dq#uanuk ! vlk tUe feGkY;kl rks vkiY;k iwoZ tUekP;k fnO; psrusps

iqu#Tthou djrks vkf.k ifjiw.kZ fl/nh izkIr dj.;klkBh rks iqUgk iz;Ru djrks-

’yksd 43 ok

vkiY;k iwoZtUekP;k fnO; psrusP;k vk/kkjkoj rks vkiksvkip bPNk ulyh rjh

;ksxkH;klkdMs vkd`"V gksrks vlk ftKklw ;ksxh osnkauh lkafxrysY;k ldke dekZP;k

QGkauk vksykaMwu tkrks- ’yksd 44 ok

vkf.k tsOgk vlk gk ;ksxh] loZ ikiiq.;kiklwu ’kq/n gksÅu vf/kd izxrh

dj.;kpk izkekf.kd iz;Ru djrks rsOgk ’ksoVh vusdkvusd tUetUekarjkaP;k

vH;klkuarj fl/nh laikfnr dsY;koj] R;kyk ijey{;kph izkIrh gksrs-

’yksd 45

ok

;ksxh ek.kwl gk riLoh] Kkuh vkf.k ldke dehZ O;Drhis{kkgh Js"B vkgs Eg.kwu

gs vtqZuk rw loZ ifjfLFkrhr ;skxh gks- ’yksd 46 ok

loZ ;ksX;kae/;s tks n`< J/nsus lnSo ekÖ;ke/;s okl djrks] var%dj.kkr ek>s

fparu djrks vkf.k ek>h fnO; iszee;h lsok djrks rks ekÖ;k’kh iw.kZi.ks ;ksx;qDr

vlrks rksp loZJs"B ;skxh gks; vls ek>s er vkgs- ’yksd 47 ok

&%&%&%&%&

Kku;ksx fdaok deZ;ksx ;k nksUgh lk/kuekxkZr HkDrh gh vko’;d vkgs-

vtqZukyk lkekU; ek.klkps izrhd ekuwu Hkxoar HkDrh;qDr deZ;ksxkpk mins’k djhr

vkgsr-

IkkpO;k v/;k;kP;k’ksoVh /;ku;ksxkpk mYys[k vkgs- /;kuklkBh ’kjhj] bafnz;]

eu o cq/nh ;koj la;e vl.ks vfr’k; egRokps vkgs- R;kps foLrkjiwoZd o.kZu ;k

v/;k;kr dsys vkgs Eg.kwu ;k v/;k;kyk ^vkRela;e;ksx* fdaok /;ku;ksx vls uko

fnys vkgs-

;k v/;k;kP;k 5 O;k ’yksdkr ek.klkus Lor%pk m/nkj Lor% dj.ks gs R;kps

drZO; vkgs vls EgVys vkgs-

Lor%pk m/nkj Eg.kts dk;\

euq";klghr loZ izk.khek=kae/;s [kkyhy y{k.ks vlrkr

1½ [kk.ks 2½ >ksi.ks 3½ iztksRiknu dj.ks $½ Hk;- ijarq brj izk.khek=kais{kk ek.klke/;s

,d foy{k.k rRo vkgs rs Eg.kts cq/nh- rhpk mi;ksx d#u vls Ik’kqrqY; thou u

txrk tUeej.kkP;k QsÚ;krwu eqDr gks.;klkBh vko’;d vlysyh deZ djkoh-

10 O;k ’yksdkr /;ku;ksxkP;k lk/kdkph fpRro`Rrh d’kh vlkoh gs lkafxrys vkgs-

1½ eu bafnz; o ’kjhj ;koj fu;a=.k Bso.ks

2½ txkr dks.kkiklwugh dlyhp vis{kk u Bso.ks-

3½ mi;ksxkr ;s.kkÚ;k oLrwapk laxzg dj.;kph o`Rrh u Bso.ks-

4½ ,dkar LFkkukr jkg.;kpk LoHkko vl.ks-

Ukarj 11 rs 14 O;k ’yksdkr ’kjhjkph fLFkrh ;skxkH;klklkBh d’kh vlkoh gs lfoLrj

lkafxrys vkgs-

uarj 14 O;k ’yksdkiklwu eukph fLFkrh d’kh vlkoh g;kps o.kZu vkgs-

/;ku;ksxkP;k eukph fLFkrh &

1½ eukps ^czge* g;kr fopj.k gks.ks g;kyk rkfRod #ikr czgep;Z Eg.krkr- g;kr

L=h fdaok iq#"kkauh ,desdkaP;k ’kjhjkps /;ku d# u;s- g;kus czgep;kZr [kwi lgk¸;

gksrs-

2½ eukr dlysgh Hk; ulkos dkj.k loZ czgekaMkP;k Lokeh Hkxoar vkgsr R;kauk ’kj.k

xsY;kus dks.kR;kgh izdkjph gkuh gksr ukgh Eg.kwu Hk; mjr ukgh-

3½ eu gGw gGw ,dkxz d#u HkxoarkP;k /;kukr ykokos-

4½ var%dj.k loZ lalkfjd fo{ksikiklwu eqDr d#u iw.kZ ’kkar Ogkos-

5½ Lor%ph lk/kuk fl/n gks.;klkBh Hkxoarkojp folacwu jgkos- rsp vkiys ijek/kkj

o ije/;s; vkgsr gs y{kkr Bsokos-

iq<s ’yksd 34 ok ;kr eukP;k papyrsfo"k;h pkj xks"Vh lqfpr dsY;k vkgsr-

1½ eu papy vkgs rs ,dk tkxh fLFkj jgk.ks dBh.k vkgs- i.k papyrk gk eukpk

LoHkko ukgh- vusd fo"k; lq[kkaP;k vk’kk o nq%[kkP;k vk’kadkauh xzklysY;k eukph

xrh’khyrk papyrsP;k #ikr O;Dr gksr vlrs-

2½ eu izFkeu LoHkkokps vkgs R;kyk ,dk tkxh fLFkj Bso.;kpk iz;Ru dsY;kl rs

rkd ?kqlG.;kP;k johizek.ks ,dkp tkxh jkgwu lq/nk Lor%Hkksorh fQjr jkgrs-

3½ eu vR;ar n`< vlY;kps EgVys vkgs- rs ,[kkn;k xks"Vhr xqarys rj lgti.ks

ijko`Rr gksr ukgh- ijr ijr R;kp xks"VhadMs vkd`"V gksrs-

4½ eu vfr’k; cyoku vkgs R;kP;koj fu;a=.k Bso.ks gs okÚ;kyk vMfo.;klkj[ks

v’kD; vkgs- i.k HkxoarkaP;kers gs loZ eukps nqxqZ.k cqf/nP;k fu’p;kP;k n`<rsus

ln~xq.k B# ’kdrkr vkf.k iz;Ru dsY;kl ijes’ojkdMs lq/nk rs oGw ’kdrkr- eu

izFkeu LoHkkokps n`< vkf.k cyoku vkgs Eg.kwup tj R;kyk Hkxor~ fparukP;k

vkuankph vuqHkwrh >kyh rj rs mRdVrsus Hkxor~ fparukr jesy-

37 O;k ’yksdkr Hkxoarkauh eukyk ftad.;klkBh nksu mik; lakfxrys vkgsr-

1½ vH;kl 2½ oSjkX;

vH;kl & th xks"V izkIr djko;kph vlsy rhpk ijr ijr ljko dsyk ikfgts-

foghjhrwu ik.kh dk<.;klkBh okijyk tk.kkjk nksj foghjhojhy nxMkis{kk

fdrhrjh e`nw vlrks i.k okjaokj nxMkyk ?kklY;kus rks R;k nxMkoj Lor%ph [kw.k

meVforks- R;kpizek.ks eukyk o’k dj.;klkBh [kwi vH;klkph xjt vkgs-

;k v/;k;kP;k 26 O;k ’yksdkr lkafxrY;kizek.ks eu tsOgk tsOgk fo"k;kdMs

/kko ?ksbZy rsOgk rsOgk R;kyk rsFkwu ijko`Rr dsys ikfgts- R;klkBh rRijrk] lkrR; o

ifjJe vR;ar vko’;d vkgsr- ijarq lk/kusr iw.kZ ;’k feGfo.;klkBh Hkxor~ d`isoj

fo’okl vkf.k rs izkIr dj.;kph bPNk gs frrdsp egRokps vkgs-

oSjkX; & fo"k;ke/;s vuqdqyrspk vkHkkl vlY;kus R;kr lq[ko`/nh gksrs o rs je.kh;

okVrkr- g;kykp fo"k;krhy ^jkx* ¼Eg.ktsp izse½ Eg.krkr- i.k ,dkxzrsus fopkj

dsY;kl vkiY;kyk tk.kors dh] ojdj.kh eksgd o lq[ke; fnl.kkjs gs fo"k;

okLrfod vR;ar Dys’knk;d] nq%[knk;h o d"Vizn vkgsr- eukr lrr vlk fopkj

dsY;kus o egkiq#"kkaP;k lRlaxkus tj HkxoarkaP;k d`isph FkksMh tjh vuqHkwrh >kyh rj

fo"k;krhy lq[ko`/nh laiq"Vkr ;srs g;kykp fo"k; & oSjkX; Eg.krkr- ;kpk vFkZ vlk

ukgh dh] lalkfjd fo"k; loZFkk R;kT; vkgsr R;kapk mfpr mi;ksx gks.ks egRokps

vkgs-

vH;kl o oSjkX; ;kps ,d pkaxys mnkgj.k [kkyh fnys vkgs-

^^’ksrkr ik.kh tk.;klkBh dkyO;kiklwu ’ksrki;Zar ukyh [ksknkoh ykxrs- rh

[kksn.;klkBh dqnG oxSjs gR;kjkapk mi;ksx d#u tfeuhr okV r;kj djkoh ykxrs gs

vH;klkps #i vkgs

R;k ukyhr ik.kh vkY;koj frP;k dkBkoj ekrh ykowu ik.kh ckgsj okgwu

tk.kkj ukgh g;koj y{k Bsokos ykxrs gs oSjkX;kps #i-

/;kuklkBh ’kjhj] eu] bafnz; o cq/nh ;koj la;e vlyk ikfgts- cq/nhpk ;ksX; mi;ksx

d#u ’kjhj o eu ;akuk fu;af=r dsys dh] bafnz;kauk fu;af=r dj.ks vo?kM ukgh gh

xks"V foLrkjiqoZd ;k v/;k;kr Hkxoarkauh lkafxrysyh vkgs-**

@@&@@

v/;k; 7 ok

Kku foKku ;ksx

Hkxor~ rRokps jgL; myxMY;koj T;kus fpRr izdkf’kr gksrs R;kyk Kku Eg.krkr-

Hkxoarkaph ek;k’kDrh vFkkZr izd`rh R;kaP;k izsj.ksusp dk;Z’khy vlrs o rh R;k v[kaM

,djl czgekyk fofo/k#ikr O;Dr djrs- g;k izfØ;spk cks/k gks.ks gs foKku vkgs o

g;k fofo/k#ikr fnlr vlysY;k lalkjkyk okLro let.ks gs vKku- ;k vKkukps

fuokj.k Kku o foKkukP;k izdk’kkus gksrs Eg.kwu ;k v/;k;kl ^KkufoKku ;ksx* vls

EgVys vkgs-

Kku o foKkukps jgL; myxM.;kph izfrKk djhr Hkxoar Eg.krkr]

^^gs ikFkkZ ekÖ;kojhy izsek.ks iq.kZi.ks ;qDr gksÅu ;ksxkH;klk}kjs ekÖ;koj eu

vklDr d#u rw eyk iw.kZr;k fu%lansg dlk tk.kw’kd’khy rs vkrk ,sd- ‘

’yksd 1 yk

eh rqyk foKkuklg gs rRoKku laiw.kZi.ks lakxsu] ts tk.kys vlrk ;k txkr

nqljs dkghp tk.kko;kps f’kYyd jkgr ukgh- ’yksd 2 jk

gtkjks euq";kiSdh ,[kknkp fl/nh izkIr dj.;kpk iz;Ru djrks vkf.k fl/nh

izkIr dj.kkÚ;k R;k euq";kiSdh ,[kknkp rRor% eyk tk.krks- ’yksd 3 jk

gs vtqZuk ! i`Foh] ty] vXuh] ok;w] vkdk’k o eu] cq/nh vkf.k vgadkj

v’kh vkB izdkjs ek>h izd`rh foHkkxysyh vkgs-

’yksd 4 Fkk

gh v’kkizdkjs foHkDr vlysyh ek>h ^vijk* gh tM vpsru izd`rh vkgs o

nqljh tho#i ^ijk* vFkkZr pSrU; izd`rh vkgs- ftP;k;ksxs gs loZ tx /kkj.k dsys tkrs-

’yksd 5 ok

¼tM fdaok vijk izd`rhP;k oj ijes’ojkph ^ijk* fdaok psru izd`rh vkgs- th

thokRE;kpk ladsr djrs- gs [kkyhy mnkgj.kko#u tkLr Li"V gksbZy- ^^dqaHkkj vkiY;k

dkS’kY;kus fofo/k izdkjph HkkaMh cuforks- R;k ekrhP;k HkkaM;kyk ^vijk izo`Rrh* o

dqaHkkjkP;k dkS’kY;kyk ^ijk izo`Rrh* ekuyh rj l`"VhP;k fufeZrhph FkksMh cgwr dYiuk

;sow ’kdsy- Hkxoarka’kh v’kh rqyuk gksÅ ’kdr ukgh dkj.k R;kaps dkS’kY; vuar

iVhus eksBs vkgs-**½

gs vtqZuk] rw vls let dh] laiw.kZ Hkwr ;k nksu izd`rh}kjs mRiUu gksrkr o eh

laiw.kZ mRiRrh o izy;#i vkgs- vFkkZr ehp ;k txkps ewG dkj.k vkgs-

’yksd 6 ok

gs /kuat;k ! ekÖ;kgwu Js"B vls nqljs dks.krsgh rRo ukgh- nksÚ;kr vksoysY;k

e.;kizek.ks loZ dkgh ekÖ;ke/;s vkfJr vkgs-

’yksd 7

ok

gs dkSars; ! ik.;krhy jl eh vkgs- panz o lw;kZpk izdk’k eh vkgs] osnkrhy

vksadkj eh vkgs] vkdk’kkrhy ’kCn eh vkgs vkf.k euq";krhy lkeF;Z eh vkgs-

’yksd 8 ok

i`Fohojhy ewG lqxa/k eh vkgs vkf.k vXuhe/khy m".rk eh vkgs] loZ

thokae/khy thou’kDrh eh vkgs vkf.k loZ riLO;kae/khy ri eh vkgs-

’yksd 9 ok

gs ikFkkZ ! vfLrRoke/khy loZ oLrwaps cht] cq/nhoarkaph cq/nh vkf.k loZ

‘’kDrhokuakph ’kDrh eh vlY;kps tk.k- ’yksd 10

ok

gs Hkjr Js"Bk ! eh cyokukaps vklDrh dkeukjghr cy vFkkZr lkeF;Z vkgs o

Hkwrkr /kekZuqdwy o ’kkL=kuqdwy dke vkgs- ’yksd 11 ok

lkfRod] jktfld fdaok rkefld gs loZ Hkko ekÖ;k ’kDrhusp vfHkO;Dr

gksrkr- ,dk n`"Vhus eh loZdkgh vkgs ijarq eh Lora= vkgs- eh izkd`frd xq.kkaP;k

vk/khu ukgh myV rsp ekÖ;k vk/khu vkgsr- ’yksd 12

ok

lkfRod] jktl o rkel ;k frUgh xq.kkaeqGs eksghr >kysys laiq.kZ tx

f=xq.kkrhr vkf.k vfouk’kh vls ek>s Lo#i tk.kw ’kdr ukgh- ’yksd 13

ok

rhu izkd`frd xq.kkauh ;qDr vlysyh ek>h nSoh ek;k’kDrh gh vfr’k; nqLrj

vkgs- ijarq] ts eyk ’kj.k vkys vkgsr rs ek;syk lgti.ks r#u iyhdMs tkrhy-

’yksd 14 ok

brdk lksik mik; vlwugh ek;sus T;kaps Kku fgjkowu ?ksrys vkgs v’kk vklqjh

LoHkkokps uhp o nq"V deZ dj.kkjs eq[kZ yksd eyk Hktr ukghr-

’yksd 15

ok

gs HkjrJs"B vtqZuk ! pkj izdkjps iq.;kRek ek>h HkDrh djhr vlrkr &

vkrZ] vFkkZFkhZ] ftKklw o Kkuh- ’yksd 16

ok

¼ vkrZ & tks Lor%P;k dY;k.kklkBh nsokps Lej.k djrks rks vkrZ HkDr- ;kps

mRRke mnkgj.k Eg.kts nzksinhus Lor%P;k lgk¸;klkBh Jhd`".kkyk ?kkrysyh lkn] fdaok

fcfHk"k.kkus jko.kkP;k frjLdkjkus nq%[kh gksÅu jkekyk ekjysyh gkd-

vFkkZFkhZ& th ek.kls bgyksdhP;k fdaok ijyksdhP;k HkksxkP;k izkIrhlkBh ijes’ojkpk

vkJ; ?ksrkr- lqxzho jkT;inklkBh o /k`o v<GinklkBh Hkxoarkyk ’kj.k xsys-

ftKklw& dkgh ifo= g`n;h eu`";kauk Hkxoarkps jgL;] R;kps xq.k ;kcn~ny vf/kd

KkuizkIrh goh vlrs- mnk- ifjf{kr jktkus jkT; lksMwu Hkxor~rRokP;k ftKklsus

’kqdnsokdMwu mins’k xzg.k dsyk- m/nokus Jhd`".kkadMwu vykSdhd rRokps Kku izkIr

dsys-

Kkuh HkDr & dkgh ek.kls LoHkkor%p fojDr vlrkr- R;kaP;k n`"Vhus ,d ijekRek

lksMwu brj dks.kkphgh lRrk ulrs- rs lnSo yhu vlrkr- ’kqdnsoth] ludkfnd oxSjs

Kkuh HkDrkaph gh mnkgj.ks vkgsr-½

;kiSdh tks iw.kZ Kkuh vkgs vkf.k tks fuR; Hkxor~HkDrhe/;s ;qDr vlrks rks

loksZRre vkgs- dkj.k eh R;kyk vR;ar fiz; vkgs o rks eyk vR;ar fiz; vkgs-

’yksd 17 ok

gs loZp mnkj vkgsr vFkkZr J/nsus ek>s Hktu dj.kkjs vlY;kus mRre vkgsr

vls ek>s er vkgs dkj.k ekÖ;koj eu o cq/nhus fLFkr vlysyk Kkuh HkDr

vfrmRre xrhLo#i ekÖ;krp lkekoysyk vkgs- ’yksd 18

ok

T;kyk vusd tUekaP;k varh rRoKku izkIrh >kyh vkgs] vlk Kkuh loZdkgh

oklqnsop vkgs- oklqnsokP;k O;frjhDr brj dkghp ukgh] vls tk.kwu eyk Hktrks

vlk egkRek nqfeZG vkgs- ’yksd 19

ok

T;kaps Kku HkkSfrd dkeukauh fgjkoysys vkgs rs vU; nsonsorkauk ’kj.k tkrkr

vkf.k vkiY;k LoHkkokuqlkj vkjk/kusP;k fof’k"V fo/khfo/kkukaps ikyu djrkr-

’yksd 20 ok

Ekh ijekRe #ikus izR;sdkP;k g`n;kr fLFkr vkgs- tsOgk euq"; fof’k"V nsorsph

mikluk dj.;kph bPNk djrks rsOgk R;k fof’k"V mikluk dj.;kr eh Lor%yk lefiZr

d# ’kdrks-

’yksd 21

ok

v'kk J/nsus ;qDr gksÅu rks fof’k"V nsorkaph d`ik laiknu dj.;kpk iz;Ru

djrks vkf.k vkiys bfPNr Hkksx izkIr djrks- ijarq oLrqr% gs ykHk dsoG ehp iznku

djrks- ’yksd 22

ok

vYicq/nh yksd nsorkaph mikluk djrkr vkf.k R;kauk izkIr gks.kkjh QGs

e;kZnhr o vfuR; vlrkr- nsorkaps mikld nsoyksdkaph izkIrh djrkr i.k ek>s HkDr

v[ksj ekÖ;k ije/kkekph izkIrh djrkr- ’yksd 23 ok

eyk iq.kZi.ks u tk.k.kkÚ;k vYicq/nh yksdkauk okVrs dh] eh ¼iq#"kksRre Hkxoku

Jhd`".k½ iwohZ fujkdkj gksrks vkf.k vkrk O;DrhRo /kkj.k dsysys vkgs- R;kaP;k

vKkukeqGs rs ek>s vfouk’kh vkf.k vuqie vls fnO; Lo#i tk.kw ’kdr ukghr-

’yksd 24 ok

eq< vkf.k vKkuh yksdkauk eh d/khgh izdV gksr ukgh] ekÖ;k varjaxk

’kDrheqGs eh R;kauk vizdV jkgrks vkf.k Eg.kwup eh vtUek o vP;wr vlY;kps rs

tk.kw ’kdr ukghr- ’yksd 25

ok

gs vtqZuk ! iq#"kksRre Hkxoku ;k ukR;kus HkwrdkGkr ?kMysys] orZekudkGkr

?kMr vl.kkjs loZ vkf.k Hkfo";dkGkr ?kM.kkjs loZ dkgh eh tk.krks- ijarw eyk

dks.khgh tk.kr ukghr-

’yksd 26

ok

gs ijari Hkkjrk ! bPNk vkf.k }s"k ;kaP;kiklwu mn~Hko.kkÚ;k }a}kus eksghr

>kY;keqGs loZ tho eksgke/;s tUe ?ksrkr- ’yksd 27

ok

T;kauh ;k tUeh o iwoZtUeh iq.;deZ dsysyh vkgsr vkf.k T;kaph ikideZ

iw.kZi.ks u"V >kyh vkgsr rs }a}#ih eksgkrwu eqDr gksrkr vkf.k n`< fu’p;kus ekÖ;k

lsosr ;qDr gksrkr-

’yksd 28

ok

tjkej.kkrwu eqDr gks.;kdjhrk iz;Ru dj.kkjs ts cqf/neku euq"; vkgsr rs

ekÖ;k HkDrh}kjs ek>k vkJ; ?ksrkr- okLrfodi.ks rs czge vkgsr dkj.k R;kauk

v/;kfRed fØ;akps laiw.kZ Kku vlrs-

’yksd 29

ok

iq.kZi.ks eRijk;.k >kysys ts eyk HkkSfrd l`"Vhpk lapkyd] nsorkapk fu;a=d]

loZ ;Kkapk vf/k"Bkrk Hkxoar Eg.kwu tk.krkr rs e`R;wle;h lq/nk eyk tk.kw ’kdrkr

vFkkZr eykp ;sÅu feGrkr-

’yksd 30 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kP;k 4 F;k o 5 O;k ’yksdkr v"V/kk vpsru Eg.ktsp tM izd`rh

^vijk* vkf.k psru fdaok ^ijk* ¼th thokRE;kpk ladsr djrs rh½ ;kcn~ny lkafxrys

vkgs- g;kr i`Foh] ty] vXuh] ok;w o vkdk’k gh ikp LFkwy rRo o R;kcjkscj

R;kaph lq{e #is Øe’k% xa/k] jl] rst] Li’kZ o ’kCn ;kapk i.k lekos’k vkgs-

vkdk'k rRokpk xq.k vodk’k vkgs ts daiu;qDr vlY;kus R;kr daiuk}kjs

gks.kkÚ;k ’kCnkph mRiRrh vkgs- vkdk’k tM rRo vlys rjh loZ daiukapk vk/kkj

vkgs- inkFkZ foKkukus lq/nk izR;sd inkFkkZP;k ^v.kwr* vkdk’k o mtkZ fcanw vlY;kps

fl/n dsys vkgs Eg.kwu vkdk’kkpk xq.k ’kCn vkgs tks ijes’ojkps #i vkgs-

ik.;kpk xq.k jl vkgs Eg.kts izokghi.kk vkgs- ik.;kr nzork ulsy rj rs cQZ

fdaok okQsP;k #ikr vlrs rj ik.kh Eg.k.;klkBh R;kP;kr izokghi.kk vl.ks

vko’;d vkgs-

vXuhpk xq.k rst vkgs Eg.kwu Hkxoar Eg.krkr lw;Z o panzke/;s eh izdk’k

vkgs- izdk’k ulsy rj lw;kZyk lw;Z Eg.krk ;s.kkj ukgh o panzkyk panz Eg.krk ;s.kkj

ukgh-

i`Fohpk xq.k lq{e xa/k vkgs o okÚ;kpk xq.k lq{e Li’kZ vkgs- ok;wP;k ’kDrhus

vkdk’kkr <x pkyrkuk fnlrkr- R;kaps fujfujkGs vkdkj gksrkr o ’ksoVh fojrkr-

R;kpizek.ks gs laiw.kZ pjkpj ijes’ojkP;k ’kDrhus mRiUu gksrs] fLFkr jgkrs] o y;

ikors-

iapegkHkwrs o R;kaP;k lq{e #ikuarj eu ;srs gs tjh tM vlys rjh R;kpk xq.k

xrh’khyrspk vkgs R;keqGs R;kr ladYi&fodYi gks.;kph {kerk vlrs-

eukP;koj vgadkj gs rRo ;srs- gh fHkUurk iznku dj.kkjh ’kDrh vkgs- gs rRo

fod`r #ikr vfHkeku] ?kesaM niZ oxSjs}kjk O;Dr gskrs- i.k R;kps eqGrRo HksnkRed

Kku vkgs-

vgadkjkP;koj cq/nhps LFkku vkgs th fu’p; dj.kkjh ’kDrh vkgs- cq/nhrRo

lq/nk tM vkgs ijarw R;kr Hkxor~rRo izfrfcafcr dj.;kps fo’k s"k lkeF;Z vkgs-

ijerRo izdkf’kr >kY;kus foosd tkx`r gksrks-

g;k tM fdaok vijk izd`rhP;koj ijes’ojkph ^ijk* fdaok ^psru* izd`rh vkgs

th thokRE;kpk ladsr djrs- gh ^ijk* izd`rh ^vijk* izd`rhP;k rqyusus vf/kd lq{e]

vf/kd Js"B o lkeF;Zoku vkgs o rhusp g;k txkyk /kkj.k dsysys vkgs-

g;kps ,d lqanj mnkgj.k vkgs & flusekP;k izkstsDVje/;s ,d fnok vlrks o

flusekph fQYe R;kP;k leks#u ljdr vlrs- fQYee/khy fp=s iM|koj fnlrkr-

okLrfod iM|koj fnl.kkÚ;k fp=kr izdk’k o Nk;k ;kaP;k feJ.kkus fHkUu vkdkj o

#is fnlrkr- g;k lokZaps dkj.k izkstsDVjpk fnok vkgs tks izdk’kkph fdj.ks Qsdr

vlrks- iM|kojP;k fp=kph fofo/krk fnO;kewGs ulrs rks rj dsoG v[kaM ,djl

izdk’k nsr vlrks o fQYee/khy vkd`R;keqGs R;kr fofHkUurk ;srs- R;kpizek.ks

ijes’ojkP;k ijk izd`rhph psru’kDrh ^vijk* izd`rhP;k ek/;ekus loZ Hkwrkauk

¼izk.khek=kauk½ izdkf’kr djr vlrs-

10 O;k ’yksdkr Hkxoar Lor%yk loZ Hkwrizk.;kaps cht Eg.krkr- chtkps

oSf’k"V; vls vkgs dh] rs dkiwu ikfgys rj R;kr Qka|k] iku] Qqys] QGs oxSjs dkghp

fnlr ukghr i.k gsp cht tsOgk ik.kh o i`FohP;k la;ksxkr ;srs rsOgk laiw.kZ o`{kkph

jpuk gksrs-

iq<s 12 O;k ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr] izd`rh rhu xq.kkauh ;qDr vlrs-

lRoxq.k] jtksxq.k o reksxq.k & lRoxq.kkps y{k.k Kku lq[k o izdk’k vkgs- jtksxq.kkps

y{k.k vklDrh] bafnz;kaps fo"k;kd"kZ.k o fØ;k vkgs o reksxq.kkps y{k.k vKku] tMRo

o va/kdkj vkgs- gs rhu xq.k izd`rhps rhu Hkkx ukghr i.k izd`rhyk O;Dr dj.kkjh

ewyHkwr rRos vkgsr- mnk- ,d nksj rhu jaxkaP;k /kkX;kus fo.kysyk vkgs- R;kr

/kkX;kf’kok; brj dkghp ukgh- g;k /kkX;kaP;k fo.kysY;k #ikykp nksj Eg.krkr- gs

/kkxsp dk;Z’khy vlrkr o fuR; ifjorZu’khy vlrkr- Eg.kwu Hkxoar Eg.krkr g;k

frUgh xq.kka}kjs mRiUu gks.kkjs loZ Hkko ekÖ;k ’kDrhusp mRiUu gksr vlys rjh gs xq.k

ekÖ;kr ukgh vkf.k R;k xq.kkr eh ukgh-

rhu xq.kkauh iw.kZ v’kk izd`rh}kjs ;k txkP;k #ikus ts n`’; nk[kfoys tkrs rs

brds eueksgd o je.kh; vlrs dh] euq"; R;kr fnl.kkÚ;k lq[kHkksxkauk Hkksx.ks gsp

vk;q";kps ije y{; vlY;kps letrks- okjaokj Hkksxfparu dsY;keqGs cq/nh tM o

LFkwy gskrs o lq{e rRokdMs euq";kps y{kp tkr ukgh- okLrfod loZ LFkwy rRo lq{e

rRokaukp izdV djrkr- i.k rsFki;Zar cq/nh iksgpw ’kdr ukgh- tso.k #pdj o

Loknh"V vlys rj gh cq/nh iks"kd rRokpk fopkj u djrk thHksyk xksM ykxrs vkgs

,o<sp igkrs- rs tso.k LokLFkkyk gkuhdkjd vlw ’kdrs o dqiks"k.kkyk dkj.k gksrs-

g;kykp Hkksxkauk cq/nh eksghr gksrs vls letrkr- ek;sus eksgo’k >kysY;k euq";klkBh

[kkyhy nksu mnkgj.ks fnyh vkgsr-

iksiVkyk idMko;kps vlsy rj tfeuhr ykoysY;k ckacwP;k rqdM;koj iksiV

[kkyh Vkdysys nk.ks fVi.;klkBh clrks- R;kP;k otukus ckacw myVrks o iksiV myVk

yVdrks- iM.;kP;k fHkrhus rks ckacw lskMr ukgh vkf.k myVk vlY;keqGs mMw ’kdr

ukgh o idMyk tkrks-

ekdM idM.;klkBh ygku rksaMkP;k HkkaM;kr p.ks ?kkywu rs tfeuhr iqjrkr-

i.k ygku rksaMkeqGs pO;kus Hkjysyh ewB oj dk<w ’kdr ukgh o yksHkkeqGs p.ks Ik.k

lksMr ukgh o idMys tkrs-

gh mnkgj.ks Ik’kwi{kkaph vkgsr- R;kaP;k cq/nhpk izdk’k deh vlrks ijarw

euq";kph foosdcq/nh tkx`r u >kY;kus ek;sP;k eksgkr iMwu ca/kukr vMdrks o vusd

nq%[k Hkksxrks-

;k ek;sP;k mYya?kuklkBh Hkxor~ Hktu gk lksik mik; vkgs- i.k ek;sus T;kaps

Kku fgjkowu ?ksrys vkgs vls eq[kZ yksd gk mik; djhr ukghr-

@@&@@

v/;k; 8 ok

v{kjczge;ksx

lkrO;k v/;k;kr Hkxoarkauh vtqZukyk KkufoKkuklghr Lor%P;k rRoKkukpk

mins’k dsyk- ,d ijekRek Lor%P;k ek;k’kDrh Eg.ktsp izd`rh}kjs fofo/k #ikr O;Dr

gksr vlrks R;kpk cks/k gks.ks gs Kku vkgs- R;k ijekRE;kph fofo/k #ikrwu O;Dr

gks.;kph izfØ;k dk; vkgs g;kpk cks/k gks.ks gs foKku vkgs o ;k fofo/k #ikauk

ijekRE;kiklwu fHkUu letwu R;kaukp [kjs eku.ks gs vKku vkgs-

g;k 8 O;k v/;k;kr dks.kdks.kR;k ’kDrh g;k ,dkp ijerRokykp fofHkUu

#ikr O;Dr djrkr R;kps o.kZu dsys vkgs- R;keqGs R;k ,dk ijerRokpk vuqHko

dj.ks lksis gksrs- g;k ,dk rRokykp ijev{kj ok ijczge Eg.krkr Eg.kwu ;k

v/;k;kps uko ^v{kjczEg ;ksx* vkgs-

lkrO;k v/;k;kP;k ’ksoVP;k nksu ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr dh] o`/nRo o

ej.k ;krwu eqDr gks.;klkBh tks euq"; ijes’ojkpk vkJ; ?ksÅu iz;Ru djrks rks czEg

v/;kRe o deZ ;kauk vf/kHkwr] vf/knso o vf/k;Kklg varle;h iq.kZi.ks tk.krks

Eg.ktsp R;kyk czEgizkIrh gksrs-

rs ,sdwu vtqZu Eg.kkyk] gs iq#"kksRrek ! T;kps rqEgh o.kZu dsys rs czEg dk;

vkgs\ v/;kRe dk; vkgs\ deZ dk; vkgs\ vf/kHkwr d’kkyk Eg.krkr\ vf/knSo

Eg.kts dk;\

gs e/kqlwnuk ! ;sFks vf/k;K dks.k vkgs o g;k ’kjhjkr rks dlk izdV gksrks\ o

;qDr fpRr ek.kwl vardkGh rqEgkyk dls tk.krks\

v/;kRe] deZ] czEg] vf/kHkwr] vf/knSo o vf/k;K dk; vkgsr\ ;qDrfpRr

euq";kyk varle;h Hkxor~izkIrh d’kh gksrs\

‘’yksd 1 o

2

Hkxoar Eg.kkys !vfouk’kh fnO; thokyk czEg EgVys vkgs vkf.k R;kP;k fuR;

LoHkkokyk v/;kRe EgVys vkgs o thokP;k izkd`r nsgkP;k mRiRrhl dkj.khHkwr

vl.kkÚ;k dk;kZuk deZ fdaok ldke deZ vls EgVys vkgs-

’yksd 3 jk

gs ekuoJs"Bk ! fujarj ijhorZu’khy vl.kkÚ;k HkkSfrd izd`rhyk vf/kHkwr vls

Eg.krkr- panzlw;kZlkj[;k nsonsorkapk lkekos’k vl.kkÚ;k ijes’ojkP;k fojkV #ikyk

vf/knSo vls Eg.krkr vkf.k izR;sd nsg/kkjh thoke/;s ijekRek #ikus eh iq#"kksRre

Hkxoku okl djrks vkf.k eykp vf/k;K ¼;Kkpk vf/k"Bkrk½ vls EgVys vkgs-

’yksd 4 Fkk

vkf.k vardkGh dsoG ek>s Lej.k djhr tks vkiyk nsgR;kx djrks] rks

rkRdkG ekÖ;k izd`rhph izkIrh djrks ;kr eqGhp la’k; ukgh-

’yksd 5

ok

gs dqarhiq= vtqZuk ! euq"; varle;h T;k T;k Hkkokaps fparu djhr nsgR;kx

djrks R;k Hkkokykp izkIr djrks ijarq vk;q";Hkj usgehp T;k Hkkokps fparu dsys

vlsy cgq/kk R;kpsp Lej.k varle;h gksr vlrs-

vk;q";Hkj fparu dsysY;k Hkkokapkp varle;h var%dj.kkr mn; gksrks-

’yksd 6 ok

Eg.kwu gs vtqZuk !rw loZdkG fujarj ek>s Lej.k dj o ;q/n lq/nk dj

v’kkizdkjs eu o cq/nh eyk viZ.k dsY;kus rw fu%lansgi.ks eykp izkIr gks’khy-

’yksd 7 ok

gs ikFkkZ ! vkiys eu fopyhr gksÅu u nsrk R;kyk ekÖ;k fujarj Lej.kke/;s

;qDr d#u] ek>s ijeiq#"kkps tks /;ku djrks rks fuf’pri.ks ek>h izkIrh djrks-

’yksd 8 ok

tks euq"; loZK] vukfn] lokZaps fu;a=.k dj.kkjk] lq{ekgwu vfr lq{e] lokZaps

/kkj.k&iks"k.k dj.kkjk] vfpaR; Lo#i] lw;kZizek.ks fuR; psru izdk’kLo#i] vfo|siklwu

vfr ij v’kk ’kq/n ijes’ojkps Lej.k djrks-

’yksd 9 ok

vlk HkfDr;qDr euq";] varle;h ;skxcykus Hkqo;kaP;ke/;s izk.k pkaxY;k fjrhus

LFkkiu d#u ex fu’py eukus Lej.k d#u R;k fnO;Lo#i ijeiq#"k ijekRE;kyk

izkIr gksrks-

’yksd 10 ok

¼ijekRE;kP;k fuxqZ.k Lo#ikps o.kZu djhr Hkxoar Eg.krkr½ gs vtqZuk ! osnkaps

tk.kdkj fo}ku T;k ijeinkyk vfouk’kh Eg.krkr] vuklDr] ;Ru’khy laU;klh

egkRek tu T;kr izos’k djrkr o T;k ijeinkyk izkIr dj.;kps bPNqd czgep;kZps

vkpj.k djrkr R;k ijeinkps eh rqÖ;klkBh laf{kIr o.kZu dj.ks-

’yksd 11 ok

gs vtqZuk ! loZ bafnz;kaP;k }kjkauk jks[kwu] vFkkZr bafnz;kauk fo"k;kiklwu ijko`Rr

d#u] eukyk g`n;kr fLFkj d#u] izk.k eLrdkr LFkkiu d#u ijekRelaca/kh ;ksx/kkj.ksr

fLFkr gks-

ek>s fparu djhr ¼fuxqZ.k czgekps fparu djhr½ tks nsgR;kx djrks] rks euq";

ijexrhyk izkIr gksrks- ’yksd 12 o 13 ok

gs vtqZuk ! tks ekÖ;kr vuU;fpRr gksÅu fLFkr vlrks o lnk fujarj ek>s

Lej.k djrks R;k fujarj ekÖ;k’kh ;qDr vlysY;k ;ksX;klkBh eh lqyHk vlrks-

vFkkZr lgt izkIr gksr vlrks-

’yksd 14

ok

ijefl/nhyk izkIr >kysys rs egkRektu eyk izkIr dsY;koj] nq%[kkps ?kj

vlysY;k {k.kHkaxwj iquZtUekyk izkIr gksr ukghr-

’yksd 15

ok

izkd`r txrkrhy vR;qPp czgeyksdkaiklwu rs lokZr [kkyP;k yksdkai;Zar loZ

yksd nq%[kkph LFkkus vkgsr- ;k yksdkr okjaokj tUee`R;w gksrkr ijarq gs dkSars;k ! tks

ekÖ;k /kkekph izkIrh djrks R;kyk d/khp iqutZUe ulrks-

’yksd 16 ok

¼g;k ’yksdkr czgeyksdkpk mYys[k vkgs-‘’kkL=ke/;s 14 yksdakps o.kZu vkgs

g;kr lkr [kkyps yksd vkgsr rs izkIr >kY;kl vR;ar d"V Hkksxkos ykxrkr- [kkyps

lkr yksd 1½ ikrky] 2½ jlkry] 3½ egkry] 4½ rykry] 5½ lqry] 6½ fory]

7½ vry

ojps lkr yksd

1½ Hkwyksd 2½ HkwoyksZd] 3½ LoyksZd] 4½ egyksZd] 5½ tuyksd] 6½ riksyksd] 7½

loZJs"B czgeyksd- vkiY;k dekZizek.ks g;k yksdkaph izkIrh gskrs- dekZyk vknh] var

vlY;keqGs R;kapk ’ksoV >kY;koj iqUgk euq"; ’kjhj izkIr gksrs-½

gs vtqZuk ! czgekpk ,d fnol ,d gtkj prq;qZxkP;k vo/khpk vlrks o ,d

jk= lq/nk ,d gtkj prq;qZxkph vlrs gs rRo tks tk.krks vFkkZr dkykP;k vo/khus

ck/; vlY;kus czEgyksd lq/nk vfuR; vlY;kps tks tk.krks rks ;ksxh dkyrRokyk

tk.k.kkjk vkgs-

’yksd 17 ok

czgensokP;k fnolkpk vkjaHk >kY;koj loZ tho vO;Drkiklwu O;Dr gksrkr

vkf.k R;kuarj tsOgk jk= izkjaHk gksrs rsOgk rs iqUgk vO;Drkr y; ikorkr-

’yksd 18

ok

iqUgk iqUgk tsOgk czgensokpk fnol gksrks rsOgk loZ tho vfLrRokr ;srkr vkf.k

czgensokph jk= gksrs rsOgk vkiksvkip R;kapk y; gksrks o fnolkP;k izos’kdkGkr iqUgk

mRiUu gksrkr- vtqZuk ! v’kk izdkjs czgekph ’kaHkj o"ksZ iw.kZ >kY;koj czgelq/nk

czgeyksdklg ’kakr gksrks-

’yksd 19 ok

;kgwu vU; ,d vO;Dr izd`rh vkgs th] ;k O;Dr vkf.k vO;Dr tM

inkFkkZP;kgh iyhdMs vkf.k lukru vkgs- rh ijk vkf.k vfouk’kh vkgs- laiq.kZ

txrkpk tjh izy; >kyk rjh rh izd`rh u"V gksr ukgh-

’yksd 20

ok

osnkaP;k varh T;kps vO;Dr vkf.k v{kj Eg.kwu o.kZu djrkr] ts ijey{;

Eg.kwu tk.kys tkrs R;k LFkkukph izkIrh >kY;koj euq"; iqUgk d/khp ijrwu ;sr ukgh

rsp ek>s ije/kke gks;- ’yksd 21 ok

lokZgwu Js"B vl.kkÚ;k iq#"kksRre Hkxoarkaph izkIrh vuU; HkDrhusp gksrs] rs

tjh vkiY;k /kkeke/;s fojkteku vlys rjh rs lokZalkBh vkgsr vkf.k loZdkgh

R;kaP;kBk;h fLFkr vkgs- ’yksd 22

ok

gs vtqZuk ! T;kosGsl ’kjhjkpk R;kx d#u xsysys ;ksxh ijr ekxs u ;s.;kP;k

xrhyk fdaok ijr ;s.;kP;k xrhyk izkIr gksrkr R;kosGps eh o.kZu djrks-

’yksd 23

ok

ts ijczgekyk tk.krkr rs vXuhnsorsP;k izHkkoke/;s] izdk’kke/;s] fnolkP;k

’kqHk{k.kh ’kqDyi{kke/;s vFkok lw;Z tsOgk mRrjk;.kkr vlrks R;k lgk efgU;kae/;s ;k

HkkSfrd txkr e`R;w >kY;koj ijczgekph izkIrh djrkr-

’yksd 24

ok

/kwj] jk=] d`".ki{k fdaok nf{k.kk;.k ;ke/;s tks ;ksxh ej.k ikorks rks panz

yksdkph izkIrh djrks- LoxkZr Lor%P;k ’kqHkdekZph QGs Hkksxwu ;k HkkSfrd txkr ijr

;srks- ’yksd 25 ok

oSnhd erkuqlkj izdk’ke; o va/kdkje; vls ;k txkrwu iz;k.k dj.;kps nksu

ekxZ vkgsr- euq"; izdk’ke; ekxkZrwu iz;k.k djrks rsOgk rks ijr ;sr ukgh ijarw tsOgk

euq"; va/kdkje; ekxkZrwu iz;k.k djrks rsOgk rks ijr ;srks-

’yksd 26 ok

gs vtqZuk ! HkDr tjh gs nksUgh ekxZ tk.kr vlrks rjh rks d/khp eksghr gksr

ukgh Eg.kwu rw lnSo HkDrhe/;s ;qDr gks-

’yksd 27 ok

tks euq"; HkDrhekxkZpk fLodkj djrks rks osnk/;;u] riL;k] nku ns.ks] fdaok

ldke deZ bR;knh dj.;kiklwu ts Qy izkIr gksrs R;k Qykiklwu oafpr gksr ukgh-

dsoG HkDrhiw.kZ lsok dsY;kus R;kyk gs loZ izkIr gksrs vkf.k v[ksjhl R;kyk ’kk’or

ije/kkekph izkIrh gksrs-

’yksd 28 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kr ifgY;k nksu ’yksdkae/;s vtqZukus Hkxoarkuk dkgh iz’u fopkjys

vkgsr o rhu vkf.k pkj ’yksdkae/kwu Hkxoarkauh R;kaps mRrj fnys vkgs- R;k mRrjkrhy

dkgh ’kCn l/;kP;k ejkBh Hkk"ksr izpyhr ukghr R;akps vFkZ ikgw ;k-

;kr czgekyk ije v{kj EgVys vkgs- {kj Eg.kts uk’k- T;kpk d/khgh uk’k

gksr ukgh rs v{kj- izy;dkGh loZ xks"Vhapk uk’k gksrks i.k czgekpk gksr ukgh Eg.kts

ts fouk’kkP;k ifydMs vkgs rs czge-

v/;kRekyk Lor%Pkk LoHkko fdaok ftokRek EgVys vkgs- leqnzkr vusd ykVk

mRiUu gksrkr- ;k ykVkaP;k #ikr leqnz fnlr vlyk rjh rks Lor%ps Lo#i lksMr

ukgh R;kizek.ks ijes’ojkph psru ijkizd`rh laiw.kZ Hkwrizk.;kaP;k #ikus fnlr vlyh

rjh rh ijes’ojkiklwu vfHkUu vkgs- ijes’ojkpk gk LoHkko R;kyk ^v/;kRe* EgVys

vkgs-

vf/kHkwr& fuR; ijhorZu’khy vHkkl &

ts fuekZ.k gksrkr o uk’k ikorkr rs loZ inkFkZ v/khHkwr vkgsr- tls djksMks

eSykoj vl.kkÚ;k lw;kZP;k m".krsus ik.;kph okQ gkrs] <x r;kj gksrkr o ijr

o"kkZ#ikus cjlrkr- g;k ifjorZukpk lw;kZoj dkghgh izHkko iMr ukgh rlsp

ijes’ojkP;k ’kDrhus uko] #i o vkdkj ;kr fujarj cny gksr vlrkr- rjh ijes’oj

Lor% vijhorZu’khy vkgsr- T;k vHkklkr gs cny gksrkr R;k vHkklkyk vf/kHkwr

Eg.krkr-

vf/knSo& ifjorZu’khy vHkklkpk lk{khnkj &

vf/knSo gh ijekRE;kphp ’kDrh vkgs th uko] #i o vkdkj oxSjs gks.kkÚ;k

ifjorZukyk c?k.;kl o miHkksx.;kl leFkZ vkgs-

’kjhjkP;k uk’kkuarj eukps loZ ladYi] fodYi ;kp’kDrhr dsanzhr gksrkr o

ijr nsgizkIrh gksrs rsOgk rh ’kDrh R;kpk iqUgk miHkksx ?ksrs- R;kp ’kDrhP;k #ikyk

vf/knSo EgVys vkgs-

vf/k;K & KkukfXur loZ fofo/krk y; dsY;kus izkIr gks.kkjs rs vf/k;K-

KkukXuhr loZ fofo/krk y; dsY;koj ijes’ojkP;k T;k Lo#ikph izkIrh gksrs

R;kyk vf/k;K EgVys vkgs-

ykVkaP;k #ikr leqnz c?k.ks ’kD; vlrs] iqjsls vlrs rlsp vf/kHkwr] vf/knSo

o vf/k;K ;kaP;k}kjs ts ,d v{kjczge fofo/k #ikr fnlr vlrs R;kP;kr ,dp

czgerRo c?k.ks ’kD; vlrs-

uoO;k ’yksdkr ijes’ojkP;k xq.kkaps o.kZu dsys vkgs rs xq.k letwu ?ksow ;k-

1½ loZKrk & ijes’ojklkBh Hkwr] orZeku o Hkfo"; gs loZ ,dkp #ikr vlrs-

2½ vukfnrk & iqjk.k%ijes’oj vuknh vkgsr- l`"Vhrhy loZ rRo fdaok inkFkZ g;kps

vkfndkj.k rsp vkgsr- rs Lor% tUe & ej.kkP;k izHkkokP;k iyhdMs vkgsr-

3½ fu;kedrk @ vuq’kkflrkje & l`"Vhr fnl.kkÚ;k loZ ’kDrh] ijes’ojk}kjs fu;af=r

vkgsr o loZ Hkwrizk.kh o rRo g;k ’kDrh}kjs vkgsr- Eg.kwu ijes’ojp g;k lokZaps

fu;a=.kdrkZ gks;-

4½ lq{erk & ijes’ojkr loZ ijLij fojks/kh xq.kkaps leku #ikr vfLrRo vkgs- loZ

dkgh R;kaP;k efgesus O;kiysys vkgs o rs Lor% lq{ekfrlq{e vkgsr Eg.kwu R;kauk

v.kwis{kkgh lq{e EgVys vkgs-

5½ /kkrk & lokZr ijekRekp thou#ikus fo|eku vkgs o rsp /kkj.k & iks"k.k

djrkr-

6½ vfpaR;#i & eu o cq/nh ;akP;kr th fopkj dj.;kph ’kDrh vkgs rh

ijes’ojkP;k ’kDrhpk ,d NksVklk va’k vkgs- ijarq ijes’oj Lor% eu o cq/nhP;k

lkeF;kZiyhdMs vkgs-

7½ vyksdiw.kZrk & ijes’ojkps Lo#i vls vkgs dh] /;ku dj.kkÚ;kps fpRr R;kaP;k

izdk’kkus mtGwu fu?krs Eg.kwu R;kauk lw;kZizek.ks izdk’k#i EgVys vkgs-

8½ vuqLejs| & ojhy loZxq.kkauh laiUu vlysY;k ,dk ijes’ojkpsp Lej.k dj.ks

;ksX; vkgs- rs euq";kP;k eu o cq/nhP;k vkokD;kckgsj vlys rjh R;kpk vuqHko

dj.ks ’kD; vkgs-

tls xksM inkFkkZP;k xksMhps o.kZu gksÅ ’kdr ukgh- i.k [kk.kkjk R;kpk vuqHko

d# ’kdrks- rlsp ijes’ojkps fparu eu o cq/nhus gksr ukgh rj fujarj Lej.k dsY;kus

gGwgGw vkRE;kr R;kpk vuqHko ;srks-

8 O;k rs 10 O;k ’yksdki;Zar vf/k;Kkph mikluk dsY;kus ijefnO; iq#"kkph

izkIrh lakx.;kr vkysyh vkgs- 11 r s 13 O;k ’yksdke/;s ijev{kj czge miklusus

ijexrhph izkIrh lkafxryh vkgs-

’yksd 24 rs 26 e`R;wle;h izk.kkph xrh d’kh o fdrh izdkjph vkgs rs

lkafxrys vkgs o ^;ksxh* ’kCnkps egRo lkaxwu vtqZukyk ;ksxh gks.;kph Hkxoarkauh vkKk

dsyh vkgs-

@@&@@

v/;k; 9 ok

jktfo|k jktxq# ;ksx

lkrO;k v/;k;kr Hkxoarkauh R;kaps Kku o foKku Eg.kts dk; rs lkafxrys

vkgs- vkBO;k v/;k;kr Lor%yk fofo/k #ikr dks.kR;k ’kDrhP;k lkg;kus O;Dr

djrkr rs lkafxrys vkgs o R;kpcjkscj R;kaP;k izkIrhps mik; i.k lkafxrys vkgsr-

ftokRE;kyk txkr fofo/krk fnlrs R;kr vuqdwyrk o izfrdwyrk gs Hkko tksMY;kus rks

Hkzfer gksrks- T;k euq"; thoukpk mi;ksx ’kk’or ’kkarh o vR;ar vkuan izkIr

dj.;klkBh gksow ’kdrks rs cgweqY; thou vusd d"V dj.;krp lairs- vkiY;kyk

dk; feGok;ps vkgs ;kph R;akuk tk.khop ulrs- dkgh yksdkauk tk.kho vlrs dh]

euq"; tUekrp Hkxoku izkIrhlkBh vki.k iz;Ru d# ’kdrks i.k R;kauk ;ksX; ekxZn’kZu

u feGkY;keqGs rs Lor%P;k y{; izkIrhdMs iksgpw ’kdr ukghr- R;keqGs R;kaph v’kh

letwr vlrs dh] Hkxor~izkIrh vR;ar dBh.k vkgs- g;k letwrhps fujkdj.k djhr

Hkxoar Lor%ps xq< jgL; izdV dj.;klkBh iqu% r;kj gksrkr-

Hkxoar Eg.krkr] gs vtqZuk !rw ek>k d/khp eRlj djhr ulY;kus] eh rqyk gs

ijexksiuh; Kku vkf.k R;kP;k vuqHkwrhps Kku iznku djrks rs tk.ky;kus rw loZ

lkalkfjd nq%[kkrwu eqDr gks’khy- ‘

’yksd 1 yk

loZ xksiuh; Kkukr vR;ar xksiuh; vls gs Kku Eg.kts loZ Kkukapk jktk vkgs

gs vR;ar ifo= Kku vkgs vkf.k rs vuqHkotU; izR;{k vkReKku ns.kkjs vlY;keqGs rs

/kekZph ifjiw.kZrk vkgs- gs Kku vfouk’kh vkf.k vkpj.k dj.;kl vR;ar lq[kdkjd

vkgs-

’yksd 2 jk

gs ijari vtqZuk ! T;kaph ;k Hkxor~ ekxkZoj J/nk ukgh R;kauk ek>h izkIrh gksow

’kdr ukgh Eg.kwu ;k HkkSfrd txke/;s tUee`R;wP;k ekxkZoj R;kps iqujkxeu gksrs-

’yksd 3 jk

eh ekÖ;k vO;Dr #ik}kjs gs loZ tx O;kiys vkgs- loZ tho ekÖ;k Bk;h

vkgsr ijarw eh R;akP;k Bk;h ukgh-

’yksd 4 Fkk

rjhgh loZ l`"V inkFkZ ekÖ;ke/;s fLFkr ukghr- ek>s ;ksx ,s’o;Z igk ! tjh

loZ thokapk ikyuiks"k.kdrkZ vkf.k loZO;kih eh vkgs rjhlq/nk eh ;k O;Dr l`"Vhpk

va’k ukgh- eh Lor%p loZ l`"Vhps mxeLFkku vkgs- ’yksd 5 ok

tls vkdk’kkeqGs mRiUu >kysyk] loZ= okg.kkjk egku ok;w lnk vkdk’kkr

fLFkr vlrks rlsp ekÖ;k ladYikus mRiUu gks.kkjs loZ Hkwrizk.kh ekÖ;kr fLFkr vlrkr

gs tk.k-

’yksd 6 ok

gs dkSars;k ! dYikP;k varh loZ HkkSfrd vfHkO;Drh ekÖ;k izd`rhe/;s izos’k

djrkr vkf.k uO;k dYikP;k vkjaHkh ekÖ;k ’kDrh}kjs eh R;akuk iqUgk fuekZ.k djrks-

’yksd 7 ok

laiw.kZ HkkSfrd l`"Vh ekÖ;k vk/khu vkgs- ekÖ;k bPNsusp rh iqUgk iqUgk O;Dr

gksrs vkf.k ekÖ;k bPNsusp ’ksoVh frpk var gksrks- ’yksd 8

ok

gs /kuat;k ! gh loZ deZ eyk c/n d# ’kdr ukghr- rVLFkkizek.ks eh ;k loZ

HkkSfrd dekZiklwu vuklDr vlrks- ’yksd 9 ok

gs dkSars;k ! ekÖ;k vusd ’kDrhaiSdh ,d vl.kkjh gh HkkSfrd izd`rh ekÖ;k

v/;{krs[kkyh dk;Z djhr loZ pjkpj l`"Vhph fufeZrh djrs- frP;k fu;a=.kk[kkyhp ;k

l`"Vhph okjaokj mRiRrh o y; gksrks- ’yksd 10 ok

tsOgk eh ekuo#ike/;s vorh.kZ gksrks rsOgk eq[kZ yksd ek>k migkl djrkr-

vfLrRok[kkyhy loZ oLrwapk ije vf/k’oj Eg.kwu ek>s fnO; Lo#i rs tk.kr ukghr-

’yksd 11 ok

;kizek.ks ts eksghr >kysys vlrkr rs jk{klh vkf.k ukfLrdoknkdMs vkdf"kZr

gksrkr- v’kk eksghr voLFkse/;s] R;kaph eqDrhph vk’kk] R;kaph ldke desZ o R;kaps

Kku gs loZ fu"QG gksrs-

’yksd 12

ok

gs ikFkkZ ! eksghr u >kysys egkRektu nSoh izd``````rhP;k vkJ;k[kkyh vlrkr- rs

HkDrhe/;s iq.kZi.ks ;qDr >kysys vlrkr dkj.k rs eyk l`"Vhps vkfndj.k vkf.k

vfouk’kh iq#"kksRre Jh Hkxoku Eg.kwu tk.krkr- ’yksd 13

ok

gs egkRektu lrr ek>s dhrZu djhr n`<fu’p;kus iz;Ru djhr eyk oanu

djhr HkDrhHkkokus fuR; ek>h mikluk djrkr-

’yksd 14

ok

brj yksd ts Kku#i ;K djrkr rs Hkxoarkph ,deso] vf}rh; #ike/;s]

fofo/k #ike/;s vkf.k fojkV fo’o#ikr mikluk djrkr-

’yksd 15

ok

ijarw ehp deZdkaM vkgs] ehp ;K vkgs- iqoZtkauk viZ.k dj.;kr ;s.kkjs riZ.k]

oukS"k/kh vkf.k fnO; ea= ehp vkgs- rwi] vXuh vkf.k vkgwrhgh ehp vkgs-

’yksd 16 ok

eh ;k txrkpk firk] ekrk] vk/kkj vkf.k firkeg vkgs- eh Ks;] ’kqf/ndrkZ

vkf.k vksadkj vkgs- rlsp _Xosn] lkeosn o ;tqosZngh ehp vkgs-

’yksd 17 ok

ehp /;s;] iks"k.kdrkZ] izHkw] lk{kh] fuokl] vkJ;LFkku vkf.k vR;ar ftoyx

fe= vkgs- mRiRrh vkf.k izy; lokZapk vk/kkj] foJkeLFkku vkf.k vfouk’kh chtgh

ehp vkgs-

’yksd 18

ok

ehp lw;Z#ikus rGirks] o"ksZyk vkdf"kZr d#u cjlrks o gs vtqZuk ! ehp

ve`r o ehp e`R;w vkgs- lr~ o vlr~ ¼psru o vpsru½ ehp vkgs-

’yksd 19

ok

osnk/;;u dj.kkjs o lksejlkps iku dj.kkjs LoxZyksdkph izkIrh djhr

vizR;{ki.ks ek>sp iwtu djrkr- vls ikidekZrwu ’kq/n >kysys yksd banzkP;k

iq.;yksdke/;s tUe ?ksrkr vkf.k R;kfBdk.kh nsokaizek.ks fnO; Hkksx miHkksxrkr-

’yksd 20

ok

;kizek.ks LoxZyksdkrhy ve;kZn fo"k;lq[kkpk Hkksx ?ksÅu iq.;deZ {kh.k

>kY;koj rs iqUgk ;k e`R;wyksdkr ijr ;srkr- v’kk fjrhus osnksDr /kekZps ¼fl/nkarkps½

ikyu d#u ts bafnz;Hkksx izkIr djrkr R;kauk iqUgkiqUgk dsoG tUeej.kkP;k pØkrwu

fQjkos ykxrs-

’yk sd 21 ok

ijarw ts yksd vuU; HkDrhHkkokus ekÖ;k fnO;Lo#ikps fparu djhr eyk

Hktrkr] R;kaP;k xjtk eh iw.kZ djrks vkf.k R;kaP;kdMs ts dkgh vkgs R;kaps eh j{k.k

djrks- ’yksd 22

ok

gs dkSars;k ! ts yksd brj nsorkaps HkDr vkgsr vkf.k ts R;kaps J/nsus iwtu

djrkr rs oLrwr% ek>sp iwtu djrkr- ijarw rh R;kaph vkjk/kuk pqdhP;k ekxkZus

dsysyh vlrs- ’yksd 23

ok

loZ ;Kkpk ehp dsoG HkksDrk vkgs vkf.k Lokeh vkgs Eg.kwu ts ek>s fnO;

Lo#i tk.kr ukgh R;kaps iru gksrs-

’yksd 24 ok

ts nsorkaph iqtk djrkr R;kauk R;k nsorkae/;s tUe izkIr gksrks- ts firjkaph

mikluk djrkr rs Hkwr;ksxhe/;s tUe ?ksrkr vkf.k ts ek>h iqtk djrkr rs ek>h izkIrh

djrkr-

’yksd 25 ok

tj eyk ,[kkn;kus izsekus vkf.k HkDrhus ,[kkns iku] Qwy] QG vFkok ik.kh

viZ.k dsys rj eh R;kpk fLodkj djrks- ’yksd 26

ok

gs dkSars;k ! rw ts ts deZ djrksl] rw ts ts [kkrksl] rw ts ts gou djrksl

fdaok nku nsrksl vkf.k rw ts ri djrksl rs loZ rw eyk viZ.k dj- ’yksd 27

ok

;kizek.ks deZca/kus rFkk deZca/kukP;k’kqHkk’kqHk Qykrwu rq>h lqVdk gksbZy- ;k

laU;kl ;ksxkus ;qDr gksÅu ekÖ;koj n`<i.ks eu fLFkj dsY;kus rw eqDr gksÅu eykp

izkIr gks’khy- ’yksd 28 ok

eh dks.kkpk }s"k djhr ukgh rlsp dks.kk’kh i{kikr djhr ukgh- loZt.k eyk

lkj[ksp vkgsr- ijarq tks dks.kh HkDrhHkkokus ek>h lsok djrks rks ek>k fe= vkgs-

ekÖ;kBk;h fLFkr vkgs vkf.k eh lq/nk R;kpk fe= vkgs- ’yksd 29

ok

tjh dks.kh vR;ar nqjkpkjh vlyk rjh rks HkDrhe/;s ;qDr >kyk rj R;kpk

lk/kwp letys ikfgts dkj.k rks vkiY;k fu’p;ke/;s ;ksX;izdkjs fLFkr >kysyk

vlrks- ’yksd

30 ok

rks yodjp /kekZRek ¼lnkpkjh½ gksrks vkf.k R;kyk ’kk’or ’kakrh izkIr gksrs gs

loZ rw Bkei.ks tk.k dh] ekÖ;k HkDrkpk d/khgh uk’k gksr ukgh- ’yksd 31

ok

gs ikFkkZ ! ts ek>k vkJ; ?ksrkr ex rs tjh uhp dqGkrhy] L=h] oS’; vkf.k

’kqnz vlys rjh rs ijexrh izkIr d# ’kdrkr-

’yksd 32 ok

rj ex lnkpkjh] czkge.k] HkDr o jktf"kZP;k cn~ny dk; lkaxkos] Eg.kwu

lq[kghu o {k.kHkaxwj vls euq"; ’kjhj izkIr >kysyk rw fujarj ek>s Hktu dj-

’yksd 33 ok

vkiys eu lnSo ek>s fparu dj.;ke/;s ;qDr dj] ek>k HkDr gks] eyk

ueLdkj dj vkf.k ek>s iwtu dj- ekÖ;ke/;s iw.kZi.ks jeek.k >kY;kus rw fuf’prp

eyk izkIr gks’khy- ’yksd 34

ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kP;k 1 Y;kp ’yksdkr Hkxor ~ izkIrhpk mYys[k vkgs- Hkxor~

izkIrhlkBh nksu xq.k vko’;d vkgsr ,d Eg.kts Hkxoarkoj veki J/nk] HkDrh

vlyh ikfgts- euq"; Lor%P;k vgadkjkeqGs Hkxoarke/;s nks"k c?kr vlrks- R;k n`"Vhpk

R;kx dsyk ikfgts-

ifgY;k’yksdkr T;k KkufoKkukpkmYys[k dsyk R;kykp loZ fo|kapk jktk

EgVys vkgs- vFkkZr txkr izpyhr loZ fo|k vYidkGklkBh o vR;ar vYi izek.kkr

lq[kkpk Hkkl djforkr- ijarq gh ’kk’or vkuan ns.kkjh fo|k vlwu vU; loZ fo|kais{kk

Js"B vkgs- gs Kku izkIr dsY;koj euq";kyk Li"Vi.ks u let.;klkj[ks dks.krsp jgL;

mjr ukgh-

12 O;k ’yksdkr jk{klh] vklqjh o eksfguh izd`rhpk mYys[k vkgs-

1½ jk{klh izo`Rrh & th izd`rh ek.klkyk foukdkj.k brjkapk }s"k d#u R;kaps vfu"V

dj.;kl izo`Rr djrs rh jk{klh izd`rh-

2½ vklqjh izd`rh & Lor%P;k LokFkkZlkBh] bPNkiwrhZlkBh brjkauk d"V ns.;kr ladksp

ckGxr ukgh rh vklqjh izd`rh gks;-

3½ eksfguh izd`rh & v/kekZyk /keZ] izeknkyk vkuan o vdrZO;kyk drZO; letrs rh

eksfguh izd`rh-

16 O;k ’yksdkr Hkxoarkauh ehp deZdkaM vkgs vls EgVys vkgs-

deZ nksu izdkjph vlrkr 1½ Ørq 2½ LekrZdeZ

Ørq deZ & osnake/;s th ;KdeZ lkafxryh vkgsr R;kauk Ørq Eg.krkr- xq#us f’k";kauk

rksaMh loZ Kku lkaxko;kps- rs ijr f’k";kauh R;kaP;k f’k";kauk lkaxko;kps Eg.kts ,sdwu

R;kpk izpkj gksr vlY;kus R;kauk Jqrh Eg.krkr vkf.k R;kp lkafxrysY;k dekZauk

JkSrdeZ fdaok Ørq Eg.krkr-

LekrZdeZ & vusd _"khewuhauh osnokD; Lor%P;k Le`rhP;k vk/kkjkoj ijarq rkRi;Z

lkaHkkGwu brjkauk lkafxryh vkgsr R;k Le`rhe/;s o.kZysyh deZ LekrZdeZ fdaok ;K

Eg.kwu vksG[kyh tkrkr-

gh l`"Vh Eg.kts HkxoarkaP;k fofo/k #ikapk vfo"dkj loZ dkgh Hkxoarp vkgsr-

pjkpjkr Hkxoarkaps #i izdV >kys vkgs gs foLrkjhri.ks ;k v/;k;kr Hkxoar lkaxr

vkgsr-

@@&@@

v/;k; 10 ok

^foHkwfr;ksx*

9 O;k v/;k;kr ijes’ojkyk izkIr dj.;kph fo|k ghp loksZRre vls lkaxwu

fofHkUui.ks iqtk dj.kkÚ;kps o.kZu dsys vkgs vkrk ;k v/;k;kr Hkxoarkauh Lor%P;k

foHkwrhps o.kZu dsys vkgs- foHkwrhpk vFkZ lkeF;Z] ,s’o;Z] vykSdhd ’kDrh o oSHko

vlk vkgs- ijes’oj ,dp vkgs i.k osxosxG;k Lo#ikr R;kps n’kZu vkiY;kyk gksrs

o vki.k laHkzekr iMrks i.k lokZaP;k mn~xekr ,d ijes’oj fLFkr vkgs gs

let.;klkBh Hkxoar Lor%P;k foHkwrhaps o.kZu djrkr Eg.kwu ;k v/;k;kyk

^foHkwrh;ksx* vls uko fnys vkgs-

Jh Hkxoku Eg.kkys] gs egkckgks vtqZuk !iqUgk ,sd] rw ek>k fiz; vlY;keqGs

rqÖ;k fgrkFkZ vls Kku eh rqyk iznku djsu ts eh iqohZ lkafxrysY;k Kkukis{kkgh Js"B

vkgs- ‘

’yksd 1 yk

Ekk>k izHkko vFkkZr ekÖ;k fnO; ’kDrhps izkdV; u nsork tk.krkr uk eg"khZ

tk.krkr dkj.k nsork o eg"khZ ;kaps ewG ehp vkgs- ’yksd 2

jk

loZ euq";kae/;s eksgjghr >kysyk tks euq"; eyk vtUek] vukfn o loZ

txkpk Lokeh Eg.kwu tk.krks] rksp dsoG loZ ikikaiklwu eqDr gksrks-

’yksd 3 jk

cq/nh] Kku] la’k; vkf.k eksg ;krwu eqDrrk] {kek] lR;rk] bafnz; la;eu]

euksfuxzg] lq[k vkf.k nq%[k] tUe & e`R;w] Hk; & fuHkZ;rk] vfgalk] lerk] larq"Vh]

riL;k] nku] ;’k vkf.k vi;’k bR;knh loZ thokaps fofo/k xq.k ekÖ;k}kjsp mRiUu

>kys- ’yksd 4 o 5 ok

lIr"khZ vkf.k R;kP;k iqohZps pkj egf"kZ rlsp euw ¼ekuo tkrhpk iztkirh½ ekÖ;k

ladYikiklwu fuekZ.k gksrkr Eg.kts ekÖ;kiklwu mRiUu gksrkr vkf.k fofo/k yksdkaoj

fuokl dj.kkjs loZ tho R;kaP;kiklwu mRiUu gksrkr-

’yksd 6

ok

T;kyk ekÖ;k ,s’o;kZph o ;ksx’kDrhph okLrfodi.ks [kk=h iVrs] rks vuU;

HkDrh;ksxke/;s rRij gksrks ;kr eqGhp la’k; ukgh-

’yksd 7 ok

ehp loZ izkd`r vkf.k v/;kfRed txrkpk mRiRrhdrkZ vkgs- loZ dkgh

ekÖ;kiklwu mn~Hkors- ts cq/nheku euq"; gs iw.kZi.ks tk.krkr rs ekÖ;k HkDrhe/;s

layXu gksrkr vkf.k var%dj.kiwoZd eykp Hktrkr-

’yksd 8

ok

ekÖ;k ’kq/n HkDrkps fpRr ekÖ;ke/;sp okl djhr vlrs- R;kps thou ekÖ;k

lsose/;s lefiZr vlrs vkf.k ,desdkae/;s ekÖ;kcn~ny ppkZ dj.;kiklwu vkf.k cks/ku

dj.;kiklwu R;kauk vR;ar larks"k o vkuan izkIr gksrks-

’yksd 9

ok

ts izsekus lrr ek>h lsok dj.;kr ;qDr vlrkr R;kauk eh vls Kku nsrks

T;keqGs rs eyk ;sÅu feGrhy-

’yksd 10

ok

R;kaP;koj fo’ks"k vuqxzg dj.;klkBhp R;kaP;k g`n;kr okl dj.kkjk eh

rstLoh] Kku#i nhikus] vKkukeqGs mRiUu >kysY;k va/kdkjkpk uk’k djrks-

’yksd 11 ok

vtqZu Eg.kkyk] Hkxoark ! rqEgh ijczEg] ije/kke o ijeifo= vkgkr dkj.k

rqEgkyk loZ _f"kx.k] lukru fnO;iq#"k] nsokaps lq/nk vkfnnso tUejghr o vfouk’kh

Eg.krkr rls nsof"kZ ukjn] vflr] nsoy _"kh o eg"khZ O;kl Eg.krkr o rqEghlq/nk

rsp eyk lkaxr vkgkr-

’yksd 12 & 13

ok

gs ds’kok ! rqEgh eyk ts dkgh lkaxr vkgkr rs loZ eh lR; ekurks] gs

Hkxoark !rqeP;k yhyke; Lo#ikyk nkuo tk.kw ’kdr ukghr vkf.k nsoi.k tk.kw

’kdr ukghr-

’yksd 14

ok

gs loZ Hkwrkauk mRiUu dj.kkjs] gs loZ Hkwrs’ojk gs nsokf/knso ! gs txRirh ! gs

iq#"kksRrek ! QDr rqEghp Lor% Lor%yk tk.krk-

’yksd 15

ok

T;k fnO; ,s’o;kZ}kjs rqEgh loZ xzgyksd O;kiwu jkghyk vkgkr R;k vykSdhd

,s’o;kZps d`Ik;k eyk lfoLrj o.kZu d#u lkaxk- +

’yksd 16

ok

gs ;ksxs’oj d`".kk ! eh rqeps dls fujarj fparu djkos vkf.k eh rqEgkyk dls

tk.kkos\ vkf.k gs Hkxoar dks.kdsk.kR;k fofo/k #ikus eh rqeps Lej.k djkos-

’yksd 17

ok

gs tuknZu ! d`Ik;k vkiY;k ;ksx’kDrhps vkf.k ,s’o;kZps foLrkjhr o.kZu d#u

lkaxk- rqeP;kcn~ny Jo.k d#u eh d/khp r`Ir gksr ukgh dkj.k eh ftrds vf/kd

Jo.k djrks frrds vf/kd eyk rqeP;k ve`re;h laHkk"k.kkps jlkLoknu dj.;kph

bPNk gksrs-

’yksd 18

ok

Jh Hkxoku Eg.kkys] fBd vkgs] eh rqyk ekÖ;k foyksHkuh; vfLrRokcn~ny

lkaxsu ijarq T;k izeq[k vfHkO;Drh vkgsr R;kapsp eh dFku djhu dkj.k gs vtqZuk

ek>s ,s’o;Z vuar vkgs-

’yksd 19

ok

gs vtqZuk ! loZ thokaP;k var;kZeh fLFkr vl.kkjk ijekRek eh vkgs- ehp loZ

thokapk vknh] e/; o var vkgs-

’yksd 20

ok

gs vtqZuk ! eh vkfnrhP;k ckjk iq=kae/;s fo".kw vFkkZr okeukorkj] T;ksrhe/;s

fdj.k;qDr lw;Z] ,dks.kiUukl ok;waps rst#i efjph uked ok;wnsork o u{k=kae/;s

u{k=kapk vf/kirh panz vkgs-

’yksd 21

ok

osnkae/;s lkeosn] nsorkae/;s banz] bafnz;kae/;s eu o Hkwrizk.;kae/;s psruk vFkkZr

Kku’kDrh eh vkgs-

’yksd 22

ok

eh ,dkn’k #nazke/;s ’kadj] ;{k o jk{klake/;s /kukpk Lokeh dqcsj] vkB

olwae/;s vfXuh o f’k[kjs vl.kkÚ;k ioZrkae/;s lqes# ioZr vkgs-

’yksd 23

ok

iqjksghrkae/;s eq[; vFkkZr nsorkapk iqjksghr c`gLirh eh vkgs o gs ikFkkZ !

lsukirhe/;s eh Lokeh dkfrZd o tyk’k;ke/;s leqnz ehp vkgs-

’yksd 24

ok

gs vtqZuk ! eg"khZe/;s eh Hk`xw o loZ ’kCnkae/;s eh ,dk{kj vFkkZr vksadkj

vkgs- loZ izdkjP;k ;Kkr eh ti;K o fLFkj jkg.kkÚ;kae/;s eh fgeky; ioZr vkgs-

’yksd 25 ok

loZ o`{kkae/;s fiaiG o nsof"kZe/;s eh ukjn vkgs- xa/kokZe/;s fp=jFk o

fl/nkarke/;s dfiyequh eh vkgs-

’yksd 26

ok

gs vtqZuk ! ?kksM;kae/;s ve`rkcjkscj mRiUu >kysyk mPpS%Jok uked ?kksMk]

gRrhe/;s ,sjkor o euq";kae/;s jktk eh vkgs-

’yksd 27

ok

gs vtqZuk ! eh ’kL=kae/;s otz o xkbZe/;s dke/ksuw] ’kkL=kP;k vk/kkjkoj larku

mRiRrhpk gsrw dkenso o likZpk jktk oklqdh i.k ehp vkgs-

’yksd 28

ok

eh ukxke/;s ’ks"kukx o typjkapk vf/kirh o#.k nsork vkgs- firjkae/;s

fi=s’oj v;Zek o ’kklu dj.kkÚ;kr eh ;ejkt vkgs-

’yksd 29

ok

gs vtqZuk ! eh nSR;kae/;s izYgkn o x.kuk dj.kkÚ;kr le; vkgs- Ik’kqae/;s

e`xjkt fdaok flag vkgs o i{;kae/;s eh x#M vkgs-

’yksd 30

ok

ifo= dj.kkÚ;kr eh ok;w vkgs o ’kL=/kkjhe/;s eh jke vkgs- eRL;ke/;s eh

exj vkgs o u|kae/;s eh HkkfxjFkh xaxk vkgs-

’yksd 31

ok

gs vtqZuk ! l`"Vhpk vknh] vUr vkf.k e/; ehp vkgs- fo/khe/;s v/;kRefo|k

vFkkZr czEgfo|k o ijLij okn dj.kkÚ;kr rRokP;k fu.kZ;klkBh dsysyk okn eh vkgs-

’yksd 32

ok

v{kjke/;s ^v*dkj eh vkgs vkf.k leklke/;s }a} lekl eh vkgs- vfouk’kh

dkG eh vkgs vkf.k l`f"VdR;kZe/;s czEgnso eh vkgs-

’yksd 33

ok

loZ gj.k dj.kkjk e`R;w eh vkgs vkf.k Hkfo";ke/;s vfLrRokr ;s.kkÚ;k izR;sd

oLrwps dkj.k ehp vkgs- fL=;kae/;s fdrhZ] ,s’o;Z] e/kwjok.kh] Le`rh] cq/nh] n`<rk

vkf.k {kek eh vkgs-

’yksd 34

ok

xk;u dj.;ktksX;k J`frae/;s eh c`gRlke o Nankae/;s xk;=h Nan vkgs-

eklkae/;s ekxZ’kh"kZ o _rwae/;s olar _rw eh vkgs-

’yksd 35

ok

Qlfo.kkÚ;kae/;s |qr eh vkgs vkf.k rstLO;kps rst eh vkgs- ftad.kkÚ;akpk

fot; eh vkgs] fu’p; dj.kkÚ;kapk fu’p; o lkfRod euq";kph lkfRodrk eh vkgs-

’yksd 36

ok

Ok`".kkZoa’kkrhy oklqnso eh vkgs- ikaMokae/;s eh /kuat; vFkkZr rw vkgs- equhe/;s

eh osnO;kl o dfoe/;s eh ’kqØkpk;Z vkgs- ’yksd 37 ok

vjktdrsps neu dj.kkÚ;k loZ lk/kukae/;s naM eh vkgs vkf.k ts fot;sPNq

vkgsr R;kaph uhrh eh vkgs- jgL;kae/khy ekSu eh vkgs vkf.k KkukZtukaps Kku i.k

ehp vkgs- ’yksd 38

ok

rlsp gs vtqZuk ! laiw.kZ l`"Vhps cht eh vkgs- dks.krkgh pjkpj izk.kh

ekÖ;kfouk vfLrRokr jkgw ’kdr ukgh-

’yksd 39

ok

gs ijarik ! ekÖ;k fnO; foHkwrh vuar vkgsr- ;sFks rj eh Lor%P;k dkgh

foHkwrhaps o.kZu rqÖ;klkBh FkksMD;kr lkafxrys vkgs-

’yksd 40

ok

loZ ,s’o;Zoku] lqanj vkf.k rstLoh vfHkO;Drh ;k ekÖ;k rstkP;k dsoG ,d

LQqyhaxke/kwu mRiUu >kY;k vkgsr gs rw tk.k-

’yksd 41

ok

ijarw gs vtqZu ! ;k lkÚ;k lfoLrj Kkukph dk; vko’;drk vkgs\ ekÖ;k

dsoG ,dkp va’kkus eh gs laiw.kZ fo’o O;kiwu /kkj.k d#u jkghyks vkgs-

’yksd 42 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kP;k 4 F;k o 5 O;k ’yksdkr euq";kae/;s vlysY;k vusd Hkkokapk

mYys[k dsyk vkgs- gs loZ Hkko Hkxoarkaiklwu mRiUu>kysys vkgsr vls EgVys vkgs rs

Hkko dk; vkgsr rs letwu ?ksÅ ;k-

1½ cq/nh & pkaxys & okbZV] ;ksX; & v;ksX; ;k lokZapk fopkj d#u ;ksX; dk;

vkgs rs fuf’pr dj.;kph {kerk vl.kkÚ;k ’kDrhyk cq/nh Eg.krkr-

2½ Kku & fofo/k inkFkZ o rRokapk cks/k d#u ns.kkjh ’kDrh Eg.kts Kku-

3½ vlEeksg & eukP;k T;k o`RrheqGs ts vkgs R;kpk foijhr Hkkokr cks/k gksrks rks

eksg- eksgkeqGs vdY;k.kdkjh xks"Vh dY;k.kdkjh okVrkr- v’kk izdkjph

eksgo`Rrh ul.ks Eg.ktsp vlEeksg-

4½ {kek & brjakP;k dksBY;kgh vijk/kklkBh Lor%e/;s iw.kZ lkeF;Z vlwugh]

cnyk ?ks.;kP;k bPNspk iw.kZ R;kx dj.ks Eg.ktsp {kek gks;-

5½ lR; & ts tls vkgs R;kps ;FkkFkZ o.kZu fiz; o fgrdj ’kCnkr O;Dr dj.ks

Eg.kts lR;-

6½ ne & bafnz;kauk R;kaP;k fo"k;kdMs tkow u ns.ks Eg.kts ne-

7½ ’ke & eukoj rkck Bso.ks ;kyk ’ke Eg.krkr-

8½ lq[k & ,[kknh ifjfLFkrh vuqdwy okV.;kph Hkkouk-

9½ nq%[k & ,[kknh ifjfLFkrh izfrdwy okV.;kph Hkkouk Eg.kts nq%[k-

10½ Hko & mRiRrhP;k Hkkokyk Hko Eg.krkr-

11½ vHko & fouk’k fdaok izy;kpk Hkko Eg.ktsp vHko-

12½ Hk; & vfiz; fdaok izfrdwy ifjfLFkrhP;k vk’kadsus eukr gks.kkjk m}sx Eg.kts

Hk;-

13½ vHk; & Hk;kP;k o`Rrhpk loZFkk vHkko Eg.kts vHk;-

14½ vfgalk & eu] ok.kh o ’kjhjkus dks.kklgh d"V u ns.;kph o`Rrh-

15½ lerk & dks.kR;kgh izlaxh eukps larqyu u fc?kM.ks Eg.kts lerk-

16½ rq"Vh & u’khckus ts dkgh feG.ks R;kpk yksHk fdaok jkx mRiUu gksow u ns.k s

Eg.kts r`"Vh-

17½ ri& Lo/keZikyukr ts ’kkfjjhd] ekufld d"V gksrkr rs vkuankus lgu dj.ks

Eg.kts ri-

18½ nku & T;k oLrw fdaok /kukoj Lor%pk gDd vlrks rs brjkaP;k dY;k.kklkBh

[kpZ dj.ks Eg.kts nku-

19½ ;’k & lektkr Lor%pk ln~xq.kkapk izHkko vl.ks Eg.kts ;’k-

20½ vi;’k & lektkr Lor%P;k nqxqZ.kkpk izHkko gks.ks Eg.kts vi;’k-

gs ijes’ojkadMwu feGkysys uSlfxZd Hkko vkgsr- R;kr pkj Hkko R;kP;k fo#/n

Hkkoklghr Hkxoarkauh mRiUu dsys vkgsr- lq[k&nq%[k] ;’k&vi;’k] Hko&vHko]

Hk;&vHk;-

;k O;frjhDr vlysY;k Hkkokaps fo#/n Hkko euq"; Lor%P;k dekZus r;kj djrks

tls cq/nh&nqcqZ/nh] Kku&vKku oxSjs

6 O;k ‘’yksdkr lkr _"kh o 4 eg"khZ ;kapk mYys[k vkgs R;kiSdh lkr

_"kh & 1½ efjph 2½ vafxjk 3½ vf= 4½ iqyLR; 5½ iqyg 6½ _rw

7½ ofl"B

pkj egf"kZ & 1½ lud 2½ luUnu 3½ lukru 4½ lur~dqekj ;akP;k ukokr

lu ’kCn vkgs- lu Eg.kts ri- gs pkjgh eg"khZ fuo`RrekxkZps izorZd vkgsr-

41 O;k ’yksdkr laiw.kZ v/;k;kps lkj Hkxoar lkaxr vkgsr- Hkxoar Eg.krkr

dks.kR;kgh Hkwrizk.;kr fdaok oLrwr ts ,s’o;Z] laiUurk] mtkZ fdaok fo’ks"k ’kDrh

vk<Grs rs loZ ijes’ojkP;k rstkP;k va’kkiklwu mRiUu gksr vlrs- R;k foHkwrh

osxosxG;k #ikr izdV gksÅ ’kdrkr- tls fofo/k fo|qr midj.kkae/;s oht fofHkUu

izdkjs O;Dr gksr vlrs i.k lokZae/;s ’kDrhps dasnz ,dp fot vlrs rlsp tsFks dksBs

fo’ks"k lkeF;Z] ,s’o;Z] mtkZ vfHkO;Dr gksr vlrkr R;kr ijes’ojkP;k lkeF;kZapk

va’k vlrks-

‘’ksoVP;k 42 O;k ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr eq[;&eq[; foHkwrhps eh o.kZu

dsys vkgs v’kk vuar foHkwrh vkgsr- ;k lokZauk tk.k.ks v’kD; vkgs- i.k euq";kus

,o<sp let.ks t#jhps vkgs dh] ijes’oj Lor%P;k ;ksx’kDrhP;k ,d va’k ek=kus

laiw.kZ czEgkaMkyk /kkj.k djrkr vkf.k ts ts dkgh vkgs rs ijes’ojkP;k lRrspsp #i

vkgs-

@@&@@

v/;k; 11 ok

^fo’o#i n’kZu ;ksx*

10 O;k v/;k;kr Hkxoarkauh R;akP;k eq[; Hkkokaps vls o.kZu dsys dh] T;akps

euu dsY;kus l`"Vhrhy fofo/krk yksi ikowu loZ= ,dp ijes’oj lRrspkp euq";kyk

vfo"dkj gskbZy- ;k v/;k;kr Hkxoar R;akP;k egku Lo#ikpk vtqZukyk izR;{k vuqHko

djfo.;klkBh Lor%P;k fo’o#ikps n’kZu ?kMforkr Eg.kwu ;k v/;k;kyk ^fo’o#i

n’kZu ;ksx* vls ukao fnys vkgs-

vtqZu Eg.kkyk] gs Hkxoark! ekÖ;koj vuqxzg dj.;klkBh rqEgh tks ijexksiuh;

v/;kRefo"k;d mins’k dsyk] R;kus ek>s vKku u"V >kys vkgs-‘

’yksd 1 yk

gs deyu;uk ! thokaP;k mRiRrh o y;kcn~ny eh rqeP;k dMwu lfoLrji.ks

,sdys vkgs vkf.k eyk rqeP;k vO;;h efgesph vuqHkwrhgh >kyh vkgs-‘

’yksd 2 jk

gs ijes’ojk ! rqEgh Lor%cn~ny ts lkaxrk rs loZ rlsp vkgs- ijarq gs

iq#"kksRrek ! rqeP;k Kku] ,s’o;Z] ’kDrh] cy] oh;Z o rst;qDr v’kk #ikP;k

n’kZukph eyk bPNk vkgs-

’yksd 3 jk

gs izHkks ! eh rqeps fo’o#i ikg.ks ’kD; vkgs vls tj rqEgkyk okVr vlsy

rj] ;ksxs’ojk ! rqEgh d`Ik;k rs vkiys ve;kZnhr fo’o#i eyk nk[kok-

’yksd 4 Fkk

Hkxoar Eg.kkys gs ikFkkZ ! ekÖ;k ’ksdMks o gtkjks] ukuk izdkjP;k] ukuk

o.kZukP;k o ukuk vkd`rhP;k vykSdhd #ikauk c?k- ’yksd 5 ok

gs vtqZuk ! rw ekÖ;kr vkfnR;kauk vFkkZr vkfnrhP;k ckjk iq=kauk] vkB olwauk]

vdjk #nzkauk] nksu vf’ouhdqekjkauk] ,dksuiUukl e#n~x.kkauk o iwohZ d/khgh u

ikfgysY;k vk’p;Ze; #ikauk c?k-

’yksd 6

ok

gs vtqZuk ! vkrk ekÖ;k g;k ’kjhjkr ,dkp tkxh fLFkr v’kk laiq.kZ pjkpj

fo’okyk c?k o vtwu dkgh c?k.;kph bPNk vlsy rs loZ c?k-

’yksd 7

ok

ijarq rw rqÖ;k lk/;k us=kauh eyk ikgw ’kd.kkj ukghl] Eg.kwu eh rqyk fnO; us=

iznku djrks- ek>s ;ksxn’kZu igk-

’yksd 8

ok

lat; Eg.kkyk] gs jktk ;kizdkjs cksywu egk ;ksxs’oj iq#"kksRre Hkxoarkauh

vkiys fo’o#i vtqZukyk nk[kfoys-

’yksd 9

ok

R;k vusd eq[k o us=kauh ;qDr] vusd vn~Hkwr n`’;iq.kZ] vusd fnO;

vkHkw"k.k;qDr o gkrkr vusd fnO; ’kL=kauh lTt

vkf.k fnO;ekyk o oL= /kkj.k dsysY;k] fnO;xa/kkps vuqysiu dsysY;k loZ

izdkjP;k vk’p;kZauh ;qDr] lhekjghr] fojkVLo#i ijenso ijes’ojkyk vtqZukus

ikfgys- ’yksd 10 & 11

ok

vkdk’kke/;s ,dkposGh tj gtkjks lw;kZapk mn; >kyk rjp dnkfpr R;k

lokZaps rst HkxoarkP;k fo’o#ikrhy rstkph cjkscjh d# ’kdsy-

’yksd 12

ok

R;kosGh vtqZukus HkxoarkP;k fo’o#ike/;s ,dkp fBdk.kh fLFkr vlysyh ijarq

vuar xzgke/;s foHkkxysyh czEgkaMkph foLr`r #is ikfgyh-

’yksd 13

ok

R;kuarj Hkzfer o vk’p;Zpdhr gksÅu vaxkoj jksekap mHkkjysyk vtqZu iz.kke

dj.;klkBh ureLrd >kyk vkf.k R;kus gkr tksMwu izkFkZuk dj.;kl izkjaHk dsyk-

’yksd 14 ok

vtqZu Eg.kkyk] gs nsok ! rqeP;k ’kjhjkr eh loZ nsokauk vkf.k brj fofo/k

thokauk ikgrks- deyklukoj clysY;k czEgnsokyk] rlsp Hkxoku ’kadj] loZ _"kh o

fnO; liZ ;k lokZauk ikgrks-

’yksd 15

ok

gs laiw.kZ fo’okps Lokeh ! eh rqEgkyk vusd Hkqtk] iksVa e q[k o us=kauh ;qDr o

loZ= vuar #is vlysys c?kr vkgs- gs fo’o#ik eyk uk rqepk vkjaHk uk e/; uk

rqepk var fnlr vkgs-

’yksd 16

ok

rqeps #i vR;ar rst%iqat vlY;kdkj.kkus rs ikg.ks dBh.k vkgs rs rst

izToyhr vXuh fdaok lw;kZP;k vifjfer rstkizek.ks loZ= O;kiysys vkgs rjhgh vusd

fdjhV] xnk vkf.k pØkauh lq’kksfHkr >kysys gs dkafreku #i eh loZ= igkr vkgs-

’yksd

17 ok

Eg.kwu gs Hkxoark ! rqEghp tk.k.;k;ksX; ije v{kj vFkkZr ijczEg ijekRek

vkgkr- rqEghp g;k txrkpk ijevkJ; o vukfn /kekZps j{kd vkgkr o rqEghp

vfouk’kh] lukru iq#"k vkgkr vls ek>s er vkgs-

’yksd 18

ok

gs ijes’ojk ! eh rqEgkyk vkfn] e/; o varjghr] vuar lkeF;Z;qDr] vuar

Hkqtk vlysys panz&lw;Z#ih us= vlysys izToyhr vfXu#i eq[k vlysys o Lor%P;k

rstkauh ;k txrkyk larIr djrkuk ikgr vkgs-

’yksd 19

ok

rqEgh ,dV;kusp laiw.kZ vkdk’k] xzgyksd vkf.k R;akP;ke/khy loZ fn’kk O;kIr

dsysY;k vkgkr- gs egkReu ! rqeps mxz vkf.k vfr’k; vn~Hkwr #i ikgwu lkjs

xzgyksd vfr’k; O;fFkr >kys vkgsr-

’yksd 20 ok

loZ nsorkx.k rqEgkyk ’kj.k ;sÅu rqeP;ke/;s izos’k djhr vkgsr- R;kaP;kiSdh

dkght.k vR;ar Hk;Hkhr >kY;keqGs gkr tksMwu rqeph izkFkZuk djhr vkgsr- eg"khZx.k

vkf.k fl/nx.k LokfLr Eg.kts ’kakrh vls Eg.kwu oSnhd Lrks=kauh xk;u d#u rqeph

Lrqrh djhr vkgsr-

’yksd 21

ok

gs ijes’ojk] gs vdjk #nzx.k] ckjk vkfnR;] vkB olw] lk/;x.k] fo’onso]

vf’ouhdqekj] e#n~x.k] firjkaps lewg] xa/koZ] ;{k] jk{kl o fl/nx.kkaps lewg loZp

foLe;kus rqEgkyk c?kr vkgsr-

’yksd 22

ok

gs ijes’ojk ! rqeps vusd eq[k o us= vlysys] vusd gkr] tka?kk o ik;

vlysys] vusd mnj vlysys o foØkG nk<k vlysys gs egkHk;adj #i ikgwu loZ

yksd O;fFkr gksr vkgsr vkf.k eh lq/nk O;fFkr >kyks vkgs-

’yksd 23

ok

gs loZO;kih fo".kw ! vusd rstLoh o.kkZauh ;qDr rqEgh vkdk’kkyk fHkMysyh

rqeph vk&oklysyh eq[ks vkf.k izfnIr fo’kky us= vlysys #i ikgwu ek>s eu Hk;kus

O;kdwG >kys vkgs- R;keqGs eh /kS;Z o ekufld larqyu jk[kw ’kdr ukgh-

’yksd

24 ok

gs nsokf/knso ! gs txfUuokl] d`Ik;k ekÖ;koj izlUu Ogk- rqeph e`R;q#ih

izToyhr eq[ks vkf.k vkØkG foØkG Hk;adj nk<k ikgwu eh ek>s larqyu jk[kw ’kdr

ukgh- loZp cktwauh eh xksa/kGyks vkgs- ’yksd 25 ok

loZ /k`rjk"Vkps iq=] jktkaP;k leqgklghr rqeP;kr izos’k djhr vlrkuk eyk

fnlr vkgsr- Hkh"e firkeg] nzks.kkpk;Z] rks d.kZ o vkeP;k i{kkrhy iz/kku ;ks/nk gs

loZP;k loZ vfr’k; osxkus rqeP;k foØkG nk<k vlysY;k eq[kke/;s izos’k djhr

vkgsr o dkght.k rj pq.kZ >kysY;k eLrdklg rqeP;k nkrkae/;s vMdysys eyk

fnlr vkgsr- ’yksd 26&27 ok

T;kizek.ks u|kaps izokg leqnzke/;s izos’k djrkr R;kizek.ks gs loZ egku ;ks/ns

izToyhr gksÅu rqeP;k eq[kke/;s izos’k djhr vkgsr-

’yksd 28

ok

tlk irax eksgo’k gksÅu u"V gks.;klkBh izToyhr vXuhr vfr’k; osxkus

izos’k djrks rlsp gs loZ yksd Lor%P;k uk’kklkBh vfr’k; osxkkus rqeP;k eq[kkr

izos’k djhr vkgsr-

’yksd 29

ok

gs fo".kw ! rqEgh vkiY;k izToyhr eq[kakuh] loZ cktqauh loZ yksdkauk fxGad`r

djhr vlY;kps eh igkr vkgs- vkiY;k rstkus laiw.kZ txkr O;kiwu mxz iz[kj

gksjiG.kkÚ;k fdj.kkauh izdV >kyk vkgkr-

’yksd 30

ok

gs Hkxoark ! d`ik d#u eyk lakxk dh] vls mxz #i vl.kkjs rqEgh dks.k

vkgkr\ gs nsokf/knsok ! rqEgkyk ek>k ueLdkj vlks] rqEgh izlUu Ogkos] gs vkfnLo#ik

! rqeps rRo eyk tk.kwu ?;ko;kps vkgs dkj.k eh rqeP;k izo`Rrhyk letw ’kdr

ukgh- ’yksd 31 ok

Hkxoar Eg.kkys] txrkpk fouk’k dj.kkjk egkdkG eh vkgs vkf.k loZ yksdakpk

lagkj dj.;klkBh eh ;kfBdk.kh vkyks vkgs- rqÖ;k O;frjhDr ¼Eg.ktsp iakMokaP;k

O;frjhDr½ nksUgh lSU;krhy loZ ;ks/n;kapk fouk’k gks.kkj vkgs-

’yksd 32 ok

Eg.kwu ;q/nkl r;kj gks vkf.k ;’kizkIrh dj-‘’k=qoj fot; feGo vkf.k

le`/n jkT;kpk miHkksx ?ks- ekÖ;k ;kstusuqlkj R;kapk iwohZp e`R;w >kyk vkgs vkf.k gs

lO;lkph ! ;q/nke/;s rw dsoG fufeRrek= gksÅ ’kdrksl-

’yksd 33

ok

g;k nzks.kkpk;Z] Hkh"e firkeg] t;nzFk] d.kZ o brj vusdkauk eh vk/khp ekjys

vkgs Eg.kwu rw R;akpk o/k dj- O;fFkr gksÅ udksl] dsoG ;q/n dj- R;keqGs ;q/nke/;s

rw ’k=qoj fot; izkIr dj’khy- ’yksd 34 ok

lat; /k`rjk"Vªkyk Eg.kkyk] gs jktu HkxoarkdMwu gs opu ,sdwu FkjFkj

dki.kkÚ;k vtqZukus gkr tksMwu iqu% iqu% ueLdkj dsyk- vR;ar Hk;Hkhr >kysyk vtqZu

ln~xrhr Lojkr Hkxoku Jhd`".kkauk vls Eg.kkyk-

’yksd 35

ok

gs var;kZeh ! gs ;ksX;p vkgs dh rqeP;k ukokP;k o izHkkokP;k fdrZukus gs tx

vfr’k; gf"kZr gksrs o vuqjkxkyk izkIr gksrs o Hk;Hkhr >kysys jk{klx.k vusd

fn’kkauk iG dk<rkr o fl/niq#"kkaps leqg rqEgkyk ueLdkj djrkr-

’yksd 36

ok

gs egkReu ! czEgnsokis{kkgh Js"B vls vkfnl`"VhdrZs rqEgh vkgkr] rj ex

R;kauh rqEgkyk dk cjs vknjkus ueLdkj d# u;s\ gs vuark] gs nsokf/knsok] gs

txfUuoklk ;k HkkSfrd l`"VhP;k iyhdMs vl.kkjs rqEgh ije vfouk’kh] loZ dkj.kkaps

dkj.k vkgkr- ’yksd 37 ok

rqEgh vkfniq#"k Hkxoku] iqjkru ;k O;Dr izkd`frd txrkps ,dek= vkJ;LFkku

vkgkr- rqEgh loZ= vkgkr- rqEgh vkf.k ts ts Ks; vkgs rs rs loZ rqEghp vkgkr-

rqEgh f=xq.kkrhr ije vkJ;LFkku vkgkr- gs vuar#ik rqEghp gh laiq.kZ HkkSfrd l`"Vh

O;kiyh vkgs- ’yksd 38 ok

rqEgh ok;w vkgkr] rqEgh ijefu;ark vkgkr] rqEgh vXuh vkgkr] rqEgh ty

vkgkr vkf.k rqEghp panz vkgkr] rqEgh vkfntho czEgnso vkgkr vkf.k rqEghp

izfirkeg vkgkr- Eg.kwu ek>k rqEgkyk lgL=’k% ueLdkj vkgs vkf.k iqUgk iqUgk eh

rqEgkyk ueLdkj djrks- ’yksd 39 ok

rqEgkyk iq<wu] ikBhekxwu vkf.k loZ cktwauh ueLdkj vlks] gs vuaroh;Z rqEgh

vikj’kDrhps Lokeh vkgkr- rqEgh loZO;kih vkgkr vkf.k Eg.kwu loZ dkgh rqEghp

vkgkr- ’yksd 40

ok

eh rqEgkyk rqepk efgek u tk.krk ek>k fe= ekuwu gs d`".kk] gs ;kno] gs

fe=k vls vuknjkus lacksf/kys vkgs- izsekus fdaok izeknkus eh ts dkgh dsys vlsy

R;kcn~ny d`Ik;k eyk {kek djk- foJkarhP;k osGh ps"Vk djrkuk] ,dkp ’k¸;soj ’k;u

djrkuk fdaok ,d= Hkkstu djrkuk vFkok clrkuk vkf.k d/kh d/kh ,dakroklkr rj

d/kh d/kh vusd fe=kale{k eh rqepk vieku dsyk vkgs- gs vP;qrk! Ekyk loZ

vijk/kkcn~ny {kek djk- ’yksd41&42 ok

rqEgh ;k laiq.kZ pjkpj l`"Vhps firk vkgkr- frps ijeiqT; v/;kfRed xq#

vkgkr- rqeP;k cjkscjhpk dks.khgh ukgh- rlsp rqeP;ke/;s dks.khgh foyhu gksow’kdr

ukgh- rj ex gs vrqyuh; ’kDrh’kkyh Hkxoark =syksD;ke/;s rqeP;kis{kk vf/kd Js"B

dks.k vlw ’kdsy\ ’yksd 43

ok

izR;sd thokps vkjk/; ijes’oj rqEghp vkgkr- eh lk"Vkax izf.kikr d#u

rqeP;kdMs d#.kk ;kpuk djhr vkgs- T;kizek.ks firk vkiY;k iq=kpk meZVi.kk lgu

djrks fdaok ,d fe= nqlÚ;k fe=kpk m/nVi.kk lgu djrks fdaok iRuh vkiY;k irhpk

mn~nkei.kk lgu djrs R;kizek.ks d`Ik;k eh dsysY;k vijk/kakph eyk {kek djk-

’yksd 44 ok

iwohZ eh d/khgh u ikfgysys fo’o#i ikfgY;kuarj vkuanhr >kyks vkgs ijarq

R;kpcjkscj Hk;kus ek>s eu O;kdqG >kysys vkgs Eg.kwu gs nsokf/knsok] gs txfUuoklk]

d`Ik;k ekÖ;koj izlUu Ogk vkf.k rqeps iq#"kksRre Hkxoku #i izdV djk-

’yksd 45 ok

gs fo’oewrZs ! gs txfUuokl ! gs lgL=ckgks Hkxoku ! rqeps eLrdkoj eqdwV

/kkj.k dsysys vkf.k ’ka[k] pØ] xnk] in~e/kjh prqHkwZt #i eh ikgw bfPNrks- rqEgkyk

R;k #ike/;s ikg.;klkBh eh vkrwj >kysyks vkgs- ’yksd 46 ok

Jh Hkxoku Eg.kkys] gs vtqZuk ! eh rqÖ;koj izlUu gksÅu ekÖ;k varjaxk

’kDrh}kjs ;k izkd`r txrkrp gs ijeJs"B fo’o#i rqyk nk[kfoys- rqÖ;k f’kok; iwohZ

d/khp gs vuar rstkse; vkf.k vk|#i dks.khp ikfgysys ukgh-

’yksd 47

ok

gs dq#izohj ! rqÖ;kiqohZ ek>s gs fo’o#i dks.khgh ikfgysys ukgh dkj.k

osnk/;;ukus] ;Kkus] nkukus] iq.;deZ dj.;kus fdaok mxz ri dj.;kus eyk fojkV #ikr

;k HkkSfrd txrke/;s dks.khgh ikg.ks ’kD; ukgh-

’yksd 48

ok

ek>s gs Hk;adj #i ikgwu rw O;fFkr vkf.k Hkzfer >kyk vkgsl- vkrk gs #i eh

lekIr djrks- gs en~HkDrk ! loZ Dys’kkrwu eqDr gks] rqyk ts #i ikg.;kph bPNk

vkgs rs #i vkrk ’kkar fpRrkus rw ikg w’kdrksl- ’yksd 49 ok

lat;] jktk /k`rjk"Vªkyk Eg.kkyk] Hkxoku Jhd`".kkauh ;kizek.ks cksywu vkiys

ewG prqHkqZt #i vkf.k ’ksoVh f}Hkwt #i vtqZukyk nk[kfoys vkf.k Hk;Hkhr >kysY;k

vtqZukyk /khj fnyk- ’yksd 50 ok

vtqZukus tsOgk Jhd`".kkauk R;akP;k ewG #ike/;s ikfgys rsOgk rks Eg.kkyk] gs

tuknZu] gs vrho laqnj euq";#i ikgwu eh vkrk ’kakrfpRr >kyks vkgs vkf.k eh

vkiY;k iwoZfLFkrhoj vkyks vkgs- ’yksd 51 ok

Jh Hkxoku Eg.kkys] gs vtqZuk ! vkrk rw ts ek>s #i igkr vkgsl R;kps n’kZu

gks.ks vfr’k; nq"dj vkgs- nsorklq/nk gs e/kwj #i ikg.;kph fuR; la/kh izkIr

dj.;kP;k iz;Rukr vlrkr- ’yksd 52 ok

rqÖ;k fnO; p{kq}kjs rw ts #i ikgr vkgsl rs uqlR;k osnk/;;ukus] dBksj rikus]

nkukus fdaok iqtsus tk.k.ks ’kD; ukgh- ;k lk/kuk}kjs dsk.khgh eyk ekÖ;k ewG

Lo#ike/;s ikgw ’kdr ukgh-

’yksd 53

ok

ijarw] gs ijarik ! vuU; HkDrh}kjs ek>s vls prqHkqZt #ikr izR;{k n’kZu dj.ks]

ek>s rRo tk.k.ks o ekÖ;kr izos’k dj.ks vFkkZr ekÖ;k’kh ,d#i gks.ks ’kD; vkgs-

’yksd 54 ok

gs vtqZu ! tks ldke deZ vkf.k rdZoknkP;k laxkrwu eqDr gksÅu ekÖ;k

fo’kq/n HkDrhe/;s layXu gksrks] tks ekÖ;k fizR;FkZ deZ djrks] tks eyk vkiY;k

thoukps ijey{; ekurks vkf.k tks loZ izk.khek=ka’kh fe=Rokus okxrks rks fu’py#i

eyk izkIr gksrks- ’yksd 55

ok

&%&%&%&%&

v/;k; 12 ok

HkDrh ;ksx

lkrO;k v/;k;kiklwu 11 O;k v/;k;ki;Zar Hkxoarkauh Kku&foKku o vKkukus

iw.kZ fo’ys"k.k dsys vkgs vkf.k Li"V dsys vkgs dh] laiw.kZ czEgkaMkr ,dk

ijes’ojkphp lRrk vkgs gs Kku vkgs- txkrhy izR;sd oLrw] izk.khek= inkFkZ ;k

lokZaP;k fHkUursr ,dk ijes’ojkphp lRrk vkgs gs let.ks foKku vkf.k oLrwaP;k

#ikaukp okLro eku.ks gs vKku- 11 O;k v/;k;kr Lor%ps fo’o#i nk[kowu HkDrhph

lk/kus o R;kus izkIr gks.kkÚ;k fl/nhps o.kZu dsys vkgs- R;k v/;k;kr HkDrhps foLr`r

o.kZu dsys vkgs Eg.kwu ;k v/;k;kyk HkDrh;ksx vls uko fnys vkgs-

xhrsP;k ifgY;k "kVdkr fuxqZ.k fujkdkj czEg o lxq.k lkdkj czEgkP;k

mikluscn~ny lkafxrys vkgs- rsOgk eukr ’akdk ;srs dh] ;k nksUghiSdh dks.krh mikluk

vf/kd Js"B o Js;Ldj vkgs- g;k ’kadsiksVhp vtqZu Hkxoarkauk fopkjrks-

gs eueksguk ! ts rqeP;k HkDrhe/;s ;ksX;jhrhus lnSo layXu >kysys vlrkr

vkf.k ts vO;Dr fufoZ’ks"k czEgkph mikluk djrkr R;kiSdh dks.kkyk vf/kd ifjiw.kZ

eku.;kr ;srs- ‘ ’yksd 1 yk

Jh Hkxoku Eg.kkys] ts vkiys eu ekÖ;k lkdkj #ikoj fLFkr djrkr vkf.k

n`< fnO; J/nsus ek>h lrr mikluk dj.;ke/;s layXu >kysys vlrkr rs ekÖ;klkBh

loksZRre vkgsr- ’yksd 2 jk

Ikjarq ts loZ bafnz;kaps la;eu d#u vkf.k lokZP;k Bk;h lecq/nh Bsowu vO;Dr

bafnz;krhr] loZO;kih] vfpaR;] vfodkjh] fLFkj vkf.k vpy v’kk ijelR;kP;k

fufoZ’ks"k #ikph iq.kZr;k mikluk djrkr rs lokZP;k fgrkFkZ layXu gksowu ’ksoVh ek>hp

izkIrh djrkr- ’yksd 3&4

T;kps eu ijelR;kP;k vO;Dr fufoZ’ks"k #ike/;s vklDr >kysys vkgs R;kauk

izxrh dj.ks vfr’k; Dys’kdkjd vkgs- R;k ekxkZr izxrh dj.ks gs nsg/kkjh thokalkBh

usgehp vfr’k; nq"dj vlrs- ’yksd 5 ok

ijarq ts vkiyh loZ deZ eyk viZ.k djrkr vkf.k vuU; Hkkokus ek>h HkDrh

djhr eyk Hktrkr] ekÖ;kBk;h eu fLFkj d#u HkDrhe/;s layXu gksrkr o ek>sp

/;ku djrkr R;kapk gs ikFkkZ ! eh tUee`R;w#ih lalkj lkxjkrwu Rojhr m/nkj djrks-

’yksd 6&7 ok

ekÖ;koj rq>s eu fLFkj dj vkf.k vkiyh cq/nh ekÖ;k Eg.ktsp iq#"kksRre

HkxoarkP;k Bk;h ;qDr dj- v’kkjhrhus rw fu%lansg] lnSo ekÖ;kr okl dj’khy-

’yksd 8 ok

gs /kuat; ! tj rw vkiys eu fu’pyRokus ekÖ;kBk;h fLFkj dj.;kl vleFkZ

vl’khy rj HkDrh;ksxkP;k fu;ked rRokps ikyu dj- v’kk jhrhus eykp izkIr

dj.;kph bPNk rw mRiUu dj- ’yksd 9 ok

tj rw HkDrh;ksxkP;k fo/khfo/kkukaps ikyu dj.;kl vleFkZ vl’khy rj dsoG

ekÖ;k djhrk deZ dj- ekÖ;kdjhrk deZ dsY;kus rqyk iq.kZ fl/nh izkIr gksbZy-

’yksd 10 ok

rFkkih rw tj ekÖ;k Hkkousus ;qDr gksÅu deZ dj.;kl vleFkZ vl’khy rj

loZ deZQykpk R;kx d#u deZ dj.;kpk vkf.k vkRefLFkr gks.;kpk iz;Ru dj-

’yksd 11

ok

rqyk tj vlk vH;kl dj.ks ’kD; ulsy rj Kkukps vuq’khyu dj.;kr rw

Lor%yk layXu dj rFkkih Kkukis{kk /;ku Js"B vkgs vkf.k /;kukis{kkgh deZQykpk

R;kx Js"B vkgs dkj.k v’kk deZQy R;kxkeqGs euq";kyk eu%’kkarh izkIr gksrs-

’yksd 12

ok

v’kkizdkjs ’kakrh izkIr >kysyk tks euq"; dks.kkpkgh }s"k u dj.kkjk] fu%LokFkZ

izse dj.kkjk o gsrwjghr n;k dj.kkjk] eerk ¼ek>si.kk½ o vgadkj ¼eh i.kk½ jghr

vkgs- lq[knq%[kkr le vkgs o {kekoku vFkkZr vijk/k dj.kkÚ;kl vHk; ns.kkjk vkgs-

tks ykHk gkuhr fujarj larq"V vkgs] T;kus eu bafnz; o’kjhjkoj iw.kZ rkck

feGfoyk vkgs- T;kph ekÖ;koj n`< J/nk vkgs vlk eu o cq/nh eyk viZ.k dj.kkjk

HkDr eyk fiz; vkgs- ’yksd 13&14 ok

T;kP;keqGs brjkauk m}sx gksr ukgh vkf.k tks brjkaeqGs mf}Xu gksr ukgh] rlsp

tks g"kZ] ve"kZ ¼brjkaP;k mUurhus larkih gks.ks½ Hk;] m}sx ;k lokZaiklwu eqDr vkgs

vlk HkDr eyk fiz; vkgs- ’yksd 15 ok

Tkks euq"; vkdka{kkjghr] varckZg; ’kq/n o prwj vkgs vFkkZr T;k dkeklkBh rks

vkyk gksrk rs iw.kZ dsys vkgs- fu%i{kikrh o nq%[kkiklwu eqDr >kysyk vkgs o loZ

vkjaHkkpk R;kxh vkgs vlk HkDr eyk fiz; vkgs-

Tkks uk d/kh gf"kZr gksrks] uk }s"k djrks uk ’kksd djrks] uk d’kkphgh dkeuk

djrks] tks’kqHk v’kqHk v’kk loZ dekZP;k Qykapk R;kxh vkgs vlk HkDrh;qDr euq";

eyk fiz; vkgs- ’yksd 16&17 ok

tks euq";’k=q&fe= o eku vieku g;kr le vlrks- FkaMh&xjeh] lq[k&nq%[k

v’kk }a}kr le vlrks o lalkjkr vklDrhjghr vlrks-

tks Lrqrh&fuank ;akuk le eku.kkjk o euu’khy vlrks- vFkkZr ijes’ojkP;k

Lo#ikps lnSo euu djhr vlrks- ts dkgh feGsy R;krp mnjfuokZg dj.;kckcr

lnSo lek/kkuh vlrks- Lor%P;k fuokl LFkkukfo"k;h eerkjghr vlrks vlk fLFkjcq/nh

HkDrheku euq"; eyk fiz; vlrks- ’yksd 18&19 ok

ts ;k vfouk’kh HkDrhekxkZps vuqlj.k djrkr vkf.k eyk ijey{; ekuwu

J/nsus iq.kZr;k layXu gksrkr rs eyk vR;afrd fiz; vkgsr-

’yksd 20

ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;ke/;s frlÚ;k o pkSF;k ’yksdke/;s fuxqZ.k o fujkdkj czEgkph lkr y{k.ks

lakfxryh vkgsr-

1½ v{kj & T;kr dksBY;kgh izdkjpk {k; fdaok fouk’kkph dYiuk gksÅ ’kdr ukgh

rs v{kj

2½ vfunsZ’; & vO;Dr vlY;kus o ’kCnkpk fo"k; ulY;kus T;kps o.kZu djrk ;sr

ukgh rs-

3½ vO;Dr& T;kyk dksBysgh izek.k nsÅu O;Dr fdaok izR;{k djrk ;sr ukgh rs-

4½ loZ= e; & loZO;kih

5½ vfpaR; & T;kyk eu] bafnz; fdaok cq/nhP;k lgk¸;kus tk.krk ;sr ukgh fdaok

R;kps fparu gksÅ ’kdr ukgh-

6½ dqVLFk & dksByhgh fØ;k u djrk ts fLFkr vkgs R;kyk dqVLFk Eg.krkr- dqV

’kCnkpk vFkZ vlkgh gksrks dh] ts ckgs#u xq.k;qDr Hkklrs i.k vkrwu nks"k;qDr vlrs-

7½ vpy & /k`o & T;kP;k enrhus loZ fØ;k gksr vlrkr i.k rks R;k fØ;siklwu

vfyIr jkgwu fLFkr vlrks rks vpy fdaok fuR; vFkkZr /k`o vlrks-

rsjk o pkSnkO;k’yksdkr fiz; HkDrkph y{k.ks lkafxryh vkgsr-

1½ v}s"Vk & brjkae/;s nks"k fnlY;kus }s"kHkko mRiUu gksrks- iszeh HkDrkr brjkaps nks"k

c?k.;kph o`Rrhp ulrs- tj dkgh nks"k fnlysp rks R;kaph iq.kZi.ks mis{kk djrks-

2½ eS= & lk/kkj.k euq"; fe=kP;k lq[kke/;s lq[kh o nq%[kke/;s nq%[kh gksrks i.k tj

gk eS=Hkko izk.khek=ke/;s tkx`r >kyk rj brjkaP;k okx.;kpk R;kyk =kl gksr ukgh-

3½ d#.kk & dks.kkps d"V ikgwu R;kps d"V fuokj.k dj.;kpk Hkko Eg.kts d#.kk-

4½ fueZe & ;kpk vFkZ Øqjrk uOgs rj eerk jghr gks.ks] eerk o izse ;kr Qjd

vkgs- tsOgk vki.k brjkadMwu lq[kkph vis{kk djrks rh eerk vkf.k tsOgk brjkauk lq[k

ns.;kpk iz;Ru djrks rs izse gks;-

5½ fujvgadkj & Lor%ps ln~xq.k fdaok lkeF;Z fdaok ;ksX;rsP;k tkf.kosus eukr

Lor%cn~ny Js"Brspk Hkko fuekZ.k gksrks R;kyk vgadkj Eg.krkr- rks Hkko ul.ks Eg.kts

fujvgadkj gks;-

6½ lq[k nq%[kkr leHkko vl.ks & ngkO;k v/;k;kr lkafxrY;kizek.ks euq";kyk

lq[knq%[kkph izkIrh HkxoarkdMwu R;kP;k izkjC/kkizek.ks izkIr gksr vlrs- lq[k&nq%[k &

lq[k vlk Øe vfojr pkyw vlrks- rs letwu nq%[kkr eukr n`<rk o lq[kkr d`rKrk

/kkj.k dsY;kus lq[knq%[kkr leHkko ;srks-

7½ {keh & brjkaP;k vijk/kklkBh Lor%e/;s lkeF;Z vlwugh cnyk ?ks.;kpk Hkko

ul.ks-

8½ larq"V & izkjC/kkus ts dkgh izkIr >kys vkgs R;kpk vkuankus fLodkj dj.ks-

9½ ;rkRek& Lor%ps eu] ’kjhj o bafnz;kaP;k mPNq[kay o`Rrhyk vkGk ?kky.ks iq.kZi.ks

fu;a=.k dj.ks Eg.kts ;rkRek gks;-

10½ n`<fu’p; & cq/nhpk okij d#u Lor%P;k thoukps y{; fu/kkZjhr dj.ks-

fopyhr u gks.ks g;kyk n`<fu’p; Eg.krkr-

11½ eu&cq/nhps leiZ.k & cq/nhP;k fu’p;kyk o eukrhy fopkjkaP;k izokgkyk

laklkfjd Hkksxfo"k;kdMs tk.;kiklwu ijko`Rr dj.ks Eg.ktsp eu&cq/nh ijes’ojkyk

lefiZr dj.ks-

iq<s 16 o 17 O;k ’yksdkr HkDrkP;k eukrhy Hkkokaps o.kZu d#u R;kaph

y{k.ks lkaxr vkgsr-

1½ vuis{k & HkDr eukrhy lalkjhd vis{kkae/kwu fuo`Rr >kysyk vlrks- vko’;d

deZ rks djhr vlrks i.k Qykph vis{kk ulrs-

2½ ’kq/n vl.ks & eukrhy jkx] }s"k laiq"Vkr vkY;keqGs R;kps eu ’kq/n vlrs-

3½ n{k vl.ks & vklDrhjghr >kY;keqGs vuko’;d xks"Vhauk R;kP;k eukr tkxk

ulrs- izR;sd deZ gs Hkxor~ HkDrhps lk/ku cuY;keqGs rks eu ykowu djrks g;kykp

n{k vl.ks vls Eg.krkr-

4½ mnkflu vl.ks & HkDr ts deZ vko’;d vkgs rsp deZ djrks R;kr dks.kkcjkscj

i{kikr fdaok fojks/k ulrks- g;kykp mnkflu vl.ks vls Eg.krkr-

5½ O;Fkkjghr gks.ks & ’kkfjjhd d"V] fiz;tukapk fo;ksx fdaok /kulaiRrhph gkuh g;k

xks"Vh HkDrkyk nq%[kh djhr ukghr- dks.kR;kgh {k.kh ;ksX; okVrs rsp djrks R;kP;k

eukr nq%[kkph vuqHkwrh gksr ukgh-

6½ lokZjaHk R;kxh& txkrhy xkSjo] eku] /ku oxSjsps egRo R;kyk ulrs- v’kk

egRokdka{kk u mjY;kus dks.kR;kgh laklkjhd ykHk izkIrhP;k mn~ns’kkus rks dekZph lqjokr

djhr ukgh- ;kykp lokZjaHk R;kx vls Eg.krkr-

7½ g"kZ] }s"k]’kksd o vkdka{kk jghr vl.ks gs Hkko eukr n`<>kY;kus HkDrkyk b"V

oLrwP;k izkIrhpk fdaok vfu"V oLrwP;k fo;ksxkpk g"kZ ulrks- nks"kn`"Vh ulY;kus R;kps

dks.kk’kh oSj ulrs & izkIr >kY;kpk vkuangh ulrks] vizkIr >kY;kps nq%[kgh ulrs-

8½ ’kqHkk’kqHk ifjR;kxh & eukr dks.krsp ikideZ ulY;kus rks ijes’ojkps fufeRr

Eg.kwu deZ djrks- QysPNk ulY;kus dks.krsp ikideZ R;kP;k gkrwu gksr ukgh o

izR;sd deZ HkxoarklkBh djhr vlY;keqGs R;krwu ’kqHkQykaP;k izkIrhph vis{kk ulrs-

@@&@@

v/;k; 13 ok

{ks= & {ks=K foHkkx ;ksx

xhrsP;k 1 rs 6 v/;k;kr brj fo"k;kacjkscj eq[;r% deZ;ksxkps foospu dsys

vkgs- iq<P;k 6 v/;k;kr Eg.kts 7 rs 11 v/;k;kr Hkxoarkauh Lor%ps Lo#i o rs

dls izdV gksrs ;kfo"k;h foospu dsys vkgs o Lor%ps fo’o#i R;kapk HkDr vtqZu

;kal nk[kfoys vkgs o 12 O;k v/;k;kr HkDrh;ksxkps iq.kZ foospu dsys vkgs Eg.kwu

7 rs 12 v/;k;kauk HkDrh;ksx "kVd Eg.krkr-

vkrk 13 rs 18 v/;k;ki;Zar Hkxoar R;kaph izdkf’kdk ’kDrh o izd`rh o

R;kps izdV #i ;kaP;k ikjaikjhd laca/kkps Kku ns.kkÚ;k loZ rRoakps o fofo/k Hkkokaps

o.kZu djrkr Eg.kwu ;k v/;k;kauk Kku;ksx Eg.krkr- ‘

vtqZu Eg.kkyk] gs d`".kk! eyk izd`rh iq#"k {ks= & {ks=K vkf.k Kku o Ks;

;kcn~ny tk.kwu ?;ko;kph bPNk vkgs- ’yksd 1 yk

Hkxoar Eg.kkys] gs vtqZuk! g;k ’kjhjkyk {ks= Eg.krkr o R;kyk tk.krks R;kyk

{ks=K Eg.krkr- g;k rRokauk let.kkjs vlrkr R;kauk Kkuh tu Eg.krkr-

’yksd 2 jk

¼ojhy ’yksdkr vls dkgh ’kCn vkgsr dh R;kapk vFkZ u letrk iq<s tk.;kr

dkgh vFkZ ukgh-

{ks= & ;k ’kCnkps nksu vFkZ vkgsr ,d Eg.kts ’k sr o nqljk Eg.kts nsg-’ksrkr tls ch

isjys rlsp ihd ;srs rlsp ’kjhjkr deZlaLdkjkP;k #ikus ts ch isjys tkrs r’khp deZ

QyizkIrh gksrs-

{ks=K & ’kjhj#ih {ks=kyk Lor%P;k Kkukus izR;{k djrks rks ftokRek Eg.kts {ks=K-

’ksrhpk tk.kdkj d`"kd tksi;Zar ch isjr ukgh rksi;Zar ’ksr Lor% dksBysgh ihd

mRiUu d# ’kdr ukgh rlsp psrukRek g;k ’kjhj#ih {ks=kpk Lokeh vkgs Eg.kwu R;kyk

{ks=K Eg.krkr-

Hkxoar Eg.krkr Kkuhtu v’kkizdkjs ’kjhj o R;kpk Lokeh vkRek osxGs

vlY;kps tk.krkr i.k vKkuh euq"; ’kjhjkrp vkRecq/nh vlY;kus R;kykp Lor%ps

Lo#i letrkr- okLrfod thokRek o ’kjhj ;kaph osxosxGh lRrk vkgs- vKkuh

euq"; ’kjhjkpk tUe >kyk R;kyk Lor%pk tUe >kyk vls letrkr vkf.k ’kjhjkps

ej.k Eg.kts Lor%ps ej.k letrkr- ’kjhj gs {ks= o thokRek gkp {ks=K o {ks= {ks=K

;kaps rRo tk.k.ks gsp [kjs Kku-½

gs Hkkjrk! Ekh loZ ’kjhjkae/khy lq/nk {ks=K vlY;kps rw tk.k vkf.k gs ’kjhj o

R;kP;k {ks=Kkuk tk.k.ks Eg.ktsp Kku gks; gsp ek>s er vkgs- ’yksd 3 jk

vkrk d`Ik;k ekÖ;kdMwu {ks= o R;kps Lo#i] R;kaP;ke/;s dks.krs cny gksrkr-

R;kph fufeZrh dsOgk gskrs- R;kapk Kkrk dks.k vkgs vkf.k {ks=Kkpk dk; izHkko vkgs

R;kps laf{kIr o.kZu ,sd- ’yksd 4 Fkk

{ks=kps o {ks=Kkps gs Kku fofo/k _"khauh] fofo/k oSnhd xzaFkkae/;s of.kZr dsys

vkgs- fo’ks"k d#u gs Kku loZ dkj.k ifj.kkeklghr osnkar lq=ke/;s loZ rF;klghr

izLrqr dj.;kr vkys vkgs- ’yksd 5

ok

iapegkHkwrs] feF;k vgadkj] cq/nh] vO;Dr ngk bafnz;s vkf.k eu] ikp bafnz;

fo"k;] bPNk] Øks/k] lq[k] nq%[k] leqg] psruk vkf.k /kS;Z ;k lokZauk R;kP;k

fodkjklghr la{ksikus {ks= EgVys vkgs- ’yksd 6 o 7 ok

uezrk] fujgadkj] vfgalk] lgu’khyrk] ljGi.kk] vk/;kfRed xq#yk’kj.k tk.ks]

ikfo«;] LFkS;Z] vkRela;eu] bafnz; fo"k;kpk R;kx] feF;k vgadkjjghr] tUe] e`R;w]

tjk] O;k/kh bR;knhe/;khy nq%[k nks"k tk.ks] vuklDrh] ?kjnkj] iRuh] eqysckGs

bR;knhiklwu vuklDrh] b"V vkf.k vfu"B xks"Vhe/;sgh lefpRr jkg.ks] ek>h fujarj

vkf.k vuU; HkDrh] ,dkUroklkr jkg.;kph mRdV bPNk dj.ks] lkekU; yksdkaiklwu

vyx gks.ks] ijelR;kpk rRoKkukRed ’kks/k] gs loZ Kku vkgs vls eh ?kksf"kr djrks-

;kP;k O;frfjDr ts dkgh vkgs rs lkjs vKkup gks;-

’yksd 8&9&10&11&12

ok

Ks; Eg.kts dk; ;kps vkrk o.kZu d#u lkaxrks- ts tk.kY;kus rw ve`rkps

vLoknu d#’kd’khy- vuknh vkf.k ekÖ;k vk/khu vl.kkjs czEg gs HkkSfrd txrkP;k

dk;Z&dkj.kkP;k iyhdMs vkgs- ’yksd 13

ok

loZ= R;kps gkr] ik;] us=] ’kh"ksZ] eq[ks vkf.k dku vkgsr- ;kizdkjs ijekRek

loZ O;kiwu vkgs- ’yksd 14

ok

ijekRek gk loZ bafnz;kaps ewG vkgs- mxeLFkku vkgs i.k rjhgh rks bafnz;jghr

vkgs- rks loZ thokapk ikyu drkZ vlyk rjh vuklDr vkgs- rks izkd`frd xq.kkaP;k

ifydMs vkgs vkf.k R;kpcjkscj rks loZ izkd`frd xq.kkapk Lokehgh vkgs-

’yksd 15 ok

ijelR; gs loZ pjkpj varjkr vkf.k ckgsj vkgs- rs lq{e vlY;keqGs HkkSfrd

bafnz;kP;k ikg.;kP;k fdaok tk.k.;kP;k xzg.k ’kDrhiyhdMs vkgs- rs tjh vR;ar nwj

vlys rjh rs lokZaP;k toGgh vkgs- ’yksd 16 ok

ijekRek gk loZ thokae/;s foHkDr >kY;kizek.ks okVyk rjh rks d/khp foHkDr

>kysyk ulrks- rks ,deso vkgs rks loZ thokapk ikyudrkZgh vlyk rjh rksp lokZapk

lagkjdrkZ vlY;kps tk.kys ikfgts- ’yksd 17 ok

loZ izdk’keku oLrwe/khy izdk’kkps mxe rks vkgs- rks HkkSfrd va/kdkjkP;k

vrhr vkgs vkf.k vO;Dr vkgs- rks Kku vkgs] rksp Ks; vkgs vkf.k rksp Kkukps

/;s; vkgs- rks lokZaP;k g`n;kr fLFkr vkgs-

’yksd 18

ok

;kizek.ks {ks= ¼nsg½ Kku vkf.k Ks; ;kaps laf{kIr o.kZu eh rqyk lkafxrys- dsoG

ek>k HkDrp gs iq.kZr;k tk.kw ’kdrks vkf.k ekÖ;k LoHkkokyk izkIr gksÅ ’kdrks-

’yksd 19 ok

HkkSfrd izd`rh vkf.k tho gs nksUgh vuknh vlY;kps tk.k- R;kps fodkj vkf.k

xq.k HkkSfrd izd`rh iklwu mRiUu gksrkr- ’yksd 20 ok

izd`rh gh loZ HkkSfrd dk;Zdkj.kkuk dkj.khHkwr vlY;kps EgVys vkgs] rj tho

;k lalkjkrhy fofo/k lq[knq%[kkP;k miHkksxkl dkj.khHkwr vlY;kps EgVys vkgs-

’yksd 21 ok

;kizek.ks thokRek izd`rhP;k f=xq.kkapk Hkksx djhr HkkSfrd izd`rhe/;s thou

O;frr djrks HkkSfrd izd`rh’kh lax dsY;keqGs vls ?kMrs- R;kizek.ks R;kyk fofo/k

;ksuhe/;s cjs&okbZV izkIr gks.ks- ’yksd 22

ok

[kja rj ;k nsgkr fLFkr vlwugh iq#"k fdaok vkRek ij vkgs vFkkZr f=xq.kkRed

ek;siklwu loZFkk vrhr vkgs- ijarw lk{kh vlY;kus minz"Vk] ;FkkFkZ laerh ns.kkjk

vlY;kus vuqerk] lokZauk /kkj.k dj.kkjk Eg.kwu HkrkZ] tho#ikus HkksDrk] czEgkfndkapk

Lokeh vlY;kus egs’oj vkf.k ’kq/n vlY;kus R;kyk ijekRek EgVys vkgs-

’yksd 23

ok

tks HkkSfrd izd`rh] tho vkf.k f=xq.kkaps fodkj ;klaca/khps rRo tk.krks] R;kyk

fuf’prp eks{kizkIrh gksrs- R;kph orZeku fLFkrh d’khgh vlyh rjh R;kpk ;kfBdk.kh

iqutZUe gksr ukgh-

’yksd 24

ok

dkght.k ijekRE;kph vuqHkwrh vkiY;k varjkr /;kuk}kjs brj dkght.k

KkukP;k vuq’khyuk}kjs vU; dkght.k fu"dke dekZ}kjs djrkr- ’yksd 25 ok

vls brjgh vkgsr ts v/;kfRed Kkuke/;s tjh fu".kkr ulys rjh brjkadMwu

ijeiq#"kklaca/kh ,sdwu R;kph mikluk dj.;kl izkjaHk djrkr- izekf.kr O;DrhdMwu

,sd.;kP;k R;kaP;k izo`RrheqGs rs lq/nk tUe e`R;qpk ekxZ ikj djrkr-

’yksd 26

ok

gs Hkkjro"kZ ! pj vkf.k vpj vls rw ts dkgh vfLrRokr ikgr vkgsl rs {ks=

o {ks=K ;kaP;k dsoG la;ksxkiklwu fuekZ.k gksrs gs rw tk.k- ’yksd 27 ok

tks euq"; loZ nsgke/;s thokRE;kyk lkFk ns.kkÚ;k ijekRE;kyk ikgrks vkf.k tks

tk.krks dh u’oj nsgke/khy vkRE;kpk vkf.k ijekRE;kpk d/khgh fouk’k gk sr ukgh rks

;FkkFkZ #ikus ikgrks-

’yksd 28

ok

tks euq"; loZ thokae/;s ijekRE;kyk leku #ikus mifLFkr vlY;kps ikgrks rks

eukeqGs Lor%ph v/kksxrh gksÅ nsr ukgh ;kizek.ks rks ijexrhyk izkIr gksrks-

’yksd 29 ok

tks euq"; ikgw’kdrks dh HkkSfrd izd`rh}kjs fufeZr ’kjhjp loZ deZ djrs vkf.k

vkRek vdrkZ vkgs rksp ;FkkFkZ #ikus ikgrks-

’yksd 30

ok

tks foosdh euq"; fujfujkG;k HkkSfrd ’kjhjkeqGs gks.kkjs i`Fkd Lo#i igk.;kps

Fkkacforks vkf.k thokapk loZ= dlk foLrkj >kyk vkgs rs ikgrks rsOgk R;kyk czEgkph

izkIrh gksrs-

’yksd 31

ok

ts vuknh rRokP;k n`"Vhus ;qDr vkgsr rs ikgw ’kdrkr dh vO;;h vkRek gk

fnO; ’kk’or o f=xq.kkrhr vkgs- gs vtqZuk ! HkkSfrd’kjhjkP;k laidkZr vlwu ns[khy

vkRek dkgh djr ukgh fdaok dks.kR;k xks"VhaeqGs yhIr gksr ukgh- ’yksd 32 ok

vkdk’k loZO;kih vlwugh rs vkiY;k lq{erseqGs dks.kR;kgh oLrqus fyIr gksr

ukgh R;kpizek.ks czEg l`"Vhe/;s fLFkr >kysyk vkRek ’kjhjk’kh yhIr gksr ukgh-

’yksd

33 ok

gs Hkkjrk ! T;kizek.ks ,deso lw;Z laiw.kZ fo’okyk izdkf’kr djrks R;kizek.ks

’kjhjkr vl.kkjk ,deso tho psrus}kjs laiw.kZ ’kjhjkyk izdkf’kr djrks-

’yksd 34

ok

ts Kkup{kqus {ks= vkf.k {ks=K ;krhy Hksn ikgrkr vkf.k HkkSfrd izd`rhiklwu

;qDr gks.;kpk ekxZgh tk.kw’kdrkr R;kauk ijey{;kph izkIrh gksrs-

’yksd 35

ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kr ifgY;kp ’yksdkr {ks= o {ks=K gs nksu ’kCn vkys vkgsr R;kph

t#jhiqjrh ekfgrh 1 Y;k’yksdkP;k [kkyhp fnysyh vkgs- vkrk laiw.kZ ekfgrh ?ksÅ ;k-

{ks= Eg.kts ’kjhj vkf.k {ks=K Eg.kts vkRek] thokRek

1½ {ks= &

{ks= Eg.kts vkiys ’kjhj 23 rRokauh cuysys vkgs-

1½ ikp egkHkwrs & vkdk’k] ok;w] rst] ty vkf.k i`Foh

2½ ikp egkHkwrkaph lq{e #is & ’kCn] Li’kZ] #i] jl o xa/k

3½ ikp Kkusafnz; & dku] MksGs] ukd] thHk o Ropk

4½ ikp desZafnz; & gkr] ik;] thHk] miLFk o xqn

gh 20 vk.k[kh eu] vgadkj o cq/nh gh rhu feGwu 23 rRokus vkiys ’kjhj

cuysys vkgs- Hkxoarkauh ;kf’kok; vtwu lkr Hkkokapk lekos’k dsyk vkgs-

1½ bPNk 2½ }s"k 3½ lq[k 4½ nq%[k 5½ LFkqy nsgkpk fiaM 6½ psruk o 7½ /k`rh-

/k`rh & Eg.kts osxosxGs Hkko /kkj.k dj.;kph ’kDrh-

;k 23 rRokauk tk.k.ks Eg.ktsp xq.kfoHkkx tk.k.ks gks;- ;k rRoka}kjsp fu’p;

dj.ks] fopkj dj.ks] cks/k ?ks.ks] [kk.ks] fi.ks] >ksi.ks] tkxs gks.ks] xzg.k dj.ks] R;kx

dj.ks] ;s.ks&tk.ks oxSjs fØ;k gksrkr- ;k lokZauk ,d= #ikr deZ foHkkx Eg.krkr- gs

xq.kfoHkkx o deZfoHkkx ;kaP;koj izd`rhps fu;a=.k vlrs- tls dBiqrG;kaP;k fØ;soj

[ksG dj.kkÚ;k gkrkrhy nksjkps fu;a=.k vlrs-

2½ {ks=K &

nqlÚ;k ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr dh] eh ijekRekp thokP;k #ikus loZ

{ks=kpk tk.kdkj vkgs- vkRek vkf.k ijekRek gs nksu osxGs ’kCn vlys rjh rkfRod

#ikus R;kpk ,dp vFkZ vkgs- ’kjhjk’kh tksMyk xsY;kus thokRek Lor%yk ijekRekiklwu

osxGk letrks- ijarw rRor% ’kjhjkcjkscjpk laca/k dsoG ekuyk tkrks- [kjrj ’kjhjkP;k

loZ mik/kh Hksnkiklwu vkRek osxGk vkgs- tUe&e`R;w] g"kZ&’kksd] jkx&yksHk ;k

fodkjka’kh vkRE;kpk vktZokr laca/k ulrks-

{ks= o {ks=K ;kcn~nyps Kku &

{ks= o {ks=K ;kapk ;FkkFkZ cks/k gks.ks Eg.ktsp Kku gks;- gs Kku bafnz;ka}kjs

gks.kkÚ;k ckg;oLrwP;k cks/kkis{kk osxGs vkgs- dkj.k bafnz;k}kjs ckg; oLrqps Kku

feGfo.kkjk R;k Kkukiklwu osxGk vlrks i.k ;sFks vfHkizsr vlysys Kku Eg.ktsp

vkRerRo gs Lor% vuqHkokos ykxrs o R;k Kkukpk LoHkko vlk vkgs dh] gs Kku

izkIr dj.kkjk R;k Kkuk’kh ,d#i gksrks] gs vkRerRo brds foy{k.k vkgs dh] R;kps

Kku izkIr >kY;koj euq"; R;kiklwu osxGk jkgw ’kdr ukgh- tls vkxhP;k lalxkZus

ykdMkpk rqdMk Lo;a vkx gksrks rlsp gs czEgKku izkIr >kY;koj tho Lo;a czEg

gksrks-

tls leqnzkP;k ykVse/;s varckZg; leqnzkps ik.kh vlrs rlsp Hkwrek=

ijes’ojkus ifjiw.kZ vkgsr- R;k ykVklq/nk ik.;kpsp #i vlrkr- ijarq ijekRek

lq{ekis{kk lq{e vlY;kus rks tk.krk ;sr ukgh- xqykckP;k Qqykps egRo R;kP;k

fo’kh"V lqxa/kkeqGs vlrs rks lqxa/k izR;sd ikdGhP;k d.kkd.kke/;s Hkjysyk vlrks i.k

r;kps o.kZu dj.ks v’kD; vkgs- R;kpk QDr vuqHko ?ksrk ;srks- R;kpizek.ks ijekRek

vfr’k; lq{e #ikr loZ= O;kIr vkgs ijarw R;kyk tk.k.ks fdaok R;kps o.kZu dj.ks

’kD; ukgh ek= R;kpk vuqHko izR;sd euq"; Lor%P;k varjaxkr d# ’kdrks-

ijekRek tjh ;k txkr tk.k.;kbrds ,dek= Ks;rRo vkgs rjh vKkuh ek.kwl

R;kP;k vKkukiksVh vuar tUeki;Zar R;kyk izkIr d#’kdr ukgh- i.k Kkuh o J/nkGw

euq";klkBh rks brdk toG vkgs- ijekRekp R;kpk vkRek vkgs-

@@&@@

v/;k; 14 ok

xq.k=; foHkkx ;ksx

xhrsr vusd fBdk.kh lkafxrys vkgs dh] izd`rh f=xq.kkRed vkgs- gs rhu xq.k

Eg.kts lRo] jt vkf.k re- ;kauhp gh oSfo/;iw.kZ l`"Vh fuekZ.k gksrs- 13 O;k

v/;k;krhy 21 O;k ’yksdkr EgVys vkgs dh] iq#"kkcjkscj izd`rhP;k ;k rhu xq.kkaP;k

lalxkZus pkaxY;k&okbZV ;ksuhe/;s euq";kpk tUe gksrks- g;k v/;k;kr Hkxoar ;k frUgh

xq.kkaps foLr`r o.kZu djhr vkgsr- g;k frUgh xq.kkaph oSf’k"V;s dk; vkgsr R;kps

vkikilkr O;ogkj dls gksrkr o R;kpk euq";koj o l`"Vhoj dk; izHkko iMrks-

xq.kkaps o.kZu vlY;keqGs ;k v/;k;kyk xq.k=; ;ksx foHkkx vls uko fnys vkgs-

Jh Hkxoku Eg.kkys] vk.k[kh iqUgk eh rqyk loZ Kkukrhy ije mRre Kku

lkaxrks] ts tk.kY;kus loZ equhauk ijefl/nh izkIr >kyh vkgs- ’yksd 1 yk

gs vtqZuk ! ;k Kkukyk /kkj.k d#u ekÖ;k Lo#ikyk izkIr >kysyk euq";

l`"VhP;k izkjaHkh iqu% mRiUu gksr ukgh o izy;dkGh O;fFkr gksr ukgh- ’yksd 2 jk

bZ’ojkph ek;k vlysyh gh f=xq.ke;h izd`rh laiw.kZ Hkwrizk.;kaph ;ksuh vFkkZr

xHkZ/kkukps LFkku fdaok dkj.k vkgs o eh R;k ;ksuhe/;s loZ HkwrkaP;k mRiRrhps dkj.k#i

cht LFkkfir djrks- g;keqGsp loZ Hkwrkaph mRiRrh gksrs-

gs vtZquk ! ukuk izdkjP;k loZ ;ksuhae/;s tso<;k ewrhZ vFkkZr ’kjhjs mRiUu

gksrkr- R;k lokZaph izd`rh gh xHkZ/kkj.kk dj.kkjh ekrk vkgs o eh cht LFkkiu dj.kkjk

firk vkgs- ’yksd 3 &4 Fkk

HkkSfrd izd`rh lRo] jt vkf.k re ;k rhu xq.kkauh cuysyh vkgs- gs egkckgw

vtqZuk ! tsOgk tho izd`rhP;k laidkZr ;srks rsOgk ;k f=xq.kkauh rks c/n gksrks-

’yksd 5

ok

gs fu"iki vtqZuk ! lRoxq.k brjkis{kk fueZG vlY;keqGs izdk’ke;h vkgs vkf.k

gk euq";kyk loZ ikikrwu eqDr djrks- ts lRoxq.kkae/;s fLFkr vkgsr rs lq[k o

KkukP;k Hkkousus c/n gksrkr- ’yksd 6 ok

gs dkSars;k ! vla[; okluk vkf.k egRodka{kkeqGs jtksxq.k mRiUu gksrks vkf.k

R;keqGs nsg/kkjh tho ldke dekZ’kh cak/kyk tkrks- ’yksd 7 ok

gs Hkkjrk ! vKkukiklwu mRiUu >kysyk reksxq.k gk loZ nsg/kkjh thokapk eksg

vlY;kps tk.k] izekn] vkGl vkf.k funzk gs reksxq.kkps ifj.kke vkgsr o rs c/n

thokyk ca/kudkjd Bjrkr- ’yksd 8 ok

gs Hkkjrk ! lRoxq.k euq";kyk lq[kkus cka/krks] jtk sxq.k ek.klkyk ldke dekZ’kh

cka/krks vkf.k reksxq.k euq";kps Kku >kdwu Bsowu vKkuk’kh cka/krks-

’yksd 9 ok

gs vtqZuk ! jtksxq.k o reksxq.k g;kauk nMiwu lRoxq.k ok<rks- jtksxq.k o

lRoxq.kkyk nMiwu reksxq.k ok<rks rlsp lRoxq.k o reksxq.kkyk nMiwu jtksxq.k ok<rks-

’yksd 10

ok

tsOgk nsgkph loZ }kjs Kkukus izdkf’kr gksrkr rsOgk lRoxq.k ok<hl ykxY;kps

letrs-

’yksd 11 ok

gs vtqZuk ! jtksxq.k o`/nhaxr >kY;kus yksHk o izo`Rrh vFkkZr lalkfjd dk;sZ]

loZ dkekpk LokFkZ c`/nhus vkjaHk] v’kkarh vFkkZr eukph papyrk o fo"k;Hkksxkph

ykylk gs loZ mRiUu gksrs- ’yksd 12

ok

gs vtqZuk ! reksxq.k ok<Y;kus var%dj.k o bafnz;kae/;s vizdk’k] drZO;dekZe/;s

vizo`Rrh fu"Øh;rk] eq[kZi.kk vkf.k eksg gs mRiUu gksrkr-

’yksd 13

ok

tsOgk euq";kpk lRoxq.k o`/nhaxr gksrkuk e`R;w gksrks rsOgk rks eg"khZP;k mPprj

ifo= xzgyksdkauk izkIr gksrks-

’yksd 14 ok

tsOgk jtksxq.k o`f/naxr gksr vlrkuk euq";kpk e`R;w gksrks rsOgk rks ldke

dekZe/;s layXu >kY;keqGs euq";kpk tUe ?ksrks vkf.k tsOgk reksxq.k o`f/naxr vlrkuk

e`R;w gksrks rsOgk rks Ik’kw ;ksuhe/;s tUe ?ksrks-

’yksd 15 ok

iq.;dekZps QG ’kq/n vlrs vkf.k rs lRoxq.kke/;s vlY;kps EgVys vkgs ijarq

jtksxq.kkae/;s dsysY;k dekZps QG Eg.kts nq%[k vkgs vkf.k reksxq.kkae/;s dsysY;k dekZps

QG Eg.kts eq[kZi.kk gks;-

’yksd 16 ok

lRoxq.kkaiklwu okLrfod Kku mRiUu gksrs] jtksxq.kkiklwu yksHk mRiUu gksrks o

reksxq.kkiklwu en] eksg vkf.k vKku mRiUu gksrs- ’yksd 17 ok

lRoxq.kh euq"; Øe’k% m/oZxrhus mPprj yksdke/;s tkrks- jtksxq.kh euq";

i`Fohyksdkr okl djrks] fua| reksxq.kkr fLFkr vlrks rks ujdkr tkrks-

’yksd 18

ok

tsOgk euq"; ;ksX;fjrhus ikgrks dh] loZ dekZP;k izkd`frd xq.kk[ksjht brj

dks.khgh drkZ ukgh vkf.k tks loZ xq.kkaP;k iyhdMs vl.kkÚ;k ijeiq#"kkyk tk.krks rks

ekÖ;k v/;kfRed LoHkkokyk izkIr gksrks- ’yksd 19

ok

tsOgk nsg/kkjh tho HkkSfrd ’kjhjk’kh lacaf/kr ;k f=xq.kkaP;k iyhdMs tk.;kl

leFkZ gksrks rsOgk rks tUe] e`R;w] tjk vkf.k R;kiklwu gks.kkÚ;k nq%[kkrwu eqDr gksÅ

’kdrks vkf.k ;kp thoukr rks ve`rkpk miHkksx ?ksÅ ’kdrks- ’yksd 20

ok

vtqZukus fopkjys] gs izHkks ! f=xq.kkaP;k vrhr vl.kkjk euq"; dks.kR;k y{k.kkus

vksG[kyk tkrks\ R;kps vkpj.k dls vlrs\ vkf.k rsk izkd`frd xq.kkaP;k ifydMs

dlk tkrks\ ’yksd 21 ok

Hkxoar Eg.kkys] gs vtqZuk! tks euq"; lRoxq.kkpk dk;ZLo#i izdk’k]

jtksxq.kkP;k dk;Z#i vklDrh o reksxq.kkP;k dk;Z#i eksg ;kaph mifLFkrh vlrkuk

R;kapk }s"k djhr ukgh- dsOgk rs ukghls >kys rj R;kaph vkdka{kk djhr ukgh- tks

f=xq.kkaP;k izHkkoke/;sgh vfopyhr vkf.k fu’py jkgrks vkf.k f=xq.k lØh; vkgsr gs

tk.kwu mnkflu vkf.k fnO; jkgrks rks vkRefLFkr vkgs vkf.k lq[k&nq%[kkyk leku

ekurks- tks ekrh] nxM vkf.k lksus len`"Vhus ikgrks] tks fiz; vkf.k vfiz;

;kP;kcn~ny leHkko jk[krks] tks /khV vkgs vkf.k tks Lrqrh&fuank] eku&vieku

;kdMs leHkkokus ikgrks] tks fe= o ’k=w ;kaP;k’kh lkj[khp orZ.kwd djrks vkf.k T;kus

loZ HkkSfrd dekZpk ifjR;kx dsyk vkgs R;k ek.klkyk xq.kkrhr EgVys vkgs-

’yksd 22]23]24 o 25 ok

Tkks euq"; loZ ifjfLFkrhr ,dfu"B gksÅu iq.kZr;k HkDrhe/;s layXu gksrks rks

rkRdkG f=xq.kkaP;k ifydMs tkrks vkf.k czEgLrjkizr mUur gksrks-

’yksd 26

ok

gs vtqZuk ! vfouk’kh ijc zEg] ve`r fuR;/keZ o v[kaM ,djl vkuan g;k lokZapk

ehp vk/kkj vkgs] vFkkZr czEg] ve`r] vO;; o ’kk’or /keZ vkf.k ,dkfUrd lq[k gh

loZ ek>hp ukos vkgsr vkf.k Eg.kwu ehp R;kpk vk/kkj vkgs-

’yksd

27 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kr lRo] jt] re g;k rhu xq.kkafo"k;h lkafxrys vkgs- g;k xq.kfo"k;d

Kkukyk Hkxoar vfrmRre ijeKku Eg.krkr- g;k KkukP;k izkIrhus euu’khy O;Drh

lalkjpØkrwu eqDr gksÅu ijefl/nhyk izkIr gksrs-

g;k l`"VhP;k mRiRrhps ewG dkj.k ijes’ojkph ’kDrh Eg.kts ^izd`rh* Eg.ktsp

ek;k vkgs- ghyk iz/kku fdaok egn~czEg vlsgh Eg.krkr-

rhu jaxkP;k /kkX;kauh fo.kysY;k nksjkizek.ks gs rhu xq.k izd`rhr lekfo"V

vlrkr- g;k rhu /kkX;kaO;frjhDr vk.k[kh dkghgh ulrs- g;k rhu xq.kkauhp izd`rh

fuekZ.k gskrs- g;k ewyizo`Rrhps ifgys #ikarj cq/nh gh fu’p;kRed’kDrh nk[kfors] nqljs

#ikarj vgadkj tks fHkUurk o HksnkRed Hkko nk[kforks- ;sFkwu gs rhu xq.k O;Dr

gks.;kph lqjokr gksrs- lkfRod vgadkjkus eu izdV gksrs] jktfld vgadkjkrwu Kkusafnz;

o desZafnz; izdV gksrkr o rkefld vgadkjkus ikp rUek=k o ikp LFkwyHkwr izdV

gksrkr- v’kk izdkjs izd`rhP;k rsohl rRoakP;k eqGk’kh gs rhu xq.k vlrkr- Eg.kwup

g;k xq.kkaP;k Kkukyk ijeKku Eg.krkr- g;k KkukP;k enrhus euq"; ijekRe#ikyk

izkIr gksrks- ijes’oj loZ’kDrheku] loZK] loZ var;kZeh o ve`rrRo vkgs gs

letY;kus ’kjhj lksMrkuk R;kyk dks.krsgh d"V gksr ukghr-

izd`rh#ih ek;k tM vkgs- frP;kr Lor%gwu dkghgh fuekZ.k dj.;kph ’kDrh

ukgh- ijes’oj psruk#ih cht tsOgk tMizo`Rrhr LFkkfir djrkr rsOgk tM&psru

la;ksxkus loZ Hkwrkaph mRiRrh gksrs-

xq.k g;k’kCnkpk vFkZ mRrerk] [;krh] mi;ksx] fdaok y{k.k vlk vkgs i.k

;sFks xq.k Eg.kts ,d cak/k.kkjh ’kDrh vlk vkgs- xq.k g;k ’kCnkpk vk.k[kh ,d vFkZ

vkgs rks Eg.kts nksj- gs rhugh xq.k thokRE;kyk vk/khu vlwu vfo|seqGs t.kw dkgh

R;kyk cka/krkr- okLrfod gk vfouk’kh thokRek izd`rhus cka/kyk tkr ukgh ijarq

ca/kukr vlY;kpk vHkkl gksrks-

26 O;k ’yksdkr Hkxoarkauh czEgizkIrhpk ,d lksik mik; lkafxryk vkgs- rs

Eg.krkr] ok.kh] ’kjhjkph deZ] eu o cq/nh ;kauk ijes’ojkP;k pj.kh ykowu tj lnSo

ijes’ojkP;k Hktukr eXu jkghykr rj frUgh xq.kkaps mYya?ku d#u ek.kwl czEgizkIrh

d# ’kdrks-

@@&@@

v/;k; 15 ok

iq#"kksRre ;ksx

13 O;k v/;k;kr T;k rRokps {ks= vFkkZr tMizo`Rrh Eg.kwu o.kZu dsys vkgs

R;kykp ;k v/;k;kr {kj iq#"k EgVys vkgs- T;kyk vk/kh {ks=K vFkkZr thokRek EgVys

vkgs R;kyk ;sFks v{kj iq#"k EgVys vkgs- ijczEg ijekRek ;k nksUghis{kk foy{k.k o

loZrksijh vkgs Eg.kwu R;kyk iq#"kksRre EgVys vkgs- g;k v/;k;kr R;kpsp o.kZu

vlY;keqGs ;k v/;k;kyk ^iq#"kksRre ;ksx* vls uko fnys vkgs-

Jh Hkxoar Eg.kkys & vlk ,d ’kk’or oVo`{k vkgs T;kps ewG oj vkgs o

’kk[kk [kkyh vkgsr o T;kph ikus oSnhd ea= vkgsr- tks ;k o`{kkyk tk.krks rks osnkauk

tk.krks-

’yksd 1 yk

f=xq.kkauh iks"k.k dsysY;k ;k o`{kkP;k’kk[kk [kkyh vkf.k oj iljysY;k vkgsr-

bafnz;fo"k; g;k R;kP;k Qka|k vkgsr vkf.k euq";;ksuhr deZizek.ks cak/k.kkjh vgadkj]

eerk o okluk#i eqGslq/nk [kkyh o oj v’kh loZ yksdkr O;kiyh vkgsr-

’yksd 2 jk

;k o`{kkps okLrfod #i ;k txrkr vuqHkork ;sr ukgh- ;kpk vknh var]

vk/kkjLraHk dks.khgh tk.kw ’kdr ukgh- ijarw [kksyoj eqGs xsysY;k ;k o`{kkyk euq";kus

fu’p;kus oSjkX;kP;k ’kL=kus NkVys ikfgts- R;kuarj euq";kus vls LFkku ’kks/kkos dh]

T;kfBdk.kh xsY;koj ijrkos ykxr ukgh- T;k ijeiq#"kkdMwu vuknhdkGkiklwu loZ

xks"Vhpk izkjaHk vkf.k foLrkj >kyk vkgs R;k ijeiq#"kkyk R;kfBdk.kh ’kj.k xsys

ikfgts- ’yksd 3 o 4 Fkk

T;kaph [kksVh izfr"Bk o eksg u"V >kys vkgsr] T;kauh vklDrh #i nks"kkauk

ftadys vkgs] T;kaph ijekRE;kP;k #ikr fuR;fLFkrh vkgs] T;kP;k dkeuk iw.kZi.ks u"V

>kY;k vkgsr o ts lq[k nq%[kklkj[;k }a}krwu eqDr >kys vkgsr vls KkuktZu

vfouk’kh ijeinkyk izkIr gksrkr-

’yksd 5 ok

R;k Lo;aizdk’ke; ijeinkyk lw;Z izdkf’kr d# ’kdr ukgh] panz izdkf’kr

d# ’kdr ukgh] vkf.k vXuhgh izdkf’kr d# ’kdr ukgh R;k ijeinkyk izkIr d#u

euq"; iqUgk lalkjkr ;sr ukgh rsp ek>s ije/kke vkgs-

’yksd 6 ok

g;k nsgkrhy thokRek ek>kp lukru va’k vkgs o rksp izd`rhr vFkkZr

f=xq.ke;h ek;sr fLFkr vlysY;k eu o ikap bafnz;ka’kh dBh.k la?k"kZ djhr vkgs-

’yksd 7 ok

ok;w tlk xa/k R;kP;k LFkkuko#u xzg.k djrks R;kyk Lor%cjkscj ?ksÅu tkrks

rlkp nsgkpk Lokeh thokRek T;k ’kjhjkpk R;kx djrks R;krwu euklg bafnz;kauk cjkscj

?ksÅu iqu% nqljs ’kjhj /kkj.k djrks-

’yksd 8 ok

;kp izdkjs tho nqljs LFkwy’kjhj /kkj.k d#u euk’kh dasnzhr >kysyh fof’k"V

izdkjph dku] ukd] us=] ftOgk vkf.k Li’kZ bR;knh bafnz;s izkIr djrks- v’kk fjrhus rks

,dk fof’k"V izdkjP;k bafnz; fo"k; leqgkpk miHkksx ?ksrks-

’yksd 9 ok

tho vkiY;k nsgkpk R;kx dlk djrks] rlsp izkd`frd xq.kkaP;k izHkkokeqGs rks

dks.kR;k izdkjP;k nsgkpk miHkksx ?ksrks gs lq/nk eq[kZ yksd tk.kw ’kdr ukghr ijarw

T;kyk Kkup{kq vkgsr rks gs loZ ikgw ’kdrks-

’yksd 10

ok

iz;Ru dj.kkjs vkRelk{kkRdkjh ;ksxhtu gs loZ Li"Vi.ks ikgw ’kdrkr- ijarw

T;akps eu vfodflr vkgs vkf.k T;kauk vkRelk{kkRdkj >kysyk ukgh rs iz;Ru d#ugh

dk; ?kMr vkgs rs tk.kw ’kdr ukgh-

’yksd 11 ok

vf[ky txrkpk va/kdkj ukghls dj.kkjs lw;kZps rst ekÖ;kiklwu mRlftZr gksrs

o panzkps vkf.k vXuhps rstgh ekÖ;kiklwu mRlftZr gksrs-

’yksd 12 ok

eh izR;sd xzgkr izos’k djrks vkf.k ekÖ;k ’kDrh}kjs rs vkiY;k d{ksr fLFkr

jkgrkr- ehp panz gksÅu loZ ouLirhauk thoujlkpk iqjoBk djrks-

’yksd 13 ok

loZ izk.khek=kaP;k nsgkrhy tBjkXuh eh vkgs vkf.k pkj izdkjP;k vUukps ipu

dj.;kdjhrk eh izk.k;qDr oS’okuj vfXu#i gksrks-

’yksd 14 ok

¼ojhy ’yksdkr vUu ipu dj.kkÚ;k ’kDrhyk oS’okuj vls EgVys vkgs o

R;kus ipu gks.kkÚ;k vUukps pkj izdkj lkafxrys vkgsr-

1½ Hk{; & ts vUu nkrkus pkÅu [kkYys tkrs- & mnk- iksGh] Hkkr oxSjs-

2½ HkksT; & ts vUu fxGwu [kkrkr- & mnk- nq/k] ik.kh oxSjs-

3½ ysg; & ts vUu pkVwu [kkrkr- mnk- & e/k] pV.kh oxSjs-

4½ pks"; & ts vUu pks[kwu [kkrkr- mnk- & vkack] ml oxSjs-

v'kk izdkjs txkr vl.kkjs loZ mtkZ L=ksr ts loZ Hkwr izk.;kP;k thou’kDrhps

/kkj.k iks"k.k djrkr rs ijes’ojkP;k ’kDrhapk va’k vkg s tls ,dp oht fujfujkG;k

midj.kkae/;s d/kh m".krk mRiUu dj.;klkBh d/kh FkaM dj.;klkBh rj d/kh

izdk’kklkBh mi;ksxkr ;srs rlsp ijes’ojkP;k ,dkp psruk’kDrhus mtsZps loZ L=ksr

dk;Zjr gksrkr-½

eh izR;sdkP;k g`n;kr fLFkr vkgs vkf.k ekÖ;kiklwup Le`rh] Kku vkf.k

foLe`rh gksrkr- loZ osnk}kjs ehp tk.k.;k;skX; vkgs- fu%lansg eh osnkUrkpk ladyd

vkgs vkf.k osnkapk Kkrkgh ehp vkgs-

’yksd 15 ok

gs vtqZuk ! g;k l`"Vhr uk’k iko.kkjh o vfouk’kh v’kh nksu izdkjph rRos

fdaok iq#"k vkgsr T;kr laiw.kZ Hkwrizk.;kaph ’kjhjs uk’k iko.kkjh vkf.k thokRek

vfouk’kh EgVyk vkgs-

’yksd 16

ok

g;k nksgksO;frjhDr ,d ijeiq#"k ijekRek vkgsr rs Lor% vO;;h Hkxoar

vkgsr vkf.k rsp f=yksdkae/;s izos’k d#u R;kaps ikyu iks"k.k djhr vkgsr-

’yksd 17

ok

eh u’oj tMoxZ {ks=kiklwu loZFkk vrhr vkgs- ek;sr fLFkr vlysY;k

vfouk’kh vkRE;kis{kkgh mRre vkgs Eg.kwu txrke/;s vkf.k osnkae/;s eh iq#"kksRre

Eg.kwu izfl/n vkgs-

’yksd

18 ok

tks eyk la’k;jghr gksÅu iq#"kksRre Hkxoku Eg.kwu tk.krks rks loZK gks;

Eg.kwu gs Hkkjrk ! rks ekÖ;k HkDrhe/;s iq.kZi.ks layXu gksrks-

’yksd 19

ok

gs fu"iki vtqZuk ! gk oSnhd ’kkL=kpk ijexqg; xkHkk vkgs vkf.k rks vkrk

rqyk lkafxryk vkgs- R;kyk rRor% tk.kwu euq"; Kkuh o d`rkFkZ gksrks- vFkkZr R;kyk

brj dkghgh dj.ks ckdh jkgr ukgh-

’yksd 20 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kP;k 5 O;k ’yksdke/;s ijeinkyk izkIr >kysY;k euq";kps xq.k

lakfxrys vkgsr-

1½ fuekZu & T;kP;krhy Js"Brspk fdaok eksBsi.kkpk Hkko ukghlk >kyk vkgs vlk

euq";- 13 O;k v/;k;kr 7 O;k ’yksdkr g;kykp vekuh vls EgVys vkgs-

2½ fuekZsg & tks euq"; dks.krhgh vis{kk u djrk txkrhy loZ laca/kkpk ;ksX;

vknj djrks o lokZaP;k /keZ;qDr vis{kkaph iwrhZ djhr Lor%ps drZO;ikyu

djrks rks-

3½ ftrlaxnks"kk & tks euq"; txkr dks.kR;kgh oLrw fdaok O;Drh iklwu lq[kkph

vis{kk Bsor ukgh fdacgwuk R;kauk Lor%ph drZO;deZ fuf’pr dj.;kps lk/ku

ekurks o fu"dke dekZauk Lor%pk vk/kkj cuforks R;kyk ftrlaxnks"kk vls

EgVys vkgs-

4½ v/;kRe fuR; & T;kps fopkj LFkqy lalkfjd vkHkklkP;k iyhdMs tkÅu

lq{efo"k; o v/;kRe fo"k;k’kh layXu vlrkr o tks ijekRE;kP;k Lo#ikpsp

lnSo /;ku djrks rks v/;kRefuR; gks;-

5½ fofuo`Rr dkek & tks lalkfjd dkeukaiklwu eqDr >kyk vkgs o tks dks.kr;kgh

lalkfjd HkksxizkIrhyk Lor%lkBh Js;Ldj ekur ukgh vlk euq";-

6½ }a}SfoZeqDr & eukP;k vuqdwyrsP;k Hkkousyk lq[k Eg.krkr- izfrdqy Hkkousyk

nq%[k Eg.krkr v’kk }a}ke/kwu eqDrh Eg.ktsp }a}SfoZeqDr gks.ks-

7 O;k’yksdkr EgVys vkgs thokRek tsOgk izd`rhr fZLFkr vlrks rsOgk rks eu

o brj ikap bafnz;kacjskcj Lor%yk la;qDrdjrks- eukpk vFkZ ;sFks var%dj.k gks; T;kr

cq/nh o vgadkj lkekfo"V vkgsr- Kkusafnz;kauk vkdf"kZr dj.;kps lkeF;Z thokRE;kyk

izk.k’kDrhiklwu feGrs Eg.kwu izk.k] viku] mnku] leku o O;kr g;k iapizk.kakuklq/nk

Kkuasfnz;ke/;s lekfo"V letrkr- izk.k Eg.kts ’okl&iz’okl gh fØ;k ukgh- izk.k gh

,d fnO;’kDrh vkgs- ts ’okl&iz’oklk}kjs ’kjhjkr izfo"V gksrs o R;k’kDrhP;k

lkeF;kZus bafnz;s dk;Zjr gksrkr-

1½ izk.k & ’kjhjkyk ftoar Bso.kkjh ’kDrh- 2½ viku &’kjhjkrhy ok;w [kkyh

<dy.kkjh ’kDrh- 3½ mnku & ’kjhjkr ok;w oj us.kkjh ’kDrh- 4½ leku & vUu

ipu dj.kkjh ’kDrh- 5½ O;ku & ’kjhjkr U;kl vlysyh ’kDrh-

ijes’oj ;k v/;k;krhy mins’kkyk xqg;re Eg.krkr- dkj.k g;k KkukP;k

izkIrhuarj g;k txkrhy loZ LFkwy o lq{e vkHkklkr ,d ijes’ojh ’kDrhp yiysyh

fnlrs- lw;ksZn;kuarj tlk jk=hpk va/k%dkj ukghlk gksrks- rlkp g;k KkuizkIrhuarj

euq";kP;k fpRrkrhy eksgkpk va/kdkj ukghlk gksrks- g;k vkReKkukus euq";kph loZ

deZ ijes’ojkr foyhu gksrkr- euq"; thoukr gsp dk;Z djko;kps vkgs vkf.k rs

laiUu >kys rj euq"; d`rd`R; gksrks- ‘

@@&@@

v/;k; 16 ok

nSoklqjlain foHkkx ;ksx

xhrsr okjaokj lqfpr dsys vkgs dh] euq"; thoukps eq[; y{; Hkxor~izkIrh

vkgs- Hkxor~ izkIrhps nksu eq[; ekxZ vkgsr- deZ;ksx o lka[;;ksx ;k nskUghps o R;kauk

vk/kkj vlysY;k HkDrh;ksxkps o.kZu dsysys vkgs- deZ djrkuk usgeh lRdeZ dj.;kph

izsj.kk fnyh tkrs o rs deZlq/nk fu"dkersus djkos vls lkafxrys vkgs- lka[;;ksxkr

drsZi.kkpk Hkko ulrks i.k R;kaP;kdMwu LoHkkor% lRdesZp dsyh tkrkr- lRdeZ gh

euq";kP;k pkaxY;k fopkjkaoj voyacwu vlrs- ;k v/;k;kr Hkxoar v’kk fopkjkaps

foLr`r o.kZu djhr vkgsr ts ln~fopkj EgVys tkrkr o T;koj lRdekZph HkO; bekjr

mHkh jkgrs vkf.k R;kpcjkscj R;kP;k fo#/n fopkjkaps i.k o.kZu djrkr th euq";kyk

nqxZrhyk dkj.khHkwr Bjrkr- g;kaukp nSoh laink o vklqjhlaink EgVys vkgs Eg.kwu ;k

v/;k;kps uko ^nsoklwjlain foHkkx ;ksx* vls vkgs-

Hkxoar Eg.kkys] fuHkZ;i.kk] lRocq/nh] v/;kfRed Kkukps vuq’khyu] nku]

vkRela;eu] ;KdeZ] osnk/;k;u] riL;k] lk/ksi.kk] vfgalk] lR;] Øks/kkrwu eqDrrk]

R;kx] ’kakrh] nks"k dk<.;kP;k o`Rrhpk frVdkjk] lokZizrh n;kHkko] yksHkfoghurk]

e`nwi.kk] fou;’khyrk] mRlkg] n`<fu’p;] {kek] ’kqph vkf.k }s"k o lUekukP;k

vfHkyk"ksrwu eqDrh gs loZ nSoh xq.k vkgsr vkf.k gs Hkkjrk ! nSoh LoHkkokP;k

euq";ke/;s gs xq.k vk<Grkr- ’yksd 1] 2] 3 jk

gs ikFkkZ ! naHk] meZVi.kk] vfHkeku] Øks/k] dBksjok.kh o vKku gh loZ vklqjh

laink izkIr vlysY;k euq";kph y{k.ks gks;-

’yksd 4 Fkk

nSoh xq.k eks{knk;d vlrkr rj vklqjhxq.k ca/kudkjd vlrkr- gs iakMok ! rw

fpark d# udksl dkj.k rw nSohxq.kklghr tUeysyk vkgsl-

’yksd 5 ok

gs ikFkkZ] ;k txrke/;s nSoh o vklqjh vls nksu izdkjps tho vkgsr- ;kiqohZp

rqyk nSoh xq.kkaps foLrkjiqoZd o.kZu lkafxrys vkgs- vkrk ekÖ;kdMwu vklqjh xq.kkaps

fooj.k ,sd-

’yksd 6 ok

gs vtqZuk ! vklqjh LoHkkokpk euq"; drZO;dekZr izo`Rr gks.ks o vdrZO;krwu

fuo`Rr gks.ks gs nksUgh tk.kr ukgh- R;kP;kr uk var%ckZg; ’kq/nh vlrs ok Js"B

vkpj.k vlrs uk lR; Hkk"k.k vlrs- ’yksd 7 ok

rs Eg.krkr gs txr vlR; o fujk/kkj vkgs- ijes’oj ukokpk dk s.khgh R;kps

fu;a=.k djhr ukgh- dsoG L=h&iq#"kkaP;k la;ksxkus gs txr mRiUu >kys vkgs-

’yksd 8 ok

v’kk izdkjs g;k feF;k KkukP;k voyacukr Lor%pk uk’k vks<owu ?ksrkr vls

gs vYicq/nh vklqjh yksd txkpk fouk’k dj.;kdjhrk vfgrdkjh o Øwj dekZe/;s

layXu gksrkr- ’yksd 9 ok

v’kh ek.kls naHk] eku o en;qDr gksÅu d/khgh iw.kZ u gks.kkÚ;k dkeuk mjk’kh

ckGxwu vKkukeqGs [kksV;k fl/nkUrkuk xzg.k d#u txk’kh Hkz"Vkpkj;qDr O;ogkj

djrkr- ’yksd 10 ok

bafnz;r`Irh dj.ks ghp ekuo laLd`rhph eq[; vko’;drk vkgs vlk R;kapk

fo’okl vlrks- v’kkizdkjs R;kauk ejsi;Zar fparkauh xzklysys vlrs-‘’ksdMks gtkjks

vk’kk#ih ik’kkauh c/n >kysys vkf.k dkeØks/k ikjk;.k >kysys gs vklqjh yksd

bafnz;r`Irhdjhrk vU;k;h ekxkZus /kulap; djrkr- ’yksd 11 o 12

ok

vklqjh euq"; fopkj djrks dh] vkt ekÖ;kdMs brdh laiRrh vkgs vkf.k

ekÖ;k ;kstusuqlkj eh vf/kd laiRrh izkIr djsu gs brds /ku ekÖ;kdMs vkgs vkf.k

Hkfo";kr rs mRrjksRrj ok<r tkbZy- gk ek>k ’k=w vkgs vkf.k eh R;kyk ekjys vkgs

vkf.k ek>s brj’k=qgh ekjys tkrhy- ehp lokZapk bZ’oj vkgs] ehp HkksDrk vkgs- eh

ifjiw.kZ] cyoku vkf.k lq[kh vkgs- ekÖ;klkj[kk cyoku] lq[kh brj dks.khgh ukgh- eh

;K djsu] eh nku nsbZu vkf.k ;kizdkjs eh ekStetk djhu v’kk vKkukus gs vklqjh

yksd eksghr >kysys vlrkr-

v’kk vusd izdkjkus Hkzfer fpRr vl.kkjs vKkuh euq"; ek sgtkykr vMdrkr

o fo"k;Hkksxkr vR;ar vklDr gksÅu egku vifo= ujdkr tkrkr-

’yksd 13] 14] 15] 16

ok

Lor%ykp Js"B let.kkjs vls gs ?kesaM[kksj yksd /ku o ekukP;k enkus mUeRr

gksÅu dsoG ukeek= ;Kkauh ik[kaMhi.kkus ’kkL=fo/khfoghu iwtu djrkr-

’yksd 17 ok

feF;k vgadkj] cy] xoZ] dke vkf.k Øks/k ;keqGs eksghr >kysys vklqjh yksd

vkiY;k nsgke/;s vkf.k brjkaP;k nsgke/;s fLFkr vl.kkÚ;k Hkxoarkpk }s"k djrkr o

[kÚ;k /kekZph fuank djrkr- ’yksd 18

ok

v’kk }s"k dj.kkÚ;k ikikpkjh o ØwjdehZ ujk/kekauk eh g;k txkr okjaokj

vklqjh ;ksuhe/;s Vkdrks vFkkZr fdVd Ik’kw v’kk uhp;ksuhe/;s mRiUu djrks-

’yksd 19 ok

gs dkSars;k ! vklqjh ;ksuhe/;s okjaokj tUe izkIr djhr vlysys yksd d/khp

ekÖ;ki;Zar ;sow ’kdr ukghr- gGwgGw rs vR;ar v/kexrhyk izkIr gksrkr-

’yksd 20 ok

gs vtqZuk ! dke] Øks/k o yksHk gh rhu ujdkph }kjs vkgsr- rh vkRE;kpk

uk’k dj.kkjh vFkkZr R;kyk v/kksxrhyk us.kkjh vkgsr Eg.kwu g;k fr?kkapk R;kx djkok-

’yksd 21 ok

gs dkSars;k ! tks euq"; ;k rhu }kjkrwu lqVyk vkgs rks vkRelk{kkRdkjh Js;Ldj

v’kh dkes djrks vkf.k Øe’k% ijexrhyk izkIr gksrks-

’yksd 22

ok

tks ’kkL=fo/khapk R;kx djrks vkf.k vkiY;k ygjhizek.ks deZ djrks R;kyk

fl/nh izkIr gksr ukgh- lq[k gh izkIr gksr ukgh vkf.k ijexrhgh izkIr gksr ukgh-

’yksd 23 ok

Eg.kwu euq";kus ’kkL= fo/kh}kjs dr ZO; o vdrZO; ;kaP;ke/khy Hksn tk.kyk ikfgts

vkf.k R;kizek.ks deZ dsys ikfgts ts.ksd#u R;kph Øe’k% mUurh gksbZy-

’yksd 24 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kr Hkxoarkauh Qkj laqnj lksI;k i/nrhus ek.klkyk Lor%pk m/nkj

dlk djrk ;sbZy ;kcn~ny foLr`ri.ks lakfxrys vkgs- izFke nSoh o vklqjh xq.k ;kryk

Qjd lakfxryk vkgs- nSohxq.k vkRelkr djkos o vklqjh xq.kkapk R;kx djkok vls

EgVys vkgs ;kf’kok; dke] Øks/k] yksHk ;k rhu ujdkaP;k }kjkps o.kZu d#u R;kpk

R;kx dsY;kl euq";kP;k dekZph fn’kk cnyrs o rks dY;k.kkP;k lk/kukadMs oGrks-

tsOgk euq"; d`rKrkiqoZd izkIr lq[kHkksxkapk fLodkj djrks o R;kapk mi;ksx brjkaP;k

nq%[k fuokj.kklkBh djrks- izfrdqy HkksxkP;k izkIrhr eukyk n`< Bsowu rks ijes’ojkP;k

uke%Lej.kkph lqo.kZla/kh feGkY;kps ekurks o nksUgh izdkjP;k HkksxizkIrhpk Lor%P;k

dY;k.kkdjhrk lnqi;ksx djrks o ijexrhyk izkIr gksrks-

Js;] izs; o gs; &

Js; & dY;k.k ekxkZP;k vkpj.kkus euq";kyk ijexrhph izkIrh gksrs Eg.ktsp R;kyk

ijekuankph izkIrh gksrs vkf.k g;kykp Hkxoar ^Js;* Eg.krkr- Js; Eg.kts loksZRd`"V-

isz; & lalkfjd lq[kkP;k izkIrhP;k dkeukauk isz; Eg.krkr- lalkfjd dkeukaP;k

izkIrhe/;s tsOgk euq"; xqarrks rsOgk rks R;krp jerks- i.k R;krwu Lor%yk eqDr d#

’kdyk rj Js; izkIrhps iz;Ru lgt gksÅ ’kdrkr-

gs; & ikidekZeqGs gks.kkjs d"V o nq%[k g;kauk gs; Eg.krkr- gs; izkIrhph dks.khp

bPNk djr ukgh-

vkrk vki.k nSohxq.k o vklqjh xq.kkaph ekfgrh d#u ?ksÅ ;k-

1½ vHk; & Eg.ktsp fuHkZ;rk- gk loZJs"B xq.k vkgs- egkiqjkr mMhp Vkdyh

ukgh rj cqM.;kph fHkrh O;FkZ vkgs- vgadkj lksMyk rj lalkjkph fHkrh u"V

gksrs- vki.k vkiY;kyk ijekReLo#i dsys rj fHkrhps ukop mjr ukgh-

2½ lRola’kq/nh & vardj.kkr ey] fo{ksi o vkoj.k vls rhu fodkj vlrkr-

T;kaP;kiklwu jkx] }s"k mRiUu gksrkr- g;k fodkjkaiklwu eqDr gks.;kyk

lRola’kq/nh ¼ladYi½ vls Eg.krkr-

3½ Kku;ksx O;ofLFkrh & ijekRe Lo#ikpk cks/k gks.ks gs Kku vkgs o R;kps

lk/ku ;ksx vkgs- loZFkk ;k fLFkrhr vl.;kyk ^Kku;ksxfLFkrh* Eg.krkr-

4½ nku & T;k oLrw] /ku] }O; oxSjsoj Lor%pk vf/kdkj vlsy- R;kapk yksdkaP;k

fgrklkBh mi;ksx dj.ks Eg.ktsp nku ns.ks gks;-

5½ neu & x<qG ik.;kr rqjVh fQjoyh dh] xkG [kkyh clrks o fueZG ik.kh

feGrs- R;kizek.ks bafnz;s o R;kaph fo"k;okluk ;kaph foosdkus rkVkrwV djkoh

;kykp neu Eg.krkr- neukeqGs loZ bafnz;kr oSjkX;kpk vXuh /kMkMrks o

ozrkps vkpj.k gksÅ ’kdrs-

6½ ;K& osnfoghr loZ deZ dj.ks o ’kkL=foghr vkpj.k dj.ks ;kyk ;K

Eg.krkr-

7½ ri & vkRek vkf.k vukRek ;kaP;kr fo[kqjysyh cq/nh vkReKkukdMs oGfo.ks

Eg.ktsp ri gks;-

8½ vktZo & loZ izk.;kaP;k Hkysi.kkpkp fopkj vl.kkÚ;k okx.kwdhyk vktZo

Eg.krkr-

9½ Lok/;k; &th ’kkL=s foosd o oSjkX; tkx`r djrkr R;kauk letwu ?ksÅu

R;kaP;k vFkkZpk okjaokj fopkj dj.ks Eg.kts Lok/;k;-

10½ vfgalk & eu] ok.kh o ’kjhjkus dks.kkykgh d"V u ns.ks o eukr dks.krkgh

okbZV Hkko ul.ks Eg.ktsp vfgalk-

11½ lR; & diVjghr] e/kwj o dY;k.kdkjh Hkk"k.k Eg.ktsp lR;-

12½ vØks/k & vieku] fuank fdaok eukfo#/n gks.kkÚ;k dk;kZus eu mRrsftr gksr

ukgh R;kyk vØks/k Eg.krkr-

13½ ’kkarh & Kkrk] Ks;fo"k; o Kku gs loZp fo"k; tsFks yksi ikorkr R;k

voLFksyk ’kkarh Eg.krkr-

14½ viS’qkU; & dks.krkgh vkiij Hkko eukr u Bsork ladVkr lkiMysY;kauk

rkjko;kps gs T;kP;k eukr uDdh vlrs tks dks.kkP;kgh oekZoj >ksac.kkjs cksyr

ukgh- dks.kkykgh v;ksX; d`R;kr xqaror ukgh o brjkaP;k nks"kkdMs nqyZ{k d#u

R;kauk lUekxZ nk[kforks R;kP;k g;k izo`Rrhyk viS’kqU; vls Eg.krkr-

15½ vpkiY; & eu o izk.k rkC;kr Bsowu R;kps fu;eu d#u ngkgh bafnz;s

rkC;kr Bsork ;srkr R;k xq.kkyk vpkiY; vls Eg.krkr-

16½ n;k& Js"B&dfu"B] ygku&Fkksj vlk Hkko u Bsork nq%f[krkaps nq%[k deh

dj.ks ;k LoHkkokyk n;k Eg.krkr-

17½ eknZo & ey;fxjho#u okg.kkÚ;k lqxa/kh okÚ;kizek.ks lokZuk lq[kdj vl.kkÚ;k

LoHkkokyk eknZo Eg.krkr-

18½ yTtk & ijkHkokeqGs jktkyk] ekugkuheqGs fdrhZeku iq#"kkyk [kksVk vkG

vkY;keqGs lH; ek.klkyk eku [kkyh ?kkykoh ykxrs R;k xq.kkyk yTtk

Eg.krkr-

19½ rst & lUekxkZo#u tkrkuk ladVkauk rksaM ns.;kps lkeF;Z ;s.ks g;k xq.kkyk rst

EgVys tkrs-

20½ {kek & brjakuh dkgh vijk/k dsY;kl R;klkBh leFkZ vlwugh R;akuk naM

ns.;kph Hkkouk ul.ks- brdsp uOgs rj vijk/kkyk vijk/k u let.ks gh {kek

vkgs-

21½ vuklDrh & lq;kZeqGs deGkpk fodkl gksrks- R;kpk lqxa/k u ?ksrk lw;Z iw<s

fu?kwu tkrks- ;k izo`Rrhyk R;kx fdaok vuklDrh Eg.krkr-

22½ ’kkSp & eukr ijeifo= vkReKku o nsgkus ’kq/n dekZps vkpj.k Eg.kts ’kkSp-

23½ vnzksg &lq[kkP;k okVso#u pkyrkuk vkiY;klg vusdkapk m/nkj dj.;kph

o`Rrh Eg.kts vnzksg-

24½ u vfrekurk & Lor%P;k eksBsi.kkpk vfHkeku /k#u brjkadMwu eku

feGfo.;kph vis{kk u dj.ks vkf.k eku feGkykp rj R;kus izlUu u gks.ks

Eg.ktsp u vfrekurk-

25½ /k`rh & euq";kP;ktoG ,d /kkj.k’kDrh vlrs R;keqGs foijhr dkGh i.k eu

fopyhr gksr ukgh v’kk LoHkkokl /k`rh Eg.krkr-

26½ vyksyqiRo & dks.krhgh HkksxizkIrh izkIr gksÅugh R;kiklwu vfuPN vl.ks

Eg.kts vyksy qiRo gks;

Hkxoarkauh ifgY;k rhu ’yksdkae/;s g;k lOohl xq.kkaps o.kZu dsys vkgs-

okLrfod gs vkRE;kps LokHkkfod xq.k vkgsr- ijarq lkalkfjd ekU;rkauh fopyhr

>kysY;k euq";kyk gs xq.k vkRelkr dj.ks dBh.k okVrs- gs xq.k /kkj.k dj.;kpk lksik

mik; Eg.kts g;k xq.kkoj n`< J/nk vlyh ikfgts- gs xq.k dY;k.kdkjh vkgsr o

ijeinki;Zar iskgp.;klkBh gsp xq.k mi;ksxh vkgsr ;k Hkkousus R;kps vkpj.k dsys

ikfgts-

iq<hy nksu’yksdkr vklqjh lainsps lgk xq.k o.kZu dsysys vkgsr- nSoh o

vklqjh nksUgh ekxZ vuknhfl/n vkgsr- R;kaP;kiklwu eks{k fdaok ujdizkIrh gksrs- vklqjh

laiRrh lgkp xq.kkauh cuysyh vlwugh loZfouk’kd vkgs-

vklqjh laiRrhps 6 xq.k

1½ naHk & vkiY;k vaxh dks.krsgh ln~xq.k ulrkukgh eku] izfr"Bk feGfo.;kpk

iz;Ru dj.ks ;sudsuizdkjs izfl/nhP;k oy;kr jkg.;kpk iz;Ru dj.ks-

2½ niZ & Lor%yk fo}ku] /kuoku eksBs letwu nqlÚ;kauk deh ys[k.ks brjkauh

usgeh vkiY;kp opZLok[kkyh vlkos gh Hkkouk Eg.kts niZ gks;-

3½ vfHkeku & vkiyh fo|k] /ku] tkrh] ifjokj] cy g;kauk Lor%P;k eksBsi.kkpk

o brjakoj izHkko ikM.;kps lk/ku let.ks gk vfHkeku vkgs-

4½ Øks/k & dks.kkr nks"k fnlY;kl] dks.kh vieku fdaok vijk/k dsY;kl fdaok

eukfo#/n dkgh ?kMY;kl eu mRrsftr gksrs o ek.klkpk foosd lqVrks g;k

o`Rrhyk Øks/k EgVys vkgs-

5½ ik#"; & T;kph var%dj.k fLFkrh funZ; dBh.k vlrs o okx.;kr dBksjrk

vlrs R;k LoHkkokl ik#"; vls Eg.krkr-

6½ vKku & /keZ & v/keZ] lR; & vlR;] drZO; & vdrZO; ;kpk ;FkkFkZ cks/k

u gks.ks] fdaok R;kP;kfo#/n Hkko xzg.k dj.ks gs vKku vkgs- var%dj.kkr

vKku O;kiY;kl {k.kHkaxqj thou fpjLFkk;h okVko;kl ykxrs- txkrhy v’kq/n

oLrw ’kq/n okVrkr vfuR; oLrw fuR; okVrkr o vkReHkko t s vkiys

okLrfod Lo#i vkgs- R;kpk folj iMwu ’kjhj gsp Lor%ps [kjs Lo#i

okVko;kl ykxrs-

vklqjh laiRrhps /kuh iki&iq.;kP;k fuo`Rrh&izo`Rrhrhy Qjd tk.kr ukghr-

fdVd Lor%P;k dks’kkr Lor%yk xqjQVwu Vkdrks R;kizek.ks gs yksd Lor%yk vKkukP;k

ca/kukr vMdowu ?ksrkr- R;kaps okx.ks LoPNanh vlrs rs lR;kiklwu nwj vlrkr-

vkiY;k ykHkklkBh dks.kkpkgh ?kkr djrkr- ,dV;kus loZ miHkksxrk ;kos Eg.kwu rs

tkj.k ekj.k mik; djrkr-

rs bZ’ojkpk frjLdkj djrkr] R;kps vfLrRop R;kauk ekU; ulrs- ,s’o;Z’kkyh

dqcsjkis{kk] y{ehirh Hkxoarkais{kk] l`"VhdR;kZ czEgnsokis{kk vklqjh yksd Lor%yk Js"B

letrkr Eg.kwu R;kauk ijes’ojkph izkIrh d/khp gksr ukgh- Eg.kwu ;k lgk vklqjh

xq.kkapk R;kx dj.ksp ;ksX; vkgs- ;k vklqjh LoHkkokus izsjhr gksÅu dsysyh nq"deZp

ujdizkIrhyk dkj.khHkwr vlrkr- gh nq"deZ rhu Hkkokauh izsjhr dsyh tkrkr-

21 O;k ’yksdkr dke] Øks/k o yksHk g;k fr?kkauk ujdkph }kjs vls EgVys

vkgs- lalkfjd Hkksx izkIr dj.;kP;k bPNsyk dke Eg.krkr- dkekph r`Irh >kyh rj

yksHk mRiUu gksrks vkf.k r`Irh ukgh >kyh rj Øks/k mRiUu gksrks- yksHk ok<.;kl euq";

vf/kd izkIrhps iz;Ru djrks vkf.k ;ksX; v;ksX; g;kpk foosd lksMrks- Øks/k ok<Y;kl

fgaldo`Rrh ok<rs o rh lq/nk foosd u"V djrs- foosd u"V >kY;kus thoukrhy

lq[k]’kkarh] ifo=rk laiq"Vkr ;srkr o thou lekIrhuarj okbZV ;ksuhr tUe gksrks-

Eg.kwu dke] Øks/k] yksHk ;kauk rhu ujdkph }kjs EgVys vkgs- gh rhu }kjs vkRE;kph

v/kksxrh djrkr rsOgk ;k frUghpk R;kx djkok o ijes’ojkyk ’kj.k tkos-

@@&@@

v/;k; 17 ok

^J/nk=; foHkkx* ;ksx

;k v/;k;kr Hkxoarkauh ^J/nk* ;k fo"k;kps foLr`r o.kZu dsysys vkgs Eg.kwu

;k v/;k;kyk J/nk=; foHkkx ;skx vls uko fnys vkgs-

vtqZu Eg.kkyk] gs d`".kk ! tks euq"; ’kkL=fo/khpk R;kx d#u QDr J/nsusp

nsokf/kdkaps iwtu djrks R;kph fLFkrh dk; vlrs\ vFkkZr lkfRod] jktfld] rkefld

;kiSdh dks.krh\

’yksd 1 yk

Hkxoar Eg.kkys] gs vtqZuk ! euq";kae/;s ’kkL=ksDr laLdkjkf’kok; QDr

LoHkkokusp mRiUu >kysyh J/nk lkfRod] jktfld o rkefld v’kh rhu izdkjph

vlrs- rh rw ekÖ;kdMwu ,sd-

’yksd 2

jk

gs Hkkjrk ! ek.klkps thou ;k rhu izkd`frd xq.kkaP;k LoHkkok’kh ca/kudkjd

vlrs- g;k thoukl vuq#i v’kh fof’k"V izdkjph J/nk R;kyk izkIr gksrs- vFkkZr

T;kph v’kh J/nk vlrs rls R;kps Lo#i vlrs-

’yksd 3 jk

lkfRod euq"; nsorkaps iwtu djrkr- jktfld euq"; jk{klkps iwtu djrkr

vkf.k rkefld euq"; Hkwr&iszrkaps iwtu djrkr-

’yksd 4 Fkk

ts yksd naHk vkf.k vgadkjkus ’kkL=laer ulysyh mxz vkf.k dBksj riL;k

djrkr] ts dke vkf.k vklDrhus >ikVysys vlrkr] ts eq[kZ vlrkr vkf.k ts

’kjhjkP;k HkkSfrd rRokauk o R;kpcjkscj var;kZeh ijekRE;kyk d"V iksgporkr R;kauk

vklwj EgVys vkgs-

’yksd 5&6

ok

gs vtqZuk ! J/nk t’kh rhu izdkjph vlrs rlsp Hkkstulq/nk rhu izdkjps

vlrs- ts izR;sdkyk Lor%P;k izd`rhizek.ks fiz; vlrs- rlsp ;K] ri o nkulq/nk

rhu izdkjph vlrkr- R;k izR;sdkrhy Qjd rw ekÖ;kdMwu ,sd-

’yksd 7 ok

lRoxq.kh euq";kauk fiz; vl.kkjk vkgkj R;kaps vk;q"; o`/nhaxr djrks]

thou’kq/nh djrks vlk vkgkj jl;qDr] fLuX/k] ikSf"Vd vkf.k g`n;kyk larq"V dj.kkjk

vlrks-

’yksd 8 ok

jtksxq.kh euq";kauk vR;ar dMw] vkacV] [kkjV] xje] fr[kV] ’kq"d vkf.k

nkgdkjd vkgkj fiz; vlrks- vlk vkgkj nq%[k]’kksd vkf.k O;k/kh fuekZ.k gks.;kl

dkj.khHkwr vlrks- ’yksd 9 ok

rhu rklkis{kk vf/kd dkGkiwohZ f’ktoysys cspo] uklysys] nqxZa/kh;qDr] m"Vs

vkf.k vifo= inkFkkZauh ;qDr vls vUu reksxq.kh yksdkauk fiz; vlrs-

’yksd 10

ok

Qykaph vkdka{kk u djrk] vkiys drZO; letwu ’kkL=fo/khuqlkj tks ;K dsyk

tkrks rks lkfRod ;K gks;-

’yksd 11 ok

ijarw gs Hkkjrk naHkkFkZ fdaok ykHkizkIrhlkBh tks ;K dsyk tkrks rks jktfld ;K

gks;- ’yksd 12 ok

‘’kkL=fo/khjghr] vUunkujghr] ea=jghr] nf{k.kkjghr o J/nkjghr dsysY;k

;Kkl rkefld ;K Eg.krkr-

’yksd 13 ok

gs vtqZuk ! nsork] czkEg.k] xq# o Kkuhtukaps iwtu rlsp ifo=rk] czEgp;Z o

vfgalk gs ’kkjhfjd ri vkgs-

’yksd 14 ok

lR;] fiz;] fgrdkjd vkf.k brjkauk {kqC/k u dj.kkjs ’kCn cksy.ks vkf.k

fu;fer osniB.k dj.ks ;kauk okfpd ri Eg.krkr-

’yksd 15 ok

lek/kku] ljGi.kk] xkaHkh;Z] vkRela;e vkf.k Hkko’kq/nh gs ekufld ri vkgs-

’yksd 16 ok

HkkSfrd ykHkkph vis{kk u Bso.kkÚ;k dsoG ijes’ojke/;s ;qDr >kysY;k euq";kauh fnO;

J/nsus dsysY;k ;k f=fo/k rikyk lkfRod ri Eg.krkr-

’yksd 17

ok

lRdkj] eku vkf.k iwtk Ogkoh Eg.kwu naHkkus ts ri dsys tkrs R;k rikyk

jktfld ri vls Eg.krkr v’kh ris vfLFkj rlsp {kf.kd vlrkr-

’yksd 18

ok

ts ri eq[kZi.kkus gV~Vkus eu] okpk ’kjhjkyk =kl nsÅu brjkaps vfu"V

dj.;klkBh dsys tkrs rs ri rkefld ri EgVys tkrs- ’yksd 19

ok

drZO; Eg.kwu ;ksX; O;Drhyk ;ksX; LFkGh] ;ksX; osGh o ;ksX; dkGh

izfrmidkjkph vis{kk u Bsork fnysY;k nkukyk lkfRod nku vls EgVys vkgs-

’yksd 20 ok

ijarq ts nku izfrmidkjkph vis{kk Bsowu QGkph vk’kk Bsowu fdaok ladqfpr

o`Rrhus fnys tkrs- R;k nkukyk jktfld nku vls EgVys tkrs-

’yksd 21

ok

v;ksX; LFkGh] vdkyh] vik= O;Drhauk vkf.k vuknjkus rlsp vogsyukiwoZd

fnY;k tk.kkÚ;k nkukyk rkefld nku EgVys tkrs-

’yksd 22 ok

l`"VhP;k vkjaHkkiklwu ^ ß rr~ lr~* gs rhu’kCn ijelR;kpk funsZ’k dj.;klkBh ;kstys

tkrkr- osnksDr ea=kaps mPpkj.k djrkuk vkf.k ijczEgkP;k larq"VhfizR;FkZ ;K djrkuk

czkEg.k ;k funsZ’kkpk mi;ksx djhr vlr-

’yksd 23 ok

Eg.kwu osn dFku dj.kkÚ;k Js"B euq";kP;k’kkL=ksDr i/nrhus gks.kkÚ;k ;K] nku o

ri#i fØ;k lnk ^ ß* vFkkZr ijekRE;kP;k ukokP;k mPpkj.kkus gksrkr-

’yksd 24 ok

QGkph bPNk u djrk euq";kus rr~ ’kCnk}kjs ;K] ri vkf.k nku bR;knh

foghr fØ;k djkO;kr] HkkSfrd tatkGkrwu eqDr gks.ks gkp ;k fnO; fØ;kapk mn~ns’k

vkgs-

’yksd 25

ok

ijelR; gs HkDrhe; ;Kkps mn~nh"V vkgs vkf.k rs ^lr~* ;k’kCnkus funsZf’kys

tkrs v’kk ;KdR;kZykgh lr~ vls EgVys tkrs- rlsp gs ikFkkZ ! ijczEgkP;k larq"Vh

fizR;FkZ dsY;k tk.kkÚ;k ;K] ri vkf.k nku vkfn dekZukgh lr~ vls Eg.krkr-

’yksd 26 & 27 ok

&%&%&%&%&

;k v/;k;kr ^J/nk* ;k fo"k;kps foLr`r o.kZu dsysys vkgs- J/nk ;k’kCnkps vusd

osxosxGs vFkZ ykoys tkrkr- dkgh yksd n`< fo’oklkyk J/nk ekurkr rj dkgh

va/kfo’oklkyk J/nk ekurkr- ’yksdkapk uhV vFkZ dG.;klkBh izFke J/nk Eg.kts

dk; gs letys ikfgts- J/nk gh var%dj.kkrhy ,d Hkko vkgs T;kP;keqGs euq";

dks.kR;krjh lRrsoj iqT;Hkko Bsorks- R;k lRrsoj R;kps izse vlrs o frP;k lkeF;kZoj

R;kpk iw.kZ fo’okl vlrks-

J/nk Eg.kts dk; rs vki.k ikfgys vkrk J/nsps Lo#i i.k vkiY;kyk letys

ikfgts- J/nspk iz’u loZ nsg/kkjhlkBh ulwu QDr euq";klkBhp vkgs- lRo] jt o re

;k izd`rhP;k rhu xq.kkaps vf/kiR; ;k Hkwrykoj vlrs- izR;sd euq"; ;k rhuiSdh

dks.kR;krjh ,dk xq.kkus c/n vlrks vkf.k R;k xq.kkuqlkj R;kph loZ deZ vlrkr-

lkfRod J/nsps mRre QG Hkxor~ izkIrh vkgs- rsOgk nsohnsorkaps Hktu iwtu

R;k mn~ns’kkus gksr vlsy rj rs loksZRre Bjrs- rls >kY;kl R;k nsohnsorkaph ’kDrh

R;kP;k lk/kuekxkZr lkgk¸;d Bjrs o R;kph lk/kuk lQy gksrs i.k R;k Hktu

iwtukekxs ldkeHkko vlsy rj rh lkfRod J/nk O;FkZ Bjrs-

nqlÚ;k izdkjph ek.kls ;{k & jk{klkaps iwtu djrkr- R;kaP;kr lq/nk fo’ks"k

lkeF;Z vlrs i.k rs QDr lkalkfjd lq[kHkksxkP;k izkIrhiqjrsp e;kZnhr vlrs-

d/khd/kh gs lkeF;Z jk{klh psruk] ØwjdeZ fdaok fgalk g;kr izo`Rr vlrs- v’kk J/nsus

;qDr euq"; QDr laklkfjd HkksxizkIrhlkBhp deZ djrkr-

frlÚ;k izdkjph ek.kls Hkwrizsrkaps iwtu djrkr- Hkwrizsr ;kaph psruk o izo`Rrh

brjkaps okbZV dj.ks- fgalk] ikideZ g;krp ;qDr vlrs- g;kyk Hkxoar rkefld J/nk

Eg.krkr o rhps QG uhp o ew< ;ksuhph izkIrh vlrs vls yksd Hkxoarkai;Zar iksgpw

’kdr ukghr-

lkrO;k ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr J/nsP;k eqY;kadukps ekinaM euq";kP;k

vkgkj] ;K] ri o nku ;klaca/kkr i.k vkgsr- g;k lokZapk vH;kl d#u Lor%P;k

vkpj.kkyk ;ksX; oG.k ykowu euq"; Lor%P;k var%dj.kkr lkfRodrk ok<ow ’kdrks

o thoukP;k ijey{;kdMs R;kph okVpky lq# gskow ’kdrs-

1½ vkgkj &

lkfRod o`Rrhpk vkgkj & lgt ip.kkjk] vk;q";eku ok<fo.kkjk] cq/nh ok<fo.kkjk

mnk- ;ksX; izek.kkr lqdkesok] QGs] nw/ko nq/kkps inkFkZ- ’kkfjjhd o ekufld ’kDrh

ok<fo.kkjk mnk- xgw] p.ks oxSjs /kkU;] rwi] vkjksX;o/kZd] larks"k] izlUurk ns.kkjs mnk-

fofo/k ouLirh- R;kps jl] ;ksX; izek.kkr fe"VkUu] fLuX/k inkFkZ & rwi] yks.kh] rsy

oxSjs- FkksMD;kr lerksy vkgkj T;keqGs cjspls jksx ykac jkgrkr-

jktfld o`Rrhpk vkgkj & dMw inkFkZ tls dMwfyac] dkjyh] vkacV inkFkZ tls fpapk]

vkoGs] dSjh] HkktysY;k p.;klkj[ks ’kq"d nkgd inkFkZ] elkY;klkj[ks xje inkFkZ

f’kok; vfr fr[kV] vfr [kkjV inkFkZ] jktfld izo`RrhP;k euq";kyk fiz; vlrkr-

;krhy dkgh inkFkZ ;ksX; izek.kkr vkS"k/k Eg.kwu mi;ksxh vlrkr i.k fo’ks"k vkoM

Eg.kwu tkLr izek.kkr ?ks.ks gh jktfld izo`Rrh vkgs-

rkefld izo`Rrhpk vkgkj & f’kGs Eg.kts ,d izgj myVwu xsysys vUu] jljghr

Eg.kts lqdoysys eVkj oxSj] nZqaxa/kh;qDr dkank] ylw.k oxSjs m"Vs vUu Eg.kts Lor%ps

fdaok brjkaps [kkÅu mjysys vUu] vifo= Hkkstu Eg.kts ekalkgkj fdaok e|iku oxSjs-

;krhy dkgh inkFkZ ;ksX; izek.kkr vkS"k/kh vlrkr i.k vkoM.;kdMs dy

vl.ks gh rkefld izo`Rrh-

2½ ;K&

lkfRod ;K & izR;sd deZ ’kkL=ksDr i/nrhus QDr drZO;ikyuklkBhp djhr

vlY;kP;k n`<fo’oklkus o QysPNk u djrk gksr vlsy rjp rs lkfRod ;K gks;-

jktfld ;K & tks ;K ukoykSdhd feGfo.;klkBh fdaok izn’kZuklkBh Eg.kts

dkghrjh QysPNk Bsowu dsysyk vlsy rj rks jktfld ;K gks;-

rkefld ;K & ’kkL=fo/khph tk.kwucqtwu vogsyuk d#u] ea=ke/;s vlysY;k foy{k.k

’kDrhP;k lkeF;kZoj ’kadk ?ksÅu ea=jghr] J/nkjghr dsysY;k ;Kkyk rkefld ;K

Eg.krkr-

3½ ri&

Lo/kekZpkj.kklkBh gks.kkÚ;k ’kkfjjhd] ekufld d"Vkauk lg"kZ lgu dj.ks g;kyk ri

Eg.krkr-’kjhj] okpk o eugh rikph rhu LFkkus vkgsr- ’kjhjkus dkgh fØ;k gksr

vlrkr- okpk cksy.;kph fØ;k djhr vlrs o eu fopkj dj.;kph fØ;k djrs-

’kjhjkps ri & nsonsork] xq#tu] oMhy/kkjh ek.kls ;kaP;kcn~ny iqT;Hkko vl.ks]

R;kph lsok dj.ks] R;kP;kcn~ny vknjHkko vl.ks gs ’kjhjkps d"V R;kpcjkscj ’kjhjkph

varckZg; ’kq/nh] vgaHkkokpk R;kx] ’kjhjkus brjkauk d"V u ns.ks gs ’kjhjkps ri vkgs-

okpsps ri & ok.kh e/kwj vlkoh] dks.kkP;kgh fgrkpsp cksykos] v/;kfRed xzaFkkps

okpu djkos] ti djkok-

eukps ri & eu fueZG vlkos- dks.krkgh izfrdwy Hkko eukr vk.kw u;s- eukus

euu’khy >kY;kl Rojhr izfrdkj dj.;kph o`Rrh lairs- eukrwu b";kZ] Øks/k oxSjs

Hkkouk dk<wu VkdY;k rj eukyk eeRo ;srs-

‘’kjhj okpk o eu ;kaph ris oj o.kZu dsysyh vkgsr i.k J/nsus o

fu"dkei.ks rh dsyh rj rh lkfRod ri Bjrkr i.k v’kh ris izfr"Bk] lUeku

feGfo.;klkBh LokFkZ Hkkousus dsyh vlrhy rj rh jktfld ris Bjrkr- rikps egRo

u letwu brjkauk ’kjhjkus o eukus =kl ns.;klkBh dsyh vlrhy rj rh rkefld ris

Bjrkr-

4½ nku & nkukpsgh rhu izdkj Hkxoarkauh lkafxrys vkgsr- Lor%P;k gDdkps /kunzO;

brjkaP;k fgrklkBh okij.ks Eg.kts nku- nku ns.;kus vki.k dks.kkoj midkj djhr

ulrks- nkukP;k ek/;ekus lgk¸;rk dj.;kph la/kh nsÅu brj ek.kls vkiY;koj

midkj djrkr- v’kk Hkkousus dssysys nku lkfRod nku gks;-

,[kk|kyk nku nsÅu R;kP;kdMwu lsosph vis{kk dj.ks fdaok lUeku

feGfo.;klkBh] yksdizfl/nhlkBh nku ns.ks Eg.ktsp ldke nku ns.ks gs jktfld nku

gks;-

nku nsrkuk n s’k] dky o ik= gs lq/nk fopkjkr ?ksrys ikfgts- dMd mUgkG;kr

FkaMh fuokj.k dj.;klkBh okijkr vlysys LosVj] ’kky ;kps nku dj.ks- tsowu r`Ir

>kysY;k euq";kyk vUunku ns.ks] fdaok frjLdkjkph Hkkouk Bsowu fHkdkÚ;kyk Hkhd

?kky.ks gh loZ rkefld nku vkgsr-

;k v/;k;kP;k ’ksoVh Hkxoarkauh ijes’ojkP;k ukokpk efgek lkafxryk vkgs-

^ ß rr~ lr~* gh ijes’ojkph rhu ukos vkgsr- ß dkj vFkkZr iz.ko g;kyk

;ksxlw=ke/;s bZ’ojkpk okpd EgVys vkgs- ;K] nku o ri ;k dekZpk tj ^ ß*

’kCnkpk mPpkj.kkus vkjaHk dsyk rj dR;kZpk Hkko ijes’ojk’kh tksMyk tkrks o

deZQy i.k ijes’ojkl viZ.k dj.;kl rks leFkZ gksrks- izR;sd dk;kZP;k lqjokrhyk ß

Eg.k.ks Eg.kts jk=hP;k le;h ?kjkckgsj tkrkuk fnok ?ks.;klkj[ks vkgs- ß ps mPpkj.k

d#u QDr ’kqHk dk;kZr izo`Rr gksrk ;srs-

^rr~* cn~ny Hkxoar Eg.krkr ;K] nku o ri djrkuk ^rr~* ’kCnkps mPpkj.k

v’kk Hkkousus dsys ikfgts dh] loZ dkgh ijekRE;kpsp vkgs- R;kP;k vkKsus o

R;kP;kp oLrwauh loZ fØ;k gksr vkgsr- ^rr~* ps mPpkj.k i.k R;krhy Hkkokus >kys

ikfgts- v’kk izdkjs ijes’ojkps Lej.k d#u drZO;deZ dj.kkjk euq"; Qykph vis{kk]

vgadkj o vklDrh gs loZ nwj lkjrks R;keqGs R;k dekZr dkgh m.kho jkghY;kl

dR;kZ’kh R;kpk dkgh laca/k jkgr ukgh-

^lr~* ’kCnkP;k mPpkj.kkus ijes’ojkP;k fuR;Hkkokps Lej.k dsys tkrs-

vkReLo#ikP;k izkIrhlkBhp loZ ’kqHk dk;Z gksr vlY;kpk cks/k gksrks- ^lr~* ’kCnkP;k

mPpkj.kkus deZ fueZG gksrs-

[kjs Eg.kts g;k rhu ’kCnkapk leqg ^ ß rRlr~* gs izR;{k czEgp vkgs- tls

ijhlkP;k Li’kkZus yks[kaMkps lksus gksrs rlsp ijes’ojkyk viZ.k dsysyh loZ deZ

ijes’oj Lo#i gksrkr- xaxsps’osro.khZ ik.kh o ;equsps ’;keo.khZ ik.kh leqnzkr

felGY;koj osxGs jkgr ukgh rlsp ;K] nku] ri g;k fØ;ake/;s jkg.kkjh m.kho

czEgkiZ.k dsY;kus Hk#u fu?krs o rh deZ lokZaxiw.kZ gksrkr-

@@&@@

v/;k; 18 ok

^eks{k laU;kl ;ksx*

gk v/;k; loZ v/;k;kpk lkjlaxzg vkgs- xhrspk eq[; mn~ns’k euq";kyk

tUe&e`R;q#i ca/kukrwu dk;eps eqDr d#u R;kyk Lor%P;k ijekuan#i okLrfod

Lo#ikph izkIrh djfo.ks gk vkgs- g;kykp eks{k Eg.krkr- ijekRek eks{kLo#i vkgs o

R;kP;krp loZ dekZpk laUlkl vFkkZr R;kx dsyk tkrks- Eg.kwu ;k v/;k;kyk eks{k

laU;kl vls uko fnys vkgs-

vtqZu Eg.kkyk] gs egkckgks g`"khds’k ! gs ds’khfu"kwnr ! eyk R;kx vkf.k

laU;klkps rRo tk.kwu ?ks.;kph bPNk vkgs- ’yksd 1 yk

Hkxoku Eg.kkys] HkkSfrd bPNkaP;k vk/kkjkoj vlysY;k dekZP;k R;kxkyk

fo}kuyksd laU;kl Eg.krkr vkf.k loZ dk;kZP;k QyR;kxkyk cqf/neku yksd R;kx

Eg.krkr- ’yksd 2 jk

dkgh fo}kukaps Eg.k.ks vkgs dh] loZp deZ nks"k;qDr vkgsr Eg.kwu R;kT;

vkgsr rj brj dkgh fo}ku Eg.krkr dh] ;K] nku o ri#ih dekZpk R;kx dj.ks

;ksX; ukgh-

’yksd 3

jk

gs vtqZuk ! R;kxkcn~ny ek>s er ,sd- gs iq#"k Js"Bk ! R;kx lkfRod] jktl

o rkel vlk rhu izdkjpk vkgs-

’yksd 4 Fkk

;K] nku o ri ;k Lo#ikP;k dekZpk R;kx ;ksX; ukgh- dkj.k rh dj.ks

vo’; drZO;s vkgsr- ;K] nku o ri gs frUgh cqf/neku euq";kyk ifo= dj.kkjs

vlrkr- ’yksd 5 ok

gh loZ deZ dks.kR;kgh izdkjph vklDrh fdaok QykP;k vis{ksfouk dsyh

ikfgtsr- gs ek>s fuf’pr er vkgs- ’yksd 6

ok

fu;rdekZpk R;kx d/khgh d# u;s- eksgo’k gksÅu tj euq";kus vkiY;k

fu;rdekZpk R;kx dsyk rj R;k R;kxkyk rkefld R;kx Eg.krkr-

’yksd 7 ok

fu;r dekZauk d"Vizn letwu fdaok rs ’kjhjkyk Dys’k nsrhy ;k fHkrhus

,[kk|kus R;kapk R;kx dsyk rj R;kus jtksxq.kkr R;kx dsyk vkgs vls letkos- v’kk

R;kxkus mPp QyizkIrh gksr ukgh-

’yksd 8 ok

gs vtqZuk ! T;kosGh euq"; fu;r deZ djk;ykp ikfgts Eg.kwu djrks- loZ

izdkjph HkkSfrd laxr o Qykph vklDrh lksMwu nsrks R;kosGh R;kpk R;kx lkfRod

letyk tkrks- ’yksd 9

ok

gs vtqZuk ! tks euq"; vdY;k.kdkjh dekZpk }s"k djhr ukgh o dY;k.kdkjh

dekZe/;s vklDr gksr ukgh rks ’kq/n lRoxq.kh euq"; la’k;jghr Kkuh o R;kxh vkgs-

’yksd 10 ok

nsg/kkjh thokauk loZ dekZpk R;kx dj.ks [kjks[kj ’kD; ukgh ijarq tks

deZQykpk R;kx djrks rksp [kjk R;kxh gks;-

’yksd 11

ok

ldke deZ dj.kkjk vFkkZr deZQykpk R;kx u dj.kkÚ;k euq";kP;k dekZps

pkaxys] okbZV fdaok feJ QG e`R;qP;k Ik’pkrlq/nk feGrs- ijarq deZQykpk R;kx

dj.kkÚ;k euq";kyk R;kP;k dekZps Qy d/khgh feGr ukgh- dkj.k R;kP;kdMwu gks.kkjh

deZ gh okLrfod deZp ulrkr-

’yksd 12

ok

gs egkckgks ! osnkUrkuqlkj loZ dekP;k fl/nhph ikp dkj.ks vkgsr rh

ekÖ;kdMwu letwu ?ks- ’yksd 13

ok

dekZP;k fl/nhlkBh vf/k"Bku ¼’kjhj½] drkZ] fofHkUu bafnz;s] vusd iz;Ru o nSo

gh ikp dkj.ks vkgsr-

’yksd 14 ok

euq";’kjhjkus] ok.khus] fdaok eukus U;k¸; fdaok R;kP;k foijhr vls ts dkgh

deZ djrks rs ;k ikp dkj.kkeqGs ?kMr vlrs- ’yksd 15

ok

Eg.kwu ;k ikp dkj.kkapk fopkj u djrk T;kyk okVrs dh] rks ,deso drkZ

vkgs rks [kfprp ew[kZ vkgs o rks xks"Vhauk ;FkkFkZ #ikr ikgw ’kdr ukgh-

’yksd 16 ok

tks feF;k vgadkjkus izsjhr ukgh] T;kph cq/nh ca/kukr lkiMysyh ukgh rks

txkrhy euq";kauk ek#u ns[khy ekjsdjh gksr ukgh rlsp rks dekZus cka/kyk tkr ukgh-

’yksd 17

ok

Kku] Ks; vkf.k Kkrk gh rhu dekZyk izsj.kk ns.kkjh dkj.ks gksr- bafnz;] deZ

vkf.k drkZ gs rhu dekZps ?kVd vkgsr- ’yksd 18

ok

izd`rhP;k rhu xq.kkauk vuql#u Kku] deZ vkf.k drkZ ;kaps rhu izdkj vkgsr rs

izdkj vkrk ekÖ;kdMwu ,sd-

’yksd 19 ok

T;k KkukeqGs vuar #ikr foHkkftr vlysY;k loZ thokae/;s ,dp vfoHkDr

v/;kfRed LoHkko fnlwu ;srks R;k Kkukyk lkfRod let-

’yksd 20 ok

T;k KkukeqGs ,[kknk euq"; fofHkUu ‘’kjhjkr fHkUuufHkUu izdkjpk tho igkrks

rs Kku jktl gks; vls tk.k-

’yksd 21 ok

ts Kku g;k dk;Z#i ’kjhjkrp laiq.kZi.ks vklDr vkgs vFkkZr T;k foijhr

Kkukus euq"; ,dk {k.kHkaxwj o u’oj ’kjhjkykp vkRek letwu rs loZLo vlY;kizek.ks

R;kr vklDr gksrks rlsp ts ;qfDr’kwU;] rkfRod] vFkZjghr o rqPN vkgs R;kyk

rkel EgVys vkgs- ’yksd 22 ok

vkiys fu;fer deZ vklDrh f’kok; jkx}s"k u Bsork vkf.k QysPNkgh u

Bsork dsys tkrs R;k dekZyk lkfRod deZ Eg.krkr-

’yksd 23

ok

ts deZ vR;ar ifjJekus dsys tkrs o Qykph vis{kk dj.kkÚ;k vgadkjh

ek.klkdMwu dsys tkrs rs jktfld deZ gks;- ’yksd 24

ok

ts deZ ifj.kke] gkuh] fgalk o lkeF;kZpk fopkj u djrk dsoG vKkukus dsys

tkrs rs rkefld deZ gks;-

’yksd 25 ok

gs vtqZuk ! tks drkZ vklDrhjghr] vgadkjiw.kZ Hkk"k.k u dj.kkjk] /kS;Zoku]

mRlkgh vlrks o dk;Zfl/nh gks.ks ok u gks.ks ;keqGs g"kZ’kksd ;k fodkjkiklwu eqDr

vlrks rks lkfRod drkZ gks;- ’yksd 26

ok

tks drkZ vklDr] deZQykph vis{kk dj.kkjk] yksHkh] brjkauk d"V ns.;kP;k

LoHkkokpk] v’kq/n vkpj.kkpk o g"kZ’kksdkeqGs fopyhr gks.kkjk vlrks R;kyk jtksxq.kh

EgVys vkgs- ’yksd 27

ok

tks drkZ usgeh ’kkL=fojks/kh deZ djrks] tks HkkSfrdoknh] gV~Vh] diVh]

nqlÚ;kpk vieku dj.;kr iVkbZr vlrks o tsk vkG’kh] lnSo f[kUu] dke djrkuk

pky <dy dj.kkjk vlrks R;kyk reksxq.kh drkZ vls EgVys tkrs-

’yksd 28

ok

gs vtqZuk ! cq/nh vkf.k fu’p; ;kaps izd`rhP;k rhu xq.kkauqlkj gks.kkjs

fujfujkG;k izdkjps Hksn vkrk eh rqyk ri’khyokj lkaxrks-

’yksd 29 ok

gs ikFkkZ ! T;k cq/nh}kjs euq"; izo`Rrh vkf.k fuo`Rrh] dk;Z vkf.k vdk;Z] Hk;

vkf.k fuHkZ;] ca/ku vkf.k eks{k ;kauk tk.krks rh lkfRod cq/nh gks;- ’yksd 30

ok

gs ikFkkZ ! th cq/nh /keZ vkf.k v/keZ] dk;Z vkf.k vdk;Z ;ke/khy Hksn tk.kw

’kdr ukgh rh jktfld cq/nh gks;- ’yksd 31

ok

Hkze vkf.k vgadkjkP;k izHkkokeqGs th cq/nh /kekZyk v/keZ vkf.k v/kekZyk /keZ

letrs vkf.k lnSo foijhr ekxkZus dk;Z djrs rh cq/nh rkefld cq/nh gks;-

’yksd 32

ok

gs ikFkkZ ! tks fu’p; vpy vkgs- tks ;ksxkH;klka}kjs [kachji.ks /kkj.k dsysyk

vkgs vkf.k v’kkjhrhus tks eu] izk.k o bafnz;kaP;k fØ;akuk la;fer djrks rks fu’p;

Eg.kts lkfRod fu’p; gks;- ’yksd 33

ok

ijarw gs vtqZuk ! T;k fu/kkZjkus euq"; /keZ] vFkZ vkf.k dke ;kaP;k QGkauk

vklDr vlrks rks fu’p; jktfld gks;- ’yksd 34

ok

gs ikFkkZ ! th /kkj.kk’kDrh LoIus] Hk;] ’kksd] fo"kkn o eksgkP;k iyhdMs tkr

ukgh R;k /kkj.kk’kDrhyk Eg.ktsp fu’p;kyk rkefld EgVys vkgs- ’yksd 35

ok

gs HkjrJs"Bk ! c/ntho T;k rhu izdkjP;k lq[kkpk miHkksx ?ksrks vkf.k T;keqGs

R;kP;k nq%[kkpk var gksrks rs rhu izdkjps lq[k vkrk ekÖ;kdMwu ,sd-

’yksd 36 ok

ts vkjaHkh fo"kleku izfrr gksrs ijarq ’ksoVh ve`rrqY; vlrs vkf.k ts

euq";kP;k fBdk.kh Lo#ilk{kkRdkjkph tkx`rh djrs R;k lq[kkyk lkfRod lq[k EgVys

vkgs-

’yksd 37 ok

bafnz;kpk fo"k;k’kh la;ksx >kY;kus izkIr gks.kkjs lq[k] ts izkjaHkh ve`rklkj[ks

Hkklrs ijarq ’ksoVh ts fo"kkizek.ks vlrs R;k lq[kkyk jktfld lq[k EgVys vkg s-

’yksd 38

ok

vkf.k ts lq[k Lo#ilk{kkRdkjkdMs y{k nsr ukgh o vkjaHkkiklwu ’ksoVi;Zar

eksge;h vlrs vkf.k ts funzk] vkGl o izekn ;kiklwu mRiUu gksrs R;k lq[kkyk

rkefld lq[k EgVys tkrs- ’yksd 39

ok

gs vtqZuk ! i`Foh] LoxZ] nsork o brj dks.khgh vls ukgh T;kr izd`rhps rhu

xq.k ukghr dkj.k laiq.kZ tx f=xq.kh ek;spkp fodkj vkgs-

’yksd 40 ok

Eg.kwu gs ijarik ! czkEg.k] {kf=;] oS’; o ’kqnz g;kaph deZs R;kaP;k LokHkkfod

fdaok mitr xq.kkaP;k vk/kkjkoj foHkDr dsyh vkgsr- ’yksd 41

ok

’kkarh] vkRela;eu] riL;k] ikfo«;] lguf’kyrk] cq/nheRrk] izkekf.kdi.kk]

Kku vkf.k /kkfeZdrk ;k LoHkko xq.kkuqlkj czkEg.k deZ djrkr-

’yksd 42

ok

’kkS;Z] rst] fu/kkZj] n{krk] ;q/nke/;s /kS;Z] vkSnk;Z vkf.k usr`Ro ;k LokHkkfod

xq.kakuqlkj {kf=; deZ djrkr-

’yksd 43 ok

d`"kh] xksj{kk vkf.k O;kikj gs oS’;kaps LoHkkotU; deZ vkgs vkf.k Je o

brjkaph lsok gs ’kqnzkps deZ vkgs-

’yksd 44

ok

vkikiY;k dekZP;k xq.kakps ikyu d#u izR;sd euq"; fl/nh izkIr d# ’kdrks gs

dls ’kD; gksrs g;k fo"k;h ekÖ;kdMwu ,sd-

’yksd 45

ok

gs vtqZuk ! T;k ijekRE;kiklwu laiw.kZ Hkwrek=kaph mRiRrh >kyh vkgs o T;kus

gs loZ tx O;kiysys vkgs R;k ijes’ojkph Lor%P;k LokHkkfod dekZauh iqtk d#u

euq"; ijefl/nhyk izkIr gksrks-

’yksd 46 ok

euq";kus vkiY;kyk izkIr >kysys deZ lnks"k fjrhus dj.ks gs ijD;kps deZ

fLodk#u rs iw.kZ fjrhus dj.;kis{kk vf/kd Js;Ldj vkgs- euq";kyk R;kP;k

LoHkkokuqlkj lkax.;kr vkysys deZ gs d/khp ikikus izHkkfor gksr ukgh-

’yksd 47

ok

T;kizek.ks /kqjkus vXuh vko`Rr >kysyk vlrks R;kizek.ks loZ iz;Ru dks.kR;k uk

dks.kR;k nks"kkus O;kiysys vlrkr Eg.kwu dkSars;k ! euq";kus vkiY;k LoHkkokuqlkj

mRiUu >kysys deZ tjh nks"k;qDr vlys rjh R;k dekZpk R;kx d# u;s-

’yksd 48 ok

tks vkRela;eh] vuklDr vkgs vkf.k tks izkd`r Hkksxkauk rqPN ys[krks rks

laU;klk}kjs deZca/kukrwu eqDrrk ns.kkjh ijeksPp ifjiw.kZ voLFkk izkIr djrks-

’yksd 49

ok

gs dkSars;k ! T;k euq";kus ;k fl/nhph ikIrh dsyh vkgs rks loksZPp Kkukph

ijefl/nkoLFkk vFkkZr czEgoLFkk d’kk i/nrhus izkIr d# ’kdrks rs ekÖ;kdMwu tk.k

R;kps vkrk eh rqyk la{ksikus o.kZu d#u lkaxrks-

’yksd 50

ok

vkiY;k cq/nh}kjs iq.kZi.ks ’kq/n gksÅu fu’p;kus] euksfuxzg d#u] bafnz; r`IrhP;k

fo"k;kpk R;kx d#u] vklDrh o }s"k ;krwu eqDr gksÅu tks ferkgkjh] vkiyh dk;k]

okpk] eu la;fer dj.kkjk] lnSo lekf/kLr o vuklDr jkg.kkjk] tks feF;k cy] xoZ]

dke] Øks/k vkf.k HkkSfrd xks"Vhpk fLodkj ;kiklwu eqDr vl.kkjk] eeRojghr o ’kkar

vl.kkjk fuf’prp vkRelk{kkRdkjkP;k Lrjkizr izkIr gksrks-

’yksd 51] 52] 53 ok

;kizek.ks czEgHkwr voLFkk izkIr >kysY;k euq";kyk rkRdkG ijczEgkpk lk{kkRdkj

gksrks- rks iq.kZr;k vkuanh gksrks- rks d/khgh ’kksd djhr ukgh- rks loZ izk.khek=kaP;k

fBdk.kh leHkko Bsorks- v’kk voLFkse/;s R;kyk ekÖ;k fo’kq/n HkDrhph izkIrh gksrs-

’yksd 54

ok

euq"; eyk ekÖ;k iq#"kksRre Hkxoku ;k ;FkkFkZ Lo#ikr dsoG HkDrh}kjsp tk.kw

’kdrks- v’kk HkDrh}kjs euq"; tsOgk ekÖ;k Hkkousus iw.kZi.ks ;qDr gksrks rsOgk rks

Hkxon~/kkekr izos’k d# ’kdrks-

’yksd 55

ok

ek>k ’kq/n HkDr tjh loZ izdkjph deZ djhr vlyk rjh ekÖ;k vkJ;k[kkyh]

ekÖ;k d`isus R;kyk ’kk’or vkf.k vfouk’kh /kkekph izkIrh gksrs-

’yksd 56 ok

loZ dekZe/;s ek>kp vkJ; ?ks vkf.k lnSo ekÖ;k laj{k.kk[kkyh deZ dj-

v’kk HkDrh;ksxke/;s iw.kZr;k ekÖ;k Hkkousus ;qDr gks-

’yksd 57

ok

tj rw ekÖ;k Hkkousus ;qDr >kykl rj ekÖ;k d`isus rw c/n thoukrhy loZ

ladVs ikj dj’khy- ek>s u ,sdrk] vgadkjkus deZ dsysl rj rw ijekFkkZrwu Hkz"V

gks’khy-

’yksd 58 ok

vgadkjkeqGs tj rw vls letr vl’khy dh] eh ;q/n dj.kkj ukgh rj rq>k

gk fu’p; feF;k vkgs- dkj.k rq>k {kf=; LoHkko rqyk tcjnLrhus ;q/n djko;kl

ykosy-

’yksd 59

ok

gs vtqZuk ! ts deZ rqyk eksgo’k >kY;kus dj.;kph bPNk ukgh R;kyk i.k rw

iwoZdr̀ LokHkkfod deZca/kukus ijo’k gksÅu dj’khy-

’yksd 60

ok

gs vtqZuk ! ijes’oj izR;sd thokP;k g`n;kr fLFkr vkgs vkf.k rsk loZ thokaps

Hkze.k funsZf’kr djhr vkgs- gs loZ tho ek;sus cufoysY;k ;a=koj vk#< vkgsr-

’yksd 61

ok

gs Hkkjrk ! iw.kZi.ks ijes’ojkyk ’kj.k tk- R;kP;k d`isus rqyk fnO; ’kkarh

vkf.k lukru ije/kkekph izkIrh gksbZy-

’yksd 62

ok

;kizek.ks eh rqyk xksiuh;kgwu vf/kd xskiuh; Kku lkafxrys- g;k jgL;iw.kZ

Kkukpk iw.kZi.ks uhV fopkj d#u ex rq>h bPNk vlsy rls dj-

’yksd 63 ok

rw ek>k vfr’k; fiz; l[kk vlY;keqGs eh rqyk loZ Kkuke/khy vR;kf/kd

xqg;rj vls ijeJs"B opu lkaxrks- rs rqÖ;k fgrkps vkgs Eg.kwu rw ekÖ;kdMwu ,sd-

’yksd 64

ok

lnSo ek>s fparu dj- ek>k HkDr gks- eyk Hkt vkf.k eykp ueLdkj dj-

Eg.kts fuf’pri.ks rw eyk izkIr gks’khy- eh gs rqyk izfrKsus lkaxrks- dkj.k rw ek>k

vR;ar fiz; l[kk vkgsl-

’yksd 65

ok

loZ izdkjP;k /kekZpk R;kx dj vkf.k dsoG eykp ’kj.k ;s- eh rqyk loZ

ikikaiklwu eqDr djhu rw Hk;Hkhr gksÅ udksl-

’yksd 66

ok

tks ri djhr ukgh] tks HkDr ukgh] tks HkDrhe/;s layXu ukgh- rlsp tks

ek>k }s"k djrks R;kyk gs ijexqg; Kku d/kh lkaxw u;s-

’yksd 67

ok

tks euq"; ekÖ;kojhy vR;ar iszekiksVh gs ijejgL;;qDr xhrk’kkL= ekÖ;k

HkDrkauk lkaxsy vFkkZr fu"dke Hkkokus izseiwoZd ekÖ;k HkDrkauk f’kdosy rks fu%lansg

eykp izkIr gksbZy-

’yksd 68

ok

v’kk HkDrkais{kk eyk vf/kd fiz; vlk dks.khgh lsod ;k txrke/;s ukgh

rlsp R;kP;kis{kk vf/kd fiz; vlk dks.kh gks.kkj ukgh-

’yksd 69

ok

gs vtqZuk ! tks euq"; vkiY;k nks?kkae/khy /keZe; laokn#i xhrk’kkL=kpk

vH;kl djsy R;kP;k}kjs eh Kku;Kkus iqtyk tkbZu vls ek>s er vkgs-

’yksd 70 ok

tks euq"; J/nsus vkf.k nks"kn`"Vh u Bsork xhrk’kkL=kps QDr Jo.k tjh djsy

rks ikieqDr gksÅu mRre deZ dj.kkÚ;ka Js"B yksdkauk izkIr gksbZy-

’yksd 71 ok

gs ikFkkZ rw gs ,dkxzfpRrkus Jo.k dsysl uk\ rq>k eksg vkf.k vKku vkrk u"V

>kys dk\

’yksd 72 ok

vtqZu Eg.kkyk ! gs d`".kk] vkrk ek>k eksg u"V >kyk vkgs- rqeP;k d`isus

eyk ek>h Le`rh iqUgk izkIr >kyh vkgs o eh la’k;eqDr >kyks vkgs- rqeP;k vkKsps

eh ikyu djhu-

’yksd 73

ok

lat; Eg.kkyk ! ;kizek.ks Jhd`".k o vtqZu ;k nsku egku O;Drhpk laokn eh

,sdyk gk laokn vR;ar vn~Hkwr o jksekapdkjh vkgs-

’yksd 74 ok

Jh O;klkaP;k d`isus fnO;n`"Vh izkIr >kY;kus eh gk ijejgL;;qDr xksiuh; ;ksx

vtqZukyk lkaxr vlrkuk Lor% ;ksxs’oj Hkxoku Jhd`".kkdMwu ,sdyk vkgs-

’yksd 75 ok

gs jktu ! Jhd`".k vkf.k vtqZu ;kP;k ;k vn~Hkwr vkf.k ifo= laoknkps okjaokj

Lej.k gksÅu eyk {k.kks{k.kh] iqUgk iqUgk vkuan gksr vkgs-

’yksd 76 ok

gs jktu ! Hkxoku Jhd`".kkps vn~Hkwr #i Lej.k dsY;kus eh vf/kdkf/kd

foLe;dkjh gksr vkgs vkf.k eyk iqUgk iqUgk vkuan gksr vkgs-

’yksd 77

ok

tsFks ;ksxs’oj d`".k o egku /kuq/kZj vtqZu vkgsr rsFks fuf’prp ,s’o;Z] fot;]

vlkekU; lkeF;Z o uhrh vkgs vls ek>s er vkgs- ’yksd 78

ok

&%&%&%&%&

Hkxor~ xhrsP;k g;k’ksoVP;k vBjkO;k v/;k;kP;k nqlÚ;k o frlÚ;k ’yksdkr

Hkxoarkauh R;kxkfo"k;h fofo/k fo}kukaph ers ekaMyh vkgsr- pkj izdkjs ;k fo"k;koj

fo}ku yksdkauh vkiyh ers iznf’kZr dsyh vkgsr-

1½ dkgh fo}kukaP;k ers g;k txkr loZ deZ bPNkewrhZlkBh dsyh tkrkr vkf.k

rsp thoukps mfn~n"V letys tkrs- vuqdwy Hkksxkph izkIrh o izfrdqy Hkksxkph

fuo`Rrh gkp v’kk dekZpk eq[; vk/kkj vlrks Eg.kwu v’kk dkE;dekZpk R;kx

djkok-

2½ dkgh fo}kukaP;k ers dks.krsgh deZ d"Vnk;d vlrs Eg.kwu dekZpkp R;kx

djkok-

3½ dkgh fo}kukaP;k ers izR;sd dekZP;k Qykpk R;kx djkok-

4½ rj dkgh fo}ku Eg.krkr euq";kus ;K] nku o ri g;k dekZapk d/khp R;kx

d# u;s-

;koj 4 F;k ’yksdkr Hkxoar Eg.krkr R;kx dj.ks vko’;d vkgs i.k R;kx

fdrh izdkjpk vlw ’kdrks gsgh letys ikfgts] izd`rhP;k xq.kkauqlkuj R;kx

i.k rhu izdkjpk vlrks vkf.k R;k R;kxkps QG R;k R;k R;kxkP;k xq.kkoj

vFkkZr rks R;kx lkfRod vkgs] jktfld vkgs dk rkefld vkgs g;koj

voyacwu vlrks-

;K] ri o nku#i dekZpk R;kx ;ksX; ukgh dkj.k rh vko’;d deZ vkgsr-

dkj.k v’kk dekZauh euq";kph var%dj.k ’kq/nh gskr vlrs- var%dj.k ’kq/nh

dsY;kf’kok; ijekRE;izkIrhpk iz;Ru dj.ks Eg.kts ukosyk dkBkyk cka/kwu jk=Hkj

uko pkyfo.ks o ldkGh uko tsFks gksrh frFksp vlY;kph tk.kho

gks.;klkj[ksp vkgs- vusd ek.kls Lor%P;k eu#ih ukosyk Hkzeiw.kZ lalkfjd

ekU;rkaP;k dkBkyk ck a/krkr o ’kjhjkus ijekFkZfo"k;d dk;Z djrkr- ;K] nku

o ri#i deZ dsY;kus vk/khp eukr leiZ.kHkko ;srks- T;keqGs euq";kph

oSpkfjd ukSdk laklkfjd ykHkkP;k ca/kukrwu eqDr gksrs Eg.kwu ;K] nku o ri

g;kauk ifo= dj.kkjh deZ EgVys vkgs-

;k v/;k;kr Kku] deZ] drkZ] c q/nh] fu’p; lq[k] o.kZO;oLFkk] fl/nhizkIrh ;k

izR;sdkpk izd`rhP;k rhu xq.kkauqlkj dlk Qjd iMrks gs ri’khyokj o.kZu d#u

lkafxrys vkgs o R;kizek.ks feG.kkÚ;k QyizkIrhojgh dlk Qjd iMrks rs i.k

lkafxrys vkgs- rkefld o jktfld xq.kkaP;k vk/khu gksÅu deZ dj.;kis{kk

lkfRod xq.kkpk vk/kkj ?ksÅu dsysyh deZ vkiY;kyk ijeinkph izkIrh d#u

nsrkr-

‘’ksoVh Hkxoar Eg.krkr] loZlkekU; euq"; thoukyk mi;ksxh vls loZ

lk/kuekxZ eh rqyk lkafxrys- vtqZuk] rw ek>k ijel[kk vkgsl vkf.k nqljs

Eg.kts eh ts lkaxr vkgs rs rqÖ;k fgrkpsp vkgs- rw rqÖ;k thoukr izR;sd

{k.kh ek>h vkBo.k Bso- tks euq"; Lor%ph loZ deZ ijes’ojkyk viZ.k djrks]

R;kph iqtk djrks] R;kP;klkBh ijes’ojkP;k izsekpk >kjk v[kaM okgr vlrks-

ijes’ojkps vlhe lkeF;kZps lgk¸; R;kyk izkIr gksrs vkf.k vkiY;k ,s’o;kZus

Hkxoar R;kP;k loZ vHkkokaph iwrhZ djrkr-

@@&@@