eskİ uygurca ÖlÜler kİtabi’ndakİ İkİlemeler Üzerİne

T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I

* Prof.Dr.,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiÇağdaşTürkLehçeleriveEdebiyatlarıBölümü,[email protected]: 0000-0001-6422-954X.

** IstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,[email protected] ORCID: 0000-0001-8409-4929.

Ölmez, M. ve Aris, G. (2019). Eski Uygurca Ölüler Kitabı’ndaki ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 67 (Haziran), 39-64.

Sayı: 67 (Haziran), 2019, s. 39-64, TÜRKİYEDOI: 10.32925/tday.2019.19

Araştırma Makalesi

Geliş Tarihi: 19.04.2018 Kabul Tarihi: 03.01.2019

ESKİ UYGURCA ÖLÜLER KİTABI’NDAKİ İKİLEMELER ÜZERİNE

MehmetÖLMEZ*-GönülARİS**

ÖzetTürkdiliçalışmalarındaönemlibiryeresahipolanikilemeler,Eski

Uygurmetinlerindedesıklıklabaşvurulanbirifadeşeklidir.Türkdili-ninyazılı ilkkaynaklarındangünümüzekadarherdönemdekarşılaş-tığımız bu yapı üzerine yapılan çalışmalarda ikilemelerin yapısal veanlamsalkuruluşuhakkındabilgiverilmiştir.Bunedenle,buçalışma-dasadeceEski Uygurca Ölüler Kitabı’ndakarşılaşılanikilemeleriçinherhangibirsınıflandırmayagidilmedeneserdegeçenikilemelertespitedilmeyeçalışılmış,tespitedilenikilemelerinanlamlarıvebirerörnekcümleverilmiştir.DahasonraörnekcümleningünümüzTürkçesineçe-virisiyapılmışveörnekcümlelerinmetindegeçtiğisatırnumarasıgös-terilmiştir.AyrıcaçalışmanıngirişindeeskiUygurmetinlerindenadirgörülenve/veyaikilemeyioluşturankelimelerinenazbirininikilemedışındakullanılmadığıikilemelerhakkındabilgiverilmiştir.

Anahtar Kelimeler:Eski Uygurca Ölüler Kitabı, Eski Uygurca,ikilemeler,kelimekoşmaları.

HENDIADYS IN OLD UIGHUR BOOK OF THE DEAD Abstract

Hendiadys,whichhasanimportantplaceinTurkicLanguagestud-ies,isafrequentlyusedasawayofexpressioninthetextsbelongingtotheOldUighurEra.Throughoutthestudiesonthisstructure,which

40 Eski Uygurca Ölüler Kitabı’ndaki ikilemeler üzerine


wehave encountered both in the firstwritten sources ofTurkic lan-guageandalsointhepresentones,wehavelearnedaboutthestructuralandsemanticorganizationofthehendiadyses.Thus,inthisstudy,thehendiadysesintheOldUighurBookoftheDeadhavebeentriedtobedetectedwithoutanyclassification,andthemeaningsof thedetectedhendiadyses, some example sentences, translationof those sentencestoModernTurkishandthelinenumberinthebookhavebeengiven. Inaddition,informationwasgivenaboutsomeexampleswhichatleastoneofthemisrareand/orthewordisnotusedoutsideofthehendiadys.

Keywords:OldUighurBookoftheDead,OldUighur,hendiadyswordpairs

Giriş19.yüzyılınsonundaKarlFoy(Foy,1899)ilebaşlayanikilemeçalışma-

larıgeçenyüzyıldadaaraştırmacıların ilgisiniçekenbirkonuolmuştur.BuçalışmayıSaadetÇağatay’ınUygurcada Hendiadyoinler(Çağatay,1944)ileMehmetAğakay’ın(Ağakay,1953,1954)TürkiyeTürkçesineaitikilemelerhakkındakiilkayrıntılıçalışmasıizler.AyrıcaO.NedimTuna’nınTürkçede Tekrarlar(Tuna,1948),HasanEren’inİkiz Kelimelerin Tarihine Dair(Eren,1949),H.Marchand’ınAlliteration Ablaut und Reim in der Türkischen Zwillingsformen(Marchand,1952),A.Tietze’ninReduplikasyon ve (r) İle Kurulmuş Çift Sözler (Tietze,1966),VeciheHatiboğlu’nunTürk Dilinde İkileme (Hatiboğlu,1981)adlıçalışmalarıkonuylailgiliilkveönemliçalışmalardır.M.Ölmez’in“EskiUygurcaodug sakİkilemesiÜzerine”adlıçalışmasındahemokumahatasınadayalı,gözdenkaçanbirikilemekökeniilebirlikteelealınmışhemdeikilemekavramı içinönerileradlandırmalargözdengeçiril-miştir(Ölmez,M.,1998).BuçalışmalaraekolarakZuhalÖlmez’inKutadgu Bilig’de İkilemeler 1 ve 2. (Ölmez, Z., 1997, 1998) adlı yayınları,UtaSchilling’inUntersuchung zu den Wortgruppen im Altturkischen (Schilling,2000),SerkanŞen’inEski Uygur Türkçesinde İkilemeler(Şen,2002),HakanAydemir’inUntersuchung zum Wortschatz der alttürkischen Xuanzang-Biographie(Aydemir,2007)adlıyayınlanmamıştezlerisondönemdeyapılanvebuçalışmadakarşılaştırmaamaçlıbaşvurulmuşçalışmalardır.Bahsigeçença-lışmalardışındaAyazlı2012,2016,Elmalı2016,Gulcalı2015,Eraslan2012çalışmalarınındizinlerindenkelimekontrolüamacıylayararlanılmış,OTWF,ED,DTS,UW,UWNBI.1,UWNBII.1veUWNBII.2adlısözlüklerdebaşlıcabaşvurukaynaklarıolarakkullanılmıştır.BukonuhakkındayapılmışdiğerçalışmalariçinayrıcaMehmetÖlmez’in(2017)Eski Uygurcada İkilemeler Üzerineadlıçalışmasınabakılabilir.

Mehmet ÖLMEZ - Gönül ARİS 41


Bu çalışma,Aurel Stein tarafından Dunhuang’da bulunan ve Or. 8212(109)numarasıylaBritishLibrary’ninOrientalElYazmalarıveBasılıKitap-larbölümününAurelSteinElYazmalarıKoleksiyonu’ndabulunanyazmanın,G.KaraveP.Zieme tarafındanEin Uigurisches Totenbuch adıyla1978’deyapılanyayını(Kara-Zieme,1978)esasalınarakhazırlanmıştır.EskiUygurBudist Edebiyatının ‘Büyü Metinleri’ sınıfına dâhil edilen metin, doğum -ölümzincirindenkurtulupaydınlanmayaerişmenin,ölümanındaveölümdensonradamümkünolabileceği,ölümanındavesonrasındakiaradönemdeay-dınlanmayaerişebilmekiçinyapılmasıgerekenlerhakkındabirrehberniteli-ğindedir.EserTibet’inünlüLamalarındanNaropa’nınöğretilerinedayanaraköğrencilerininyaptığı çevirilerdenoluşmaktadır.Dört ayrımetindenoluşanyazmanınilkmetniTibet’inÖlülerKitabı’nınkısabirtercümesidir.Eserhak-kındaayrıntılıbilgiiçinKara-Ziemeyayınına(Kara-Zieme,1978)bakılabilir.

Toplamda1.430satırdanoluşançalışmada150’denfazlafarklıikilemebu-lunmaktadır.İkilemelerinçoğusıklıklakullanılanikilemelerolmasınarağmennadirgörülenve/veya ikilemeyioluşturankelimelerinenazbirinin ikilemedışındakullanılmadığıikilemelerdemevcuttur.Bunlardanbazılarıabiyaz tüşütlüg, çınlayu kertü, togun bogun, toşu toluvb.’dir.Örnekvermekgerekirsetogun bogun ‘eklem’UygurdönemindeyalnızcaBTVIIIveUigTot.’dagö-rülür.İkilemeyioluşturankelimelerdenbogunUygurmetinlerindetekbaşınakarşımızaçıksadatogunkelimesinerastlanmaz.KelimeileilgiliolarakBTVIII’deyapılanaçıklamaşuşekildedir:

togun bogunları ‘eklemler(Hend.)’;ikincikelime(bogun)iyikanıtlan-mıştır(krş.Clauson316;DTS109;TMENNr.799);togun’utog‘bağ-lamak’veunfiildenisimyapmaekiile(krş.Çağ.tok‘birleştirmek,bağlamak’R III, 1145) açıklamak istiyoruz.Kelimemodern dillerdetakipedenformlardavarlıkgöstermeyedevameder:Yak[utça]togonox ‘dirsek’(Russko-YakutskiySlovar,262),ayrıcaWitsen’egöre:Togok (krş.Karaİndeks436Nr.17),Tat.Tob.Tognak ‘sürgü’(RIII1166);öteyandanKırgızcadaaynızamandaanlamdaralmasınıngüzelbirör-neğiolarakhizmetedebilecek,aynıfiildenfarklıbirtüretmemevcuttur,Kırg[ızca]toom “1.kızak,yolunyönü,2.düğüm,3.vertebralbağlantı(omurgaeklemi)(Yudahin749)”(BTVIII,s.47)

Birdiğerörnekisetoşu tolu‘dolu,tam,eksiksiz’şeklindeUigTot.’dayal-nızbirdefakarşımızaçıkanikilemedir.toş- ve tolfiilköklerineuzarffiilekigelerekkalıplaşmıştır(bk.Eraslan,2012,s.405).Ayrıcatol ve toş-eylemleriayrıayrıbirçokeserdegeçmeklebirliktetol- toş-(dolmak,tamamolmak)şek-lindeikilemeolarakBTXIII,BTXXVIveAYS’dedekarşımızaçıkmaktadır(BTXIII,52.2;BTXXVI,141.2;AYS,118.6).GünümüzdeTürkiyeTürkçe-sindetol(dol-)fiilikullanılmayadevamederkentoş-şeklinerastlanmamak-tadır.TalatTekin,Zetacism and Sigmatizm in Proto-Turkicadlıçalışmasında



EskiUygurcadatolvetoş-şekillerininbiraradakullanılmasınınsigmatizm ve lambdaizm’inkeskin sınırlarınınolmadığına,AnaTürkçedönemindevesonrasındaparalelbirşekildevarlıklarınıdevamettirdiklerinedeğinir.Benzerörneklerlebirliktetoş-fiilinidesondönemsigmatizmörnekleriarasındagös-terir(Tekin,1969,s.78).

Buörneklerindışındailkbakıştaikilemegibigörünen,yakınanlamlıke-limelerdenoluşantikil- tur-, tüp teriŋ, ulug ediz, yıdlıg tanlıgkelimegruplarıaldıklarıeklervecümledekazandıklarıanlamlarnedeniyleikilemeolmadık-larıdüşünülerekbuçalışmayadâhiledilmemiştir.

YukarıdakiörneklerdenhareketleEski Uygurca Ölüler Kitabı’nınikileme-leraçısındansondereceilgiçekiciörneklerbarındırdığınıgörmekteyiz.Ge-rekşimdiyekadartespitedilmeyengerekfarklıanlamlardakullanılışlarıolangerekse yapı bakımından yeni olduğunu düşündüğümüz pek çok ikilemeyiaşağıdakiörneklerlearaştırmacılarınilgisinesunuyoruz.

İkilemeler:abiyaz tüşütlüg: kişininöncekialışkanlıklarınınkalıntısı,bilinçaltı. tüldäki abiyaz tüşüṭlüg ätʼöz “rüyadakibilinçaltı2vücudu”7/8aç- yad-:açıklamak,açmak,açığaçıkarmak. anta basa täprämäklig yel maṅdal ärsär yelig açsar yadsar eki tümän

bir miŋ alṭı yüz yel bolur “Ondan sonra hareket eden rüzgȃrmaṇḍala ise, rüzgȃrı açıklayacak

olursak2,yirmibirbinaltıyüzrüzgȃrdır”529;açsar yadsar 602.;açgalı yadgalı924,936,948

açok yaruk:açık,aydınlık. ... torku közkä örṭülmişçä täŋlig körür açok yaruk körmäz “...ipekgözeörtülmüşgibigörür,açıkça2görmez”919.adırt odgurak:fark,farklı,değişik. adırtı odgurakı yok ärür“Farkı2yoktur”734adırtıl- böl-:ayırtetmek,ayırmak. tört ätʼöz bir tözlüg ärip öŋi tägşilmäki adırtıltaçı böltäçi bilgä bilig

ärür “Dörtvücutbirvarlıkolupfarkıayırtedecek2olanbilgeliktir”978aḍırtlıg odgurak:mutlaka,kesin,kesinolarak. bo monça aḍırtlıg odgurak yaruk yaşuk bälgülär ärür “Bunlarkesinolarak2parlak2işaretlerdir”731al altag:araç,alet,yöntem.



amtı monda inçip bışırunguluk al altag kavırasınça tüşin alguluk antirabau tep tedi

“Şimdibundansonragerçekleştirilecekyöntem2özetincekarşılığıalı-nacakanṭirabavdeyipsöyledi”25;al altag180,990,1119;al altagıg 617

alku barça:hepsi,tamamı. ol alku barça käntünüŋ ätʼöz til köŋül yıgmışnıŋ ädgüsi adrokı ärür “O, tamamı2 kendi vücudunundil, gönül birikmesininüstünlüğüdür”

844;alku barça1315amıl yavaş:sakin,sessiz. üçünç yeltä ögrätinmäk ärsar amıl yavaş yeltä ögrätinmäk . kadır katıg

yeltä ögräṭinmäk . tolgurmaklıg üngürmäklig yeltä ögrätinmäk ärür “Üçüncüsü, rüzgȃrhakkındaöğrenmedir. sakin2 rüzgȃrhakkındaöğ-

renme,sertrüzgȃrdaöğrenme,doldurupboşaltmalırüzgȃrdaöğrenme-dir”614

arıg süzök:saf,temiz,lekesiz. “täŋridäm arıg süzök közlüglär körür adınlar körmäz” “Tanrısal,temiz2gözlülergörür,başkalarıgörmez”91;arıg süzök 215,

216,853,1377.arṭak yavız: bozuk,çürük,kötü. karımak arṭak yavız bolmak bolar inçip yavız üd ärür “yaşlanmak,kötüleşmek2bunlaröylekötüzamanlardır”569asıg tuso:fayda,yarar. miŋ burhanlar uluşında barıp miŋär tınlıglarka asıg tuso kılur “BinBudaülkesinegidipbinlercecanlıyafayda2sağlar”934. aş içgü: yiyecekiçecek,yemek. anta basa aş içgü yemäk üzä töpödäki tigli üklip ... “Ondansonrayemek2esnasındatepedekidamlabirikip..”488.az kiçig:az,biraz. vaçira upam tiyan az kiçig köŋül uguşında tugar “Vajropama-dhyāna(=vajropamasamādhi)küçük2birgönülkabilesin-

dedoğar”864.azlan- künilä-:kıskanmak,hasetlikduymak.



ög kaŋ kişi täginmişin körüp ol anṭirabau aẓlanmak künilämäk sakınçı yügärü bolup

ažun tugum tuṭarında korkmakı bäliŋlämäki bolur “İnsan,annebabanınulaştığınıgörüpoanṭirabavhasetetme2düşüncesi

artıp dünyayagelmeesnasındakorkar”1275.ažun tugum:dünyayagelme. yeti kündä büṭär täŋrilärniŋ asurelarnıŋ bir täg ögirür yalaŋuklarnıŋ

ažun tugum tutmakı ärsär “Yedigündeortayaçıkantanrıların,şeytanların,birgibisevineninsan-

larındünyaya2

gelmesidir”1273;ažun tugum1276,1280,1282,1283,1284,1287tugum ažun:113,114,213,218,1291ädgü adrok:iyi,seçkin,üstün,üstünlük,iyilik;faziletveliyakat. munuŋ ädgüsi adrokı inçip “Bununüstünlüğü2busebepledir”473;ädgüsi adrokı 846ädgü ädräm: iyilik,fazilet. nägü ädgü ädräm ünsär bo ol barça adın tandira uguşlar üzä yıgmış

ädgü ädräm ärür “NasılfaziletlerortayaçıkarsabuobütündiğerTantrakabileleriüzeri-

nebiriken fazilettir2”848,849;ädgü ädrämlig572;ädgü ädrämlär 844ätlig kanlıg:etlikanlı,canlı. üç ätʼöz ärsär tugmak ölmäklig ätlig kanlıg ätʼöz,... “Üçvucütisedoğum-ölümlücanlı2vücut,..”7.äv bark: evbark,ikametgâh. üç yarım künniŋ arasında öziniŋ ölmişin bilmädin tugmış kadaş äv

barkta ulaṭılarka yilinip yolug bışurunu umazlar “Üçbuçukgüniçindekendininöldüğünübilmedenakrabalarına,evine

barkına2ve diğerlerinetutunupyolutamamlayamazlar”97;äv barklıg340ävir- aktar-: tercümeetmek,çevirmek.



tükällig bilgä isṭonpa bahşınıŋ boşug yarlıgı üzä ävirü aktaru tegintim “MükemmelbilgeolanSton-paüstadınlutfuiletercümeetmeye2vakıf

oldum”1006ba- bagla-: bağlamak. körmäk kıŋırṭmak üzä ök bamak baglamak ärür “Görerek2 bağlamaktır2”787[kıŋ+ır-ṭ-makiçinkrş.KuP,Özcan-Dev-

rez033]bag tügün: düğüm,bağ. bo üç tamırlar bir ekintikä naru bärü kirip bag tügün bamış täg bolup

... “Buüç damar bir birbirine o yöne bu yöne girip düğümlenmiş2 gibi

olup”383;bagı tügüni 809bärk yarp / bäk yarp: sağlam. altı törlüg bärk yarp ornaglıg ıru bälgülär bolur “Altıtürlüsağlam2yerleşmişişaretlerolur”637;bärk yarp 518, 645,

647,657,669,681,708,716,1131bışıg bışgut:olgun,olgunlaşmış. ol munı täg kılıp bışıg bışgut bolsar seẓiksiz körür tül dyan tükädi “O,bunungibiyapıpolgunlaşmış2olsaşüphesizDhyānarüyasınınbit-

tiğinigörür”1221;bışıg bışgut 1240bil- uk-:bilmek,anlamak. burhanlarnıŋ nomın şaẓının kalısız bildäçi ukdaçı “Budhalarındinî kurallarını eksiksiz anlayacak2.” 243 ;bilmiş ukmış

246, 456bilgä bilig: hikmet,bilgelik. tör(t)ünç kşanta bilgä bilig yakın bolmakı yaruyur “Dördüncüzamandabilgiye2yakınolmakparlar”60 bilgä bilig48,50,53,57,255,255,491,574,825,826,835,846,847,

851,851,853,854,856,899,911,913,962,963,967,975,977,979,981,984;bilgä biligi656,666,678,696,714,730,983;bilgä biliglär 850,965,974;bilgä biligniŋ773

bilgä biliglig: hikmetli,bilgili. bilgä biliglig ootın tört elig yalınap yana ok öçülür “Hikmetli2 ateş ile dört karış tutuşupyine söner”766 ;bilgä biliglig

799,831,835,899;bilgä biligligig839/840bilgä bilig paramit: hikmetlibilgi.



ölüm bilgä bilig paramıṭ teṭir “Ölümhikmetlibilgi2olarakadlandırılır”66;bilgä bilig paramıṭ 286biligsiz bilig: cehalet,bilgisizlik. tülṭäki anṭirab(a)v biligsiz bilig birlä katışmak, ... “Rüyadakianṭirabav’ıncehaletle2karışması,..”15;biligsiz bilig304,

305,323bul- tap-:bulmak,eldeetmek. säkiz törlüg ulug sidilarıg bulur tapar “Sekiztürlübüyüksihirgücünüdeeldeeder2”898büdimäk oynamak: coşma,sevinme,oynama,dansetme;hoplama,sıç-

rama(sevinçten). büdimäk oynamaklıg köŋül turgurur “Sevinme2duygusunuortayaçıkarır”905bütür- bışurun-:olgunlaştırmak,olgunluğaeriştirmek. tört törlüg käẓiglärig yol kılıp büṭürmäk bışurunmaklıg nomlug yaŋıg

sözläyin “Dörttürlüsırayıyolyapıpolgunluğaeriştirilecek2dinîkurallarısöyle-

yin”251çın kertü: gerçek,hakiki,doğru. çın kerṭü ulug ärdini bahşı kuṭıŋa yükünür män “Gerçek2 yüce mücevher (olan) üstadın kutsallığı (önünde) saygıyla

eğilirim”1;çın kertü 68, 142, 1298çınlayu kertü: gerçek. ölüm çınlayu kertü teṭir “Ölümgerçektir2.”66çoglug yalınlıg: ışıltılı,parlak. çoglug yalınlıg şiri çakira sanbaraka nom ärdini kuṭıŋa yükünü tägiṅür

män “Işıksaçan2ŚrīCakrasaṃvara’yadinîkurallarmücevherininkutsallığı-

nasaygıyla eğilirim”238;çoglug yalınlıg247,335,995elig adak: elayak. oot yelkä siŋmiştä elig adak sogışur “Ateşyelebattığındaelayak2soğur”45eyin käzigçä: sırayla.



tümgä indirilıg tınlaglarka eyin käzigçä bışurunup tuyunguluk nom tükäṭi

“Bütün duyusal canlılar tarafından sırasıyla2 talim edilip anlaşılacakkuraltamamlandı”228;eyin käzigçä 41, 1100

ırgal- täprä-:sallanmak,sarsılmak,hareketetmek,kımıldamak. yer mahabud suvka siŋmäk üzä ätʼözi naru bärü ırgalur täpräyür “Yeryüzününsuyabatmasıesnasındagövdesiilerigerisallanır2”261ıt toŋuz: itdomuz. ıṭ toŋuz yok çıgay kodıkı yavız ažunka kirmägü ol “(İnsan) itindomuzun2yokluk2 (ve)aşağılık2dünya(sı)nagirmemeli-

dir.”216iç taş:içdış. içdinki taşdınkı adkangu uguşlarıg mäŋilig körür “içeridekidışarıdaki2duyuorganlarınımutlugörür”881;içdinki taştın

ki871;içtin taşdın 887taş iç :474ig käm:hastalık. taşṭınki bälgü(tä) tört törlüg yıgılguluk ig kämlär kök kalıktakı bulıṭ

açılmış täg bolur “Dışarıdakiişarettedörttürlütoplanacakhastalıklar2gökyüzündebulut

açılmışgibiolur”876;ig käm 1128igsiz kämsiz: hastalıksız,sağlıklı. beş oṭuz yaşlıgka igsiz kämsizkä artok tın yel yorır “(...)yirmibeşyaşındakinin,sağlıklı2olanınnefes-rüzgȃrıdahagüçlü-

dür”583;igsiz kämsiz341ilin- yapşın-: bağlanmak,yapışmak. aya başlagsız uẓun saṅsartın bärü azkıya mäŋi ögrünçkä ilinip yapşı-

nıp yügürṭümüz kaçṭımıẓ “Ey!BaşlangıçsızuzunSaṃsāra’danberi azıcıkmutluluğabağlanıp2

kaçtık2”202;ilinmäksiz yapşınmaksız 282ıru bälgü: belirti,işaret. äŋbaşlayu inçip ölgäyşügdä birisitä taşdın sıŋar tört törlüg ıru bäl-

gülär birlä säkiz



törlüg ıru bälgülär bolup kälir “İlkolarakböylece(insan)öldüğündeilkolarakdıştaraftandörttürlü

işaret2ilesekiztürlüişaret2olarakgelir”258;ıru bälgü265,268,270,274,628,664,676,728; ıru bälgülär259,263,271,338,636,638,639,646,721,733,738,740

iş küç: işgüç,iş. tüş ätʼöz ärsär bälgürṭmä ätʼöz üzä alku iş küçlärig büṭürür “Ebedîvücutiseortayaçıkanvücutilebütünişi2tamamlar”170;iş küç

792;iş küçlärig503kadır katıg: sert,katı. üçünç yeltä ögretinmäk ärsar amıl yavaş yeltä ögretinmäk kadır katıg

yeltä ögreṭinmäk tolgurmaklıg üngürmäklig yeltä ögrätinmäk ärür “Üçüncüsü, rüzgȃrdaöğrenmedir; sakin rüzgȃrdaöğrenme, sert2 rüz-

gȃrdaöğrenme, doldurupboşaltmalırüzgȃrdaöğrenmedir”615kaŋ ata:baba. kaŋ atanıŋ yürüŋ tigli tüz töpötä bir yaŋıdaki ay tilgän bolmış ärür “Babanın2spermidüztepedeayınbirindekiayhalesidir”958käntü öz: kendi,kendisi. anta basa käntü öz ätʼöz ... “Ondansonrakendi2vücudu ...”1176 ;käntü öz1194 ;kätü özi77,

1427öz kändü: 980ket- tarık-:geçmek,uzaklaşmak. beş yükmäklig yogun nizvanılıg seẓik sakınçlar keṭip tarıkıp ... “Beşyığınlıyoğunihtiraslışüphelidüşünceleruzaklaşıp2...”771;ketip

tarıkıp943kork- bäliŋlä-: korkmak,dehşetekapılmak. käntü özi korkmış bäliŋlämiş täg bolup köŋüllüg ätʼözüg anṭirab(a)v

tuṭar “Kendisidehşetekapılmış2gibiolupdüşünceyesahipolanbedeninian-

tirabavdatutar”77;korkmakı bäliŋlämäki1277korkunç äyinç: korku,endişe. ...oẓakı korkıṅç äyinçkä korkup ...



“Öncekikorkuya2kapılıp..”108;korkunç ayınç326kovuk kurug: kuru,boş. ätʼöz içindä yürüŋ kovuk kurug sakıngu ol uçıkṭı “Vücutiçindekiobeyazboş2 düşüncesonbuldu”1031kök kalık: gökyüzü. taşṭın sıŋar körsär taŋ sarıgındakı yaruk täg köẓünür içdin sıŋar körsär

yaruk ärip sakınçsız tözlüg bolup kök kalıktakı bulıṭ açılmış täg yaruyur “Dıştaraftanbaksaşafaksarısındakiışıkgibigörünür,içtaraftanbaksa

aydınlıkolupdüşüncesizesaslıolupgökyüzündeki2bulutaçılmışgibiparlar”63;kök kalık554,708,1377;kök kalıkka335,1069;kök kalıkta142,316,321,672,688,690,717,721,753,893,901,1052,1191;kök kalıknıŋ702,780;kök kalıktakı876;kök kalıktın324

kör- kıŋırt-: gözdikmek,bakmak. körmäk kıŋırṭmak üzä ök bamak baglamak ärür “Görerek2bağlamaktır2”787[kıŋ+ır-ṭ-makiçinkrş.KuP,Özcan-Dev-

rez033]köz kulgak: gözkulak. alku indrika tükällig ’ärsär . köz kulgakta ulaṭılarka tükallig ärür “Bütünduyuorganlarıyladonanmışolmak isegözkulak2 tamamıyla

donanmış olmaktır”84kutlug buyanlıg:faziletli,şanslı. kutlug buyanlıg ärsär apsari kızlar birlä täŋri yeriniŋ orunları ornak

ları közünür “Faziletli2 ise ilahikızları ile tanrıyerininmekânları2 (ona)görünür”

1266kün ay: güneşveay. kün ay täŋrilär birlä täŋ tüz bolur “Güneşveay2tanrılarıileeşit2olur”890künilä- övkälä-: bk.övkäla- künilä-.künli tünli: günvegece. üklimäk esilmäk kılguluk işi tüz töpödin adak ulkaṭägi bir künli tünli

içṭin iki tümän bir miŋ altı yüz üklimäk esilmäk ärür “Artışazalışyapmaişidüztepedenayaktabanınakadar(tamtamına)

birgünvegece2içindeyirmibirbinaltıyüzartışazalıştır2”509



tünli künli: 583mäŋi ögrünç: mutluluk,sevinç. aya başl(a)gsız uẓun saṅsartın bärü azkıya mäŋi ögrünçkä ilinip yap

şınıp yügürṭümüz kaçṭımıẓ “İşte!BaşlangıçsızuzunSaṃsāra’danberiazıcıkmutluluğa2bağlanıp2

kaçtık2”201/202;mäŋi ögrünç712,869/870,887ögrünç mäŋi: 954mün kadag: suç,günah,kusur. bahşılarnıŋ çın kertü nom yaŋın bilmämäklig mün kadag üzä aṅıŋ tözin

ukmazlar “Üstatlarıngerçeköğretilerinibilmemekusurundan2dolayıonunesası-

nıanlamazlar”69naru berü:orayaburaya,ilerigeri,öteyeberiye. yer mahabud suvka siŋmäk üzä ätʼözi naru bärü ırgalur täpräyür “Yeryüzününsuyabatmasıesnasındagövdesiilerigeri2sallanır”261;

naru berü383,459nom şaẓın: kanun,öğreti,dharma,disiplin. burhanlarnıŋ nomın şaẓının kalısız bildäçi ukdaçı “Buddhalarınöğretilerini2tamamıylaanlayacak2.”243nom törö: öğreti,din,töre. kizläglig nom törö yaŋınça tuṭsar ölüm yaruk yaşuk nomlug ätʼöz tetir “Gizlidin2kurallarıncatutsaölümaydınlıkilahivücutolarakadlandırı-

lır”284nomlug törölüg: öğretiye uygun, Dharma’ya uygun, kurallı, kurallara

bağlı. nomlug törölüg hanlarta biramanlarta adın ymä yogaçarelarta ... “Kurallarabağlı2 olanhükümdarlardan,din adamlarındanbaşka aynı

şekildeYogacāra’lardan...”219nom yaŋ: öğreti,din,töre,gelenek. bahşılarnıŋ çın kärtü nom yaŋın bilmämäklig mün kadag üzä aṅıŋ tözin

ukmazlar “Üstadlarıngerçeköğretilerini2bilmemekusurundan2dolayıonunesa-

sını anlamazlar”69;nom yaŋı70



ordo karşı:saray,köşk. üküş buyanlıg ärsär ädgü ordo karşıka ʼärmäsar ädgü ävkä kirmiş täg

bolup ažun tugum tuṭar “Çoksevaplıisesaraya2değilseiyievegirmişgibiolupdünyayagelir”

1278/1279;ordo karşı1321;ordo karşınıŋ1322orun ornak:mekân,yer. kutlug buyanlıg ärsär apsari kızlar birlä täŋri yeriniŋ orunları ornakla

rı közünür “Şanslı,talihliiseilahikızlarıiletanrıyerininmekânları2(ona)görü-

nür”1267ö- sakın-: düşünmek. maha mudura tözüg öp sakıṅıp ömäksiz sakıṅmaksız bolgul “Mahāmudrā esasını düşünüp2 düşüncesiz2 ol”149 ;öp sakınıp 137,

329,330öç- amrıl-:sönmek,dinmek,sonaermek. altı yüz yel öçär amrılur “Altıyüzrüzgȃrdiner2”907ög ana: anne. äŋbaşlayukı ärsär kindikṭäki ög ananıŋ bir tamır kan ärür “İlkbaştakiiseannenin2göbeğindekibirdamarkandır”600;ög ananıŋ

339,908,957ög kaŋ: annebaba,ebeveyn. ög kaŋ yaraşturmakındın tugmak ölmäklig anṭirabav bolur “Anne-babanın2birarayagelmesiiledoğum-ölümanṭirabavıolur.”9;

ög kaŋ114,115,123,183,1274;ög kaŋnı181;ög kaŋta189,193,198,212;ögtä kaŋta221;ögli kaŋlı340

ögir- sevin-:sevinmek. ol anṭirabau-a anṭa tuggusın bilip ögirür sevinür “Oanṭirabavaondadoğacağınıbilipsevinir2”1269ögirttürmäk tapla<t>durmak: memnunetme. törtünç ögirtdürmäk tapla<t>durmaklıg (tapıg) ärsär “Dördüncümemnunetme2(hizmeti)ise”1422ögsüz köŋülsüz: şuursuz,düşüncesiz. anıŋ bälgüsi ögsüz köŋülsüz bolmak



“Onunemȃresidüşüncesiz2olmak”564öl şı: nem,rutubet,ıslaklık. ol öltä şıta tugmak ärür “Oıslaklıkta2doğmaktır”103 ömäk küsämäk: isteme,arzuetme. ... (yelvi kömän täg sakınmakı) ömäk küsämäk üzä bäklämäk ärür “...(sihirgibidüşünmeyi)isteme2ilebeklemektir”182;ömäk küsämäk

199ömäk sakınmak: düşünme,düşünce. öz piṅsunṅı sakıṅıp ömäk sakınmak ärsär ... “Kendinitanrıolarakdüşünmedüşüncesi2ise...”146ömäksiz sakınmaksız:düşüncesiz,şuursuz. maha mudura tözüg öp sakıṅıp ömäksiz sakıṅmaksız bolgul “Mahāmudrātözünüdüşünüp2düşüncesiz2ol”149;ömäksiz sakınmak

sız 595öŋlüg mäŋizlig: güzel,alımlı,yakışıklı. ätʼözi öŋlüg mäŋizlig yıdlıg tanlıg közünür “Vücudualımlı2vegüzelkokulu2görünür”1270örü yokaru: yukarı,üst. yürek uçı örü yokaru yüülüg bolmaktın lenhua agızı açılmış tep aṭanur “Yineoyüreğindüğümüçözülüpyürekucıyukarıda2birleştiğindelo-

tusağzıaçılmışdiyeadlandırılır”810övkäla- künilä-:hasetlikbeslemek,kıskanmak. aṭasıŋa övkäläp küniläp turur “Babasınahasetlikbesleyip2durur”361künilä- övkälä-: 363öz adın: kendisi-başkası,herkes. özniŋ adıṅnıŋ alku tıṅlıglarnıŋ asıgın tolu tükäl bulur “Kendisininbaşkasının2bütüncanlılarınfaydasınıtamamen2bulur”74

;özniŋ adınnıŋ124,167,177,208öz känṭü:bk.känṭü öz.öz yaş:hayat,ömür. öz yaş kısga bolmak “Ömrünün2kısaolması...”569



öz yat: kendisivebaşkası. alku tınlıglarıg öz yat temädin tınlag asıgın kılayın sakınıp “Bütüncanlılarıkendisivebaşkası2demedencanlılarafaydasağlaya-

yımdiyedüşünmek...”140sav sakınç: söz,düşünce. sav sakınç kılmadın udugu ol “Konuşmadan2uyumalıdır”1208;sav sakınç1239sür- elt-: sürüpçıkarmak,götürmek,taşımak. yürüŋ öŋlüg tiglini yokaru töpöde sürüp eltip “Beyazrenklidamlayıyukarıtepeyesürüpçıkarıp2 ...”481tag kaya: dağvetaş,taş,kaya. kök kalıktın ulug törlüg tag kaya tüşmiş yemrülmiş täg “Gökyüzünden2 büyükvetürlüdağtaş2düşmüş2gibi”325tapıg udug:hürmet,hizmet. alku burhanlarka bodisatavlarka tapıg udug kılıp “Bütünburhanlarabodisatvalarahizmet2...”1367;tapıg uduglar 191,

1378täŋ tüz:eşit,denk. kün ay täŋrilär birlä täŋ tüz bolur “Günaytanrısıileeşit2olur”891;täŋ tüz866,1377tıdıg ada: engel,mȃni;tehlike. taşṭınkı bälgütä yaraşmasar tıdıg ada ärür “Dışarıdakiişaretlerleuyuşmazsaengel2olur”694tıdıg antiray: bağ,engel,mȃni. taşdınkı bälgütä yaraşmasar tıdıg antıray bolur “Dışarıdakiişaretlerleuyuşmazsaengel2olur”654;tıdıg antıray 664,

677,728tıdıg köşik:örtü,engelvemuhafaza;engel. bilgülük nomlarnıŋ tıdıgın köşikin yuka sediräk torku közkä örṭülmişçä

täŋlig körür “Bilinenöğretilerinörtüsünü2inceipekilegözkapatılmışgibigörür”

918;tıdıgın köşikin930;tıdıgın köşiklärin943tınlıg tınsız: canlıvecansız,herkes,herşey. alku yerṭinçütäki tınlıg tınsız alku ädlärig säkiz törlüg yelvikä okşaṭı

ärür tep



“Bütündünyadakicanlıvecansız2bütünvarlıklarısekiztürlüsihreben-zerdirdeyip”1177

til agız: ağız. suv mahabud ooṭka siŋmäk üzä til agız kurıp tiltä kara çızıg bolur “Suelementiateşekarıştığındaağız2kuruyupdildesiyahçizgiolur”

264togun bogun: eklem. süŋük togun bogun siŋirlär adak ulıntın üstün töröyü barır “Kemikler,eklemler2,sinirlärayaktabanındanyukarıyadoğruşekille-

nir”366tolgurmaklıg ündürmäklig: doldurmalıboşaltmalı. kadır katıg yeltä ögräṭinmäk tolgurmaklıg ündürmäklig yeltä ögrӓtin

mäk ärür “Sert2rüzgȃrdaöğrenmek,doldurmalıboşaltmalı2rüzgȃrdaöğrenmek-

tir”616toşu tolu:dolu,tam,tamam,eksiksiz. kök kalık birlä t(ä)ng tüz [arıg] süẓö[k] toşu tolu tapıg uduglar boldı “Gökyüzü2 ileeşit2,temiz2,eksiksiz2 hizmetler2oldu”1378töz mul:kök,esas,asıl. başlantı altı yaraṭıgnıŋ töz mul bışruṅguluk tügün kärgäklig kapıgı “Başlangıçtaaltıyaratığınasıl2gerçekleştirilecekgereklidüğümkapı-

sı”1120töz tüp:dip,esas,kök. ölgäyşök üdtä bışurunmaklıg yaruk yaşuk töz tüp yaruk yaşuk birlä k(a)

ṭılıp eki ärmäz bolup özniŋ adınnıŋ asıgın büṭürür öleceği zamanda öğrenilecek parlak2 esas2 ışık2 ile karışıp iki olmaz

(ayrılmaz)olupkendisininvebaşkalarınınfaydasınıtamamlar166töz uguş: kök,soy,esas. alku tıṅlıglarṅıŋ töẓindä uguşınta yaruyurlar “Bütüncanlılarınsoyunda2parlarlar”67tugmak ölmäk: doğum-ölüm. tugmak ölmäklig anṭirabav tültäki anṭirabavara bolmaklıg anṭirabav

ärür “Doğum-ölüm2anṭirabavı,rüyadakianṭirabav,aradaolananṭirabavdır”

5;tugmak ölmäklig7,10,13,17



tug- ün-:ortayaçıkmak,görünmek,belirmek. taştıkı bälgüdä beş bügülänmäk ädrämlär tugar ünär “Dışarıdakiişarettebeşolağanüstüfaziletlerortayaçıkar2”812turultur- yavaltur-:yatıştırmak,sakinleştirmek. atnı turulṭurmadın yavalturmadın müṅmiş täg bolur “Atısakinleştirmedenbinmişgibiolur”313/314tuyun- bilin- :farkedilmek,görülmek,hissedilmek bir (birär) bölük tamır-(lar)-tın öẓgä tuyuṅmaduk bilinmädük ärür “Bir (birer) bölük damardan başka bir şey olarak fark edilemezler”

437/438tükä- tüpük-:tamamlanmak,bitmek,sonaermek. yılayu tözlüg bilgä bilig tükäsär tüpüksär “Yanlışesaslıbilgi2tamamlansa2”911/912tümgä biligsiz:aptal,cahil,bilgisiz. tümgä biligsiz tömäninç kulut kamıllıg arya açari “Bilgisiz2 ve düşük bir köle (olan)Kumullu (Hami şehrinden)Ārya

Āçārya”1003tüp yıltız:kök,esas. tüp yılṭız dandiratakı bir kırkınç tägẓiṅçtäki darma mudıra “EsasTantradakiotuzbirincibölümdekiDharmaMudrā” 249; tüpin

yıltızın305;tüp yıltız530,621tüpsüz teriŋ:dipsiz,derin,dipsizvederin. tüpsüz t(e)riŋ bo dantiranıŋ töpütçäsin körüp “Dipsizvederin2butantranınTibetçesinigörüp”1001tüş- yemrül-:düşmek;bozulmak,kırılmak;düşüpkırılmak. kök kalıktın ulug törlüg tag kaya tüşmiş yemrülmiş täg “Gökyüzünden2 büyükvetürlüdağtaşdüşmüş2gibi”325uç baş:uç,tepe,zirve. akıglıg mäŋiniŋ uuçı başı ärür “Devamedenmutluluğunzirvesidir2”713ulag sapıg:bağ,zincir,bağlantı;devam,sürme,eklenme. kulgaktın kulgakka agıztın agızka ulag sapıg bolmış dantira ärür “Kulaktankulağa,ağızdanağızadevametmiş2Tantra’dır”997ulug karı:büyükveyaşlı.



ol ymä yigiṭ kiçig(kä) arṭuk ulug karı kişikä ägsük “Odagence2fazla,yaşlı2kişiyeeksik”581/582uluş balık:ülkeveşehir. alku uluş balıklar arıg süẓök köẓüŋüdäki körk täg arıg süẓök köẓünür “Bütünülkeler2temiz2aynadakigörüntügibitemiz2görünür”215umug ınag:umut,sığınak. umug ıṅag bahşını ömäki ärsär “Dayanak2(olan)üstadıdüşünmesiise...”141uṭ- yegäd-: mağlupetmek,yenmek,üstüngelmek. ṅızvanılıg şimṅug udup yegädip “İhtiraslıMāra’yımağlupedip...” 875;uṭup yegädip883,889üklimäk esilmäk:artmaveeksilme. bir kün(li) tünli içṭin eki tümän bir miŋ alṭı yüz üklimäk esilmäk kılur “Birgünvegece2içindeyirmibirbinaltıyüzartıpeksilir2”510;ük

limäk esilmäk 508üküş tälim:çokfazla,sayısız. üküş tälim lenhualıg oronlar bolmışın sakıngu ol “Çokfazlalotusilesüslenmiştahtolduğunusöyleyecektir” 1324ülä- yıg-:paylaştırmak,dağıtmak. tankarıgka tükällig erkäk tişi tözün(lär)kä çäçäk üläp yıgıp “Adağasahiperkekvekadınasillereçiçekdağıtıp...”1309ün- bälgür-:çıkmak,belirmek,görünmek,ortayaçıkmak. eki kırk lakşan säkiz on nayrag ünär bälgürür “Otuz iki güzellik alameti (lakṣaṇa) ve seksen belirti (anuvyañjana)

ortayaçıkar”951bälgür- ün-:bk.ün bälgür1392ün- bar-:ortayaçıkmak. yüräktäki huŋ užiktin yaruk ünüp barıp “Yürektekihunhecesindenışıkortayaçıkıp...”1327ür keç:mutlaka,önündesonunda,eryadageç. köŋül töziŋä bir yinṭäm tayansar ançolayu ok ür keç üdün yıgılguluk ol “Düşünceesasınasüreklidayansaöyleceeryadageç2zamandatopla-

nacaktır”1113vaçirasan örgün: taht.



ög k(a)rın vaçirasan örgüṅüg öŋi tarkarıp “Annekarnıtahtını2başka(tarafa)uzaklaştırıp...”87vihar seŋrem:tapınak,manastır. vrharta s(a)ngramta ulaṭılarta kirip yaşar bolup “Tapınakta2vediğer(yerlerde)giripyaşayıp...”107/108yalına- öçül-:yanmakvesönmek. aṅṭa basa yana ok säkiz y(e)girmi elig yalınap öçülüp “Ondansonrayineonsekizkarışyanıpsönüp2...”813;yalınap öçülüp

814yan- kel-:geridönmek,dönmek. [a]lku burhanlarka bodisat(a)vlarka tapıg udug kılıp yanıp kelip bo

darnilıg yaruklarka siŋdi sakıngu ol “BütünBuddhalaraBodhisatvalarahizmet2 edipgeridönüpbubüyülü

ışıklarabattıdiyecektir”1368yaŋ kep:görünüş,şekil,tarz. bir ažunta öz burhan kuṭın bulguluk yaŋ kep ärür “BirhayattakendiBuddhasınınşefaatineulaşacağıyöntemdir2”173yaŋ törö:esas,usul,yöntem. aṅṭa basa bahşı ärsär ädgü nomlug yaŋ törö bilür “OndansonraBahşıiseiyiöğretiyeaitesasları2bilir”129;yaŋın törö

sin587yaruk yaşuk:ışıltı,parlaklık;parlak,aydınlık. tültäki anṭirabavta yelvi ätöz yaruk yaşuk bo ekägü üzä tanuklamak “Rüyadakianṭirabav’da tılsımlıbeden,aydınlık2;bu ikisi aracılığıyla

ispatetmektir”20;yaruk yaşuk33,65,73,74,76,77,139,142/143,159,165,166,182,194,206,272,277,284,303,731/732,863,874,950/951,1082,1123/1124

yeg üstünki:eniyi,üstün. ok ölgäyşükdä yeg üsṭünki maha mudıranıŋ sidisın bulup “Öleceğizamandadaenüstün2Mahāmudrā’nınbüyügücüneulaşıp...”

289;yeg üstünki793,869,891,927,989yel yagmur: yelveyağmur. yılkılarnıŋ tugum ažun tuṭmakı ärsär yeltin yagmurtın korkınç körüp “Hayvanlarındünyayagelmesi2 iserüzgârveyağmurdan2korkup ...”

1285/1286



yelvi kömän:sihir,büyü. yelvi kömän täg sakınmakı ömäk küsämäk üzä bäklämäk “Büyü2gibidüşünmeyiisteyerek2beklemektir”182;yelvi kömän 196,

209,274yıgıt sıgıt:ağlamaveferyatetme,matem. tugmış kadaşta ulaṭılarnıŋ yıgıṭ sıgıṭların tarkarıp “Akrabalarınınvediğerlerininmatemlerini2uzaklaştırıp...”131yigit kiçig:genç. ol ymä yigiṭ kiçig(kä) arṭuk ulug karı kişikä ägsük “Odagence2fazla,yaşlı2kişiyeeksik”581yogun yinçgä:kalınveince. bilgülük nomlarnıŋ yogun yinçgä tıdıgın köşiglärin tüpindin bärü “Bilenecekkurallarınkalınveince2örtülerinin2dibindenberi...”942yok çıgay:yoksul,fakir. ıṭ toŋuz yok çıgay kodıkı yavız ažunka kirmägü ol “Hayvanlar(ın)2 yoksul2 (ve) aşağılık2 dünya(sı)na girmeyecektir”

216/217yok kurug:yok,kuru,boş,boşluk. öz tözi yok kurug bolmak ärür “Kendiesasıboş2olmadır”962;yok kurug1315yokaru örü:yukarı,yukarıda. ol eki tamırlarnıŋ uuçları yokarı örü yüülüg bolmak üzä “Oikidamarınuçlarıyukarıdabirleşmeküzere...”747yuka sediräk:ince. bilgülük nomlarnıŋ tıdıgın köşigin yuka sediräk torku közkä örṭülmişçä

täŋlig körür “Bilinenöğretilerinörtüsünü2ince2ipekilegözkapatılmışgibigörür”

918yügür- kaç-:koşmakvekaçmak. azkıya mäŋi ögrünçkä ilinip yapşınıp yügürdümüz kaçṭımıẓ “Azıcıkmutluluğa2bağlanıp2koşuşturduk2”202Tekrarlar: agtına agtına:yükselerek. anṭa basa bo ok yaŋlıg eyin käẓigçä agṭıṅa agṭıṅa ʼäzrua tälüktin eṅip



“Dahasonrabuşekildesırayla2 yükselerek2brahmanaçıklığındaniner”1100

azkıya azkıya: azarazar,çokaz. kadyoṭ kurtnıŋ yarukı täg azk(ı)ya azk(ı)ya yaruk köẓünür “Ateşböceğinin2ışığıgibiçokaz2ışıkgörünür”56birär birär:herbir. birär birär tüü yüṭlärindin “Herbirtüydeliğinden...”923;birär birär934,946/947kolti kolti:sayısız,pekçok. kolṭı kolṭı öŋi öŋi bälgürṭmälarig açgalı yadgalı uyur “Pekçok2 farklı2görüntüyüaçıklayabilir2”947kooşar kooşar:çifterçifter. kooşar kooşar ridi küü kälig ündürür “Çifterçifter2 büyügücüyleortayaçıkarır”764miŋär miŋär:bintürlü,sayısız. birär birär tüü yüṭlärinḍä miŋär miŋär bälgürṭmälärig açgalı yadgalı

uyur “Herbirtüydeliğindebintürlü2işretleri935öŋi öŋi:çeşitli,farklı. kolṭı kolṭı öŋi öŋi bälgürṭmälarig açgalı yadgalı uyur “Pekçok2 farklı2görüntüyüaçıklayabilir2”947öz öz:kendi. altmış iki pinsunnuŋ öz öz darniların barça sözlägül “AltmışikiTanrı’nınkendi2Dhāraṇī’lerininhepsinisöyle”1345;öz öz

1381,1395,1409,1419yüzär yüzär: yüzeryüzer. birär birär tüü yüṭlärindin yüẓär yüẓär bälgürtmä ätözlärig açgalı ya

dgalı uyur “Herbir2 tüydeliğindenyüzeryüzer2görüntüvücudunuaçığaçıkarabi-

lir2”923Üçlemeler: aş içgü yegü:yiyecekveiçecek. aş içgü yegü kärgäksiz agılıg mäŋi tözkä tükällig tyan birlä “Yiyecekve içecek3,önemsizzenginmutlulukesasınasahipDhyāna

ile”475



inyana bilgä biliglig: hikmetli,bilgili. inyana bilgä biliglig yel bäk yarp ornaglıg bolmaknıŋ bälgüsi “Hikmetli3rüzgȃrınsağlam2yerleşmişolmasınınişareti”715;inyana

bilgä biliglig749,846/847,960,962/963,1109üzäliksiz yeg üsdünki:enüstün. üzäliksiz yeg üsdünki bahşınıŋ adaklıg kooş lenhuasıŋa äŋiṭür m(ä)n “Enüstün3olanüstadınayağasahipçiftelotusuönündesaygıylaeğili-

rim”244

Sonuç:İkilemelerTürkdiliçalışmalarındaönemlibiryeresahiptirveEskiUygur

dönemimetinlerindedesıklıklabaşvurulanbirifadeşeklidir.Türkdilininya-zılıilkkaynaklarındangünümüzekadarherdönemdekarşılaştığımızbuyapıüzerineyapılançalışmalardaikilemelerinyapısalveanlamsalkuruluşuhak-kındabilgiverilmiştir.BuçalışmadaisesadeceEski Uygurca Ölüler Kitabı’n-dakarşılaşılanikilemeleriçinherhangibirsınıflandırmayagidilmedeneserdegeçenikilemelertespitedilmeyeçalışılmıştır.Tespitedilenikilemeleranlam-ları,birerörnekcümle,örnekcümleningünümüzTürkçesineçevirisiveme-tindegeçtiğisatırnumarasıilegösterilmiştir.İkilemelerinçoğusıklıklakulla-nılanikilemelerolmasınarağmennadirgörülenve/veyaikilemeyioluşturankelimelerinenazbirininikilemedışındakullanılmadığıörneklerdemevcut-tur.Bunlardanbazılarıabiyaz tüşütlüg, çınlayu kertü, togun bogun, toşu tolu vb.dir.Buçalışmadaörnekolmasıaçısındantogun bogunvetoşu toluikileme-leriörnekgösterilerekçalışmanınamacıaçıklanmayaçalışılmıştır.Eserdeyeralanikilemeleriselistehâlindearaştırmacılarınilgisinesunulmuştur.

Kaynaklar ve kısaltmalarAOH :→ActaOrientaliaAcademiaeScientiarumHungaricaeAYS :→Kaya1994BTVIII :→KaraveZieme1977BTXIII :→Zieme1985BTXXVI :→Kasai2008DTS :→Nadelyayev(vd.)1969ED :→Clauson1972KuP :→Özcan-Devrez2019OTWF :→Erdal1991UigTot. :→KaraveZieme1978UW :→Röhrborn1977-1998UWNBI.1 :→Röhrborn2010



UWNBII.1 :→Röhrborn2015UWNBII.2 :→Röhrborn2017

Ağakay,M.A.(1953).İkizlemelerüzerine.Türk Dili, II/16,189-191;Türk Dili, II/17,268-271.

Ağakay,M.A.(1954).Türkçedekelimekoşmaları.Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten,97-104.

Ayazlı,Ö.(2012).Altun Yaruk Sudur VI. kitap.Ankara:TürkDilKurumu.Ayazlı,Ö. (2016).Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı.

Ankara:TürkDilKurumu.Aydemir,H.(2007).Untersuchung zum Wortschatz der alttürkischen Xuanzang-

Biographie.YayımlanmamışYüksekLisansTezi:UniversitätGöttingen.Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century

Turkish.Oxford.[=ED]Çağatay,S.(1944).Uygurcadahendiadyoinler.Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Yıllık Çalışmalar Dergisi, 1, 1940-1941, 97-144 (Türk lehçeleri üzerine denemeler,Ankara1978,s.29-66’datekraryayımlanmıştır.)

Elmalı,M.(2016).Daśakarmapathāvadānamālā, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbaskı.Ankara:TürkDilKurumu.

Eraslan,K.(2012).Eski Uygur Türkçesi grameri.Ankara:TürkDilKurumu.Erdal,M.(1991).Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon,

I-II,Wiesbaden.[=OTWF]Eren,Hasan.(1949).İkizkelimelerintarihinedair.Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Dergisi, VII/2,283-286.Foy, K. (1899). Studien zur Osmanischen Syntax, das Hendiadyoin und die

Wortfolge‘anababa’.Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen, II/2,105-136.

Gulcalı, Z. (2015).Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” hikâyesi. Ankara:TürkDilKurumu.

Hatiboğlu,V.(1981).Türk dilinde ikileme.Ankara.Kara,G.,Zieme,P.(1977).Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer

Weg” von Sa-skya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti.Berlin.[=BTVIII]Kara,G.,Zieme,P.(1978).Ein uigurisches Totenbuch. Nāropas Lehre in uigurischer

Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109).Budapest:AkadémiKiadó.(BOH.XXII)

Kargı Ölmez, Z. (1997). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.

Kasai,Y.(2008).Die uigurischen buddhistischen Kolophone.Turnhout:Brepols.[=BT.XXVI]



Kaya,C.(1994).Uygurca Altun Yaruk,Giriş,MetinveDizin.Ankara.Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak A. M. (1969).

Drevnetyurkskiy slovar’.Leningrad.[=DTS]Ölmez, M. (1998). Eski Uygurca odug sak ikilemesi üzerine. Türk Dilleri

Araştırmaları, 8,35-47.Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları

Yıllığı Belleten, 65(2),243-311.Ölmez,Z.(1999).KutadguBilig’deikilemeler(2).Bahşı Ögdisi: Festschrift für

Klaus Röhrborn anläßlich seines 60. Geburtstags / 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanıiçinde(s.237-264).J.P.Laut,M.Ölmez(yay.).

ÖzcanDevrez,C. (2019 ?).Eski Uygurca Kuanşi im Pusar incelemesi, metin-çeviri-açıklamalar-sözlük.Ankara:TürkDilKurumu.[Baskıda].[=KuP]

Röhrborn, K. (1977-1998) Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien,1-6,Wiesbaden.[=UW]

Röhrborn,K.(2010)Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ I. Verben. Band 1: ab- ‒ äzüglä-,Stuttgart.[=UWNBI.1]

Röhrborn,K.(2015).Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 1: a ‒ asvık,Stuttgart.[=UWNBII.1]

Röhrborn,K.(2017).Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 2: aş ‒ äžük,Stuttgart.[=UWNBII.2]

Schilling, U. (2000). Untersuchung zu den Wortgruppen im Alttürkischen. YayımlanmamışYüksekLisansTezi,Berlin:FreieUniversität.

Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Yayımlanmamış YüksekLisansTezi,Samsun:OndokuzMayısÜniversitesi.

Tekin,T.(1969).ZetacismandsigmatizminProto-Turkic.AOH, 22, 51-80.Tietze,A. (1966).Reduplikasyonve (r) ile kurulmuş çift sözler.Reşit Rahmeti

Arat İçiniçinde(s.423-429).Ankara.Tuna,O.N.(1948).Türkçedetekrarlar.İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, III,429-447.İstanbul.Zieme,P.(1985).Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren,Berlin.[=BT

XIII]



Extended SummaryHendiadys, which has an important place in Turkic Language studies, is a

frequently used as a way of expression in the texts belonging to the Old UighurEra.Throughout the studies on this structure,whichwehave encountered both inthe firstwritten sourcesofTurkic language and also in thepresent ones,wehavelearnedaboutthestructuralandsemanticorganizationofthehendiadyses.Thus,inthisstudy,thehendiadysesintheOldUighurBookoftheDeadhavebeentriedtobedetectedwithoutanyclassification, and themeaningsof thedetectedhendiadyses,someexamplesentences, translationof thosesentences toModernTurkishandthelinenumberinthebookhavebeengiven.

Thestudiesonhendiadyses,whichbeganattheendofthe19thcenturywithKarlFoy(Foy,1899),havebeenanintriguingcasefortheresearchersinthelastcenturyas well. Uygurcada Hendiadyoinler by Saadet Çağatay (Çağatay, 1944) and twodetailedstudiesofMehmetAğakay(Ağakay,1953,1954)onTurkishhendiadyses,follow Karl’s work. Furthermore, Türkçede Tekrarlar by O. Nedim Tuna (Tuna,1948),HasanEren’sİkizKelimelerinTarihineDair(Eren,1949),AlliterationAblautundReiminderTürkischenZwillingsformen(Marchand,1952)byH.Marchand,A.Tietze’sReduplikasyonve(r)İleKurulmuşÇiftSözler(Tietze,1966),TürkDilindeİkileme(Hatiboğlu,1981)byVeciheHatiboğluarethefirstandimportantstudiesonthesubject.InadditiontothesestudiesZuhalÖlmez’sKutadguBilig’deİkilemeler1ve2.(Ölmez,Z.,1997,1998),UtaSchilling’sUntersuchungzudenWortgruppenimAltturkischen(Schilling,2000),SerkanŞen’sEskiUygurTürkçesindeİkilemeler(Şen, 2002), Hakan Aydemir’s Untersuchung zum Wortschatz der alttürkischenXuanzang-Biographie (Aydemir,2007)are theoneswhichweredone recentlyandareusedforcomparisoninthisstudy.Apartfromthementionedones,workindexesofAyazlı2012,2016,Elmalı2016,Gulcalı2015,Eraslan2012havebeenbenefittedtocheckuseofsomewords,OTWF,ED,DTS,UW,UWNBI.1,UWNBII.1andUWNBII.2dictionarieshavealsobeenusedasthemainreferencesources.Forotherstudiesonthissubject,MehmetÖlmez’sEskiUygurcadaİkilemelerÜzerine(Ölmez,M.,2017)canbeseen.

ThisstudyisbasedonthetextpublishedbyP.ZiemeandG.Karain1978withthenameEinUighurischesTotenbuch,whichwasdiscoveredbyAurelSteininDunhuangand registered at theAurelSteinManuscriptCollection inDepartmentofOrientalManuscriptsandPrintedBooksoftheBritishLibrarywiththenumberOr.8212(109).The text,which is counted as one of themagic texts of theOldUighurBuddhistliterature,isaguidetoprovethattheaccesstoenlightenmentispossibleandonwhatmustbedone to achieve enlightenment in the interimperiod at thepointofdeathandafterthedeath-rebirthchain.TheworkconsistsoftranslationsmadebyNaropa’sstudentsbasedontheteachingsofhim,oneofthefamousLamasofTibet.Thefirsttextofmanuscript,whichconsistsoffourdifferenttexts,isashorttranslationoftheBookof theDead.Formore information,pleaserefer toKara-Zieme’spublication(Kara-Zieme,1978).



Therearemorethan150differenthendiadysesinatotalof1430lines.Althoughusuallyhendiadysesarethemostfrequentlyusedones,therearealsoothersofwhichatleastoneofthemisrareand/orthewordisnotusedoutsideofthehendiadys.Someoftheseareabiyaztüşütlüg,çınlayukertü,togunbogun,toşutolu.Forexample,togunbogun“knuckle”hasbeenencounteredonlyduring theUighurera inBTVIIIandUigTot.ThewordbogunappearsaloneinanUighurtextbutthewordtogundoesnotappearexceptinahendiadysform.

Anotherexample is thehendyadyswhich ispresentonlyonce inUigTot.TalatTekintellsinhisworkZetacismandSigmatisminProto-Turkic,thatthecombineduseoftol-andtoş-shapesintheOldUighurhadnosharpedgesinSigmatismandLambdaism,and that theycontinued theirexistenceparallelly to theProto-Turkishperiod.Alongsidewithothersimilarexamples,theverbtoş-isalsoshownamongtheinstancesoflateSigmatism(Tekin,1969,p.78).

Bylookingattheexamplesabove,weseethattheOldUighurBookoftheDeadcontains very interesting examples in terms of hendiadyses. With the followingexamples,wepresentmanyofthehendiadysesthatwethinkarenewbothintermsofuseand in termsofstructure,whichhavenotbeen identifieduntilnow.Hence;hendiadyseshaveanimportantplaceinTurkiclanguagestudiesandarefrequentlyused in the textsof theOldUighurperiod.Studieson thehendiadyses,whichweencounterbothinthefirstwrittensourcesofTurkicLanguageandalsointhepresentones give insights about the structure and semantic organization of them. In thisstudy,onlythehendiadysesintheOldUighurBookoftheDeadhavebeentriedtobeidentifiedwithoutanyclassification.Themeaningsofthedetectedhendiadyses,somesamplesentences,translationofthesamplesentencestoModernTurkishandthelinenumberinthebookhavebeengiven.

Althoughusuallyhendiadysesare themostfrequentlyusedones, therearealsoothersofwhichat leastoneof themis rareand/or theword isnotusedoutsideofthehendiadys.Someof theseareabiyaztüşütlüg,çınlayukėrtü, togunbogun, toşutolu,andsoon.Thehendiadysesincludedintheworkwerepresentedasalisttotheinterestsoftheresearchers.

eskİ uygurca ÖlÜler kİtabi’ndakİ İkİlemeler Üzerİne

Documents