eskİ tÜrk edebİyati ÇaliŞmalari vii mecmûa: osmanlı ... · uopšte” [türk...

27
ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

Upload: others

Post on 01-Sep-2019

19 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII

Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

Page 2: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve
Page 3: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII

Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

HazırlayanlarHatice Aynur Müjgân Çakır Hanife Koncu Selim S. Kuru Ali Emre Özyıldırım

TURKUAZ

Page 4: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve
Page 5: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

Tertîbine mecmûanın eğlence garazsa

Mecmûa-i âlem aceb eğlence değil mi

[Bir mecmûadan]

Page 6: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VIIMecmûa: Osmanlı Edebiyatının Kırkambarı

Turkuaz Yayınları: 20Edebiyat: 8

ISBN 978-605-88909-6-1

HazırlayanlarHatice Aynur Müjgân Çakır Hanife Koncu Selim S. Kuru Ali Emre Özyıldırım

İstanbul, Nisan 2012

Yayın sorumlusu Emin Nedret İşli

Kitap tasarımı Ersu Pekin

Baskı ve cilt Mas Matbaacılık A.Ş. Hamidiye Mahallesi, Soğuksu Caddesi, No: 3 34408 Kağıthane, İstanbul 0212 294 10 00 Sertifika No: 12055

Turkuaz Yayınları Emir Nevruz Sok. No: 12 Panayia Apt. Galatasaray 34430, İstanbul web: sahaf-turkuaz.com tel: (212) 245 45 88 faks: (212) 245 45 84

© Tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yazarların ve yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.

TÜBİTAK’ın katkılarıyla.

Page 7: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

İçindekiler

9 Önsöz 12 Program

15 — 29 GİRİŞ

17 Selim S. Kuru Mecmûaların içine, edebiyatın dışına doğru…

31 — 71 I. MECMÛALARDA OSMANLIYA DÂİR HİKÂYÂT

33 Snjezana Buzov Osmanlı’da karışık içerikli mecmûalar: bir başka arşiv 43 Cemal Kafadar Sohbete Çelebi, Çelebiye mecmûa… 53 Tatjana Paić-Vukić Mecmûa incelemelerinin sınırları ve olanakları: Bosna mecmûalarına bir yaklaşım

73 — 112 II. MECMÛALARI NASIL TASNİF ETMELİ?

75 Atabey Kılıç Mecmûa tasnifine dâir 97 Mehmet Gürbüz Şiir mecmûaları üzerine bir tasnif denemesi

115 — 251 III. MECMÛALARDA ŞİİR

117 Hanife Koncu-Müjgân Çakır Şairleri yetiştiren bir kaynak olarak mecmûa 135 Zeynep Altok Nazire mecmûalarına tarihselci bir yaklaşım 157 M. Sabri Koz Cönk ve mecmûa yapraklarında âşık aramak 201 Mustafa Çıpan Güfte ve şiir mecmûalarımız hakkında bir değerlendirme: Dervîş Avnî güfte ve şiir mecmûası

253 — 321 IV. KİŞİSEL MECMÛALARDA TOPLUMUN SESİ

255 Meredith M. Quinn Houghton MS Turk 11 ve kişisel mecmûaların söyledikleri ve söyleyebilecekleri 271 Kerima Filan Saraybosnalı Mollâ Mustafâ’nın mecmûası ışığında bir Osmanlının topluma bakışı

Page 8: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

291 Derin Terzioğlu Mecmû‘a-i Şeyh Mısrî: On yedinci yüzyıl ortalarında Anadolu’da bir derviş sülûkunu tamamlarken neler okuyup yazdı?

323 — 380 V. ÖTEKİ MECMÛALAR

325 Şükrü Özen Genel özellikleri açısından Osmanlı fetva mecmûaları 361 Ayfer Karakaya-Stump Alevi Dede ailelerine ait buyruk mecmûaları

383 — 433 VI. YENİ UFUKLAR

385 Jan Schmidt Bir tür olarak Osmanlı mecmûalarının artı değeri 403 Gisela Procházka-Eisl & Hülya Hancı Viyana mecmûa projesi: Erken Yeni Çağ’da Osmanlı bilim kültürü: şiirsel hırs ve pratik merakların arasında popüler bilgi edinme 411 Fatih Köksal Şiir mecmûalarının önemi ve “Mecmûaların Sistematik Tasnifi Projesi” (MESTAP)

435 — 526 EKLER

437 Cornell Fleischer Kâtiplerin rüyaları: Osmanlı kalemiyye sınıfında kehanet ve endişe 455 David J. Roxburgh Kitaba dair yeni keşifler

495 Kaynakça

Page 9: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

53

Mecmûa incelemelerinin sınırları ve olanakları: Bosna mecmûalarına bir yaklaşım

*HırvatistanBilimveSanatAkademisiArşivleri,Zagreb.

Çeviren:ZeynepOktay

Tatjana Paić-Vukić*

ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı, Haz. Hatice Aynur ve öte., İstanbul, TURKUAZ, 2012, s. 53-71.

Page 10: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve
Page 11: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

55

Osmanlıdönemineait,muhtelifiçeriğesahipkişiseldefterlerolarak tanımlanan mecmûaların, tarih ve kültürün çeşitliyönleriniincelemekiçinoldukçazenginancakyeterincein-

celenmemiş kaynaklar olduğu görüşü artık neredeyse genel birdoğrudüzeyineulaşmıştır.Bosnamecmûalarınabakıldığında isebugörüşün,buelyazmalarına farklıaçılardanvedeğişiksonuç-lar eldeederekyaklaşanaraştırmacılar tarafındanonlarcayıldırtekrar edildiği görülmektedir.1 Bu çalışmaların bir kısmında birmecmûanın içeriğiayrıntılıbiçimdeözetlenip,mecmûadageçenkişiveolaylaradairaçıklamalınotlarsunulur.Bazılarındaisege-nelolarakmecmûalarlaveözelolarakseçilmişbirmecmûaylail-giligirişniteliğindekapsamlıçalışmalarortayakonulup,seçilmişmetinlertercümeedilerekincelenir.Birmakaledeçoğunluklabirveyaikimecmûaelealınır.1990 yılında yayımladığımakalesindeHasanHamdi, Güneydoğu

Avrupakoleksiyonlarınaaitmecmûalarayönelikdahasistematikve

1 Örnekolarakaşağıdakimakalelerebakılabilir:RašidHajdarović,“Rukopisnemedžmue”[Yazmamecmûalar],Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine10,s.11(1970-71):311-32;Aynıyazar,“MedžmuaMulaMustafeFirakije”[MollaMustafaFirakimecmûası],Prilozi za orijentalnu filologiju, yıl 1972-73, s. 22-23 (1976): 301-14; Aynı yazar, “Dvije medžmueizprvepolovine19.stoljeća”[19yy’ınilkyarısınaaitikimecmûa],Prilozi za orijentalnu filologiju,yıl1976,s.26(1978):183-98;Aynıyazar,“MedžmuaSarajlijeAhmedaBosanca”[SaraybosnalıAhmedBosnevimecmûası],Prilozi za orijentalnu filologiju,yıl1978-79,s.28-29(1980):188-213;SalihTrako,“MedžmuapjesnikaŠakira”[ŞairŞakirmecmûası],Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, s.2-3(1974):109-23;SalihTrakoveLejlaGazić,“Dvijemostarskemedžmue”[Mostar’danikimecmûa],Prilozi za orijentalnu filologiju,yıl1988,s.38(1989):98-124;LejlaGazićveSalihTrako,“MedžmuasarajevskogpjesnikaMehmedaMejlijeGuranije”[SaraybosnalışairMehmedMeyliGuranimecmûası],Anali Gazi Husrev-begove biblioteke,s.15-16(1990):105-30;MuhamedŽdralović,“MedžmuaAbdulkerimatešanjskogkadijeizXIXstoljeća”[19.yyTeşnekadısıAbdülkerimmecmûası],Anali Gazi Husrev-begove biblioteke,s.5-6(1978):165-80;Aynıyazar,Bosansko-hercegovački prepisivači djela u arabičkim rukopisima[ArapharfleriyleyazılmışelyazmasıeserlerininBosna-Herseklimüstensihleri],c.1(Sarajevo:Svjetlost,1988),107-12;Aynıyazar,“Donjovakufskamedžmua”[DonjiVakuf ’tanbirmecmûa],Prilozi za orijentalnu filologiju,yıl2005,s.55(2006):147-76.

Page 12: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

56 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

kapsamlıbiryaklaşımıngerekliliğinivurgular.2Elyazmasıseçimleri-ninçoğuzamanrastgeleyapıldığını,araştırmacılarınkenditercihleridoğrultusundayalnızcabazımetinlerleilgilenmelerisebebiyleiçeri-ğinönemlibirkısmınıngözardıedildiğiniifadeeder.Bununlabera-ber,kendisidebukısmîyaklaşımın–OsmanlıdönemiBosnatarihiveedebiyatıhakkındakibilgimizeciddikatkısağladığıbirgerçeksede–nasılönünegeçilebileceğivegeneldeisimsizderleyenlertarafındangirilenkarışıkkayıtlarladoluelyazmalarıüzerindedahagenişçaplıbiraraştırmanınnasıltasarlanabileceğihususundafikirvermez.SaraybosnalıkadıMustafâMuhibbî’nin19.yüzyılın ilkyarısına

aitçoksayıdakişiseldefteriüzerindeyaptığımçalışmalarsırasın-damecmûaya yönelik yaklaşımın çeşitli yöntemsel ve kavramsalsorunlarıylakarşılaştım.BumecmûalarZagreb’dekiUlusalveÜni-versiteKütüphanesi’ndebulunanMuhibićailekoleksiyonununbirparçasıydı.3 Araştırmam boyunca derleyen hakkında, derleyeninsosyalyaşamı,entelektüeluğraşları,gündelikalışkanlıklarıylailgilifikiredinmekiçinmecmûalarıniçeriklerineyöneliksorulabileceksorularıbulmayaçalıştım.Buaraştırmanınolumluyanı,Muhibbîgibiçoksayıdametninodaknoktasıolanbirşahsınvarlığıydı.Ay-rıcakütüphanesindebulunannotlamışolduğudiğerelyazmaları,mecmûalardakinotlarınetleştirmemeveyorumlamamayardımcıoldu. Bumikro-tarihsel ve kısmen biyografik araştırma üzerindeçalışırken, Muhibbî’nin kayıtları arasında hangilerinin OsmanlıderlemelerininortakseçmelerivehangilerininMuhibbî’ninkişiselözelliğiolduğunugörmekamacıyladiğermecmûasahiplerineait

2 Hasan,Hamdi,“Dosadašnjaproučavanjaturskihmedžmuainjihovoznačenjezaproučavanjenašeistorijeiistorijeturskenarodneknjiževnostikodnasiuopšte”[TürkmecmûalarınıntarihimizveTürkhalkedebiyatıaraştırmalarındaönemiilebölgeselvegenelolaraküzerlerindeşimdiyekadaryapılanaraştırmalar],Prilozi za orijentalnu filologiju,yıl1989,s.39(1990):183-91.

3 Nacionalnaisveučilišnaknjižnica[UlusalveÜniversiteKütüphanesi],Zagreb(İleride:NSK),Zbirkarukopisaistarihknjiga[ElYazmalarıveEskiKitaplarKoleksiyonu],Orijentalnirukopisi[DoğuYazmaları],Yz6,15,62,91,103ve118.AraştırmanınsonuçlarınaSvijet Mustafe Muhibbija, sarajevskoga kadije [SaraybosnakadısıMustafaMuhibbî’nindünyası]adlıkitabımdayerverilmektedir(Zagreb:SrednjaEuropa,2007);İngilizcebaskı:The World of Mustafa Muhibbi, a Kadi from Sarajevo,çev.MargaretCasman-Vukoveöte.(İstanbul:TheIsisPress,2011).

Page 13: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

57

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

bazımecmûaları da inceledim. Bu ise beni, araştırmamıOsmanlıBosnası’naaitçokdahafazlasayıdamecmûayıkapsayacakşekildegenişletmedüşüncesineyöneltti.Bu amaçla, yukarıda bahsi geçen NSK’daki Muhibbî’ye ait altı

mecmûanınyanısıra,Zagreb’dekiHırvatistanBilimveSanatAka-demisi Arşivleri Doğu Koleksiyonu’nun (OZHA) hâlâ basılmamışolanenvanterindebubaşlıkaltındakayıtlıolanonlarcaelyazmasınıinceledim.Kişiselderlemelerolaraktanımlayacağım27ciltyazmaeserseçtim.4Buisederleyenleri,müstensihleri,sahiplerivebazenkatalogcularıtarafındanmecmûaolaraktanımlananşiirderleme-leri,fetvakoleksiyonları,belgekoleksiyonlarıveçoksayıdafarklıeseriçerenelyazmalarınıdışarıdabıraktığımanlamınagelmekte-dir.(Bazımüelliflerderlemeolaraktasarlanantammetinlerinebilemecmûaadınıvermektedirler;örneğinMuslihuddînKninavî1609yılındaBanyaLuka’dayazdığıbütünlüklüeğitselrisalesinibuşekil-detanımlamaktadır;OZHA,Yz564.)Özetle,sahiplerininbütünlük-lüeserleredönüştürmeamacıtaşımadançeşitliyazılarıkaydetmekiçinkullandıklarınıvarsaydığımelyazmalarınıseçtim.Bunlarara-sındabir eserin istinsahı tamamlandıktan sonra cilt içindekalanboşyerleridoldurmasürecindeortayaçıkanmecmûalardabulu-nuyor.“Çeşitlinotlarladoluboşyaprakların”karışıkmecmûalaradönüştüğünoktayıbelirlememizisağlayankesinkıstaslaryok;bunedenlebutarzbirseçiminöznelboyutununfarkındayım.5

4 OrijentalnazbirkaArhivaHrvatskeakademijeznanostiiumjetnosti[HırvatistanBilimveSanatAkademisiArşivleriDoğuKoleksiyonu],Zagreb(İleride:OZHA),Yz23,70,75,77,653,786,969,1104,1110,1183,1222,1238,1298,1413,1435,1463,1469,1488,1574,1627,1678,1694,1785,1787,1891,1902,1961.

5 BosnamecmûalarınınbutetkikindeSaraybosnalıMollaMustafâBaşeskitarafındanderlenenmeşhurelyazmasıüzerindedurmayacağım.Başeskibazenkendielyazmasıiçin“mecmûa”teriminikullansada,buelyazmasıdiğerkişiseldefterlerdenbüyükfarklılıkgöstermektedir.Buyazma,derleyenineşzamanlıolaylarıuzunsüreboyuncasistematikbiçimdekaydetmesininsonucuolarakortayaçıkmıştırvebaşkalarıtarafındanokunmasınınamaçlandığıaçıkçabelirtilmiştir.Bunedenlebenimfikrimcegerçekbirkronikniteliğinesahiptir.BuözelliklerindendolayıBoşnakçaçevirisindeKronika başlığıaltındabasılmıştır.BahsigeçenelyazmasınıdiğerBosnamecmûalarındanayıranbirdiğerözellikiseözgün,bilinçlibiranlatıcının,belirginbir“ben”invarlığıdır.Başeski’ninelyazmasıbukitapdabulunanKerimaFilan’ınyazısındakonuedilmektedir.

Page 14: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

58 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

OZHA’da bulunan 27 mecmûanın içerdiği metinler 17. yüzyıla(2yazma),17.ve18.yüzyıllara(biryazma),18.yüzyıla(5yazma),18.ve19.yüzyıllara(3yazma)ve19.yüzyıla(11yazma)aittir.Birmecmûadaüçyüzyıladaaitkayıtlarbulunmaktadır(Yz1574).Di-ğerleriiçinisebirtarihbelirlemekmümkündeğildir,çünkütarihveyaçağdaşolaylaraatıfiçermemektedirler.Bazenyalnızcakayde-dilenbelgelerdetarihlerbulunuyordu,ancakbunlarınmecmûanıntoplandığızamanaişaretettiğinisöyleyemeyiz.Şahsenincelediğimmecmûalarınyanısıra,DoğuyazmalarıBos-

nakoleksiyonlarıüzerinebasılmışolanbazıkataloglarıdakullan-dım.KatalogcularınayrıntılıtavsiflerisayesindeSaraybosna’dakiGazi Hüsrev Bey Kütüphanesi,6 Saraybosna’daki Boşnak Ensti-tüsü7 ve Saraybosna’dakiOryantal Enstitü’de tutulanve Enstitü1992 yılında yakıldığında yok olan mecmûalar8 da dâhil olmaküzereçoksayıdamecmûanıniçeriğihakkındafikirsahibioldum.AyrıcaBosnamecmûalarıyla ilgiliyukarıdabahsigeçenmakale-lerdendeyararlandım.

6FehimNametak,haz.Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa: Gazi Husrev-begova biblioteka[GaziHüsrevBeyKütüphanesiArapça,Türkçe,FarsçaveBoşnakçayazmaeserlerkataloğu]c.4(London–Sarajevo:Al-Furqan–RijasetIslamskezajedniceuBiH,1998).Mecmûalarsayfa277-327arasındatavsifedilmektedir.Çoğuşiirderlemelerindenoluşmaktadır,çünkükatalogunbucildiedebîeserlerinelyazmalarınıtanıtmaktadır.Ayrıntılıolarakbetimlenenvekişiselderlemelerolarakkabuledilebilecekbirkaçelyazmasıseçtim.Buyazmalarınnumaraları:3000(s.277-79),3045(s.321),3071-3072(s.349-50),3074(s.350-51).BukatalogdandahailerideGHB,4adıaltındabahsedilecektir.

7FehimNametakveSalihTrako,haz.Katalog Arapskih, Perzijskih, Turskih i Bosanskih Rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta[BoşnakEnstitüsüArapça,Farsça,TürkçeveBoşnakçayazmaeserlerkataloğu],c.1(Zürich:Bošnjačkiinstitut,1997).Mecmûalar:No.616(s.365-67),619(s.368-69),621(s.369);a.g.e.,c.2(Zürich–Sarajevo:Bošnjačkiinstitut,2003),(no.1099-1101(s.318-23),1106(s.325-26).BukatalogdandahailerideBIadıaltındabahsedilecektir.

8 SalihTrakoveLejlaGazić,haz.,Katalog rukopisa Orijentalnog instituta u Sarajevu: lijepa književnost[OryantalEnstitüyazmaeserlerkataloğu:edebiyat](Sarajevo:Orijentalniinstitut,1997),247-327,no.490-543.İleride:OIS.Tümtavsiflereşitderecedeayrıntılıdeğildir.Buiseanlaşılanbirdurumdur,çünkükatalogunsonhalibahsigeçenelyazmalarıyokolduktansonrahazırlanmıştır.Bununlaberaber,çoksayıdaayrıntılıtavsifileyazmalardageçenolayvekişilerleilgiliaydınlatıcıniteliktenotlarbulunmaktadır.

Page 15: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

59

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

Bumakalede yerel tarih ve kültürle ilgili olan içerik üzerindeduracağım. Şekilsel açıdan baktığımda ise, Bosnamecmûalarıylaİmparatorluğunfarklıbölgelerineaitmecmûalararasındametin-lerinkaydedilişvedüzenlenişbiçimleriaçısındankaydadeğerbirbölgeselözelliğerastlamadım.9Heryerdeacelecikısanotlarladoluözensizdefterlerileyelpazeninöbürucundadikkatledüzenlenmiş“bilgikitaplarına,”örneğin16-17.yüzyılşairiMostarlıSena’î’ninkigibi(OZHA,MS1463)mecmûalararastlamakmümkün;farklılıklarağırlıklı olarak bireysel derleyenlerin tercih ve kabiliyetlerindenkaynaklanmaktaydı. Kaydedilenmetinlerin geçici bir dökümünüoluştururkensistemleştirmeolanaklarınınyanısıraçeşitliveçoğuzamanbilinmeyenkişilertarafındantoplanançoksayıdamecmûaüzerindeçalışmayımümkünkılacakkavramsalbiraltyapıoluştur-mayollarıüzerindedurdum.Henüzkesinbirsonucavaramadığım-dandolayıbumakaleyisürmekteolanbirçalışmaolaraksunuyo-rum. İlk önce, bu yazmaların üretildikleri bölgeye yani Bosna’yadairiçerdiğibilgilergenelolarakdeğerlendirilecek;ikincibölümdemecmûalarıniçerdiğikişiselkayıtlarvebirmecmûanınsahibininyaşamındakiyerielealınacak;sonuctaisemecmûaçalışmalarınıngeleceği,neyinnasılveneşekildeyapılabileceğinedairtartışmaveönerileryeralacaktır.

Bosna mecmûalarının içerikleri

Burada incelenmekte olan el yazmalarının genel içeriklerimecmûalarüzerinde çalışankatalogcularvebilim insanları tara-fından iyi bilinmektedir. Bunları şu biçimde listeleyebiliriz: Çoğudinîolmaküzereçeşitlieserlerdenparçalar;yerelşairlervehalkşi-irleridedâhilOsmanlışairlerineaitşiirler;resmîveazdaolsaşahsîmektuplar ile diğer belgeler; deyişler; hadisler; fetvalar; Allah’ınisimleri ve hangi durumlarda söyleneceklerine dair açıklamalar;bazentalimatlardaiçerençeşitliamaçlıdualar;tıbbinasihatlerve

9 KarşılaştırmaiçinOZHA,Yz1045(Prizren),2037(Üsküp)ve2040(İstanbul)ileneredekalemealındıklarıylailgiliherhangibiripucuvermeyenbirserimecmûayıinceledim.

Page 16: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

60 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

reçeteler;koruyucuveiyileştiricisihirliyazıveçizimler;kehanet-leilgilitalimatlarvebüyü/falilminedairdiğerkayıtlar;astrolojikkayıtlar; İslam tarihindeveOsmanlı tarihindekiönemliolaylarınkayıtları; sıklıklasultanlarıncülustarihleriveşehzadevesultan-larındoğumtarihleri;yerelolaylarla ilgilinotlar,kişiselveailevihayatadairkayıtlar.Listelenen metinlerin çoğu yerel özelliklere sahip olmamakla

beraber,Osmanlıİmparatorluğu’ndayaygınolanokumaveyazmapratikleri ile kişisel defter toplamabiçimlerinin sınır vilayetindeyaşayaninsanlartarafındandabenimsenmişvegeliştirilmişoldu-ğunudoğrularniteliktedirler.Belirli alanlaraaitmetinlerindahasistemlitetkikibugenelkanıyıayrıntılandıracaktır.BugünekadarBosnamecmûalarıüzerineyapılanaraştırmalar,bilinenşairlereaitbazıdağılmışşiirleriaçığaçıkarmanınyanısıraDoğudillerindeşiiryazan şimdiye kadar bilinmeyenbirtakımBoşnak şairleri de günışığına çıkarmıştır.Mecmûalardabulunan,Boşnakmüftüler tara-fındanverilenfetvalarınsistemlibirşekildetoplanması,yerelbi-çimdeüretilen,aktarılanvehukukenuygulanandinî-hukukîbilgibütününü yeniden kurgulamamızı sağlayacaktır. Aynı şekilde, ençok alıntılanan metinleri ve yayılma biçimlerini belirlemek Os-manlıBosnası’nda“bilgininsosyalkuruluşuna”yönelikbilgimizekatkıdabulunacaktır.

Yerel olayların kayıtları

Bosna mecmûalarında beylerbeylerinin tayinleri, ayaklanmalar,idamlar,afetler,salgınhastalıklarvebenzerikonularaoldukçasıkrastlanılır.Birmecmûadayeralanbutürdenkayıtlarhiçbirzamanbellibirdöneminyerelolaylarıhakkındadahagenişvederinfikirverecek kadar çok değildir. Şahsen incelediğim el yazmaları ara-sında,Travniklibirmüderrisolan,Müftî-zâdeolarakdaadıgeçenHâcî Mehmed el-Bosnevî oğlu Sâlih tarafından toplanan OZHA,Yz70numaralımecmûa18.yüzyılın ikinciyarısınaaitbutürden

Page 17: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

61

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

kayıtların diğerlerine kıyasla en fazla olduğu mecmûadır.10 Mü-derriskötümahsule sebepolankuraklığıveonu takipedenyağ-muru;Travnik’teyıldırımnedeniylebarutdeposundagerçekleşenpatlamayı;Bosna’dakisertbirsoğukhavadalgasını;paşanın6.000adamının vebadan ölümünü; bir depremi kaydeder. Ayrıca ye-rel bir cinayettenvebazımalların fiyatlarındanbahseder.Nebumecmûada,nedeNSKveOZHA’dakidiğermecmûalarda,derleye-ninbahsigeçenolaylarayönelikaçıkçaifadeedilentutumuylakar-şılaşırız.BukonudaistisnaibirdurumavakanüvisBaşeski’ninoğluolan Mollâ Mustafâ Firâkî’nin mecmûasında rastlanır. Örneğin,1806-07’deOsmanlısultanıylaFransaarasındakidostlukilişkileri-ni kaydederken aradaki dostluğun yalan olduğunu, çünkü BosnaEyaleti’nin Osmanlıların elinde güç bela kaldığını söyler.11 Bosnamecmûalarındaki tarih kayıtlarının diğer bir özelliği iseOsmanlıİmparatorluğu dışındaki dünyaya çok nadiren atıfta bulunmalarıveatıftabulunduklarındadaçoğunluklasavaşlardanvebarışant-laşmalarındansözetmeleridir.Bazıolaylarlailgiliizlenimlerşiirolarakdadilegetirilmiştir.Bazı

binalarınyapımveyaonarımı, beylerbeyi tayini, savaşta zaferveyenilgiler, önemli ailelerde doğum ve ölümler vesilesiyle yazılantarihmanzumelerikişiselderlemelerde sıklıklagörülür.Bunlarınbir kısmı belli olaylara dair tek kaynakniteliğindedir. OZHA’dakimecmûalardadabutürşiirlermevcuttur.Örneğin:Yz1183’teOs-manlılarınSisaksavaşındakiyenilgileriyleilgilibirşiir(yk.15b)veŠibenikadlıDalmaçyakasabasıylailgilidiğerbirşiir(yk.25a)mev-cuttur;Yz1488’de(yk.13b-14a)1737’dekiBanyaLukasavaşıylail-gilibirşiirvardırvebunlarınvaryantlarıdiğerBosnayazmalarındadagörülür.Genelliklesicillerdenistinsahedilmişolanbelgesuretleriüzerinde

yapılacakbirincelemedeyereltarihleilgiliçoksayıdaveritoplana-bilir.Butürsuretleriçerenmecmûalarınçoğununkadılar,mahkeme

10 Bumecmûanıniçindekilerdenbirkısmıiçinbkz.Ždralović,Prepisivači,111-12.

11 Hajdarović,“MedžmuaMulaMustafeFirakije,”309.

Page 18: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

62 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

kâtiplerivemahkemelerdeçalışandiğerinsanlartarafındanderlen-diğivarsayılabilir,fakatbelgemetinlerininbaşkainsanlartarafındanmahkeme çalışanlarına ait mecmûalardan istinsah edilmiş olmasıdamümkündür.MostarkaynaklıOZHA,Yz1891numaralımecmûa,MostarvediğerHersekkasabalarıylailgili18.yüzyılsonlarınave19.yüzyılın ilk yarısına ait belgelerden istinsah edilenmetinler içer-mektedir.Bumecmûadabize sağlamtarihselveriler sunanmetin-lerinyanısıra,yereltoplumsalvekültürelhayatınçeşitliyönlerinicanlıbiçimdehayaledebilmemizimümkünkılanmetinlerdevardır;örnekolarakMostar’dabiresnafalayınınnasıldüzenlemesigerek-tiğinedairayrıntılıtalimatları(yk.7b)verebiliriz.Bununlabirlikte,KadıMuhibbîdâhil bazımüstensihler, kişi vemekanadları yerinefalan sözcüğünü yazıyorlardı. Bu nedenle onlar için istinsahın asılamacınınbelgelerdebahsigeçenolaylaradairkanıtlarıkendilerivebaşkaları için saklamak değil, resmi yazışma üslubunu uygulamakolduğunudüşünebiliriz.İsimlerinyazıldığıdurumlardaisebelgeleryereltarihaçısındanönemlibirkaynakteşkiletmektedir.Asılsicilinkayıpolduğudurumlardaisebuönemartmaktadır.Derleyenlerinbutür istinsahları vakanüvis kayıtları yerine koyduklarını bile söyle-mekmümkündür.Nitekim18.yüzyılsonundave19.yüzyılbaşındayazılandeğerlibirBosna tarihi,MuhammedEnverîKadić’inhalenbasılmamış 28 ciltlikTârîh-i Enverî’si, yazarın siciller ve diğer kay-naklardangenişalıntılarıekveyorumlarıylabirleştirmesisuretiylemeydanagetirilmiştir.

Diller ve alfabeler

Bosnamecmûalarının içeriklerinin büyükkısmıOsmanlı Türkçe-siyle,dahaazbirkısmıArapçaveçoğuşiirolanenazı iseFarsçayazılmıştır.YerelbirözellikolarakArapalfabesiylederleyenlerinanadilleriolanBoşnakçayazılmışmetinlergörülmektedir.Bunlaraljamiadoşiirlerdir(türkü,ilahi,koşma,vs.)(örn.OZHA,Yz1488).BoşnakçaveTürkçeikidildevehattaBoşnakça,ArapçaveTürkçeolmaküzereüçdildekalemealınmışşiirlerdemevcuttur.Buşiirler

Page 19: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

63

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

üzerindeayrıntılıolarakdurmayacağımçünküSlavistlerveOryan-talistlertarafındançoksayıdamakaledekonuedildiler.12

Şiirlerinyanısıra,Boşnakçayazılmışnasihatler,deyişler,dinivedidaktikmetinlerdebulunmaktadır(örn.OZHA,Yz1574,yk.54a).SıklıklaküçükArapça-Türkçe-Boşnakça(OZHA,Yz1891,yk.7b-8a;NSK,Yz91,yk.13a;NSK,Yz113,yk.113a)veyaTürkçe-Boşnakça(OZHA,Yz1891,yk.154b-155a)sözlüklerlekarşılaşılır.Busözlüklerçoğunluklabitkiisimlerivevücudunçeşitlibölgelerininisimleriniiçermektedir.Mecmûalardasıkkarşılaşılantıbbinasihatlerinağır-lıklıolarakTürkçekitaplardanistinsahedildiğidüşünülürse,der-leyenlerin bu kitaplarda adı geçen bitkilerin Boşnakça isimlerinidoğrubirşekildetespitetmekihtiyacıduymuşolduklarıdüşünü-lebilir.Aynışekilde,Boşnakçasözlüiletişimleeldeedilenbirnasi-hatiyazmakistediklerindekarşılıkgelenTürkçesözcüğübulmalarıgerekiyordu.13 Arapalfabesininyanısıra,incelediğimmecmûalardaLatinalfa-

besinitaklitetmeyeyönelikyalnızcabirkaçtane(başarısız)dene-meylekarşılaştım(OZHA,Yz1785).DiğerkoleksiyonlardabulunanLatinveKirilalfabesiyleyazılmıştektükmetinlerBosna’daAvus-turya-Macaristanhükmününsürdüğü19.yüzyılsonuve20.yüzyılbaşına tekabül etmektedir.14 BazenAvrupa rakamları görülür. Burakamlar için Kosova’nın Prizren kasabasına ait bir mecmûanınderleyeni“Sırprakamları”(erkâm-ı Sırb) ifadesinikullanır(OZHA,Yz1045).BoşnakEnstitüsü’ndebulunanbirmecmûadaeskiBosnaKirilalfabesiolanBosančicaileyazılmışbirmetinbulunur.15İnce-lenen el yazmalarına ve yararlanılan kataloglara bakıldığında buörneklerinistisnaiolduklarıgörülmektedir.

12 Örnekolarakaşağıdakikitaplarabakılabilir:AbdurahmanNametak,haz.,Hrestomatija bosanske alhamijado književnosti [Bosnaaljamiadoedebiyatı’nın seçmemetinlerimecmûası](Sarajevo:Svjetlost,1981);MuhamedHuković,Alhamijado književnost i njeni stvaraoci [Aljamiadoedebiyatıveyazarları](Sarajevo:Svjetlost,1986);Aynıyazar,haz.Zbornik alhamijado književnosti [Aljamiadoedebiyatmecmûası](Sarajevo:Preporod,1997).

13 Konuileilgilidahafazlabilgiiçinbkz.Paić-Vukić,a.g.e.,122-24.14 Örn.,OIS,s.316.No.535.15 BI,c.I,s.369,No.621.

Page 20: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

64 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

Kültürel karşılaşmalar

Bosna mecmûalarında farklı dinsel grupların kültürleri arasın-daki sınırlarınaşıldığınadair işaretler,derleyenlerinçokdinliveçokkültürübirçevredeyaşadıklarınıbelliedenmetinleraradım.OsmanlıBosnası’ndakiâlimkültürlerininağırlıklıolarakdinselte-melliolduğu;buâlimlerinmevcutkoleksiyonlarileterekedefterle-rindenanlaşıldığıüzeresadeceArapharflikitaplarokuyabildikle-ri düşünüldüğünde,mecmûalarında başka kültür dünyalarına aiteserleri okuduklarına veya kopyaladıklarına dair alıntı veya not-larlakarşılaşmamamızşaşırtıcıdeğildir.Dolayısıylakültürlerarasıtemasın izleriancakBosna toplumununortakpopülerkültürünüaktarangündelikhayatadairmetinlerdebulunabilir.Örneğin,çoksayıdamecmûadaaralarındakisüreylebirlikteHristiyanbayramla-rınınlistesiylekarşılaştım;örn.“İsa’nınGöğeYükselişiKutlamasıileAzizVidGünüarasında21günvardır…”(İspasov gününden Vidov gününe varınca yevm 21...)(OZHA,Yz1891,yk.7a;Yz1469,5b).16Buzaman belirteçleri yalnızca BoşnakHristiyanlar tarafından değil,Müslümanlar tarafından da kullanılmaktaydı, zira tarım zamanıHristiyanbayramlarınınbelirleyiciniteliktaşıdığıgüneştakvimi-negöreayarlanıyordu.Ayrıca,bellibirbayramdakihavadurumu-na göre sonraki dönemin hava durumu tahmin ediliyordu. Bazımecmûalarda hem Müslüman takvimine hem de Hristiyan bay-ramlarına göre belirtilen özel günlerle karşılaşılmaktadır. BazenBoşnakçaayisimleridekullanılıyordu(siçan,velaça,vb.OZHA,Yz1104,yk.55a).Şimdiyekadarkültürlerarasıalışverişinenfazlaolduğunugördü-

ğümalantıpalanıdır.ÇoksayıdakaynakOsmanlıBosnasısakinle-rininiyileştirmeyöntemlerikonusundaişbirliğiyaptığınıdoğrularniteliktedir.Çeşitlikökenleresahiptıbbinasihatlerortakpopülerkültürünbirerparçasıolarakaktarılmaktaydı.17Ayrıcabirreçeteyikiminönerdiğinin,kimindenediğininvenereden istinsahedildi-

16 Ayrıcabkz.OIS,s.288,No.51517 Bkz.Paić-Vukić,a.g.e.,121-34.

Page 21: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

65

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

ğinin belirtildiği notların, hastalıkları önlemeye ve iyileştirmeyeyönelikmetinlerdediğeralanlardakimetinlerenazarandahafazlabulunduğunufarkettim.Budurumbizetıbbibilgininnasılyayıl-dığıylailgilifikirvermektedir.Örneğin,19.yüzyılınikinciyarısınaaittıbbireçetelerdenoluşanbirkoleksiyonda,reçeteyiverenlerinisimleribulunmaktadır;MüslümanisimlerininyanısıraHristiyanisimleridegörülmektedir:Andrija,Nikola,Jovan.18 BirmecmûadatıbbîbitkilerleilgiliTürkçebirmetindenuzunbir

bölümbulunmaktadır.MetindeArapharfleriyleyazılmışbazıLa-tinceveBoşnakçabitkiisimlerigeçmektedir(NSK,Yz91).19EserinbirAvrupadilindentercümeedilmişolmasıveyaBatılıkaynakla-rıkullanmışDoğulubirmüellif tarafındankalemealınmışolmasımümkündür. Bitkilerin Boşnakça isimleri aktarım sürecinde ter-cüman veya müstensih gibi bir takım aracılar tarafından eklen-mişolabilir.Buaraştırmadâhilindebirdiğermecmûada şaşırtıcımiktardaBatıkökenlitıbbîreçetebulunmaktadır(OZHA,Yz1222).BureçetelerismiBufan(Bufan nâm tabîb)şeklindeyazılanAvrupalı(Frenk)birdoktoraaitkitaptanvediğerbirBatılıkitaptan (başka Frenk kitâbtan)alınmışlardır.Bununlaberaber,mecmûanınderleye-nibuparçalarışahsentercümeetmemiş,başkasınatercümeettir-miştir(Frenk kitâbından Türkçe terceme ettirdik bu mahalde kayd şod).ŞimdiyekadarBosnamecmûalarınınderleyenlerininBatıdillerin-denbirmetnişahsentercümeettiklerinedairherhangibirkanıtlakarşılaşmadım.

Kişisel ve ailevî yaşama dair kayıtlar

İncelediğimmecmûalardabirotobiyografikgünlüğünyapısınıan-dıranbiriçerikle,enazındanbirsayfayıgeçenvemüellifinkendi-siyleilgilidüzenlibiranlatısınıiçerenbirmetinlekarşılaşmadım.

18 MustafaJahić,haz.Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa / Gazi Husrev-begova biblioteka[GaziHüsrevBeyKütüphanesiArapça,Türkçe,FarsçaveBoşnakçayazmaeserlerkataloğu],c.12(London–Sarajevo:Al-Furqan–RijasetIslamskezajedniceuBiH,2003),106,No.7253.

19 Paić-Vukić,a.g.e.,124.

Page 22: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

66 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

Kişiselveaileviyaşamaaitkayıtlargenellikleparçalarhalindeolupkısadır.Bukayıtlarçoğunluklaailebireylerinindoğumveölümle-riyleilgilidirvebazencenazemasraflarıbelirtilmektedir.Nadiren,DonjiVakuf ’tanbirmecmûada(OZHA,Yz1470)bulunan,1803yı-lındaderleyentarafındanoğlunundoğumuşerefinedostlarınave-rilmişhediyeleriayrıntılıbirşekildesıralayanmetingibibazıay-rıntılıkayıtlarlakarşılaşılmaktadır.Bukayıttakiliste,çeşitliyemektürlerinden(baklava,börek,biribriksüt,birpaketincir);mest,bazıkumaşlar,havlularvesabundanoluşmaktadır.20 TravnikliSâlihMüftî-zâde’nin,dahaöncetarihkayıtlarınınbol-

luğunedeniylebahsigeçenmecmûasındada(OZHA,Yz70),derle-yeninkişiselveaileviyaşamıylailgilioldukçagenişmiktardakayıtbulunmaktadır.21Bunlarınbazılarıözenleifadeedilmiştir;bukısımbesmele ve hamdele ile başlayıp ammâ ba‘d giriş ibaresiyle devametmektedir. Derleyen İstanbul’da eğitim gördüğünü, bir ev inşaetmeyebaşladığınıvebiryılsonrabitirdiğini,evlendiğinivehac-ca gittiğini yazar. Çocuklarının doğumunu, bazılarının doğumunhemenertesindeöldüğünü,babasının,kızının,kayınpederininvebazıdiğerailebireylerininvebayayakalandığını anlatır.Bununlaberaber,bütünbukayıtlaryinedesomutbirbiyografikçerçeveiçinyetersizdir.Bazımecmûalarda soy ağacımevcuttur; Čokadžić (Çokaciç) ai-

lesine ait birmecmûa buna örnektir. Bumecmûa aynı zamandaçocukların doğumuna ve ailedeki diğer önemli olaylara değinirve ilginç bir hususa,mecmûa sahibinin eşi Emine’den ödünç al-dığı para miktarlarıyla ilgili bir takım kayıtlara yer verir.22 Bazımecmûalarda derleyenin kütüphanesindeki kitapların listesiylekarşılaşırız(OZHA,Yz1104,yk.1a);bulistelerbazenfiyatvekitabısatanınadınıdaiçerir.

20Ždralović,Donjovakufska medžmua,154-55.

21Bumecmûanıniçindekilerdenbirkısmıiçinbk.Ždralović,Prepisivači,111-12.

22 BI,II,s.325,No.1106.

Page 23: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

67

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

Bir mecmûanın sahibinin yaşamındaki yeri

Mecmûalarınkullanımlarınınözelalanlasınırlıkalmadığınıgöste-rençoksayıda işaretmevcuttur.Genellikleküçükvekartonciltliolanmecmûalar,sahipleritarafındançokçeşitlitoplantılaragötü-rülüyorlardı.Birmetnin“şuveyabukişininmecmûasındanistin-sahedildiğini”belirtenifadeleredayanarakbirbirlerinitanıyanki-şilerinbirbirlerinekitapödünçverdiklerinisöyleyebiliyoruz.Diğerelyazmalarıgibimecmûalarıdamirasdevrindekiaçıkartırmalardaveyabaşkavesilelerlesatınalmakyaygındı.NesillerboyubirailenintasarrufundabulunanvebazenBosna’da

Osmanlıdönemibittiktensonrabilekullanılmayadevamedilenbazımecmûalar,seçilmişmetinlerileaileanılarınınsaklandığıyerolaraközelbirkonumasahiptir.ÖrneğinOZHA,Yz1627mecmûası,19.yüz-yıldaJajce(Yayçe)kasabasındaenazüçkişitarafındanderlenmiştir.Birbiriniizleyenmecmûasahiplerininkendikayıtlarınıöncekikayıt-larlagörünürbirbağlantıolmaksızıngirdiklerimecmûalarınaksine,bumecmûanınsonsahibininatalarıylabirdiyalogkurmakistediğinihissetmekmümkündür.Yazmanın4bnumaralıvarağındacevabıya-zılmamışArapçabirbilmecebulunmaktadır.1897’deailebireylerin-denbiribubilmeceyeArapçagenişbircevapyazarveyineArapçaolarakşumetnikalemealır:“Bucevabıİstanbul’dandoğumyerimolanJajce’yeailebağlarımıkorumakiçin (li-silat ar-rahm)geldiğimdeyazdım.Bumecmûayıinceledimvebusoruyugördüm.Kendimeilkisonuncusunanekadarbıraktı(kam taraka al-awwal li-’l-akhir)23dedimveMelik-iVehhabolanAllah’ınyardımıylabucevabıyazdım.KadirolanAllah’ınfeyzinemuhtaçolanbenfakirYûsufEfendioğluOkiçsoyadlıHâfızMehmedTevfîk.”(yk.5a).24

23 Arapçabuibareninİslamuygarlığıboyuncafarklıyorumlarıyapılmıştır.Bubağlamdaiseanlamınışöyleverebiliriz:«Bak!Atalarımızgeleceknesillerenekadarçözülmemişsorunbıraktı!»BuibareyeuygunyorumubulmamayardımcıolanSaraybosnaİlahiyatFakültesi’ndensayınKenanMusićveAsimZubčević’eteşekkürborçluyum.

24 BuradabahsigeçenkişişüphesizBosnaUlemaMeclisi’nintanınmışbirüyesiolanBosnalıentelektüelMehmedTevfikOkić’dir(ö.1932).Mehmed Tevfik’inyazmavebaskıkitaplarıgünümüzdeSaraybosnaTarihArşivleri’ndebulunmaktadır.

Page 24: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

68 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

DiğerbirörnekdeMuhibićailekoleksiyonundabulunmaktadır.Birmecmûada(NSK,Yz91)KadıMustafaMuhibbîilksayfayıözenlivedüzenlibirşekildetarihlerveölümkayıtlarıyladoldurmuştur.1854’tekendisi,birsonrakiyıldaeşivefatetmiştir.OğullarıYûsufRüşdî babasınınmecmûasını alır ve aynı sayfaya aşağıdaki tarihiatar:“Sevgiliannem,SâlihSancaktarkızıMeryemHanım18CemâzîII1271[8Mart1855]Çarşambaöğledensonravefatetti”(yk.1a).25 Yûsuf1882’devefatetmiştir;oğluHilmîaynımecmûadaMustafaMuhibbî’ninYûsuf ’undoğumunukaydettiğiyereölümgünvesaatiileyaşınıayvegüneştakvimlerinegöreyazmıştır(yk.35b).26

Mecmûalara yönelik yaklaşımlar: olanaklar ve sınırlar

BuaraştırmayadâhilettiğimBosnamecmûalarınınyalnızcaparçabölükkişiselkayıtlariçermelerindenyolaçıkarak,birmecmûanın,derleyeninin yaşamı üzerine hiçbir ek kaynak kullanılmadan in-celenmesinin,bahsigeçenkişinintarihselaçıdanyenideninşasınımümkün kılmadığını söyleyebilirim. Sahibinin isminin bazı me-tinlerde görüldüğü durumlarda bile, mecmûanın tüm içeriğininbuşahsaaitolduğunuvarsaymakkonusundaihtiyatlıolunmalıdır.Bu hususta temellük ve ketebe kayıtlarına güvenmekher zamanmümkündeğildir.Örneğin, 18. ve 19. yüzyıllara ait notlar içerenbirmecmûanın(OZHA,Yz1891)temellükkaydımecmûasahibininMehmedbinSâliholduğunuyazar (yk.3a).Oysayk.7a’daHasanbinSüleymânAğatarafındanimzalanan,evlendiğinivedörtaylık-kenvefatedenbiroğluolduğunubelirten1670yılınaaitbirkayıtvardır.İsimvetarihyazılmasaydıburadakibilgileritemellükkay-dını yazan kişiye kolayca atfedebilirdik. Kesin bilgilerin azlığınınyanısıra,derleyeninkişiliğiniortayaçıkarmayayönelikheruğra-şınönündekibaşlıcaengelözelhayatadairkayıtlarınçoğununkısaveresmîbirüslûplayazılmışolmasıdır.Bunlarbutürkayıtlarınnesıklıktavenebiçimdekalemealındıklarınadairgenelfikirvermek-

25 Paić-Vukić,a.g.e.,27.26 a.g.e.,157.

Page 25: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

69

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

leberabersomutbirbireyindeneyiminiaktarmamaktadırlar.27Bunedenlebirkişininsilikbirresminiçizenbirmecmûanınbilesıradışıbirkeşifolacağınırahatçasöyleyebilirim.Bununyanısıra,mecmûasahiplerininmecmûalarınıçoğunlukla

alıntılarla doldurmaları ve kendilerine aitmanzum veyamensurmetinlereçoknadirrastlanılmasınedeniyleeğitimseviyelerinidekesinolaraktespitetmekzordur.Metinlerdenparçalarelbetteen-telektüeluğraşlarıhakkındagenelbirbilgivermektedir,fakatçoğuzamanderleyenineserintümünümüokuduğunuyoksabirbaşka-sınınmecmûasındanbiralıntıyıistinsahetmeklemiyetindiğinian-lamayısağlayacakhiçbiripucuyoktur.OsmanlıBosnası’ndaçeşitlieğitimseviyelerinevesosyalkonumlarasahipkişilerinmecmûalarıvardı,çünkügenişbirmektepağısayesindekasabalarayayılante-mel okur-yazarlık birçokMüslüman’ın en azından yazı yazmaylameşgulolmasınımümkünkılıyordu. (Kızlarındamektebegitme-lerinevebazılarınınakabindeözelmekânlardabirmiktareğitimalmalarına rağmen şimdiye kadar bir kadın tarafından derlenenherhangibirmecmûayarastlamadım.)İlavetençoksayıdaöğrenimyoluvardı:umumidersler,özeldersler,seçilmişeserlerinokundu-ğuveyorumlandığıtoplantılar,derviştekkelerindetasavvufedebi-yatıveFarsdiliniöğrenmekgibidahabirçokları.Yüksekkültürme-tinleriböyleceseçkinçevrelerindışındakiinsanlarındaulaşımınaaçılıyorvemecmûalarındayerbuluyordu.Birçok mecmûanın derleyenlerinin bilinmeyişi ve içlerinde-

kikayıtlarınbunları yazankişininentelektüel vemeslekiprofili-nibelirlemek içinyeterincegüvenilirölçütler sağlamayışlarıgibinedenlerle, bu el yazmalarını toplumun belli katmanlarına özgüokumaveyazmaalışkanlıklarınınetleştirmekiçinkullanmaolasılı-ğınakuşkuylabakıyorum.Örneğinbirmecmûadaçoksayıdafetvabulunmasıderleyeninmutlakaulemadanolduğuanlamınagelmi-

27 Mecmûasahibininkendinianlattığıkayıtlariçinbk.JanSchmidt,“First-personnarrativesinOttomanmiscellaneousmanuscripts,”Many ways of speaking about the self: Middle Eastern ego-documents in Arabic, Persian, and Turkish, 14th-20th century,haz.RalfElgerveYavuzKöse(Wiesbaden:Harrassowitz,2010),162-164;ayrıcabkz.Paić-Vukić,a.g.e.,83-87veeserinmuhtelifyerlerinde.

Page 26: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

70 ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı

yor,çünküfetvalar-faydasağlamayayönelikçoksayıdasebeptendolayı- farklı sosyalgruplardan insanlarında ilgisiniçekiyordu.28

Tasavvufîmetinleriçerensahibibilinmeyenbirmecmûaylakarşı-laştığımızda,ekkaynağasahipolmadığımızsürecederleyeninbirtarikatıneğitimlibirüyesimiyoksatasavvufagönülvermişbasitbiresnafmıolduğunubilmemizmümkündeğildir.Birkişininresmieğitimseviyesivesosyalstatüsüyleentelektüelaçıklığıveyaratıcı-lığıarasındakiolasızıtlığaencanlıkanıt,yukarıdaadıgeçenMollaMustafaBaşeski’dir.Basitbirimamveumumîkâtipolarak,kapsam-lıvehayatdolubirSaraybosnagüncesikalemealmıştır.Bütünbukuşkularlabirliktemecmûaların,derleyenlerinindünya-

larıhakkındadeğerlibilgilersunabileceğine,bununisemecmûalarıtarihselbirperspektiften incelemektekibaşarımızabağlıolduğunainanıyorum.Somuttarihselvebiyografikbilgiyeulaşmayıhedefle-meyen kültürel-antropolojik bir yaklaşımla, çok sayıda “sıradan,”bilindikmecmûa içeriği yazarlarının zihniyetlerine dair özgün ta-nıklıklaradönüşmektedir.Örneğin,birkişininsakaluzatmayabaşla-dığınadairpekazönemligörünenbirkayıtvebazenbukaydıtakipedensakaluzatmaklailgilidua,dindarbirMüslümanındünyasındabüyükbirönemesahiptir.Müslümangeleneğindesakalınanlamveönemidüşünüldüğünde,bununbirtürdingörüşünüyansıttığıanla-şılır.Bosnatarihininfırtınalıbirdönemindeistinsahedilmiş,felaket-lerekarşıyazılmışsüslübirdua,genellikleiçeriklistesindeherhangibirduaolarakyeralır.Bununlaberaber,felaketkorkusuylaTanrısınadönenbirmüminindünyasındaböylezamanlardatarihdüşmekten-seduayazmakdahaanlamlıydı.Vederleyenlertarihyazarkenbahsi

28 Mecmûalarlabirebirilişkiliolmayanfakatinsanlarınçeşitlimetinleriedinmekteveelealmaktakiamaçlarınınçeşitliliğinigöstermesibakımındanilgiçekiciolanbirörnekvermekistiyorum.Birfetvakoleksiyonunun(OZHA,Yz2044)başındakiboşyaprakta,elyazmasınınTravnik’teBosnalıFransiskenpiskoposMarijanŠunjićtarafındankişiselnedenlerlegizliceveucuzaalındığınıifadeedenLatincebirkayıtbulunmaktadır.PiskoposŠunjić(1798-1860)OsmanlıTürkçesi’nehâkimdiveTürkçebirdilbilgisikitabınındayazarıydı;bunedenleelyazmasınadilbilimselçalışmalarıiçinihtiyaçduymuşolabileceğisonucunavarılabilir.Bununlaberaber,BosnalıFransiskenlerinşeriatmahkemelerindesıklıklabulunduğunudüşünürsek,fetvakoleksiyonlarınamahkemeyehazırlıkiçinihtiyaçduyuyorolmalarıdamümkündür.

Page 27: ESKİ TÜRK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI VII Mecmûa: Osmanlı ... · uopšte” [Türk mecmûalarının tarihimiz ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında önemi ile bölgesel ve

71

Tatjana Bosna mecmûalarına bir yaklaşım Paic-Vukic ´ ´

geçenolaylarlailgiliduyguvedüşüncelerindenneredeysehiçbah-setmiyorlardı;korkuveendişelerini ifadeetmeyollarıyinedüşür-dükleri tarihlereekolarakyazdıklarıAllah’ınhimayesineseslenentertiplerdi.Butertipvedualara,mecmûalarınbilindikiçerikleriolanfıkıhrehberleri,hadisler,Allah’ınisimlerivenezamansöylenecekle-rinedairtalimatlarilehayatınçeşitliyönleriyleilgilisorularacevapverenfetvalardaeklendiğinde,dinininsanlarıngünlükyaşamlarınatümüylenüfuzettiğibirdünyagörürüz.Öteyandan,yaşamlarınındindışı, renklibiryanınıortayakoyan

çoksayıdametindemevcuttur.Mecmûaderleyenlerkomikdeyişleryazıyorlar,kulakçınlamasınınanlamıüzerinedüşünüyorlarveyabazıvücutkısımlarınıntitremesiüzerinefalbakıyorlardı.Şifrelikarakter-leryazarakeğleniyorlar,birininkalbinikazanmayayöneliksihirlifor-müllerkaydediyorlar,cinselkuvvetiartırantıbbî(çoğugünümüzdetıbbîsayılamayacak)tavsiyelertopluyorlardı.Bazençizimyapıyorlarveya defterlerinin bütün bir sayfasını boyuyorlardı. Yemek tarifle-ri,çoğunluklahelvatarifi,mürekkeptarifiveyamürekkebikağıttansilmenin yollarına dair metinler topluyorlar, çamaşır yıkamanınpüfnoktalarını kaydediyorlardı. BazılarıBosna’daki kasabalarındanİstanbul’akadarolankonaklamayerlerininveyaSaraybosnamahal-lelerinin listesiniçıkararakyaşamalanlarını“haritalandırıyorlardı.”Buiçeriğinincelenmesiylebolmiktarda“sağlam”tarihselveriyeulaş-makmümküngörünmemektedir.Bununlabirlikte,mecmûalarıniçe-rikleri,çoğusıradaninsanlarınyaşambiçimlerivekendileriyleçevre-lerinialgılayışlarıhakkındakibilgimizimuhakkakgenişletecek;aynızamandabualgılarınyüzyıllariçindekideğişiminidegözlemlememi-zeyardımcıolacaktır.Bosnamecmûalarıüzerineyapmaktaolduğumaraştırmanınbuaşamasında–eldekimakalededebulunan–listelemevebetimlemeleriaşmamızayardımedecekuygunbirkavramsalçer-çeveyesahipdeğilim.Böylebirkavramsalçerçevebuelyazmalarınınkalemealındığıkültüreldünyanın/dünyalarınçok sayıdakikatmanvesuretlerinianlamamızımümkünkılacaktır.