ANTONÇEHOV

ve

ESERLERİ

Hiçşüpheyokki,dününolduğukadarbugününde«enbüyükmuharrirlerindenbiri,AntonPavloviçÇe-'üıov'dur.

Gündelikhayatınıkazanmakiçin,şöyle«şakacıktan»,mizahmecmualarınayazıyazmağabaşlayanAntonÇe-hov,gününbirindekendisidefarkınavarmadanRusya-.nınenbüyükmuharrirlerimertebesineyükseldi.

Rusedebiyatındakısalığın,sadeliğin,vuzu-Çehov'unhunenbüyüküstadlarındanbirisayılanailesiÇehov,tipikbirküçükburjuvaailesinemensuptur.Çehov'unbüyükbabasıYegorMihayloviçÇehov,Çertko-visimlibirderebeyinintoprakkölesiimiş.

Fakatkabiliyetlibirişadamıolduğuiçinçabucaksivrilmiş;köleliğinerağmen,derebeyininçiftliğinekâhyaolmuş.Buarada,odeviriçinçokçasayılabilecekbirparadabiriktirmeğemuvaffakolmuş.Gününbirinde3500rublelikbir«fidyeinecat»mukabilindeken-

¦disininveçocuklarınınhürriyetinisatmalmış.

Çehov'unbüyükbabası,sertvehaşinbiradammış.OğullarındanPavelYegoroviçÇehovda,babasınınbu^huylarınıaynenkapmış.

YegorMihayloviç,oğlunuda

—IV—

kendisigibibir«işadamı»yetiştirmekistemiş.OnuTaganrogtüccarlarındanKobilininyanınaçırakolarak:vermiş.

fştebuçocuk,yaniPavelYegoroviçÇehov,muhar--rirCehov'unbabasıdır.Cehov'unbabası,tüccarKobilininyanındayıllarcaçıraklıkvetezgâhtarlıkyaptı.Ni-hayat1857yılında,tüccarınyanında"ılarakTagan-rog'dabaşlıbaşınabirbakkaldük]ı.

FakatPavelYegoriç,yirmiy.ûütündidinmelerinerağmenbakkallıkişinibirtürlüilerigötüremedi.Kâretmekşöyledursun,bütünvarınıyoğunubuuğurdasar-fetti.1876yılındada,dükkânınıkapayarakMoskovayagöçetmeğemecburoldu.

PavelYegoriç'inbuhalegelişininenmühimsebeplerindenbiri,onunkendiistidadvekabiliyetleriylehiçte1münasebetiolmıyanbakkallıkgibibirmeslektutmuşolmasıdır.PavelYegoriç'inbellibaşlıhiçbirtahsiliyoktu.Fakatbunarağmeno,kemançalar,resimyapar,güzelilâhitagannieder,vebilhassakilisekorosunufevkalâdeiyiidareetmesinibecerirdi.

PavelYegoriç,insanatkârtarafınıaksettirenbumeşgalelervebilhassakilisedekikoroişi,onuticaretişlerindenziyademeşgulediyordu.

BütünbunlarıdikkatealdığımıztakdirdePavelYegoriç'inbirçokkabiliyetlerinefsindetoplayaniradelivesebatkârbirinsanolduğunugörürüz.Fakatodevrinağırvekaranlıkhayatşartları,PavelYegoriç'inkabiliyetleriüzerindedekendinihissettirmektengerikalmadı.

PavelYegoriç'insanatkârtemayülleridinîbirmecraya,kilisemuganniliğinedöküldü.Onuniradevesebatıisesertlikvemüstebitlikşeklindetecellietti.

¦_V—

AntonPavloviçÇehov,Azak

Cehov'unçocukluğudenizikıyısındakiTaganrog

veyetiştiğişehrindedünyayageldi.Çe-

sosyalmuhithov'undünyayagelişineait

Taganrog'unUspenskikilisesindekiresmîkayıtlarşöyledir:

«Binsekizyüzaltmışyılının17İkincikânunundadünyayageldive27İkincikânunundavaftizedilerekAntoniismiyletesmiyeedildi.

Babası:Tagonrog'unüçüncüsınıftüccarlarındanPavelYegoroviçÇehov;anneside:PavelYegoroviç'inmeşruzevcesiYevgeniYakovleva'dır.Vaftizbabası:Taganrog'unüçüncüsınıftüccarlarındanSpiridovFedoroviçTitov;vaftizannesi:Taganrog'unüçüncüsınıftüccarlarındanDimitriKirikovSafyanopulo'nunkarışıdır.»

Uspenskikilisesikayıtlarınıngösterdiğinegöre,Çehovailesiniçevreleyeninsanlar,umumiyetleüçüncüsınıf,yaniküçükküçüktüccarlarmış.Rusyanmozamankivaziyetinegörebusınıftüccarlar,hakikîtüccarlarlaesnaflararasındageçicibirhalkateşkiletmekteimiş.

Safyanop'uloadındandaanlaşılacağıüzereCehov'unvaftizannesininkocasıbirYunanlıdır.Bu,hiçtetesadüfideğildir.ÇünküodevirdeTagonrogYunanlılarınpekbol"bulunduğubirşehirmiş.

BütünbunlarTaganro'nunçehresinitayinedenkeskinhatlardır:Taganrog,65binnüfuslubirtaşraşehridir.Endüstriburaclahemenhemenhiçyokgibidir.Cehov'undünyayageldiğisıralarda,RostovgibiOdesagibirakipvemodernticaretşehirlerinindoğmasıüzerine,Taganrogşehrininticaretideyavaşyavaşsönmeğeyüztutmuş.

Çehov,1887senesindekızkardeşineyazıdığıbirmektuptaTaganrogşehrinişöyletarifetmektedir:

—VI—

«...ŞuTaganrognepis,netenbel,nemânâsız,necarssıkıcıbiryer!..Caddelerbomboş.Heryandaumumîbir'tenibellikgözeçarpıyor.Bütünbunlarinsanınokadarfenasınagidiyorki...Kirliliğine,lekelihummasınarağmen*Moskovabanadahasempatikgörünüyor».

İştebudar,bukapalımuhitiçindeyetişen,fikrîgıdasınımünhasırankilisedenalanÇehovailesi,muhafazakârvedindardı.

Çehoveviniçindeyalnızdeğildi:Dörterkekkardeşiylebirdekızkardeşivardı.İriliufaklıbütünbuÇehovkardeşlerbabalarınınriyasetindeevdeilâhilerteganniederler,ailece,muntazaman,kiliseyegiderlerdi.Çehovailesi,kilisekorosununenbaşındabulunur,Çehovkardeşler,babalarınınidaresinde,seslerikısılmcayakadar"garkısöylerlerdi.Fakatişbukadarlabitmezdi.

Çehovlarevlerinedönünce,budinîmerasimgeçvakitlerekadarevdededevamederdi.

Çehovkardeşler,baştababalarıolmaküzere,kış,yaz,havanasılolursaolsun,sabahleyinkaranlıktakalkarlarvehemenkiliseyekoşarlardı.Oradasoğuktantirtirtitreyerekseslerikısılmcayakadarteganniederlerdi.

Çehov,çoksonra,1892yılında,muharrirŞçegolov'ayazdığıbirmektupta,bukilisetegannilerivesilesileçocukluğundahissettiğiıztırabışöylekaydeder:

«Benveikikardeşimkilisedeteganniettiğimizzamanherkeshayranlıklabizebakar,ebeveynimizeadetâgıptaederdi.Bizisebuandakendimiziadetâbirerküçük'kürekmahkûmuolarakhissederdik».

Çehov,dahaküçükyaşındanitibarendükkândababasınayardımetmeğe,mektephayatındanartakalanzamanlarınıbabasınındükkânındageçirmeğe,«ticaretinher

—VII—

türlüahlâkvekanunlarınariayetederek»malsatmağamecburtutuluyordu.

Çehov'unbabası,dükkândakiçıraklarınaolduğukadarkendiçocuklarınakarşıdasertdavranır,onlarısıksıkkamçılar,döverdi.

Çehov,«Üçyıl»adlıeserininkahramanıAlekseyLaptev'inağzındanbumeseleyişöyleanlatır:

«İyihatırlıyorum,babambenidahabeşyaşımabasmadanokutmağa,dahadoğrusudövmeğebaşladı.Obenideğenekledöver,kulaklarımdançeker,başımavururdu.Vebenhersabahgözümüaçaraçmazherşeydenönce:Acababugünbenidöveceklermi?.

Diyedüşünüyordum.BenvekardeşimFeöor'aoynamak,şakalaşmakyasaktı.Bizsabahakşamkiliseyegitmeğe,papaslarınelleriniöpmeğe,evdeilâhilertegannietmeğemecburduk...Kiliseninyanındangeçtikçeçocukluğumuhatırlarvebirfenalıkhissederim.

Sekizyaşımdaikenbabamınyanına,ambara,çalışmağagitmeğebaşladım.Benoradaaleladebirçırakgibiçaılşırdım....Oradabenihergündöğerlerdi.»

VakıaAlekseyLaptev'inbukorkunçvemeşakkatliçocuklukhayatını,büyükmuharririnçocuklukhayatı-mnhrafiharfinebirkopyesidiyekabuledemeyiz!..FakatmaalesefÇehov'un,vesikalarlateyidedilençocukluğudaLaptev'inçocukluğundanhemenhemenfarksızdır.RuslarıntanınmıştiyatroüstadlarındanNemiroviç-Dançenko,«Maziden»isimlihatıratınınbiryerindeÇehovhakkındaşunlarıkaydeder:

«........AntonPavloviç'inbabasınakarşıolanvaziyetini

iyicebilmiyorum.Fakatbakınız,birdefasındaobananedemişti:

«Bubizimartıkiyicedostolduğumuzçoksonralara

—VIII—

aitbirdevirdeidi.KışınFransızRiviyerasmdaidik.BirgünikimizodevrintanınmışprofesörlerindenMaksimKo-valenko'nunöğleyemeğindendönüyorduk.ProfesörünBolye'dekendivillâsıvardı.Biz,(bu«Kışbaharında»arkamızdapardesüler,sıcakmemleketlerehasyeşilliklerarasındanyürüyor,gençlikten,delikanlılıktan,çocukluktanbahsediyorduk.Çehovosıradabana:Biliyormusun,dedi,çocukluğumdabenidövdüğüiçinbabamıaslaaffedemiye-ceğim![*]».

Çehov,darvekapalıtaşramuhitinin,dindarvemu-jhafazakârbiraileninçocukluğundakendisineaşıladığıterbiyedenkurtulmakiçinuzun,zahmetlibiremeksar-fetmekzorundakalmıştır.Çehovçoksonraları,1889yılındayazdığıbirmektupta,çocukluğundanelerçektiğinişöyleanlatır:

«Sabıkıbirtoprakkölesinin,sabıkbir-bakkalınoğluolanbiridaditalebesinin,kilisedemugannilikeden,papaselleriniöpmeğealıştırılan,herlokmaekmekiçinbinbiryaltaklıkeden,babasındanbirçokdefalardayakyiyen,derslerineyırtıkpabuçlarlagiden,zenginakrabasofralarındakarnınıdoyurmasınıseven,herhangibirsebepvelüzumolmadığıhalde,münhasırankendihiçliğiniidrâkettiğiiçinhemAllahı,heminsanlarıaldatanbirdelikanlının,gününbirindegözlerinihayataaçtığızamandamarlarındaartıkbirköle,biresirkanıdeğildehakikîbirinsankanıcevelânettiğininnasılfarkındaolduğunuanlatanbirhikâyekalemealmak,ciddençokenteresanolurdu».Cehov'unhayatındanbirparçayıaydınlatanbusatır-

[*]V.İ.Nemiroviç—Dançenko«Maziden»Sah:15

—IX—

lar,aynızamandamuharririnyaşadığıdevrikarakterizeedençokenteresanbirvesikamahiyetinidetaşımaktadır.

Çehovailesindehükümsürenşiddetveistibdadıhafifletenbiricikinsan,Cehov'unannesiYevgenyaYakov-levnaidi.

YevgenyaYakovlevna,çokgençyaşındakocayavarmış,vebütünaileefradıgibiodakocasınınotoritesineboyuneğmişti.FakatYevgenya,manevîgüzelliğiylepekçabukkocasınıteshiretmişvehayatınınsonunakadarkocasıüzerindemüessirolmaktangerikalmamıştır.

YevgenyaYakovlevna,akıllı,nazik,iyikalbli,fevkalâdehassasbirkadındı.Kocası,kilisenamınakendisıhhatini,çocuklarınınnafakasını,birkelimeileherşeyinifedaederkenYevgenya,tamamenbununaksineolarak,kendisiiçinenzarurîsayılabilecekşeyleribileçocuklarıuğrunafedaetmektençekinmiyordu.

YevgenyaYakovleva'nm,çocuklarınınfikrîinkişaflarıüzerindeçokbüyükbirtesiriolmuştur.YevgenyaYa-kovlena,toprakköleliğirejimininbütünacılarını,bütünfenalıklarınıgözleriylegörmüşbirinsansıfatiyleburejiminmüthişbirdüşmanıidi.Buitibarlaçocuklarınadaburejiminfenalıklarım,zayıfvedüşküninsanlaramerhametitelkinetmesinipekgüzelbildi.

Sonraları,ÇehovkardeşlerbüyüyüptebunlardanAnton'laAleksandr'dayazıcılık;Nikolay'leMarya'daressamlık;İvan'dapedagojikkabiliyetlerkendilerinigöstermeğebaşlayınca,Cehov'unbabasıçocuklarınasıksıkşunlarısöylerdi:«Sizdekibukabiliyetlerbabatarafından,Manevîhasletleriniziseanatarafından

gelmedir».

Çehovkardeşlerinhepside,zeki,alaycı,şakacı,tabi-atlerindemizahtemayülleribulunançocuklardı.Bunlarıneviniçindekioyunları,icadettikleribinbirmuziplikler,PavelYegoriç'inevdeyarattığıağırhavayıdağıtan,

—X—

bununyerineneşeveşataretkoyanbiricikvasıtaidi.

Taganrog'unbirincisınıftüccar-

Çehov'unmektebelan,ekseriyetleYunanlılardı.Ü~>girişiveçüncüsınıfbirtüccarsayılan.

TaganrogidadisiPavelYegoriçiçinbuYunanlı,tüccarlarınhayatındandahaidealbirhayat,bunlarıneriştiklerimertebedendahayüksekbirmertebeolamazdı.Oğullarındanhiçolmazsabirtanesininbuyoldanyürüyerekzenginolmasınıistiyordu.Bundanötürü,dostlarıolanbazıYunanlıtüccarlarıntavsiyesile,osıralardayediyaşmagiren(1867)AntonÇehov'uTaganrog'dakîRummektebineverdi:KüçükÇehov,Rummektebinibitirecek,sonraAtinayagidecek,oradatüccarlığınbütünesrarınıöğrenecek,vememleketinedönünce,Taganrog-dakizenginRumlargibikısabirzamandazenginoluve-recektir.İşteÇehov'unbabasınındüşünceleriböyleidi.

Çehov'un,bumektebitasviredenbirhikâyesindenanladığımızagöre,TaganrogdakibubeşsınıflıkRummektebi,mekteptenziyadebirmektepkarikatürüdür.Bumektebin,bizimeskimahallemekteplerindenhiçbir far-kıyoktur.Bütünmektepbirtekodanıniçinetoplanmış,beşsınıfınderslerinibirtekcahilhocaüzerinealmıştır.Buhocanın,fırınlardahamurkârlıkyapanİspiroisminde-birdemuavinivar.Sınıfgeçmek,sınıfdeğiştirmek,¦ayniodaiçinde,meselâikincisıradan,üçüncüsıraya,veyahutüçüncüsıradandördüncüsırayageçmekleolurmuş.Mektebindayandığıbiricikterbiyesistemidayakmış.

ÇocuğunannesibütünbunlarıyakındanbildiğiiçinÇohov'unböylebirmektebeverilmesineşiddetlemuarız--mış.Fakatsertvehaşinkocasınalâfanlatmakkabilolamıyor.Çehovbirsenekadarbumektebedevamediyor.Tabiîhiçbirşeyöğrenemiyor.PavelYegoroviçdebuişten'

—XI—

şüphelenmeyebaşlıyor.Birgün,tanıdıkYunanlıtüccarlardanbirivasıtasiyleçocuğuufakbirimtihandangeçiripdebirseneiçindetekbirşeyöğrenmediğinekendideşahitolunca,karısınatamamenhakveriyor.BununüzerineÇehov,1868yılındaTaganrogidadisininhazırlıksınıfınagiriyor.

Çehovidadide,dahailkgünündenitibarenderslerinebüyükbiralâkagöstermeğebaşladı.Biryılsonrada,yani1869yılının2

Birinciteşrinindeidadininbirincisınıfınakabuledildi.

Çehov,busekizsenelikTaganrogidadisini—üçüncüvebeşincisınıflarıikişerseneokumaksuretiyle—onsenedebitirdi.Çehovgibizekivekabiliyetlibirçocuğunikidefasınıftakalması,yamektebinkötülüğüne,veyahudÇehovundersharicindebaşkaşeylerlemeşgulolduğunadelâleteder.Çehovunhayatınıtetkikederkenöğrendiğimizhakikatlerbunlardanherikiihtimalindoğruluğunugösteriyor.Kilisedekitegannilereiştirakmecburiyeti,dükkândaçalışmakzaruretleriÇehov'unbirhaylivaktini

yiyordu.DiğertaraftanTagonrogidadiside,odevrinbirçoktaşramekteplerigibiherbakımdanbozukbirmektepti.Mektebingerekmüdürü,gerekseöğretmenleri,idarevebilgidenmahrum,devrinmüstebitruhîhaletineuymasınıbilenhafiyeruhlukimselermiş.MeselâmektebinUrbanismindebirLâtincehocasıvramışki,hocalıktanziyade,istibdatidaresiiçinşüphelisayılabilecektalebeleriteşhisveyakalamakişlerindeüstadmış.Genemektebinhocalarındanbirtanesivarmışki,tiyatroyagittiğizamancebinecevizdoldurur,oyununenhararetli,enhassasbiryerindebunlarıçatırçuturökçesiylekırarmış.

Taganrogidadisindekimuallimtipleri,Çehov'un

—XII—

«Kabuğunaçekilmişadam»[1]vediğerbirçokhikâyelerindefevkalâdegüzelcanlandırılmıştır.

Çehov'untalebelik

hayatıveîikyazıları

Çehovmektebindevamlıbirtalebesiidi.Fakatderslerdekimuvaffakiyetiortaidi.Sonsınıflaradoğrudahabüyükbirmuvaffakiyetgöstermeğe

başlamıştır.Bunu,ailesinin1876daMoskovayagiderekÇehov'untekbaşınakalışıvedükkângibi,kiliseşarkıcılığıgibimecburiyetlerdenkurtulmasıileizahetmekkabildir.TalebelikhayatındaenfazlaedebiyatveRusçadersleriniseverdi.Edebiyattanmaadatiyatroyudaçokseverdi.Tiyatrodailkgördüğüpiyes:«GüzelHelen»dir.OzamanlarÇehovancakonüçyaşındaidi;buseyrettiğiilkpiyestenitibarentiyatroyadelicebağlandı.Vebusevgionuölünceyekadarterketmedi.TiyatrosevgisiÇehov'unfikrîinkişafıüzerindeçokmüsbetbirroloynamıştır,

Taganrog'unparlakdevirlerindenkalmatiyatrosu,Çehovzamanındadakısmenşöhretinimuhafazaediyordu.Fakattiyatroyamuntazamandevamedebilmekiçîhher-şeydenönceparayaihtiyaçvardı.Çehovkahvaltılarından,yemişindenfedakârlıkyaparaktiyatroyagitmekimkânlarınıbulabiliyordu.Bundanmaadabirbaşkagüçlüğüdahayenmekicabediyordu:[Mektepidaresitalebeninancakpazrlarıtiyatroyagitmesinemüsaadeediyordu.Çe-hofbazansivilgiyiniyor,bazantakmasakal,takmabıyıktakıyor,vebumüşkülüdeyenmeğeçalışıyordu.

Çehov'unhayatınıyazanbazımuharrirler,Çehov'un

[*]«Kabuğunaçekilmişadam*.Yazan:Çehov,TürkçeyeçevirenB.Deniz.Cepkitaplarıserisi,No.:5.1939.

—XIII—

tiyatrokanaliyleedebiyatagirdiğiniiddiaederler.Bupekdoğruolmamaklaberaber,tiyatronun,Çehov'unedebîkabiliyetiüzerindemüsbetbirroloynadığımuhakkaktır.

Andreyev-Turkin,«ÇehovTaganrog'da»adlıeserinde,Çehov'unsınıfvesıraarkadaşlarındanM.A.Rabino-viç'inifadesineatfen,Çehov'undahaidadinindördüncüsınıfındaikenmektepteçıkanelyazmasıbirmecmuayayazılarverdiğinikaydeder.GeneAndreyev,kitabınınbirbaşkayerinde,Çehov'unmekteparkadaşlarındanMessa-roj'aatfen,Çehov'unTagarongidadisitalebesininçıkardığı«Boşvakit»adlıbirmecmuaya«Talebehayatından»ve«Tabiattansahne»adlıyazılaryazdığınısöyler.

Çehov'undördüncüsınıftabulunuşzamanı1873yılınarastlar.Buhesapça1873yılı,Çehov'unilkyazılarınıyazdığıbirtarihtir.

Bunundoğruluğuhakkındaşüphelerbeslensebile,Çehov'un1875yılındamektepmecmualarındayazıyazdığınadairelimizdecanlıvesikalarvar:

Çehov'unağabeyisiAleksandr'ın,TaganrogidadisibeşincisınıftalebesindenAntonÇehov'a,Moskovadanyazdığı4Birinciteşrin1875tarihlibirmektupvar,BugünMoskovaEdebiyatmüzesindebulunanbumektuptaAleksandr,kardeşiAnton'aşunlarıyazmaktadır:«Za-ika[*]içinteşekküredermi.Dahasıkçıkar.Allahaısmarladık.Senin:AleksandrÇehov».

AleksandrÇehov'unbahsettiğibu«Zaifca»daneo-luyor?

1875yılındaÇehov'unikiağabeyisi—AleksandrveNikola—Moskovayagitmişlerdi.BunlardanAleksandrÜniversiteye,NikoladaGüzelSanatlarAkademisiResimşubesinegirdi.AilesiyleberaberTaganrog'dakalanÇehov,butarihtenitibarenkardeşlerine,kendiyazısiyleya-

[*]Zaika:Kekeme,Pepeme.

—XIV—

zılmışelyazması,«Zaika»adlıbirmecmuagöndermeğebaşlıyor.

DemekkiÇehovedebiyatatiyatrokanaliyledeğil,fakatçokmüteammimolanbiryolile,elyazmasıtalebemecmuasiylegirmiş

bulunuyor.

ÇehovTaganrogidadisindeokurken,mekteparkadaşlarınındaşahadetettiklerigibisiyasete,siyasîhâdiseleremutlakbiralâkasızlıkgöstermiştir.OzamanlarRusyadaPisarev,Gertsen,Bakuningibimütefekkirveinkılâpçılarıngizlimahfillerivardı.Çehovbunlardanhiçbirineayakbileatmadı.Çehov,kenditâbirince«Tatlıya,tuzluya»karışmaz,bütünbunlarıuzaktanseyretmekleiktifaederdi.

Çehov'unbuhareketineenmühimsebep,yaşadığı,doğupbüyüdüğümuhitingeriliğiidi.

Çehov1879yılındaTaganrogidadisiniÜniversiteyebitirerekMoskovayagittiveorada,Mos-girişkovaÜniversitesiTıbFakültesinegirdi.

ÇehovÜniversiteyegirincebüyükbirgayretlederslerinesarıldı.Taganroggibigeri,kapalı,karanlıkbirmuhittensonra,Üniversitesiyle,genişprofesörkadrosiyleMoskovaonaharikuladeiyigörünmüştü.

ÇehovMoskovayagelinceonunailehayatındadapekderindeğişiklikleroldu.Çehovlaberaber,aynişekildeTıbFakültesinegirmekistiyenikigençtegelmişti.BunlardaÇehovlarayerleştiler;tabiîevinmasrafınadaortakoldular.DiğertaraftanÇehovMoskovayagelirken,Taganrogbelediyesindenaylıkbirdeyardımkoparmağamuvaffakolmuştu.Bütünbunlartamzamanındayetişenyardımlardı.ÇünküMoskovadakiÇehovailesipekperişanbirhaldeidi.Çehov'unbabasıMoskovadazenginbirtüccarınyanındagecebekçiliğiyapıyor,dükkândayatıp

—XV.—

kalkıyordu.Çehov'unbütündiğerkardeşleritahsildeolduğuiçinbütünyükbabadaidi.

Çehovevegelirgelmezevinvaziyetitamamendeğişti.Çehovderhalailereisioldu.Evinneşesiyerinegel-¦di.EviniçiÇehovunÜniversiteliarkadaşlarıolanneşeligençlerledoldu.

ÇehovunilkmatbuyazılarınınneÇehov'unedebizamanvenerdeçıktığınıkatîolarakhayataatılışıtesbitetmekmümkünolamamıştır.MaamafihÇehov'unartık1878yılındanitibarenyazılarınınşuradaburadaçıkmağabaşladığınahükmettirecekbazısebeplervardır.Onunilkyazıları,büyükbirihtimalle,küçük,kısamizahîfıkralardı.Faktabugüniçinkatîolarakmalûmolannoktaşurasıdır:Çehov'unilkmatbuyazısı9Mart1880tarihlive10numaralı«Strekoza»mecmuasındaintişaretmiştir.Yazınınserlevhasıdaşuidi:«DonKazaklarındanderebeyStepanVlademiroviç'inalîmkomşusuDoktorFredrih'emektubu».Yazınınaltında«.....v»

imzasıbulunuyordu.Gene

aynimecmuanınaynisayısındaÇehov'un:«Roman,hikâyeveilâh...gibişeylerdeençokrastlanannelerdir?»serlevhasınıtaşıyanbiryazısıdahaçıktı.Buyazınınaltında«Antoşa»ismivardı.

Bunlaratesadüfibireryazıgöziylebakamayız.Çün-IcüayniyılıniçindeÇehov'un.geneaynimecmuadabirkaçyazısıdahaçıktı.Bu1880yılıiçindeÇehov'unintişaredenyazılarınınmecmuudokuzkadardır.Bunlarınyarısındanfazlasıparodimahiyetinihaizşeylerdir.

OdevirdeÇehov'laarkadaşlıkedenlerinhatıratınanazaranÇehovbuilkyazılarında«Kendinigöstermek»,«Şöhrettoplamak»gibikaygılardançokuzaktı.Çehov'un"bütüngayesi,ihtiyaçiçindekıvrananailesineüçbeşku-

—XVI—

ruşteminetmekti.VeişteÇehovbununiçinyazıyazıyordu.-Çehov'un,dahaküçüklüğündenberi,gördüğühâdise*vevakıalarıkarikatürizeetmesinibilenbirzekâsıvardı.Çehov«Strekoza»gibimizahmecmualarınayazıyazmaklahembutemayülünebirakış

veriyor,hemhayatınıkazanmışoluyordu.EsasenosıradaağabeyisiAleksandrdaikinciderecedekimecmualaramizahîyazılaryazmaklahayatınıkazanıyordu.

Çehovilkmuvaffakiyetlerindensonrahiçdurmadan«Strekoza»yayazılargöndermeğebaşladı.Fakatçokgeçmedenilkhayalsukutudakendinigöstermektegecikmedi.«Strekoza»nın«Açıkmuhabere»sütunundaÇehov'ahitabenşumealdeihtarlarçıkmağabaşladı:

«¦Müthişrüya»:Evet;herkesinbıktığımevzularıtekrarettiğiiçinmüthiş!»

«Çokuzunverenksiz.TıpkıÇinlilerinağızlarındançıkardıklarıbitmeztükenmezbeyazşeridlergibi!»

«Henüzaçılmadansolmağamahkûm,neyazık!Birmünekkitgözileişebakmadanyazıyazılmaz!»

OdevirdeÇehovhakkındayürütülenbumuhakemeler,bugünüzerimizdeçoktuhafbirtesirbırakıyor.Çünkübugünvuzuh,kısalık,tenevvügibienbüyükedebîmeziyetler,Çehov'unismiylesıkısıkıyabağlıdır.

«Çokuzun,renksiz»mefhumlariyle«vuzuh,kısalık,tenevvü,sadelik»mefhumlarınıtelifetmemizeimkânyoktur.BununiçindirkibugünÇehov'unhayatınıtetkikedenlerdenbirçoğu,ozamnalarmecmuadayazılanbuhükümlerinsaçmaolduğunuiddiaediyorlar.

Halbukimeselepekdeböyledeğildir.ÇünküÇehovilkedebîfaaliyetiesnasındahakikatenbirçokzayıfvefenayazılaryazmıştır.BukeyfiyetgerekÇehov'unokuyucularıiçin,gerekseÇehov'unhayatınıyazanmuharrirleriçinuzunzamanlarmeçhulkalmıştır.ÇünküÇehov1890

—XVII—

yıllarınadoğru,ilkdefaolarakhikâyelerinitoplubircildhalindeneşrederken,fevkalâdetitizdvaranmış;intişarlarısırasındatenkideuğrayanvebeğenilmiyenyazılarınıJkâmilentasfiyeyetâbitutmuşveancakeniyihikâyelerinikitabınasokmuşturMeseleyibilmiyenokuyucularınvebazımünekkitlerinbuilkcilttekihikâyelerebakaraksadecebunlarbakımındanhükümyürütmeleri,onlarıyanlış

kanaatleresevketmiştir.Hattâdahasıvar:Çehov'unmecmualartarafındanbeğenilmiyerekiadeedilmiş«Müthişrüya»,«Efsane»,

«Portre»ilâh...gibihikâyeleriniancakisimlerindentanıyoruz.Bunlarmecmuaidarehanelerindekaybolmuşyazılardırkikimseningörmesinebilekısmetolmamıştır.

Çehov1881yılındafaaliyetsahasınıgenişleterek«Budilnik»,«Zritel»gibimizahîmecmualaradayazılaryazmağabaşladı.

MaamafihÇehov'unbuikinciedebîfaaliyetyılı,nispetenazverimlioldu.Çehovbütünbiryıliçindeancakküçükçaptaonüçhikâyeyazdı;bunakarşılıküçüncüedebîfaaliyetyılıolan1882senesinde32hikâyekalemealdı.Bunlardan«Lüzumsuzbirgalibiyet»,

«CanlıMata»,«Geçkalmışçiçekler»gibileriuzunhikâyelerdir.

Esasen1882yılı,Çehov'unedebîfaaliyetindebirdönümnoktasıolmuştur.ÇünküÇehovbuyıliçindedevrineniyibirmizahmecmuasıolanPetersburgdaki«Oskolki»mecmuasınayazıyazmağabaşladı.BumecmuanınmüdürüolanLeykin,devrinenkabiliyetlibirmizahmuharririidi.AynizamandaiyibirişadamıolanLeykin,Çe-kov'unbütünkabiliyetlerindenazamîderecedeistifadeetmekiçinbütüngayretlerinisarfetmeğebaşladı.Nete-kimbununtesirleripekçabukgörüldü:1883yılındaÇehov120

hikâyeyazdı.Bunun85tanesi«Oskolki»mecmuasındaçıktı.Onutakipeden1884yılında(Çehov'unsen

—XVIII—

talebelikyılı)Çehov'unyazdığı102hikâyedenancak23tanesidiğermecmualarda,vegerikalanı«Oskolki»deintişaretti.

Çehov«Oskolki»deyazıyazmağıbüyükbirmuvaffakiyetsayıyor,Leykin'lesıksıkmektuplaşıyordu.BuÇehov'untanınmışbirmuharrirleilkmuhaberesiidi.GerekLeykin'in,gerekse"Oskolki"nin,Çehov'unedebîinkişafındaçokmühimbirroloynadıklarınıinkâretmekimkânıyoktur.

LeykinÇehov'danancakkısavemizahîyazılaristiyordu.ÇünküumumiyetleodevirdeÇehov'unyazıyazdığımizahîmecmualardanebirsiyasîtemayül,nedemuayyenbirgayevardı.Bunlarmünhasıran

okuyucuyugüldürmekveeğlendirmekvazifesiylemükelleftiler.Ozamankimecmualarınbuhali,boğucubiristibcrathavasıiçindebunalanvebirazolsungülmekistiyen1881devrimünevverlerininvaziyetineçokuygungeliyordu.Çehov'unilkeserleridedevrinbutemayülünepekuygundu.

Çehov,dahauzuncayazılarınıdiğermecmualara,bilhassa«Budilnik»mecmuasınaverirdi.NetekimÇehov'unodevirdeyazdığıenuzunbirhikâyesiolan«Avdabirfacia»sı«Budilnik»deçıktı.

BusıradaLeykinona«Oskolki[*]»de,«Moskovahayatınınkırıntıları»adlıbirköşeayırdı.MüşahedesikuvvetlizekiÇehov,hergünkümüşahedelerineistinadenMoskovahayatınaaitbinbirmevzuüzerindeyazılaryazmağabaşladı.

Çehov'un«Oskolki»yedaimîmuharrirolması,onabütündiğermecmualarınkapılarınıaçtı.OdevirdeÇehov'unkullandığımüstearisimlerdenbirkısmışunlardır:«Antoşa»,«Antoşa.Ç.»,«G.Baldastov».«Safrakesesi

—XIX—

«Kardeşiminkardeşi»,«Ruver»,«Ulis»

[*]«Oskolki»:Kırıntı,Yonga,Döküntümânasınagelir.

olmıyanadam»,ilâh.....

Senede(100)denfazlayazıyazanÇehov'unosıralardabirdeÜniversiteninengüçbirşubesiolanTıbfakültesindeokuduğunuhesabakatarsak,normalinfevkindebirverimgösterdiğinikabuletmeğemecburkalırız.

BukadarbüyükbirfaaliyeterağmenÇehov'unelinegeçenparahiçtefazladeğildi:Çehov'unhayatınıetüdedenmuharrirİsmailov'un.«Oskolki»mecmuasınınhesaplarınadayanarakyaptığıtetkiklerenazaran,Çehov,1880yılındayazdığı49yazısınakarşılıkancak642ruble48kapikbirparaalmış.•[*]BusıralardaÇehov'unşöhretiniyapmış,hertaraftanyazılarıistenenbirmuharrirolduğunudahesabakatmaklâzımdır.Sonra,bu49yazıiçindebirerşahesermahiyetindeolan«Anuta»,«Eczacıkadın,,,"Koca,,,

"Uzundil,,,"Hatip,,gibihikâyelerinbulunduğunudaunutmamalıyız!..

Çehov'unİstidadı

fizeriademenfitesir

yapanamiller

Ailesinin,içindeyuvarlandığıfakrüsefaletdolayısile,Çe-hov'unhiçdurmadanhergünyazıyazmağamecburolması,onunistidatvekabiliyetiü-zerindegayetfenabirtesiryapıyordu.Birmakinegibi,hergünısmarlamayazıyazanÇehov'unyazılarınalüzumuolanihtimamıgösteremiyeceğiaşikârdır.

Di'ğertaraftanÇehov'unbütünyazdığıyazılarınmutlakavizahîolmasıicabettiğihakkındakiLeykin'inısrar-

-ns«---------------

tiv£Ozamanlarbirrublenin10kuruşettiğinidüşünecek:ksuirsak,Çehov,bizimparamızlayılda65,aydada,takri-

,5,5altınliraalmışoluyor.H.Â.Ediz.

—XX—

landaÇehov'unedebîistidatvekabiliyetiüzerindemenfî'birtesiryapıyordu.

Çehov'unedebîkabiliyetveistidadıüzerindesansüründeoldukçamenfîbirtesiryaptığınıkaydetmekmecburiyetindeyiz!Hemmizahîyazmakhemdesansürlehoşgeçinmekçokgüçbirişti.Çünkümizahıniçindetenkitunsurubulunmazsa,mizahkuvvetinikaybeder.Bunalankombineetmekisebüyükbirustalıktır.Çehov,mizahlasansürüuzlaştırmasınıöğreninceyekadarbirhyalizorlukçekti.

MaamafihÇehov'unsanatkârlığıüzerinde,aynizamanda,hemmüspet,hemmenfiistikametlerdemüessir'olanâmillerdevardı.

Bunlardanbiri«Oskolki»içinyazılacakhikâyelerinyüzsatırıgeçmemesiicabşttiğihakkındakiLeykin'inisteği;diğeridehaftadabirdefa«Moskovahayatınınkırıntıları»köşesinidoldurmakmecburiyetiidi.

Çehov,bilhassayazılarınınsatırlarlatahditedilmesinefenahaldeiçerlerdi.ZamanzamanLeykin'eihanetedervedahauzunhikâyeleryazarak.diğermecmualardaneşrettirirdi.Fakatişingaribişuki,Çehov'ungümrüktenmalkaçırırgibiLeykin'denkaçırarakdiğermecmualardaneşrettiğibuuzuncahikâyeler,ekseriyasanatbakımındanzayıfverenksizolurdu.HalbukibunakarşılıkÇehov'unkısalıklarındanşikâyetettiğiöyleküçükhikâyelerivardıki,bunlar,bilhassakocamanbirmevzuudarbirkadroiçinesıkıştırmak,vuzuh,sadelikbakımlarından-birerşahesermahiyetinihaizdiler.jTahditedilmişbirçerçeveiçindeyazıyaznr*-mecburiyetinin,Çehov'unistidatlarınıbirçokbat^nj.rdanbaltaladığısugötürmezbirhakikattir.Fakat ceskarşılık,henüzinkişafçağlarındaolanÇehovg iy birrmuharririn,bukadargeniştecrübeimkânla '

ti-

—XXI_

-iadeederek,kısahikâyeyazmaksanatvetekniğinienyüksekbirmertebeyeulaştırdığıdagenesugötürmezbirhakikattir.

SonralarıbizzatÇehovdakısa,vazih,sadeyazmaksanatinefevkalâdefazlaehemmiyetvermeğebaşladı.Onunnazarındavuzuh,kısalık,sadeliksanatinbirifadesihalinialdı.

Çehovbukısayazmaksanatini«Oskolki»mektebinde•öğrendi.

Aynişeyi«Moskovahayatınınkırıntıları»köşesiiçin

•desöyliyebiliriz.Çehovbusütunuistemiyeistemiyedoldururdu.Birçokdefalarbusütunubırakmakteşebbüslerindebilebulundu.

FakatyakasınıbirtürlüLeykin'inelindenkurtaramadı.Nihayetbuarzusunaancak,188İ5senesindenailoldu.

«Moskovahayatınınkırıntıları»,Çehov'uhakikîsanatişlerindenalakoymuşolmasınarağmen,muharririnüzerindemüspetbirtesiryapmaktandagerikalmamıştır.Çünkübuyazılar,çeşitliMoskovahayatınınherköşesini aydınlatan,hersınıfhalkmörfvealetleriylealayeden,idaremekanizmasından,sanattan,tiyatrodan,velhasılherşeydenbahsedenyazılardı.Bunlarıyazabilmekiçinesaslıbirmüşahedeyehitiyaçvardı.

İştebuyazılarÇehov'a,birsanatkâriçinenlâzımlıbirşeyi,müşahedekabiliyetinikazandırdı.

Çehov1884yılındaTıbfakültesiniÇehovdoktorbitirdi.Diğertaraftanherkestenhabersiz,birdedoktoratezihazırlamağabaşladı.Tezininmevzuu:«Rusyadadoktorluk»tu.

*Çehovteziiçinikisenekadarmateryeltopladı.Fakathernedensebuişisonunaerdirmedenbıraktı.Çehov'unböylebirfaaliyeti—tezineaittopladığımateryellerelegeçmeksuretiyle—ancak1917senesindensonraöğrenildi.

II

—xxii—

Çehov,Üniversiteyibitirir.bitirmezdoktorluğabaş-ladı.Kardeşininöğretmenolarakbulunduğubirşehirhastahenesinde,tanınmış

profesörlerdenbirininrehberliğialtındahastakabulünebaşladı.Kazadoktorununisti-rahategitmesidolayısiyleonavekâletetti.

Bununtabiîbirneticesiolarakhastatedavisindenmaadaotopsilerdebulunmağa,adlîtıbvazifesinigörmeğedemecburdu.Bütünbunlaronunmüşahedesahasınıgenişletiyordu.

«Cerrahlık»,«Kaçak»,«Kadavra»gibihikâyeleribumüşahedelerinmahsulüdür.

ÇehovayniseneninkışındaMoskovayadöndü.Oradadadoktorluğunadevametti.Doktorluksahasındakifaaliyetionunbirçokvakitlerinialıyor,edebîfaaliyetinebirhayliengeloluyordu.Fakatbunarağmen^Çehovdoktorluğubirtürlübırakmakistemiyordu.

HattâbunlardanbirinitercihetmekbahismevzuuolduğuzamanlarÇehovuzunmüddetdoktorluğutercihetti.Netekimartıkbüyükvetanınmışbiredibolduğu1888yılındakendisinedoktorluktanvazgeçmeğitavsiyeedenbirdostunaşöylebircevapverdi:

«...Birişdeğildeikiişsahibiolduğumudüşündüğümzamanlarkendimidahacesurhissediyorum.Doktorlukbenimmegrukarımdır;edebiyatsametresim.Birindenbıktığımzamandiğerindegeceliyorum».

MaamafihÇehov'unmuharrirlikşöhretiarttığırlisbette"Metres,,itedricen"Meşrukarısı,,nınyerinegeçmiş,Çehovyavaşyavaş

doktorluktanyüzçevirmeğebaşlamıştır.FakatgaripdeğilmidirkiÇehov,yıllarcaiyibirdoktorolduğunakaniolduğuhaldebirtürlüiyibirmuharrirolduğunainanmakistememiştir.

—XXIII—

Tıbtahsilininvedoktorluk

Doktorluğun,Çehov'unhayatınınÇehov'unsanatkâr-sanatkârhğı.lığıüzerindeyaptığıtesirpeküzerindekitesirleribüyüktür.Muharrir1899yılındayazdığıkendihaltercümesindebumeseledenşöylebahsetmektedir:

«Doktorlukilmiyleuğraşmam,hiçşüpheyokki,benimedebîfaaliyetimüzerindeçokbüyükbirtesiryapmıştır.Builimbenimmüşahedesahamıgenişletmiş,birmuharrirolarakbununbenimiçintaşıdığıhakikîkıymetiancakbirdoktorunanlayabileceğibirbilgiilebenizen-ginleştirmiştir.Benbuilimsayesindekendimibirçokhatalardankoruyabildim.Tabiîilimlerveilmîmetodlarsayesindebenhervakitihtiyatlıhareketettim.Mümkünolanheryerdeilimdenistifadeetmeğeçalıştım.İlmiminkâfigelmediğişeylrihiçyazmadım».

Çehov,birmuharrirolarakdoktorluktangördüğüfaydalarısırasıgeldikçedaimasöylerdi.Meselâ«İsimGünü»adlıhikâyesiintişaredince,büyükbirsevinçleSuvarin'eşunlarıyazdı:

«İsimGünü»adlıhikâyemlebayanlarıpekmemnunettim.Nereyegittimsehepbenimethediyorlar.İnsanındoktorolması,veyazdığışeyianlamasıhakikateniyibirşeymiş!Kadınlarbuhikâyemdetasviredilen«Doğum»hâdisesininaslınaçokuygunolduğunusöylüyorlar.»

Çehov'un«KaraKeşiş»adlıhikâyesi,tıbdakaydedilenmegalomanihastalığınıntipikbirörneğidir.Çehov'uneserlerinebaktığımızzamanbunlarınbirçoğundatıbilminin,doktorlukmüşahedelerininizlerinivetesirlerinigörmekteyiz!..Mevzularınıgündeliktıbbîmüşahedelerdenaldığıbiryığınküçükhikâyelerindensarfmaza,fakat

—XXIV—

«6No.Koğuş»,«Düşmanlar»,«Hazinbirhikâye»gibiÇehov'unengüzelveenmeşhureserleri,tıbbîmüşahedelerinbirmahsulüdür.

Çehov,nazarîtababetilmindenziyade,pratikdoktorluksayesindemüşahedesahasınıgenişletmeğemuvaffakolmuştur.Çehov,doktorlukmesleğisayesinde,şehirlilerin,memurların,münevverlerin,derebeylerininhayatlarınıeninceteferruatınakadargörmeğemuvaffakolabilmiştir.ÇünküdoktorÇehovbugibiailelereyalnızbirmisafirolarak,herşeyingüllükvegülistanlıkolduğuanlardadeğil,fakathastalıkgibi,ölümgibifelâketlerininsanlarımaskesizbirhaldebulundurduğuanlardadagiderdi.

DiğertaraftanÇehov'unMelihovo'dakiköydoktorluğuonaodevirRusyasınmköyhayatınıbütünfecaatiletanıtmıştı.İştebununiçindirkiÇehov'un,eserlerindeyeralankahramanlarhayalîdeğil,müşahedeyemüstenithakikîtiplerdi.Veiştebundanötürüdürki,Çehov'un«Hayatım»,«6No.Koğuş»,«Kabuğunaçekilmişadam».«Mujikler»gibieserleriniokuduğumuzzaman,odevirRusyasındakisosyalhayatınsakat,hastaolduğunu,ümitsizbirhastanınhayatınaçokfazlabenzediğinigörürüz.ÇünkümuharrirÇehov,eserlerindetasvirettiğitipleri—tıpkıbirdoktorunhastalarınımuayeneedergibi—objektifolarakvehastalığıolancavehametileortayakoyaraktasviretmiştir.Ondabusahadaherhangibirfanteziveyahutrealitedenherhangibiruzaklaşışbeklememeliyiz!..

Çehov,mektuplarındanbirindediyorki:

«Aleladebirinsanmehtaba,esrarengizveerişilmesigüçbirşeydiyebakar.HalbukibirAstronom,ona

büsbütünbaşkabirgözlebakar.Ondabusahadaenufakbirillüziyonolamaz..İştebunungibi,birdoktorolmamitibariyle,bendedeillüziyonaramayın!,,I—XXV—

Çehov'un,hayatınıkazanmak

Çehov'ımgeçirdiğiiçinmuhtelifmizahmecmualarınaistihaleleryazdığıyazılaronahayatıgörmesineyardımetti.Tıbtahsili.

hayathâdiselerinitahlilederken,ilmibirmetodkullanmasınıonaöğretti;müşahedeufkunugenişletti.BunlardanayrıolarakÇehov'unbirdemuazzamfıtrîkabiliyetivardı.FakatbütünbunlarÇehov'un-yaratıcıfaaliyetiiçinsadecebirersilâh,onunbüyükbirmuharrirolabilmesiiçinbirervasıtaidi.Fakatbirmuharririnbüyükbirmuharrirolabilmesiiçinbukadarıkâfideğildir.Birmuharririnbüyükbirmuharrirolabilmesiiçin,ondamuharrirliğekarşıciddibirdealâkauyanmasılâzımdı.İşteÇehov'danoksanolanbuidi.

Çehovbumeseleüzerindeancak1885yılınınsonunda,yaniÜniversiteyibitirdiktensonradüşünmeğebaşladı.BuânakadarÇehovkendihakikîkıymetinibilmiyor,kendiistidadınıtakdiretmiyordu.Çehov'unhayatınıtetkikedenbazımuharrirlerin,kaydettiğinegöre,Çehov'da,kendiistidadvekabiliyetinekarşıciddîbiralâkauyandıranilkhâdise,muharrirD.V.Grigoroviç'inonayazdığıbirmektutur.

Grigoroviç,odevrinenbüyükmuharrirlerindenbiriidiveÇehov'abüyükbirkıymetvermekteidi.OnunÇe-hov'agönderdiğimektubun,Çehovüzerindederinbirizbırkatığımuhakkaktır.FakatÇehovdakiistidatları«keşif»edip,zahireçıkarmakşerefi,zannedildiğigibipekteGri-goroviç'eaitdeğildir.ÇünküÇehov,dahabumektubualmadanbirhaylizamanönce,kendiistidatvekabiliyetlerihakkındaesaslıbirsurettedüşünmeklüzumunuhissetmişti.Bunasebepolanhâdise,Çehov'un1885yılıBirinci-kânunundaPetersburg'ayaptığıseyahatteoramuharrirlerindengördüğübüyükiltifatlardır.Çehovbuhâdiseden

—XXVI—

biraysonra,yani1886yılıİkincikânunundakardeşiAlek-sandr'ayazdığıbirmektuptabumeselehakkında,şunları:söylüyor:

«......Bunugörünce,şimdiyekadarbaşıboşveihti-

mamsızyazıyazışımabayağıüzüldüm.Banabukadarehemmiyetverildiğinibilseydim,ısmarlamayazıyazmazdım.».

Çehov'unkendihakkındakikanaatvegörüşlerinideğiştirmeğesebepolanhâdiselerbirbiriardıncatevalietmeğebaşladı.Busıradakendisine,odevirdeRusyanınen;büyükgazetelerinenbiriolan«NovoyeVremiye»deyazıyazmasıteklifeildi.Bugazeteninmüdürü,devrinenkabiliyetlimuharrirlerinenA.S.Suvarin'di.OzamanakadarÇehov,hepikinciderecedemecmuavegazetelerdeyazıyazıyordu.BugazetelerinmuharrirleriarasındaSu-varin'inpekbüyükbiritibarıvardı.

BuaradaÇehov,kendiedebîkabiliyetinedahafazlainanmasıicabedeceğihakkındaotoriterşahsiyetlerdendebirçokmektuplaraldı.Aradanbiryılgeçmeden,üstüstegelenbuhâdisevebumektuplarıntesirlerigörülmeğebaşladı.

Çehov'dakideğişikliğinilkalâmetlerindenbiri,muharririneskidevirlerenazaranazvehesaplıyazmağa

başlamasıdır.Tabiîbubirdenbireolamazdı.1886senesi,busahada,Çehoviçinbirdönümnoktasıoldu.Halbuki1886yılmakadarÇehov'unedebîmahsulâtıdaimîbirartışkaydetmişti.1886yılındailkdefaolarakbirazalışgözeçarpmaktadır:Meselâ1885senesindeki129

yazısınakarşılık,.1886senesinde112yazıneşretti.1887yılında:66;1888yılında:12.HalbukibuyıllardaÇehovedebîfaaliyetiiçineskisindenfazlabirzamansarfediyordu.Çehov'dakibudeğişiklikokadarbarizbirşekilalmıştıki,bunumuhar-

—XXVII—

ririnhayatiylebirazolsunyakındanalâkadarolanlarderhalfarkedebiliyorlardı.

Çehov'unkendikabiliyetineveisti-Dönihîînoktasıladmaolanitimadıarttıktansonraartıkobüyükbirmuharrirolmakyolunututabilirmiidi?.Bununiçingerekenbütünsübjektifveobjektifşartlarhazırmıidi?..ÇehovhakkındaçokenteresanbiretüdyazanA.Derman,kitabının85incisayfasında:

«Hayır,diyor,henüzortadabazımanilervardı.BizzatÇehovdabunlarıbütünderinliğiyleidrâkediyordu.BumanilerÇehov'unpolitikvesosyalgörüşlerindekimuayyenbirsistemyokluğuidi».

Önsözümüzünbaştaraflarındakaydettiğimizgibi,Çehov,uzunyıllarbütünsiyasîcereyanlardışındakalmışvebuvaziyetiyazılarındadakendinibellietmişti..

Fakat1885yıllarındansonraRusyanınsosyalçehresisüratledeğişmeğebaşlamıştı.Memleketinbütünilerikuvvetleri,Çarlıkistibdadınakarşımücadeleyegirişmişlerdi.~fiikrp^harririolmakiştiyenbirisi,mutlakabuileri,Jhareketibenimsemekveyazılarındaaksettirmekzo-randaidLiştebutarihlerdeÇehov'unsiya"sî~ğoruflerl"fJP^2,yavaş

yavaşkristalizeolmağabaşladı.Çehov,küçükvemi-£> 'zahîhikâyejanrinibırakaraktedricenlirikvehazin'«*fmevzularaelattı.Fakattabiîbuilkadımdı.Çehov'unbuL,*"devireserlerininde,budevirdeyazdığıeserlerininkahra-°'--manianda,Çehov'ungörüşlerineuygunolarak,henüzmüteredditvekudretsizinsanlardı.Bununencanlımisalini«Hazinbirhikâye»adlıeserindegörmekteyiz:

—XXVIII—

«HAZİNBİRHİKÂYE»dekivakanınkahramanıdevrinenâlim,enokumuşbirprofesörüdür.Fakatprofesörünhayatında,manevîveruhîbircesaretgöstermesiicabedenbuhranlıbirsafhaçatıpgeldiğizamanokudretliprofesör,birsabunköpüğügibisönüverir.Enlâzimhbiranda,gerekkendisine,gerekseenyakınlarınayardımetmekkudretinibilekendindegöremez!ProfesörüntapındığıKatya,büyükbirruhbuhranıesnasındaona:«NikolayStepaniç!Artıkbenböyleyaşıyamam!Artıktahammülümkalmadı!Aliahrızasıiçinbanasöyleyin,hemenşimdisöyleyin:Benneyapayım?..Sizakıllı,okumuşbiradamsınızcanım!..Çokgörmüşgeçirmişsiniz,muallimliketmişsiniz!..Neyapayım,banacevapveriniz!.»Dediğizaman,kocaâlim,perişanbirhalde,Katya'yaancakşucevabıverebiliyor:^

«DoğrusunuistersenKatya,bilmiyorum.Haydi,kahvaltıedelim!».

«Hazinbirhikâye»dekiprofesörünkararsızlığı,birazdaÇehov'unodevirdekiderunîkararsızlığınınbirifadesidir.

MaamafihartıkÇehov'unşöhretisüratleyayılıyordu.Çehov,1886yılında,«Alacabulacahikâyeler»ismi

altında,hikâyelerindenmürekkepilkeserinineşretti.Çehov'unbuilkderlitoplueseri,müthişbirmuvaffakiyetkazandı.BundancesaretalanÇehov1887

yılında,geneküçükhikâyelerdenibaret,«Masumsözler»ve«Alacakaranlıkta»adlıikieserdahaneşretti.Çehov'un«Alacakaranlıkta»eseri,muharririnhaberiolmadanİlimAkademisinintetkikinearzedildi.Akademi,1888yılınınnihayetindeesere,Puşkinmükâfatınınyarısınıverdi.Çehovbunuhaberaldığızamanfevkalâdeşaşırdı.BumeselehakkındaSuva-rin'eyazdığıbirmektubundaşöylediyor:

«Akademinintaltifkararıüzerimdeşaşırtıcıbirtesir

—XXIX—

yaptı.Buhaber,gerekevimde,gerekseMoskovadaebedîZevs'inkorkunçgökgürültüsütesiriniuyandırdı.Benbütünbugünleriçindebirâşıkgibidolaştımdurdum».

1889yılıÇehov'adahabüyükzaferlergetirdi.Buyılınİkincikânununda,1887senesindeyazıpdaşimdibaştanbaşadeğiştirdiği

«İvanov»piyesidevrineniyitiyatrosuolan,PetersburgdakiAleksandrtiyatrosundaoynandı.GenebuyılınsonundaÇehov'unikibüyükeseri«Nöbet»iveazöncekendisindenbahsettiğimiz«Hazinbirhikâye»siçıktı.

ArtıkÇehov'aolanalâkagittikçeartıyordu.Onunheryenibireserininçıkışı,Rusyaölçüsündemuazzambiredebîhâdiseoluyordu:

«Düello»(1891);«6No.Koğuş»(1892);«Meçhulbiradamınhikâyesi»(1893);«Karakeşiş»(1894);«Üçyıl»ve«Ariadna»(1895);

«Çardaklıev»ve«Hayatım»(1896);«Mujikler»(1897);«Çukurda»(1900);nihayet«Gelin»(1903)böylebirtesiryaprmşkıymetlieserleridir.

Bueserlerdenbirkısmı,bilhassa«6No.Koğuş»,«Mujikler»ve«Çukurda»eserleri,okadarbüyükbirşöhretteminettilerki,bunlarınuyandırdığıvelveleveaksisedasenelercedinmedi.

Bilhassabuüçeserinbukadarfazlaşöhretteminetmelerininsebebineidi?..BunuherşeydenönceÇehov'unartıkistikrarbulanvedevrinicabatınauyangörüşlerineatfetmeklâzımdır.Filvakibuüçeserinherbiri,ayrıayrı,odevirRusyasınıniğrençlikleriniaksettiren,hasas,sadıkbireraynavazifesigördüler.

"6NO.KOĞUŞ,,:1892yıllarınadoğruÇehov'unsiyasîgörüşleriokadarkristalizeolmuştu,ki,butarihlerdensonrakieserleriÇarlıkistibdadınakarşısarihhücumlarladoludur.BilhassaÇehov'unbuçeşiteserlerininilki

—XXX—

olan"SNo.Koğuş,,busahadabüyükbirhususiyettaşımaktadır.

Bueserdebütüniğrençlikleriyletasviredilen6No.akılhastalarıkoğuşu,ÇarlıkRusyasınıncanlıbirtimsalidir.

Bueserdetasviredilenbütüntipler:itisafmanisine

müptelâmütefekkirmünevverde;göğsünenisanlartaka-rekdolşanmegalomanmemurda,kaba,hissiz,iğrençvepisbirhayvandanfarkıolmıyanköylüde..Oda,Suda,buda

velhasılhepsideodevirRussosyetesinikarakterizeedensemboliktiplerdir.YaNikita?..Budelilerkoğuşunungüllâbicisiolanve"Dünyadaherşeydenfazlanizamveintizamı»sevdiğinisöyliyen,((Bundanötürüdedayağınlüzumunakanibulunanbucanavarruhluinsan,Çarlıkistibdadının,bukoğuşunüzerinekanadgermişcanlıbirörneğidir.

Çehov,eserinde,fevkalâdebüyükbirustalıklatasvirettiğiakıllı,namuslu,dürüst,fakathaksızlığakarşımücadeleyekabiliyetsizdoktorRagin[*]'ninşahsında,odevirmünevverlerinehâsolanvehayatıolduğugibikabuletmeğitavsiyeeden^^^ntikJelseie tenkitveteşhiretmektedir.Çehov,herşeyiolduğugiD abulütavsiyeedenRa-gin'ingörüşlerinezıdolarak,mücadelelüzumunuilerisürenakılhastasımünevverGromov'uortayaatmaktadır.

Eserinbağlanışvebitimi,Çehov'unodevirdekigörüşlerinikarakterizeetmktedir.DoktorRagin:«Benimbütünhastalığım,yirmisenezarfındabütünşehiriçinde

birtekakıllıinsanbulabilmemvebubulduğumkimseninbirdelioluşudur[**]»diyebağırıyor;nihayetdelidiyeG

[*]Ragin:Buisim,tercümemizin17incisayfasınınikincisatırındayanlışlıkla"Rogin,,diyedizilmiştir;düzeltiriz.[**]«6No.Koğuş»:Sayfa79.

—XXXI—

No.lıKoğuşuniçinetıkılınca,yirmisenedenberigösterdiğimüsamahailekendisinindekısmensebebiyetverd?~:Nikita'nmmüstebitrejimiilekarşılaşınca,odaGromov-laberaberkapıyıyumruklamağabaşlıyor..DemekkiGro-movhaklıimiş..DoktorRagin.r&aliteil»».kajjg faırsıvaje-Jirgelmez.«JBJİtünsaadetikendiiçindearamaJy lâzımgc-lejçeğihakkındakifelsefesininmanasızlığınıderhalkavrıyor.

«6No.koğuş»,Çehov'un,realizmilesembolizmigayetustacamezcedenenyükseksanateserlerindenbiridir.Bueseriokuduğuzamaninsanınürpermemesi,biraniçinkendini«6No.koğuş»dazannetmemesiimkânıyok.

KardeşininölümüÇehov'unSahalînveAvrupaseyahati

Çehov'unensevdiğikardeşiressamNikolaidi.NikolaÇehovileAntonÇehovarasındabirçokbakımlardanbiryakınlıkvardı.

Nikola,1889yılınınortalarınadoğruveremdenöldü.Çehov'unSahalinadasıgibiUzakŞarkınenücrabiryerineseyahati,kardeşininölümündenduyduğuteessürlesıkısıkıyabağlıdır.

Çehov,1890yılındaSahalin'egitti.1893yılındada,seyahatininintihalarım«SahalinAdası»namıaltındaneşretti.

Çehov,1891yılındailkdefaolarakAvrupayagitti.GarpmedeniyetiÇehovüzerindepekderintesirler

bıraktı.Çehov1892yılındaMelihovomalikânesinisatınaldıveailesileberaberorayayerleşti.Buçokyerindebirhareketolmuştur.ÇünküÇehov'unMoskovadakiarkadaşmuhitiokadargenişlemiştiki,artıkonuniçinoradaoturupçalışmakimkânlarıkalmamıştı.HemşimdiartıkÇehoveserlerinieskiderbederlikledeyazmıyordu.Eserlerinekarşı

—XXXII—

beslediğiihtimamvealâka,ciddîvesakinbirçalışmayricabettiriyordu.

SonraÇehöv'unbirbaşkabakımdandakırhayatına,ihtiyacıvardı:ÇünküÇehovveremdi.ÇehovdahaÜniversiteyibitirirbitirmezvereminilkmeşumalâmetlerinifarketmişti.FakatÇehovuzunyıllarbunainanmakistememişti,Hastalığınınboğazınaaitolduğunuiddiaedipdurmuştu.Halbukibukendikendinialdatmadanbaşkabirşeydeğildi.

.NihayetÇehöv'unbukendikendinialdatması,1897senesi24martındasonunaerdi.OgünMelihovo'danMos-kovayagelenÇehov,öğleyemeğiyemekiçindostuSuva-rin'leberaberbirlokantayagitmişti.OradaÇehöv'unağzından,birdenbirebirkanboşandı.Mutadve^normalusullerlekanıdurduramaymcaÇehov'uhastahaheyekaldırdılar.BuradaÇehov'ailkdefaolarak,katiyetle

«verem»teşhisikondu.Veişteancakbundansonradırki,muharrir,tedaviçarelerinebaşvurdu.Fakatartıkişiştengeçmiş,hastalıkbirhayliilerlemişti.

ÇehovayniseneninsonbaharındaRivyera'yaveNis'egitti.1898yılınınbaharınakadaroradakaldı.RusyayadönünceoyılınyarısınıMelihovo'dageçirdi.Sonbahardaise,doktorlarıntavsiyesiyle,iklimimutedilolanYalta'yagitti.Burada,Krım'ınYaltasahillerindekendinebirsay-fyieyaptırdı;veailesiyleberaber-burayayerleşti.

BusuretleÇehöv'unhayatındayenivesonbirsafha,.Yaltasafhasıbaşladı.

Fakat,Çehöv'unYalta'yataşın-ÇehovDramaturgması,çokaksibirzamanarasla-mıştı.ÇünküMoskova,birçok

bakımlardançekicibirhalalmıştı:1898yılındanitibaren::MoskovadayenibirSanatTiyatrosuaçılmıştı.Butiyatro,

—XXXIII—

Çehöv'unpiyesleriiçinenuygunbirtatbiksahasıolabilirdi.Butiyatronunaçılışı,Çehov'undramatürjiistidadınayepyenibirhızverdi.

«Önsöz»ümüzünbaştaraflarındasöyldiğimizgibi,Çehov'undahaçocukluğundanberitiyatroyabüyükbirmeylivardı.NetekimÇehov'unilkbüyükeseribirpiyesolmuştu;fakatÇehovbununeşretmemiştir.Çehov,bizekadarintikaledenikincipiyesini1885

yılındayazmıştır.Bu,«Büyükyolüzerinde»isminitaşıyanbirperdelikdramatikbirpiyesti.Fakatsansürbununoynanmasınamüsaadeetmedi.

BunutakipedenikiyıliçindeÇehov,bütünedebîfaaliyetinihikâyeciliğehasretti.Fakat1887yılınınsonundaÇehov'unfikri,yenidenpiyesmuharrirliğinetakıldıveAvanov»dramınıyazdı.Eser,gerek

mevzuitibariyle,gereksetiyatrotekniğibakımındanbiryenilikifadeediyordu.ÇünküozamanakadarRustiyatrosu,basmakalıpbirtakımusullerlehareketediyordu.ÇehovRustiyatrosunarealizmigetirdi.Onunkanaatincetiyatro«hayatıolduğugibi»göstermelidir.Piyestekikahramanlarda,hayatsahnesindekigibiolmalıdırlar...Hayattainsanlarherdakikabirbirleriniöldürmezler;boyunaintiharetmezler;mütemadiyenbirbirlerineaşkilânetmezler;herdakika,heranakıllıcalâfetmezler.Onlardahaziyadeyerler,içerler;gülerler,oynarlar,şakalaşırlar..İşteinsanlarınhayatsahnesindekibuhallerini,tiyatrosahnesindedegöstermeklâzımdır.Öylebirpiyesvücudagetirmelidirki,bupiyesinkahramanlarıgelsinler,gitsinler,girsinler,çıksınlar,yesinler,içsinler,havadan,sudanbahsetsinler....Tiyatrosahnesindeherşey,hayattaolduğugibihemmürekkep,

—XXXIV—

hemaynizamandabasitolmalıdır.»

«îvanov»,eskitiyatrotekniğiniyıkmağadoğruatılmışilkadımdı.MaamafihÇehov'unbütüngayretlerinerağmen«îvanov»piyesi,tiyatrotekniğininbütüneskitra-disiyonlariletamamenkopuşamamıştı.Piyesoynandığızaman,bazılarıncabeğenildi,bazılarıncatenkitedildi.

Çehovdvanov»dansonrahummalıbirfaaliyetlepiyesyazmağakoyuldu:«Kalhaş»,«Ayı»,«Evlenmeteklifi»,«Zorakihaileoyuncusu»,nihayet1889dayazdığı«OrmanPerisi»budevrinmahsulüdür.Çehovbupiyesindedeyenilikyapmakistemişvepiyesiiçinşunlarısöylemişti:

«Bupiyesiminşahıslarıtamamenyenidir.Piyesimdebirtekuşak,birtekpalyaço,birtekdulkadınbulamazsınız!»

/Piyeshertaraftanhücumauğradı.Petersburgtiyatrosubunurefüzeetti.Çehovbununüzerine«OrmanPerisi»nirepertuvarmdanfırlatıpattı..Onutoplueserlerindenhiçbirinesokmadı.Eskihikâyelerindençevrilme«Düğün»ve«Jübile»gibivodvilleriniistisnaedersek,altısenemüddetlehiçpiyesyazmadı.Ancakyedisenesonra«Martı»yikalemealdı.

«Ormanperisi»ndekimuvaffakiyetsizliğinerağmenÇehov,zerrekadartereddütgöstermedenbupiyestede,ozamankitiyatrotelâkkilerineaykırıgörülebilecekbirçokyenilikleryaptı.

Çehov,«Martı»nınsahneyekonuşhazırlıklarınıyakındantakipetmeküzere1896yılındaPetersburgageldi.Piyes,komediartistlerindenbirininjübilesindetemsiledilecekti.Rejisörünelindetoputopudokuzgünlükbirvakitvardı.Eskiusulpiyeslere,vebasmakalıprollerealışmışolanartistler,bupiyestebirtürlükendiyerlerinibulamıyorlar,herşeyiyadırgayorlardı.

wr

—XXXV—

Jübileyegelenseyirciler,herzamanolduğugibibu.defada,şimdiyekadaralıştıklarımutadbirkomediilekarşılaşacaklarınıumuyorlardı.Oyununilkanlarındabunun,şimdiyekadargördüklerininhepsindenkomikbirpiyesolduğunusandılar.Oyununendramatikyerlerindekahkahalarlagülmeğebaşladılar.Fakatazsonrabukahkahalarıderinbirşaşkınlıktakipetti.Çokgeçmedenöksürükler,ıslıklar,bağırıpçağırmalarbaşladı.Tiyatronuniçindeozamanakadargörülmemişbirrezaletkoptu.O-yunıslıklar,ayaksürtmeleri,öksürükler,«Yetişir,kâfi!»sesleriarasındadevametti.

Oyunuseyredenmünekkitlerdenbiri,oyunhakkındakiintihalarınışöylekaydediyor:

«Takribenyirmiyıldanberitiyatroyadevamediyorum.Birçokpiyeslerinmuvaffakiyetsizliklerineşahitoldum.Fakatbuakşamkihâdiseyebenzerbirşeyömrümdegörmedim».

Çehovdaseyircilerarasındaidi.Rezaletvegürültübaşlayıncakulisarasınakaçtı;oyununsonunakadaroradakaldı.Oyunbitincehiçkimseyegörünmedentiyatrodankaçtı;soluğuMelihovo'daaldı.Aynigününakşamı,oyunhakkındakiintihalarımSuvarin'eşöyleyazdı:

«Düngeceyiömrümdeunutamıyacağım.Birdahadakatiyyennepiyesyazacağım,nedeoynatacağım».

Piyesetrafındakopanfırtına,tiyatroyainhisaretmedi,matbuatadaaksetti.Sonrakitemsillerindepiyesinmuvaffakiyetkazanmasınarağmen,Çehov'un17Birinci-teşrindealdığıyarabirtürlükapanmadı.Çehov'un,tiyatroileolanilişiğinikesmekhususundakikararıokadarkuvvetliidiki,basılmaktaolanvebütünpiyeslerinibirarayatoplayankitabınınbaskısınıdurdurdu.AncakSuva-Tin'inuzunısrarlarındansonra,baskınındevamınarazıoldu.Bukitabıniçinde,«Ormanperisi»nintamamende-

—XXXVI—

getirilmişbirşekliolan«VanyaDayı»[*]davardır

Çokgeçmeden«VanyaDayı»piyesitaşratiyatrolarındaoynanmağavemuvaffakiyetlerkazanmağabaşladı.Azsonrapiyes,Petersburgcivarındakibirtaşratiyatrosundadaoynandı.BuvesileilePetersburggazetelerideondanbahsetmeğebaşladılar.

«VanyaDayı»nmbubeklenilmedikmuvaffakiyeti«Martı»nmmukadderatıüzerinedebüyükbirtesiryaptı.1898yılındaMoskovadaNemiroviç-Dançenkotarafındankurulanyeni«SanatTiyatrosu»Çehov'danbupiyesiistediğizamanÇehov,bütünısrarlarınarağmen,enindesonundabunuvermeğerazıoldu.

Yenitiyatrobupiyesialmakla,çoktehlikelibiroyunagirişmişoluyordu.Piyesinmuvaffakolamaması,muharririiçinolduğukadar,gençtiyatronun,bilhassayenitiyatrocereyanınınmukadderatıüzerinedeçokfecitesirleryapabilirdi.

Fakat«Martı»nmbuyenitemsilindekazandığısonsuzmuvaffakiyet,değilyalnızÇehov'unfakatyenitiyatrocereyanınındabirmuvaffakiyetioldu.

Çehovbumuvaffakiyettencesaretalarak1900yılında«Üçkızkardeşler»i,1902yılında«Vişnebahçesi[*]»ni

[*]«VanyaDayı»:Bupiyesiokumamışolanmüellifvemütercimlerimizinekserisi,bunu,Fransızcadaki«oncle»kelimesinintekkarşılığı«amca»imişgibi«VanyaAmca»diyetercümeediyorlar.H.Â.Ediz

[*]«VişneBahçesi».Qehov'unbupiyesiumumiyetledilimize«KirazBahçesi»diyeçevrilmiştir.Buyanlıştır.ÇünküRusçadabununismi:«Vişneviysad»dır.Rusça«Vişne»kelimesi,Türkçedekininaynidir.«Kiraz»ise«Çe-reşnia»dır.Binaenaleyhpiyesinismi

«KirazBahçesi»olsaydıRusçası,«Çereşneviysad»olurdu.Bunundilimize

—XXXVII—

yazdı.Bunlarınherikisidebüyükmuvaffakiyetlerkazandılar.Çehov,gerek«Üçkızkardeşler»de,gereksebilhassa«Vişnebahçesi»ndekomikunsurladramatikunsuru,gayetustacabirbirinemezcetmesinibildi.Bu,Çehov'unpiyeslerinebüyükbir.

hususiyetverdi.

ÇehovYalta'dabulunduğuesna-

Yaitadevridahayatınınmühimhâdiselerin-

vedenbiricereyanetti:1898yılı-

ÇelîOv'îiHölümünm9eylülünde,Moskovasanat

tiyatrosunungençartistlerinden

OlgaLeonardovnailetanıştıveonuçokbeğendi.BuhâdiseonunsıksıkMoskovayagidipgelmesinesebepoldu.HalbukiÇehov'unhastalığı'dagündengüneilerliyor,veonunYaltadakalmasınıicabettiriyordu.BuaradaOlga,Çehov'unMelihovo'dakievindemisafirkaldı.ArtistileÇehovarasındabirdemuhaberekapısıaçıldı.

1900yılınınbaharında,ÇehovMoskovayagiderniye-cekbirhaldeolduğuiçintiyatro,sevgilimuharririnekendipiyeslerinigöstermekvesilesiyleYaltayakadargeldi.Buvesileile,OlgaileÇehovarasındakimünasebetlerdahasamimîbirhalaldı.

Çehov'laOlganmnikâhlarıdahasonrakıyıldı.Herharririnarzuettiğişekildecereyanetti:Nikâhmerasimindenvebununicabatmdanfenahaldeürküyordu.

Çehov'undüğünü,1901yılının25Mayısında,tammuharririnarzuettiğişekildecereyanetti:Nikâhmerasimindeşahitlerdenbaşkakimsecikleryoktu.

«Kirazbahçesi»diyegeçmesiFransızçadagerekvişneye,gereksekiraza«Cerise»denmesindengalattır.Birtercümeninüçüncübirdildenyapılmasındakifenalıklarıgösterennegüzelbirmisâl!H.Â.Ediz.

—XXXVIII—

Çehov,hastalığıdolayısiyleYalta'dayaşamaktadevamediyor,karısındanayrıbulunmakonufenahaldemuzta-ripediyordu.Karı-

kocabirbirleriniçılgıncaseviyorlar,ilkfırsattabirerdeligibibirbirlerinekoşuyorlardı.ÇehovsıksıkMoskova'yakaçamaklaryapıyordu.Fakatherdefasındabukaçamaklarınıncezasınısıhhatiileödüyordu.

OlgabirçokdefalartiyatrodanayrılarakYaltaya,kocasınınyanınagelmekarzusunugösterdi.FakatherdefasındaÇehov'unmukavemetiylekarşılaştı:Olgagibigene veistidatlıbirartistinkendisinifedaetmesicaizdeğildi.

ÇehovYaltadabulunduğuesnada,Tolstoydaorayagelmişti.Buhâdise,esasenbirbirlerinitanımaktaolan

buikibüyükedibarasındabüyükbirdostlukkurulmasınasebepoldu.Çehovgeneaynişekilde,Yaltada,Gorkiileahbaplığınıilerletmişti.

MoskovayadönmekÇehoviçinsabitbirfikirhalinegelmişti.Onuvaktiyletedavietmişolanprofesörde,muharririnbufikrinekuvvetverdi.Çehov,1904yılıMayısınınortalarınadoğruMoskovayagöçettiveMoskovacivarındabirsayfiyeyeyerleşti.FakatMoskovayageliş,muharririnsıhhatiüzerindefenatesiryaptı;çokgeçmedenyatağadüştü.DoktorlarderhalAvrupayagitmesinitavsiyeettiler.

Çehovkarısiylebirlikte3HarizandaAvrupayahareketetti.8Haziranda,AlmanyanmİsviçrehududucivarındakiBadenveylersayfiyekasabasınayerleşti.BurasıÇehov'unpekhoşunagitti.Kendisindebirsalâhvehmetmeğebaşladı.Fakatbütünbunlarbirveremlininkendikendinialdatmasındanbaşkabirşeydeğildi.29Hazirandaanîolarakhastanınkalbfaaliyetizayıfladı.Buhal30Hazirangünüdedevametti.1Temmuzunisbeteniyigeçirdi.Akşamerkendenrahatbiruykuyayattı.Gece,birfenalıkI—XXXIX—

hissiyleuyandı.İlkdefaolarakkarısından,birdoktorçağırmasınıricaetti.Çehov'utedavietmekteolandoktorŞverergeldi.ÇehovdoktorugörürgörmezAlmancaolarak,«Benölüyorum»dedi.BütüntedbirlererağmenÇehov'unkalbfaaliyetigittikçeazalıyordu.

Doktor,Çehov'aşampanyaverilmesiniemretti..Çehovyatağınıniçindedoğruldu.Karısınabakarak:«Çoktandırşampanyaiçmemiştim»dedivegülümsedi.

Çehov,şampanyakadehinidibinekadariçtivebirdahauyanmamaküzereuyudu.

Çehov'unölüsüMoskovayagetirildivebüyükbirkalabalığıniştirakiyle1904senesi9Temmuzundagömüldü.

Ölümündendörtyılsonrada,12Temmuz1908de,Almanlar,Badenveylerdenamınabirheykeldiktirdiler.Fakat1914dünyaharbibaşlayınca,heykeliyıkarakmadeninitopimalindekullandılar.

Çeîıov'iînsanatkârlığı

Çehov,Rusklâsikedebiyatındatenkitçirealizminenhakikî,enolgun,enyüksekbirmümessiliidi.XIXuncuyüzyılsonlarındakiRussosyetesininsosyaltabakalarınıÇehovkadarkudretletasviredenhiçbirRusmuharririyetişmemiştir.Çehov'unyaşadığıdevirlerdekiRussosyetesininhakikîçehresini,odevirdeya-şıyanmuhteliftabakaların—derebeylerinin,köylüleri-rin,işçilerin,esnfam,memurların,hercinsmünevverin—psikolojisiniöğrenmekistiyenler,mutlakaÇehov'uneserlerinebaşvurmakzaruretiniduyarlar.

Çehov'unRusedebiyatındaoynadığırolhakkında,A.Derman«Çehov»adlıkitabının195incisayfasındabakınıznediyor:

—XL—

«Çehov'uneserlerininoynadıklarısosyalroletrafındayapılanmünakaşalarınsugötürürtarafıvarsabile,onunKusedebiyatındaoynadığırolünehemmiyetiherkesçekabuledilmişbulunuyor.Buaradaşunudakaydetmeklâzımdır:Çehov'unRusedebij atıüzerindekitesiriniherkeshissediyor,fakatbutesirinnegibineticelerdoğurduğunu,Rusedebiyatındanegibideğişikliklereyolaçtığınısariholarakhiçkimsekestiremiyordu.BusahadaÇe-hov'laPuşkin'inbahtıhemenhemenaynidir.Çünkübubüyükediblerdenher

ikisinindeRusedebiyatındayaptıklarımuazzamreform«Sadelik»ismialtındageçmiştir.Sadelikiseanlaşılmasıengüçolanbirşeydir.

«Rusedebiyatı,pekmuhtelifisrîkametlerdeinkişafveilerleyişlerkaydetmiştir.FakatneGogol,neDosto-yevski,neTolstoy,nedeTurgenievRusedebiyatınısadeleştirmeğikendilerineişedinmemişlerdi.HalbukiÇe-hovbuişigayeedindivebundamuvaffakdaoldu.Bu,edebiyatındemokratlaştırılmasıhususundaatılmışyenivemuazzambiradımdı.Çehov'un,okuyucukütlesininâ-mütenâhîgenişlettiğinikatiolarakiddiaedebiliriz.ÇünküÇehov'uanlamayanbirokuyucununbulunabileceğinitasavvuretmekgüçtür.»

Tabiîburada,Çehov'dakibusadeliğidüşüş,tenezzül,mânasındaanlamamaklâzımdır.Çehov,yazılarınınherkesçeanlaşılmasınıteminetmekiçinhiçbirzamanderinruhtahlillerinden,mürekkepvekarışıkmevzulardankaçınmamış,eserlerini,sadeliklerinerağmen,herzamanyüksektetutmasınıbilmiştir.

Çehov'un,enkarışık,enmürekkephâdiseleribilesadeveaçıkbirtarzdaanlatmakiçinkendinemahsusmuayyenusulleriveprensiplerivardı.Çehov,sadeliğeerişmekiçinherşeydenönceokuyucudabirhareketvebir

—XLI—

faaliyetuyandırmaklüzumunakaniidi.

Çehov,arkadaşıSuvarin'inpiyeslerindenbiriniten-kidedenbirmektubundaşunlarıyazmaktadır:

«Hizmetçiyidefet!..Defetonu!.Onunsahneyeçıkışırealiteyeaykırıdüşüyor;çünkütesadüfibirmahiyettaşıyor,veayrıcaizahatıicabettiriyor.Bununtabiîbirneticesiolarakzatenkarışıkolanmevzubirazdahakarışıyor.Onuniçinhizmetçiyidefediniz.Hemnediyehalkaizahatveresin?.Onukorkutmakkâfidir,veiştehepsibukadar.Ozamanseyircialâkadarolacakvemevzuüzerindedüşünecektir».

Busözler,Çehov'un.«SadelikMetodları»nıanlamamıziçinbiranahtarvazifesinigörmektedir.A.Derman'ınhaklıolarakişaretettiğigibi,bundanönceki«TurgenyevDevri»ndeherşey«İzah»sistemiüzerinekurulmuştu.Muharrir,okuyucununfikrîfaaliyetineitimadetmez,ondanenufakbirzihnîfaaliyetbeklemezdi.OnuniçindirkiodevirRusedebiyatındabütünyazılarhazırlopbirşekildeokuyucuyasunulurdu.Okuyucubu«Armutpişağzımadüş»edebiyatınaokadaralıştırılmıştıki,buusuleriayetetmiyenyazılaronamüphemveaykırıgörünürdü.

A.Derman,«Çehov»adlıkitabının197incisayfasındadiyorki:

«Vakanıncereyanıesnasındaromanınkahramanıyetişmişbiradamdır.Fakatbunarağmenromanınmuharririgeriye,maziyedönmek,vakakahramanınınçocukluğunuelealmak;çokdefababasına,hattâbüyükbabasınabileuzanarakçocuğubüyütmekvekolundantutarakvakanıncereyananmakadargetirmeklüzumunuduyar.

«RusromancılarıiçindeokuyucununfikrîfaaliyetinienazhesabakatanTolstoy,romanlarındanbirindekifa-

;—XLII—

lankahramanınşişmanlığından;yahutPrensesBolkons-koya'nmüstdudağından,PrensesMarya'nınışıklı

gözlerindenbelkion,belkionbeşdefabahseder.

«Çehovbuusulüntamamenaksinehareketetti.O,eserlerindekikahramanlarını,vakalarıncereyananındanitibarenaldı.

Kahramanınınmazisinetemasetmekzaruretiniduyduisebunubirikiçizgiileyapıverdi.Ohiçbirvakit,hiçbirşeyi«izah»tarafınayanaşmadı.İs-temiyerek,bililtizamkaydetmediğinoktalarınanlaşılmasını,okuyucununkabiliyetinebıraktı.».

Bütünbusöylediklerimizdensonra,Çehov'unsanat-kârlığmdakihususiyetiteşkiledenşuik karakteristiknoktayıtesbitedebiliriz*

1)Lâkonizm(Kısa,açıkyazmak),

2)Sadelik.

Lâkonizm,Çehov'uneserlerininengözeçarpantarafıidi.ÇehovLakonizmibilerek,istiyerek,şuurlubirtarzdayaratmıştır.Çehov,kardeşiAleksandrÇehov'a1889yılındayazdığıbirmektubundadiyorki:«Açıklıkvekısalıkistidadınkızkardeşidir».

Çehov,eserlerindekikısalıkvevuzuha,lüzumsuz«izahat»agirişmemekprensibineriayetetmeksuretileerişirdi.Çehov,1899

yılındaGorki'yeyazdığıbirmektubundaşöyledemektedir:

«Müsveddeleriniziokurken,lüzumsuztasvirleri,vasıfları,fiillerimümkünolduğukadarçıkarmağaçalışınız!Meselâben:«Biradamotlarınüzerineoturdu»dediğimzamanbunuherkesanlar.Fakat«Uzunboylu,daromuzlu,kızılsakallıbiradam,etrafınaürkekürkekbakmarak,yeşilveezilmişotlarınüzerinegürültüsüzceoturdu»dersek,bunuilkağızdakimsekavrayamazveanlayamaz»

î—XLIII—

GeneÇehov.1886yılındakardeşiAleksandr'ayazdığıbirmektupta:

«Şayed,diyor,kırılmışbirşişeninağzıparlakbiryıldızgibideğirmeninşeddiüzerindeışıldadı;birköpeğinkaragölgesi,birlâstiktopgibiyuvarlanıpgeçti.Dersen,pekâlâmehtaplıfoirgeceyitasviretmişolursun!.»

NetekimÇehov.«Kurt»adlıhikâyesinde,bumehtaptasvirinibizzatkendisikullandı.

HikâyelerindenmürekkepbireserinibastırmaküzerehazırlıkyapanÇehov,dostuSuvarin'eşunlarıyazıyor:

«Merhametsizceçiziyorum.Bugünlerdebendetuhafbirkısalıkmanisivar.Gerekkendime,gereksebaşkalarınaaitneokursam,bana,hep,kâfiderecedekısadeğilmişgibigeliyor.».

Çehov,eserlerindevuzuhaerişmekiçin,isteristemez,enkarakteristiktâbirvetavzihleriaramakzorundakalıyor,buvesileileonunicadkabiliyetitasavvurlarınfevkineyükseliyordu.

«XIXuncuyüzyılRusedebiyattarihi»nin414üncüsayfasındaÇehovhakkındaşöyledenilmektedir:

«Çehov'unşakaolaraksöylediğişusözler,fevkalâdedikkateşayandır:Birhikâyeninbirincisayfasındaduvardabirtüfeğinasılıolduğuyazılıyorsa,bunutakipedensatırlardaartıkbutüfeğinrolüateşetmektir,Şayedbutüfekateşetmiyecektiyse,onuduvaraasmanınnemânasıvardı?Çehov'unkanaatince,yazıyazmaksanati,yazmaktanziyadekötüyazılanlarıçizipatmaktanibarettir.

Noksansöylemek,fazlasöylemektendahaiyidir.».

Çehov'unEusedebiyatınayaptığıhizmetlerpekçoktur.ÇehovRusedebiyatınakısa,mizahîhikâyejanrım

—XLIV—

soktu.Ozamanakadargörülmemişbirvuzuh,sadelikvekısalıktahikâyevenuvelörnekleriverdi.

ÇehovRustiyatrosundadabirinkılâpyarattı.Rustiyatrosunubasmakalıpçılıktankurtararak,onahayatvehareketverdi.

Çehov'unuzunyıllarnasibi,tıpkıMopasangibi,lâyı-kiyleanlaşılamamaktı.Uzunseneler,onuherkes«Edebiyatırgadlığı»

zamanında,karnınıdoyurmakiçinyazdığıyazılarınbirmuharririolaraktanıdı.NetekimbizdedeÇehov,yıllarca,yalnızgündelikgazetesayfalarınıdoldurmağayarayanküçükvemizahîhikâyelerinbirmuharririolarakbilindi.N

FakatartıkÇehov,dünyaedebiyatındaolduğugibi,bizdedeasılçehresiylegörünmeğebaşladı.

TürkiyedeÇehovTürkedebiyatına,ilkönce,

Çehovküçükmizahîhikayeleriylegirdi.

Hepimizyıllarcaonungündelik

gazetesayfalarındaçıkanhikâyeleriniokuyarakneşelendik.FakatÇehov,RusedebiyatınayenilikgetirenbüyükÇehov,budeğildi.

Rusedebiyatiyletemasımızarttığınis-betteÇehov'aolanalâkamızdaarttı.SonyıllardaÇehov'unolgunlukdevirlerineaiteserlerideçıkmağabaşladı.

Turgenyev'in,Tolstoy'un,Gorki'ninvediğerbüyükRusediplerinineserleriyıllarcaevvelkitapşeklindeçıktığıhalde,Çehov'unkitaphalindebasılmışilkeseriancak1935tarihinitaşır.

«HayatYoldaşı»:RusedebiyatınımemleketimizetanıtmakhususundafaydalıhizmetleridokunanSamizadeSüreyya,Çehov'un6

hikâyesinibirarayatoplayarak,«HayatYoldaşı»namıaltındaHilmiKitabevindeneşretti.

—XLV-^

Kitabınbaştarafında,RusedebiyatınaveÇehov'aaitgeneSamizadeSüreyyatarafındanyazılmışkısafakatgüzelbirdeönsözvar.Vakıakitabıniçindekihikâyeler,Çehov'unbüyükbirsanatkıymetiifadeedenyazılarıdeğildir.FakatÇehov'ukitaphalindevermekbakımındanatılmışilkadımolmakitibariyleeserbirhususiyetifadeetmektedir.

«Maske»:Çehov'un30hikâyesinibirarayatoplayan190sayfalıkbüyükbireserdir.EseritercümeedenZekiBaştımar,çıkaranda

«RemziKitabevi»dir.Kitabıniçinde:Kitabaisminiveren«Maske»denmada,«Suikastçı»,«Uyku»,«PrişibeyevÇavuş»,«Keder»

gibi,Çehov'unengüzelhikâyelerindenbazılarıvardır.

Kitabınbaştarafında,ZekiBaştımartarafındanyazılmışgüzelbirdeönsözvardır.Eserinbirbaşkahususiyetide,doğrudandoğruyaRusçadançevrilmişolmasıdır.«.Maske»,RemziKitabevinin«Dünyamuharrirlerindentercümelerserisi»nde,1938yılındaintişaretmiştir.

«Kabuğunaçekilmişadam»:SabihaZekeriya'nın,1938yılındaneşrettiği«Cepkitaplarıserisi»ninüçüncükitabınıteşkiletmektedir.

«B.Deniz»müstearismiledoğrudandoğruyaRusçadandilimizeçevrilmiştir.

«Kabuğunaçekilmişadam»,Çehov'unenkudretlihikâyelerindenbiridir.Muharririn,Taganrog'dakimektephayatınınintibalarmıtaşır.Eser,adetâbirdarbımeselhalinegeçmişvebutiptekiinsanlaraâlemolmuştur.Kitabıniçinde,Çehov'aaitdahaikihikâyevardır.

«Artistinölümü»:«Cepkitaplarıserisi»nin33üncünumaralarınıteşkiletmektedir.1939daçıkmış,gene«B.Deniz»müstearismiledoğrudandoğruyaRusçadandilimizeçevrilmiştir.İçindeÇehov'aaitaltıhikâyevardır.

—XLVI—

«Kadınkalbi»:Çehov'unuzuncabirhâkeyesidir.HaydarRifattarafındanTürkçeyeçevrlimiş,İkbalKitabevitarafından1939yılında

«İnciromankolleksiyonu»nun3üncünumarasıolarakneşredilmiştir.Çehov'un«KadınKalbi»namıaltındaböyleuzunbirhikâyesinehiçrastlamadım.İsminindeğişikolmakihtimalivar.

«İşlertıkırındagidiyor»:BudaHaydarRifattarafındanTürkçeyeçevrilmiş,Çehov'unbeşhikâyesindenmürekkepbireserdir.Kitap,HilmiKitabevitarafından1939yılındabasılmıştır.Kitaba,birincihikâyeninismiolan«İşlertıkırındagidiyor»namıverilmiştir.

JFakatmaalesefbirincihikâyededahilolduğuhalde,kitabıniçindekihikâyelerdenhiçbirisihakikîisimlerinitaşımıyorlar.Bunlardan101incisayfadaki«Kötükişi»hikâyesi,RemziKi-tabevinindahaönceneşrettiği«Maske»adlıkitabıniçinde,hakikîismiolan

«Suikastçı»namiyleyeralmıştır..Kitabınenbüyükhikâyesiolan«Kader»,Rusçasmdabüsbütünbaşkabirisimtaşır.

Kitabınbaştarafında,tâbiİbrahimHilmininbirdeönsözüvar.

Bundanmaada,Çehov'un«Ayı»komedisideBedred-dinTunceltarafındanTürkçeyeçevrilerek(galiba1927senesinde)ŞehirTiyatrosundaoynanmış,geneŞehirTiyatrosumecmuasındaÇehov'unikikomedisiintişaretmiştir.

***

«6No.Koğuş»u,dostumHüsameddinBozokla-benRusçasmdanodaFransızcasmdanolmaküzere-birliktetercümeyekararvermiştik.Netekimişedebaşladık.FakatçokgeçmedenRusçaasliyleFransızcatercümesiarasındao

—XLVII—

kadarbüyükfarklararastladıkki,buişindevamedemi-yeceğine,eserinFransızcatercümesindenistifademümkünolamıyacağınakararverdik.Buvesileiledebirdefadaha,mümkünoldukça,hereserinaslındantercümeedilmesilâzımgeleceğine,ikincibirdildenyapılacaktercümelerindaimaaksaklıklartaşıyacağınakaniolduk.

8-IV-1940HASANÂLİEDİZ

«.Önsöz»ühazırlamakiçinistifadeettiğimmehazler:

Çehovhakkındakibu«Önsöz»ühazırlamakiçin:

a)A.Derman'm,1939yılındaneşredilen«AntonPavloviçÇehov»adlı209sahifeliketüdünden;b)Gene1939yılındaneşredilen«XIXuncuyüzyılRusede-/biyatı»adlı,468sahifelikRusEdebiyatTarihinden;c)1940tarihlive1numaralıRusça«EdebiyatTedrisatı»mecmuasındaçıkanV.Goldiner'in«Çehov'unmevzuları»adlıbirtetkikmakalesinden;i

d)Geneaynitarihli«EdebiyatTedrisatı»mecmuasındaintişaredenB.Yagolim'in«Çehov'uneserlerininmahiyeti»adlıbiryazısından;

e)ProfesörM.Yünovç'in,Çehov'undoğumunun80inciyıldönümümünasebetileÇehovhakkındayazdığıbirmakaleden;f)1939tarihlive7No.«30Gün»mecmuasındaçıkanN.Plis-ko'nun,Çehovhakkındakietüdündenistifadeettim.

H.ÂEDİK

6NoKOÖUŞ

Hastahaneninavlusunda,avretotlarının,ısırganları»veyabanikenevirlerinteşkilettiğikocabirormanlaçevriliküçükbirpavyonvardır.Çatısıpaslanmış,bacasıyarıyarıyayıkılmış,antresininçürümüşbasamaklarındaotlarfışkırmışvesıvalarındanancakizlerkalmıştır.Pavyonunöncephesihastahaneyebakar;arkacephesiise-hastahanenin,üzerineçivilerçakılmışkurşunîrenklitahtaperde-sileayrılan-tarlayanazırdır.Sivriuçlarıyukarıyaçevriliolanbuçivilerin,butahtaperdeninvebizzatbupavyonun,bizdeyalnız,hastahanevehapishanebinalarındagörülebilen,okendinehasmağmumvemenhusbirmanzarasıvardır.

Şayetısırganlarınsizidalamasındankorkmazsanız,pavyonagidendaracıkyoldanyürüyerek,içerdeneolupnebittiğinigözdengeçirelim.Dışkapıyıaçaraktaşlığagiriyoruz.Burada,duvarlarındibindevesobanınyanında,hastahanenineskipüsküleri,birdağ

gibiyığılıdurmaktadır.Şilteler,parçaparçaolmuşeskihırkalarvekaputlar,nantalonlar,maviçizgiligömlekler,hiçbirişeyaramayankullanılmışayakkabılar...Bütünbueskipüskülerbirkümeyeyığılmış,buruşmuşvebirbirinekarışmışbirhaldeçürümekteveboğucubirkokuneşretmektedir.

Bueşyayığınıüzerinde,piposudaimadişleriarasın-

26No-KOĞUŞ

da,şeridlerisolmuşpantalonileeskibiraskermütekaidicilanbekçiNikitayatar.Bununsertvesolgunbiryüzü,kendisinisteptekiçobanköpeklerinebenzetenaşağıdoğrusarkıkkasları,vekırmızıbirburnuvardır.Boyukısa,vücuduzaifveadalı;fakatgörünüşüheybetliveyumrukları*kuvvetlidir.O,dünyadaherşeydenfazlanizamveintizamıseven,bundanötürüdedayağınlüzumunakanibulunan,basitruhlu,darkafalı,müspetmemurruhluinsanlarzümresindendir.Nikita,surata,göğse,sırta,velhasılnereyerastgelirseorayavurur;böyleyapılmazsaburadaintizamınteminedilemiyeceğineinanırdı.

Birazilerleyince,taşlığıhesaba^katmazsanız,bütünpavyonukaplayanbüyükvegenişbirodayagirersiniz!.Buranınduvarlarıkirlimavibirrengeboyalıdır;tavanı,ocaksızbirizbeninkigibiislidir.Kışınburadasobalarıntüttüğü,veortalığınmarsıkkoktuğubesbellidir.Pence-reler,içerdentakılandemirparmaklıklarlaberbadedilmiştir.Döşemeiseesmervepürtüklüdür.Odanıniçi,ekşilahna,lambafitili,tahtakurusu,veamonyakkokmaktadır;ilkağızdabukokular,insanda,vahşîhayvanlarcambazhanesinegirmiş

gibibirintibabırakır.

Odada,döşemeyevidalarlatutturulmuşkaryolalarvardır.Bunlarınüzerinde,mavihastahanehırkaları,veeskiâdetüzeretakkelergiymişinsanlaroturmaktaveyatmaktadır;bunlarakılhastalarıdır.

Bunlarburadabeşkişidir.Bunlardanyalnızbiriasîltabakayamensubtur,diğerleriküçükburjuvadır.Kapıdanitibarenbirincisi,uzunkırmızıbıyıklı,ağlamaktangözlerikızarmış,uzunboyluzayıfbiradamdır.Başınıellerinedayamışolduğuhaldeoturmaktavebirnoktayabakmaktadır.Gecegündüzkederlidir.Başınısallar,içiniçekerveacıacıgülümser.Nadirenlafakarışır,suallereumumiyetlecevapvermez..Otomatikolarak,kendisineve-

6No-KOĞUŞ3

:-rildiğizaman,yerveiçer.Devamlıveıstırabvericiöksürüğüne,yanaklarınınzayıflığınavepenbeliğinebakılırsa»#ndaveremilletininbaşladığınahükmedilebilir..

Bundansonrasivrisakallı,birzencigibisiyahvekıvırcıksaçlı,yerindehiçduramayan,canlıveufaktefekbirihtiyargelir.Gündüzleribirpenceredenöbürünegidergelirveyahutyatağındabağdaşkurarakotururvebirşakrakkuşugibi,hiçdurmadanıslıkçalar,yavaş

sesleşarkısöylervekıskısgüler.GeceleyinAllahaduaetmek,yânigöğsünüyumruklamakveparmaklarilekapıyıtırmalamakiçinkalktığızamandaçocukneşesinivecanlıkarakterinibellieder.Bu,

sahibiolduğuşapkaatölyesibundanyirmiyılönceyandığızamanakimikaçıran,budala,yahudiMoyseyka'dır.

6numaralıkoğuşunbütünsakinleriiçindebupavyon-»dan,hattâhastahanedendışarıyaçıkmakmüsaadesiyalnızbunaverilmiştir.

Herhaldeo,hastahanenineskibirsakini,sessizvezararsızbirdeli,şehrin-çocuklarlaveköpeklerleçevriliolarakgörmeğealışılmış-eskibireğlencesiolmakitibarile,uzunzamandanberiböylebirimtiyazdanistifadeetmektedir.Sırtındahırkacığı,başındagülünçbirtakke,ayağındaterlikler,bazanyalınayakhattâpan-talonsuzolarak,sokaklardadolaşır,dükkânlarınvekapılarınönündedurarakbirerkapikisterdi.Buradaonakvas,[*]ötedeekmek,dahaötedebirkapikverirler;öyleki,u-mumiyetle,pavyonakarnıtokvecebidoluolarakdöner.BusuretledilenerekbütüngetirdiğişeyleriNikitaelindenalırvekendinemâleder.

Nikitabuişi,Moyseyka'nmceblerinitersineçevirerekveonubirdahasokağabırakmayacağına,dünyadaintizamsızlıkkadarkendisinihiçbirşeyinsinirlendirmediğinekasl*~\Kvas:şırayabenzerbirnevirusiçkisi.

46No-KOĞUŞ

semederek,hoyratçaveöfkelibirsuretteyapar.Moysey---kahizmetetmesinisever.Arkadaşlarınasuverir;uyuduklarızamanüzerleriniörter,hepsinesokaktanbirerkapikgetirmeğiveyenibirerşapkadikmeyivadeder.Solundakiyatakkomşusuparalitiquegeneralliyeyemekyedirir.ObunumerhametindenveyahutinsanlıkduygusundanziyadesağdakikomşusuGromov'utaklitdüşüncesileveonakarşıduyduğugayrıiradîbiritaatsaikasileyapar.

SabıkmahkememübaşirivevilâyetkâtibiİvanDimit-riçGromov,otuzüçyaşlarında,asîltabakayamensubbiradamdır.Hastalığı(itisafmanisi-Maniedepersecution)idi.O,yayusyuvarlakbirhaldeyatağındayatar,yahutdaek-zersisyapıyormuşgibibirköşedenöbürköşeyegider,gelir,vepeknadirolarakotururdu.Belliolmayan,gayrimuayyenbirşeyinvukuunubekliyormuşgibidaimamüteheyyiç,uyanıkveüzüntülüdür.Koridordakiufakbirhışırtı,veyahutsokaktangelenbirhaykırma,onun,başınıkaldırıpkulakkabartmasıiçinkâfidir.Onuyakalamaki-çinmigeliyorlar?.Onumuarıyorlar?.Buanlardayüzübüyükbirtelâşvedehşetifadeeder.

Onun,mücadeleilevebitmeztükenmezıstırablarlaezilmişruhunubiraynagibiaksettiren,geniş,elmacıkkemikleriçıkık,daimasolgunvebedbahtyüzühoşumagider.Yüzününhareketlerituhafvehastalıklıdır.Fakatderinvehakikîbirıstırabınsimasındadoğurduğuinceçizgiler,zekivemünevveradamlannkigibidir;gözlerindesıcakvecanlıbirpırıltıvardır.O,kibarlığıle,inceliğile,.

Nikitamüstesna,herkesekarşıolantatlımuamelesilehoşumagider.Birisiyerebirdüğmeveyahutbirkaşıkdü-şürse,onuyerdenkaldırmakiçinderhalyatağındansıçrar.Arkadaşlariylehersabahselâmlaşır;geceyatarken-deonlarahayırlıgecelertemennieder.

6No.KOĞUŞ5

Deliliği,daimîteheyyücündenveyüzününhareketlerindenmada,aşağıdakihallerdedekendinibellieder.Bazangecelerihırkasınasarılırvebütünvücudut:rek,dişleribirbirinevurarak,birköşedendiğerköşeyevekaryolalarınarasındasuratlayürümeğebaşlar.

Adetâkuvvetlibirhummayatutulmuşgibigörünür.Birdenbireduruşundanvearkadaşlarınabakışından,onlaraçokmühimbirşeysöylemtekistediğianlaşılır;fakatzahirkendisinidinlemeyecekleriniveyahutanlamayacaklarınıdüşünerek¦sabırsızlıklabaşınısallarveyürümesinedevameder.

Fakatkonuşmakarzusu,süratle,bütündiğerdüşünceleriyener,veokendinikoyverir,hararetleveihtiraslekonuşur.İntizamsız,ateşlivebirhezeyanıandırırcasınakesikkesikolannutku,ekseriyaanlaşılmazbirhaldedir.Fakatbunakarşılıkgereksözlerinde,gereksesesindefevkalâdegüzelbirşeylerduyulur.Konuştuğuzamankarşınızdahembirdelihemdebirinsanbulunduğunuanlarsınız!.Onunçılgınsözlerinikâğıdatespitetmekçokgüçtür.İnsanlarınalçaklığından,hakkımahvedencebirveşiddetten,ileridedünyayüzündekurulacakolanharikul-âdegüzelhayattan,zâlimlerinkaimkafalılığınıvegaddarlığınıkendisinehatırlatanpencereparmaklıklarındanbahseder.Bütünbunlareski,fakathenüzbitirilmemişşarkılardanyapılmaahenksizveintizamsızbirprot-pour-riyi

[*]andırmaktadır.

[*]prot-purri:müstakilvemuhtelifparçalardanmü-¦rekkebbirmüzikeserinedenir.

II

12-15yılkadarönce,şehrinenbüyükcaddesindekievindeGromovadlı,halvevaktiyerindebirmemuryaşıyordu.Gromov'unikioğluvardı:Sergeyveİvan.Sergey,üniversitenindördüncüsınıfındaikentezveremeyakalandıveöldü;buölüm,Gromovailesiüzerinebirdenbireçullananbirsürüfelâketlerinâdetabirbaşlangıcıoldu.Sergey'ingömülmesindenbirhaftasonraihtiyarbaba,sahtekârlıkveihtilassuçundanmahkemeyeverildivaazsonrahapishanehastahanesindetifodanöldü-Evive-bütünmobilyalarımezaddasatıldı;İvanDimitriç'leannesitammânasilegelirsizkaldılar..

BabasınınsağlığındaPetersburgüniversitesindeokuyanveayda60-70rublealanİvanDimitriç'infakrüzarurethakkındaenufakbirfikribileyoktu;şimdiiseyaşayışınıkökündendeğiştirmeklüzumunuduydu.'P zbirparamukabilindesabahtanakşamakadarderslervermek,yazıişlerileuğraşmakmecburiyetindekaldı.Fakatbunarağmen,bütünkazancınıannesinegönderdiğiiçin,açlıkiçindekıvranıyordu..İvanDimitriçböylebirhayatatahammüledemedi;cesaretinikaybetti,zayıfdüştüveüniversiteyibırakarakmemleketinedöndü.Burada,küçükbirkasabada,iltimasyolilekazamektebindebirmuallimlikeldeetti;fakatmeslekdaşlariyleanlaşamadı,talebelerinhoşunagitmediveazbirzamansonraişinibıraktı.

6No-KOĞUŞ7

Annesiöldü.Kuruekmekvesadesuilegeçinerekaltıayboşgezdi.Sonramahkememübaşirioldu.Buvazifede,hastalığıdolayısileişindençıkarılıncayakadarkaldı.

Ohiçbirzaman,hattâgençliğindetalebelikhayatındabilesıhhatlibiradamintibaıbırakmamıştı.Daimasolgunyüzlü,zayıfvesoğukalgınlığındanmuztaribdi;azyerfenauyurdu.Birkadehşarapiçsebaşıdönervebirsinirbuhranınatutulurdu.Topluluğuseverdi;fakatasabîmizacıveitimatsızlığıyüzündenhiçkimseilesamimîolamazvehiçbirdostedinemezdi..Vatandaşlarınınkabacehaletini,durgunvehayvancayaşıyanlarımpekiğrençvemüstekrehbulduğunusöyleyerekonlarıdaimahorgörürdü.Hararetli,yüksekvetenorbirseslevedaimasamimîolarakkonuşur;konuşurkenmutlakayakızarırvenefretizharederveyahutneş'evehayretgösterirdi.Onunlahernekonuşursanızkonuşunuz,herşeyiaynibirmevzuagötürür:Bukasabadayaşamakcansıkıcıvegüçtür;sosyeteyüksekşeylerlealâkadarolmiaz;sosyetesadececebirveşiddetle,büyükmikyastasefahatlaveriyakârlıklatenev-vüedendurgunvemânâsızbir

hayatsürmektedir.Namussuzlarınkarnıtokvesırtıpektir;namusluinsanlarsabirlokmaekmeğemuhtaçtır.Mektep,namuslubirtandansıolanmahallîbirgazete,tiyatro,halkamahsusdersler,münevverbirinsankümesilâzımdır;sosyeteninşuurlan-masıvekorkmasılâzımdır.İnsanlarhakkındakihükümlerinde,hiçbirnüansgözetmeden,sadecesiyahvebeyazgibimüfritrenklerkullanırdı;onagöreinsanbknamuslularvenamussuzlarolmaküzereikiyeayrılmıştı;bununortasıyoktu.

Kadınlardanveaşktan,daima,iştiyaklaveihtiraslabahsederdi;fakatbirdefacıkolsunâşıkolmamıştı.

SinirliliğinevehükümlerininsertliğinerağmenşehirdeonuseverlervegıyabındaVanyadiyemuhabbetlekendisindenbahsederlerdi.

Yaradılışındakiinceliği,uysal-

8

6No-KOĞUŞ

lığı,intizamperverliği,ahlâkınıntemizliği,eskimişredingotu,hastalıklıtavırları,ailevîbahtsızlığı,herkesteiyi,sıcakvegamlıhisleruyandırıyordu.Bundanbaşkamalûmatlıveokumuşbiradamolduğuiçin,kasabalılarınnazarındaherşeyibilirdi;onabirnevicanlıkütüphanegö-zilebakarlardı.

O,çokokurdu.Ekseriyakulübde,sinirlisinirlisakalınıçekiştirerekmecmuavekitaplarıgözdengeçirirdi.Veyüzünden,okumadığı,âdetaçiğnemeğevakitbulmadanbüyükbirihtiraslakitabıyuttuğubelliolurdu.Okumanın,onda,itiyathalinialmışhastalıklardanbiriolduğunukabuletmeklâzımdır;çünküo,hattâgeçensenekigazetevetakvimlerbileolsa,elinegeçenhergeyinüzerineaynihırslaatılırveokurdu.Evinde,daimayatarakokurdu.

IHBirsonbaharsabahı,İvanDimitriç,paltosununyakasınıkaldırmış,darsokaklarıveavlularıgeçmekiçinçamurlarıniçindenyürüyerek,biresnaftan,mahkemekara-riletakdiredilenbirparayıalmağagidiyordu.Hersabaholduğugibi,kafasınıniçihüzünlüidi.

Sokağınbirinde,silâhlıdörtjandarmatarafındangötürülenellerikelepçeliikimahkûmlakarşılaştı.İvanDimitriç,evvelcedebugibimahkûmlarasıksıkrastlardı;herdefasındabunlarkendisindebirnevimerhametveazabhissiuyandırırlardı;fakatbugünkübukarşılaşmaonda,hususîvegaribbirintibabıraktı.Kendisinideböylekelepçeyevurabilecekleri,veaynisuretleçamurlarıniçindengeçirerekhapishaneyegötürebileceklerifikri,hernedense,birdenbirekafasındauyandı.İşinigörüpevinedönerken,postahaneninyanında,kendisileselâmlaşanveayniistikamettebirkaçadımyürüyen,bildikbirpoliskomiserinerastladı;hernedensebudakendisineşüpheligöründü.Evindebütüngün,mahkûmlarvesilâhlıjandarmalaraklındançıkmadı,anlaşılmasıimkânsızruhîbirüzüntüonuokumaktanveaklınıbasmatoplamaktanalıkoydu.Akşamoluncaodasındaışıkyakmadı.Geceleyiniseuyumadı;hep,kendisinigeliptevkifedebileceklerini,ellerinekelepçevurabileceklerini,vehapishaneyegötürebileceklerinidüşündü.Herhangibirsuçişlediğiniha-

(To

6No-KOĞUŞ

tırlamıyordu;ileridede,aslahiçkimseyiöldürmeyeceğini,yangınçıkarmayacağını,hırsızlık

Çapmayacağınıteminedebilirdi;fakatistemeyerek,kazaenbirsuçişlemek,.biriftirayauğramak,nihayetadlîbirhatanınkurbanıolmakgüçbirşeymiidi?.Eskibirhalkdarbımeseli:Dilencitorbasilehapishanenintövbetutmadığınısöyler.Bugünküadlîteşkilâtagöreadlîbirhataişle-mekçokmümkündür;vebundaşaşılacakbircihetdeyoktur.Başkalarınınıstırabınavazifeveişdolayısilealâkagösteren,meselâ,hâkim,polis,doktorgibiinsanlarzamanlavealışkanlıklaokadarmerhametsizleşiyorlarki,isteselerbile,kendilerilemünasebettebulunanmüşterilerineformelbirmuameledendahabaşkatürlüsünüyapamazlar.Onlarınbubakımdan,avludakoyunlarıvedanalarıkesipdekanlarınınaktığınıfarketmeyenbirmujiktenzerrekadarfarklarıyoktur.Ferdekarşıgösterilenâ-lâkaböyleformelvelakaytolduktansonramasumbirinsanıbütünhayathaklarındanmahrumederekonuküreğemahkûmetmekiçinhâkimeancakbirşeylâzımdır:Zaman.Karşılığımaaşolanbirkaçformaliteyeriayetiçinkâfigelebilecekbirzaman...Veiştehepsibukadar.Bundansonrada,işinyoksa,şömendüferdenikiyüzverstuzaklıktaolanbuküçükvepiskasabadaadaletvehimayeara-..Hemhertürlücebirvetazyikinsosyetecemakulvemünasibbirzarurettelâkkiedildiği,bunakarşılık,meselâberaatkararıgibiyumuşakvemerhametlibirfiilin,tatmin.edilmemiş,veintikamcıbirtakımhisleringaleyanınıdoğur-duğüİDİrandaadaletidüşünmekgülünçbirşeydeğilmidir?İvanDimitriç,ertesisabah,alnındasoğukbirterolduğuhaldevekendisiniherdakikatevkifedebileceklerinetamameninanmışolarakbüyükbirkorkuiçindeyatağındankalktı..Dünkükorkunçfikirlermademkibukadaruzunbirmüddetonumeşguletmişlerdi,demekkibunlar

6No-KOĞUŞ

11

da,mutlaka,birparçahakikatvardı.Ortadahiçbirsebeb-yokkenbudüşünceleronunkafasınagelemezlerdi!.

Penceresininönündenağırağırbirbekçigeçti:Budamısebebsizdi?.İşteevininyanındaikiadamdurduvesustular..Bunlarniçinsusuyorlardı?.

BusuretleİvanDimitriçiçinıstırablıgünlervegecelerbaşladı..Penceresininönündengeçenveyaevininavlusunagirenherkes,onahafiyeveyataharrimemurugibigözüküyordu.Kazanınpolisdirektörü,hergünöğlevaktiçiftatlıarabasilesokaktangeçerdi;o,kasabacivarındakimalikânesindendirektörlüğegeliyordu.Fakat,herdefasındaİvanDimitriç'e,direktör,çokçabukveyüzündehususîbirifadeolduğuhaldemutlakakasabadamühimbircanininpeydaolduğunubildirmeğekoşuyormuşgibigeliyordu..

İvanDimitriç,kapınınherçalmışındatitremeğebaşlar,evsahibininyanındabiryabancıgördüğüzamanâdetabiterdi.Polislerlevejandarmalarlakarşılaştığızamanlâ-kayıtgörünmekiçingülümserveıslıkçalardı.Gecelercesabahakadaruyumaz,tevkifinibeklerdi;fakatevsahibesineuyuyormuşgörünmekiçinderinuykularadalmışbiradamgibihorlar,vederinderinnefesalırdı.Çünküuyumamasıdemek,onda,vicdanınıkemirenbazışeylerinbulunmasıdemekti.Neparlakdelil!.Mantıkvevak'alarbütünbukorkularınsaçmavepsikopathkolduğuna,eğer-işebirazgenişbakılacakolursa,tevkifedilmeninvehapishaneyegirmeninhaddizatındaokadarkorkunçbirşeyolmadığınaonuiknaediyorlardı;mühimolanı,vicdanınıntemizverahatolmasıidi.FakatİvanDimitriçnekadarmantıkîvemakûlmuhakemeyürütüyorsa,ruhüzüntüsüdeokadarfazlakuvvetleniyorveıstırabvericibirhalalıyordu.Butıpkı,bakirbirormandakendisinebirmeydancıkaçmakisteyenbirmünzevininhikâyesiniandırmaktadır:12

6No.KOĞUŞ

6No-KOĞUŞ

13

Münzevi,.ağaçlarıbaltaladıkça,onlardahakuvvetlegelişiyorlardı..NihayetİvanDimitriçbutarzdakidüşüncelerindebirfaydavermediğinigörüncekendinibüsbütünümitsizliğevekorkuyakaptırdı.

İnzivayaçekilmeğeveinsanlardankaçmağabaşladı.Vazifesinieskidendesevmiyordu;şimdiiseondanbüsbütünnefretediyordu.

Onualdatmalarından,farkınavarmadancebinebirparakoyarakrüşvetaldıdiyeittihamedilmesinden,veyakendinin,istemeyerekresmîkâğıtlardanbirindesahtekârlıksamlabilecekbiryanlışlıkyapmasından,veyahutemanetbirparayıkaybetmesindenkorkmağabaşladı..İşingaribişuki,şerefvehürriyetiniciddîsurettetehlikeyedüşürebilecekbinlercesebebicadettiğişugünlerdekikadar,düşünceleri,hiçbirzamanbukadarakıcıvebukadaricadkârolmamışlardı..Fakatbunakarşılıkharicîdünyayavebilhassakitaplaraolanalâkasıhissedilirderecedeazalmış,hafızasınışiddetlekaybetmeğebaşlamıştı..

İlkbahardakarlarkalktığızaman,mezarlığıncivarındakibirçukuruniçinde,birkocakarınınvebirçocuğunmüthiş,birölümünizlerinitaşıyanyarıçürümüşcesedle-ribulundu.Kasabadaherkescesetlerdenvebunlarınmeçhulkatillerindenbahsediyordu.İvanDimitriç,bunlarıkendisininöldürmüşolmasındanşüpheetmemeleriiçinsokaklardagülümseyerekdolaşıyor,tanıdıklarınaras-ladıkçasararıyor,kızarıyor,zayıfvemüdafaasızkimseleriöldürmektendahaşenibircinayetolamıyacağmıanlatmağakoyuluyordu..Fakatbusahtetavırlaronupekçabukyordu;düşünüptaşındıktansonra,kendivaziyetin-dekibirkimseiçinyapılacakeniyişeyin,evsahibesininbodrumundasaklanmakolduğunakararverdi.Bütünbirgünvebirgece,vedahaertesigünborumdakaldı.Adamakıllıüşüdüvehavanınkararmasınıbekleyerek,birhırsızgibikendiodasınasüzüldü.Orada,kulağıkiriştevehiçkımıldamayarak,ortalıkaydınlanıncayakadarodanınortasındaayaktadurdu.Sabahleyinerkenden,dahagüneşdoğmadan,evsahibinesobacılargeldi.İvanDimitriç,bunların,mutvaktakisobayıtamiregeldiklerinibiliyordu;fakatkorkuona,bugelenlerinsobacıkıyafetinegirmişpolislerolduğunutelkinetti.Yavaşçaevdençıktı;müthiş

birkorkuyakapılmışolduğuhalde,şapkasızvecaketsizsokağafırladı.Köpeklerhavlayarakonukovalamağabaşladılar;arkasındanbirmujikhaykırıyordu;hava,..kulak-larmıniçindeıslıkçalıyordu.İvanDimitriç'e,sankidünyanınbütüngazebisırtınabinmiş,kendisinitakibediyorgibigeldi.

Onuyakaladılar,evinegetirdiler,evsahibesini,doktorçağırmağagönderdiler..İleridekendisindenbahsedeceğimizdoktorAndreyYefimiç,hastayataflansuyudamlasıverdi,başınasoğukkomjpreskonmasınıtavsiyeetti;kederlibirtarzdabaşınısalladıveevsahibesine,birdahagelmiyeceğini,çünküinsanlarınakıllarınıkaçırmalarınamâniolmanındoğrubirşeyolmayacağınısöyleyerekçıktıgitti.

İvanDimitriç'ingeçinecekvetedaviolacakparasıolmadığıiçin,onuacelehastahaneyekaldırdılar;veoradazührevîhastalıklarkoğuşunayatırdılar..Geceleriuyumuyor,çocukluklaryapıyor,vehastalarınrahatınıkaçırıyor-du;AndreyYefimiç'inemrileonu6

numaralıkoğuşanakletmektegecikmediler..

Aradanbiryılgeçince,İvanDimitriç'ikasabadata-ir.amenunuttular..Evsahibesitarafındansaçakaltındakikızağıniçineatılankitapları,mahalleçocuklarıtarafındanbirerbireraşırıldı.

IV

İvanDimitriç'insolundakikomşusu,evvelcedesöylediğimgibi,YahudiMoyseykaidi.Sağındakikomşusuise,hemenhemenyusyuvarlak;eblehveabdalsuratlışişmanbirmujikti.Bu,düşünmeveduymamelekeleriniu-zunzamandanberikaybetmiş,hareketsiz,obur,vepisbirhayvandı.Üstübaşı,daima,keskinveboğucubirkokuneşretmekteidi.

OnuntemizliğilemeşgulolanNikita,yumruklarınaacımaksızın,olancakuvvetilevemüthişsuretteonudö-ğerdi.İşinkorkunçtarafıonundöğülmesideğildi-çünkübunaalışmakkabildi-fakat,bumahvolmuşhayvanınbütünbudayaklarakarşısesçıkarmayışı,herhangibirharekettebulunmayışı,hattâgözünübilekırpmayışı,sadeceağırbirfıçıgibibiryandandiğeryanahafifçesallanışıidi.

6numaralıkoğuşunbeşincivesonuncusakini,birzamanlarpostahanedetasnifmemurluğuyapmış,zayıfça,u-faktefek,sarışın,iyifakatbirazhilekâryüzlübiradamdı.Şenveberrakbakışlarlabakanzekivesakingözlerinebakarak,bununmühimveçokhoşbirsırsakladığınahükmetmekkabildi.Yastığınınveşiltesininaltında,kendisindenzorlaalmalarıveyahutçalmalarıkorkusiledeğil,fakatmahcubiyettesirilesakladığıbirşeyvardı.Bazansırtıarkadaşlarınadönükolduğuhaldepencereyeyaklaşır,6No-KOĞUŞ

15

"boynunabirşeygeçirirvebaşınıönüneeğerekbunuseyrederdi.Busıradakendisineyaklaşılsa,utanır,veboynundanbirşeykoparırdı.Fakatonunsırrınıkeşfetmekgüç*birşeydeğildi.

OekseriyaİvanDimitriç'e:

—Benitebrikediniz,derdi.İkincirütbedenyıldızlıStanislavnişanınıaldım.İkincirütbedenyıldıznişanıancakecnebilereverilir..

Fakat,hernedense,benimiçinbiristisnayapmakistemişler..(Hayretleomuzlarınısilkerektebessümederdi.)Doğrusunuisterseniz,bunuhiçdebeklemiyordum.

İvanDimitriçdüşüncelibiredaile:

—Benbundanhiçbirşeyanlamıyorum,derdi.

Eskipostamemuru,hilekâr-birtarzdagözlerinikırparakilâveederdi:

—Benimer-geçneyenailolacağımıbiliyormusunuz?.Mutlakaİsveç«Şimalyıldızı»nişanınıalacağım..Buöylebirnişandırki,özenmeğedeğer..Beyazhaçvesiyahkorde-la..Buçokgüzelbirşey..

Herhalde,bupavyondaolduğukadarhiçbiryerdehayatbukadaryeknesakdeğildir.Sabahleyinhastalar,paralitikhastaveşişmanmujikmüstesnaolmaküzere,taşlıktakibüyükyarımfıçıdayüzleriniyıkarlarvehırkalarınıneteklerilekurulanırlar..Sonra,Nikita'nm,hastaha-neninanabinasındangetirdiğiçayı,kalaylımaşrabalar-laiçerler..Öğleyin,ekşilahnadanyapılmışşçiadlıçorbailekarabuğdaydanyapılmışbirnevilapayerler..Akşamleyinde,öğledenartakalanlapayıyerler..Diğerzamanlardaise,yatarlar,uyurlar,penceredenbakarlar,koğuşunbirköşesindendiğerinegidipgelirler..Vebu,böylehergündevameder.Hattâ,eskipostatasnifmemurubilehepayninişanlardanbahseder.

6numaralıkoğuştayenisimalarnadirengömülür;dok-

m.

16

6No-KOĞUŞ

tor,epeybirmüddettiryenihastakabuletmiyor;budünyadatimarhaneleriziyaretetmekheveslisiinsanlardapekazdır.Pavyona,ikiaydabirkereSemenLazariçisimlibirberbergelir-Berberin,delilerinsaçlarınınasılkestiğinden,Nikita'nınonanasılyardımettiğinden,sarhoşvemü-tebessimberberinhergörünüşünde,hastalarınnasılbirteheyyüçveşaşkınlığauğradıklarındanbahsetmeyeceğiz!.

Berberdenbaşkapavyonahiçkimseuğramaz!.Hastalarhergün,sadece,Nikita'yıgörmeğemahkûmdurlar..

Mamafihgeçenlerdehastahaneniniçineoldukçaga-ribbirhavadisyayıldı.

Doktorun,göya6numaralıkoğuşusıksıkziyaretetmeğebaşladığınadairortalıktabazıdedikodulardönmeğebaşladı.

V

Garibhavadis!.

DoktorAndreyYefimiçRogin,kendicinsiarasındaharikuladebiradamdı.Anlattıklarınagöregençliğindeçoksofuimiş;vepapasolmağahazırlanıyormuş..1863senesindeidadiyibitirince,papasmektebinegirmekistemiş..Fakathekimvecerraholanbabası,kendisileacıbirşekildealayederek,şayetpapasolursa,onaevlâdgözilebakmıyacağınıkat'îbirdillesöylemiş..Doğruolduğunubilmiyorum;fakatbizzatAndreyYefimiç,kendindenehekimliğenedeihtisasakarşıaslahiçbirmeyilolmadığınıbirçokdefalaritirafetmiştir.

Fakatneolursaolsun,tıbfakültesinibitirdiktensonrapapasolmadı.Herhangibirsofulukgöstermiyordu;hekimliğinilkzamanlarındada,tıpkışimdikigibi,birkiliseadamınaçokazbenziyordu.

Görüşünü,birmujiğinkigibiağırvekabaidi.Yüzürsakalı,düzsaçları,sağlamvehantalbünyesi,büyükyolüzerindekiobur,hovardavesertmeyhaneciyihatırlatıyordu.Sertyüzü,genişmavidamarcıklarlaörtülüidi;burnukırmızı,gözleriküçüktü..Boyuuzun,omuzlarıgeniş,elleriayaklarıpekiriidi:Biryumruktainsanıncanınıçıkarabileceğihissiniveriyordu..Fakattavırvehareketleriyumuşakvesokulgan,yürüyüşüihtiyatlıidi.Darkoridordakarşılaştığınızzaman,sizeyolvermekiçinilkP.2

18

6No-KOĞUŞ

defaodururvekendicüssesinegöreondanbeklediğinizkalınbirsesledeğil,fakatince,yumuşak,tenorbirseslesize«pardon!»

der.Boynununüzerindekiküçükbirşiş,kolalıvesertyakalartakmasınamâniolduğuiçin,odaimakumaştanveyahutbasmadanyumuşakgömlekgiyerdi.Umumiyetitibarilebirdoktorgibigiyinmezdi.Aynibirelbiseyionlarcasenegiyer,veumumiyetlebiryahudimağazasındansatınaldığıyeniside,üzerinde,eskisikadarburuşukveeskimişgörünürdü.Aynibirredingotlahastalarınımuayeneeder,aynibirredingotlayemeğiniyer,geneayniredingotlaziyaretleriniyapardı.Bunu,hasisliğindendeğil,belki

kalenderliğinden,kılıkvekıyafetee-hemnıiyetvermeyişindenötürüyapıyordu..

AndreyYefimiç,vazifesinideviralmakiçinşehregeldiğizaman,«Hayırmüessesesi»gayetberbadbirvaziyetteidi.Piskokudan,koğuşlarda,koridorlarda,has-tahaneninavlusundanefesalmakbilegüçtü.Hastahanehademeleri,hastabakıcılarvebunlarınçocukları,koğuşlardahastalarlaberaberyatıyorlardı.İnsanlarahuzurvermeyenhamamböceklerinden,tahtakurularından,farelerdenşikâyetediliyordu..Hastahanenincerrahîkısmındayılancığınönünebirtürlügeçilemiyordu.Bütünhas-tahanedeancakikiteşrihbiçağıvardı;birtektermometrebileyoktu.Banyolarıniçinepatatesdoldurmuşlardı.İdarememuru,çamaşırcı,cerrahmuavinihastalarısoyupsoğanaçeviriyorlardı.AndreyYefimiç'inselefiolandoktoragelince,bunungöyahastahaneyeaidalkollerigizlicesattığını,kendisiiçin,hastabakıcılardanvekadınhastalardanmürekkebhakikîbirharemvücudegetirdiğinisöylüyorlardı.

Şehirdebütünbuintizamsızlıklarmükemme-lenbiliniyor,hattâbunlarîzambileediliyordu.Fakatbütünbunlarsükûnetlekarşılanıyordu..Bazılarıhastahaneyesadeceköylülerleortahalkınyattığını,bugibiinsan.

6No-KOĞUŞ

If

19

larınise,kendievlerindehastahanedençokdahafenabirhayattarzısürdüklerini,buitibarlahastahanedenşikayetçiolamayacaklarınıilerisürerekbuintizamsızlıklarımazurgörüyorlardı.Bunlaranazaranhastalarıpiliçkızartmasıilebesleyecekdeğillerdiya!.Diğerbirkısmiise;zemstvo'nm[*]yardımıolmaksızınşehrintekbaşınaiyibirhastahanevücudegetiremeyeceğini,hiçolmayacağınafenadaolsabirhastahaneninbulunmasınıngeneiyibirşeyolduğunusöylemeksuretilebuyolsuzluklarıküçültmeğeuğraşıyorlardı.GençZemstvo'yagelince,şehrinkendihastahanesiolduğunubehaneederek,oda,neşehirde,ne-deşehircivarındayenibirhastahaneaçmıyordu..

AndreyYefimiçhastahaneyitetkikettiktensonra,bunun,fevkalâdeyüzkızartıcıveşehirhalkınınsıhhatiiçinfevkalâdezararlıbirmüesseseolduğunakararverdi.Bununkanaatmceyapılacakeniyihareket,hastalarıtaburcuetmekvehastahaneyikapamaktı.

Fakatbununiçinyalnızkendiarzusununkâfigelmiyeceğini,vebununfaydasızbirşeyolacağınıdüşündü.Maddîvemanevîpisliğibiryerdenkovsanız,omutlakaoradankalkıpbirbaşkayerekonar.Binaenaleyhonunkendikendineyokolmasınıbeklemeklâzımdır.

Sonra,insanlar,birhastahaneaçıyorvebunatahammülediyorlarsa,demekbuhastahaneonlaralâzımdır;batılitikadlar,vebütünbuhergününmurdarlıkveiğrençlikleri-tıpkıbirgübrenintoprağain-kilâpedişigibi-zamanlamuvafıkbirşeyeistihaleedeceklerinegöre,zarurîşeylerdi..Dünyadahiçbiriyişeyyok-turkiaslındabirmurdarlıkyatmasın!.

İşininbaşınageçenAndreyYefimiç,buintizamsızlık-

la*]Zemstvo:ÇarlıkRusyasında1864yılındanitibarenkabuledilmiş,bizdekibelediyeteşkilâtlarınıandırır,mahallîbiridaretarzıdır.

20

6No-KOĞUŞ

lanoldukçakayıtsızlıklakabuledergöründü.Sadece,hademelerinvehastabakıcılarınkoğuşlardayatmamalarını-tenbihetti;âletleriçinikidolapyaptırdı.İdarememuru,çamaşırcı,cerrahmuaviniveyılancıkgeneyerlerindekaldılar..

AndreyYefimiç,zekâyıvenamusluluğufevkalâdeseverdi;fakatkendisinde,etrafındanamusluvezekibirhayatyaratmağakâfigelebilecekbirseciyevekendidoğruluğunainanışyoktu..Katîbirsuretteredetmesini,emretmesini,icbaretmesinibilmezdi.Hiçbirzamansesiniyükseltmemeğe,hiçbirzamane«ıirsigasıkullanmamağaahdetmişgibiidi.«Ver»veya«Getir»demekonagüçgeliyordu.Karnıacıktığızaman,kararsızbiredaileöksü-rerek,aşçıkadına:«Acaba,nasıletsektebirçayiçsek!.»veyahut:«Acabanasıletsektebiröğleyemeğiyesek!»derdi.

İdarememuruna,çalmaktanvazgeçmesinisöylemek,,yahutonukapıdışarıetmek,veyahutdabulüzumsuzbutufeylivazifeyilâğvetmek,onungücününyetemeyeceğibirişti..Onualdattıkları,onamüdahenedebulundukları,veyahutimzaedilmeküzerekendisinesahtebirhesapgetirdiklerizamanAndreyYefimiçbirİstakozgibikızarır,kendinikabahatlihisseder,,fakatgenehesabıimzalardı.Hastalar,açkaldıklarındanveyahuthastabakıcılarınkendilerinefenabaktıklarındanşikâyetettiklerizaman,mahcubolurvekabahatlibiredaile:

—Peki,peki,diyemırıldanırdı,benmeseleyisonra,tetkikederim-••Herhaldeişiniçindebiryanlışlıkolsagerek..

İlkzamanlardaAndreyYefimiçbüyükbirgayretle-çalışıyordu..Hergün,sabahtanöğlenekadarhastalarımuayeneediyor,ameliyatyapıyor,hattâdoğumişlerilebile-uğraşıyordu..Kadınlar,onunçokdikkatliolduğunu,bil—6No.KOĞUŞ

21

hassakadınveçocukhastalıklarınıçokiyiteşhisettiğinisöylüyorlardı.Fakatzamanlabuyeknesak,vefaydasızlı-ğıaşikâr,iştensıkılmağabaşladı..Bugün30hastamuayeneedeceksiniz,yarınisebunlarınsayısı35i,öbürgün40ıbulacak;vebuböylegündengüne,yıldanyıladevam¦edipgidecek..Halbuki,şehirdekiölümmiktarıazalmıyor,hastalareksilmiyor.Sabahtanöğlenekadarmüracaate-den40hastayaciddibiryardımdabulunmakmaddetenimkânsızdır.Busuretle,isteristemez,ortayabiraldatmavaziyetiçıkmaktadır.Taamülegörebiryıliçinde12binkişimuayeneedildiğinenazaran,düpedüz,12binkişialdatılmışdemektir.Ağırhastalarıkoğuşlarayatırarakilminusulvekaidelerinegöreonlarlameşgulolmakdamümkündeğildir;çünküusulvekaidevardır,fakatilimyoktur.Felsefeyibirkenarabırakarak,diğerdoktorlargibi,pedantikbirtarzdakaidelereriayetetsenizbile,bununiçindegeneherşeydenönce,pislikdeğilfakattemizlikveiyibirhavatertibatı;kokmuşekşilahnadanyapılmışçorbadeğil,temizbirgıdalâzımdır;nihayethırsızlardeğil,fakatiyiyardımcılarlâzımdır.

Hemesasenölüm,herkesiçintabiîvekanunîbirakıbetiseinsanlarınölmesinenediyemâniolmalıdır?.Herhangibirmemurveyahuttüccar,mukadderolanzamandanbeşveyahutonyılfazlayaşarsa,bundannefaydahasılolur?.Diğertaraftanhekimliğingayesi,ilâçlarlaacılarımızıazaltmaksa,gayrıihtiyarihatırımızaşöylebirsualgelir:Buacılarınediyeazaltmalı?-Evvelâ:Söylediklerinegöreacıçekmekinsanlarımükemmelleştirir-miş..Saniyen:Şayetinsanlık,haplarlavedamlalarlakendiacılarınıhakikaten

azaltmayıöğrenecekolursa,ozaman,şimdiyekadardeğilyalnızsadecebütünfelâketlerekarşıbirsığmakteşkileden,fakataynizamandabirsaadetvebahtiyarlıkteminedendinvefelsefeyitamamen22

6No.KOĞUŞ

terkeder.Puşkinölümündenöncemüthişacılarakatlandı-zavallıH.Hayneyıllarcegötürümolarakyaşadı.Ohalde,ıstırabolmayınca,hayatlarıbomboşvemanasızgeçecekvebiramibinhayatınabenzeyecekolanbır-AndreyYefimiç'iveyahutbirMatrenaSavişna'yıhasta,olmaktannediyealıkoymalıdır?.

BunabenzerdüşüncelerinyüküaltındaezilenAndreyYefimiç,cesaretinikaybettivehastahaneyehergungelmemeğebaşladı.

VI

Onunhayatışöylegeçiyordu:Umumiyetleosabahlarısaatsekizdekalkıyor,giymiyorveçayınıiçiyordu.Sonra,yakabinesindeoturupokumağabaşlıyorveyahuthastahaneyegidiyordu.Burada,hastahanede,darvekaranlıkkoridorlarda,muayeneedilmelerinibekleyenpolikil-nikhastalarıotururlardı.Önlerinden,tuğlazeminüzerindeçizmelerinitakırdatarak,hastahanehademelerivehastabakıcılar,hastahanekaputlarıgiymişbitkinyüzlühastalargeçer;geceoturaklarıtaşınırveölülergeçirilirdi.Çocuklarağlar,koridordahavaceryanlarıolurdu.AndreyYefimiç,hummalı,veremliveumumiyetleçabukmüteessirolanhastalariçinbugibivaziyetlerinçokıstırablıolduğunubiliyordu;fakatelindennegelebilirdi?.Muayeneodasındaonu,kısaboylu,şişman,iyicetraş

edilmişvetemizceyıkanmıştombulyanaklı,yumuşakvemunistavırlı,yenivebolelbisesilebirdoktormuavinindenziyadebirsenatoazasınıandıranmuaviniSergeySergeyeviçkarşılar.SergeySergeyiç'inşehirdekalabalıkbirmüşteri.kütlesivardır;beyazkravattakar;kendisini,hiçmüşterisiolmayandoktordandahasalahiyetli,dahamalûmatlısayar.

Hastakabulodasınınbirköşesinde,çerçeveiçinde,önündekocamanbirkandilinasılıolduğu,Meryemanatasviribulunmaktadır.

Bununyanıbaşındabeyazbirörtü

24

6No.KOĞUŞ

ileörtülüportatifbirnıihrabdurur.Duvarlara,piskoposların'portreleri,Sviatogorskmanastırınaaidbirmanzara,vepeygamberçiçeklerindenyapılmakuruçelenklerasılmıştır.SergeySergeyiçdindarbiradamdır,vedinitezyinatısever.Meryemanakandili,onunhimmetvepara-sileorayakonmuştur.Pazargünleri,hastalarıkabulettiğiodadaonunemrilehastalardanbiriyükseksesledualarokur;bukıraatdensonrada,bizzatSergeySergeyiç,elindebuhurdanolduğuhaldebütünkoğuşlarıdolaşır,o-ralarmıgünlükletütsüler.

Hastalarçok,zamandapekazdır;bundanötürüdeherkesinüstünkörübiristintakile,teskinedicibirmerhemveyahuthindyağıcinsindenbirilâçverilmesileiktifao-lunur.AndreyYefimiç,çenesiyumruğunadayalıbirhaldevedüşüncelibirvaziyetteoturur,suallerinimihanikibirtarzdasorardı.SergeySergeyiç

deoturur,ellerinio-ğuşturur,vezamanzamanlafakarışırdı:

—Cenabıhakkakötübirşekildeibadetettiğimiziçinıstırabçekiyorvezaruretlerekatlanıyoruz.Evet,buböyle..

MuayeneesnasındaAndreyYefimiçhiçbirameliyatyapmaz!.O,uzunzamandanberibugibişeyleriterketmiştir;kanınmanzarası,onunüzerindefenabirtesiryapar.Küçükbirçocuğunboğazınabakmakiçinağzınıaçtırsa,çocukdahaykırmağa,küçücükellerilekendinikorumağakalksa,doktorunkulaklarıoğuldar,başıdönervegözlerindenyaşlarboşanır..Reçetesiniyazmaktaacelee-der,veanneye,çocuğunumümkünolduğukadarçabukgötürmesiniişareteder.

Muayenede,hastalarınürkekliğivekaimkafalığı,dindarvesofuSergeySergeyiç'inyakınlığı,duvarlardakiportreler,hattâyirmiyıldanberimütemadiyentekrarladığıkendisualleribileonupekçabukbıktırır..Beşaltıhastayımuayeneettiktensonrakalkar,gider.

6No.KOĞUŞ

25

Gerikalanhastaları,onsuz,muavinikabuleder.

AllahaşüküruzunzamandanberihususîmüşterisibulunmadığınıvehiçkimseningelipkendisinirahatsızetmeyeceğinidüşünerekevinegelenAndreyYefimiç,derhalçalışmaodasındakimasasınınbaşınageçerveokumağabaşlar.Daimabüyükbirmemnuniyetleveçokokur.Maaşınınyarısıkitabagider;evininaltıodasındanüçü,kitaplarlaveeskimecmualarladoludur.Hepsindenfazlafelsefîvetarihîeserlerisever;doktorluğaaitolanınagelince,sadecedaimasonundanokumağabaşladığı«Vraç»[*]mecmuasınaabonedir.Okuması,herdefasında,arasıkesilmedenbirkaç,saatsürerveonuyormaz.O,birzamanlarİvanDimitriç'inyaptığıgibitehalükleveçabukçabukokumaz,bilâkis,yavaşyavaş,mânayanüfuzederek,anlamadığıveyahuthoşunagittiğiyerlerdedurarakokur.Okurken,daima,kitabınınyanında,açıkta,tabağakonmamışbirvaziyettedoğrudandoğruyamasanınörtüsüüzerindeküçükbirsürahivotka,hıyarveyaelmaturşusubulunurdu..Heryarımsaattebir,gözlerinikitabındanayır-maksızınbirkadehvotkadoldururveiçer,sonra,genebakmadan,elyordamilehıyarturşusunauzanırveondanbirparçeısırırdı..

Saatüçte,ihtiyatlamutvağmkapısınayaklaşır,öksü-rerek:

—Daryuşka,der,nasıletsekteşuöğleyemeğiniyesek.

Oldukçakötü"vepisbiryemektensonraAndreyYefimiç,kollarınıgöğsüneçaprazlayarakodasındadolaşırvedüşünür.Saatdördü,sonrabeşiçalar;AndreyYefimiçise,halâdolaşmaktavedüşünmektedir.Zamanzamanmutvağmkapısıgıcırdar,kapınınarkasındanDaryuşka'nmuykuluvekırmızıyüzügörünür,ihtimamveşefkatla:

[*]Vraç:Doktor.

26

6No.KOĞUŞ

—AndreyYefimiç,diyesorar,biraiçmezamanınız,gelmedimi?.

AndreyYefimiçcevapverir:

—Hayırdahagelmedi.Bekleyeceğim,birazdahabekleyeceğim..

Hervakitolduğuüzereakşamadoğru,AndreyYefi-miç'inbütünşehirdekendisilekonuşmaktanhoşlaştığıa-dam-PostamüdürüMihayilAveryaniçgelir..MihayilA-veryaniçbirzamanlarçokzenginbirderebeyiimiş..Süvariordusundahizmetediyormuş..Fakatsonrasefaletedüşmüş..Vebuyüzden,ihtiyarlığındapostahizmetinegirmeğemecburolmuş..MihayilAveryaniç,dinçvesağlamyapılı,genişvekırçılfavorili,tavırvehareketleriterbiyeli,gürvegüzelseslibiradamdı.İyiyürekli,hassas,fakatsertmizaçlıdır.

Postahaneyeişidüşenlerdenherhangibirisionunfikrinikabuletmese,onaitirazetse,veyahutsadecemütaleayürütmeyekalksaMihayilAveryaniçkıpkırmızıkesilir,bütünvücudutitremeğebaşlarvegökgürültüsünüandıranbirsesle:«Susunuz!.»diyehaykırır..Busuretle,uzunzamandanberipostahane,şehirde,gidilmesicaizolmayanbiryerolarakşöhretbulmuştur.MihayilAveryaniç,AndreyYefimiç'ifikrikültürüveasılruhuiçinsever,vetakdireder;halbukigerekemrialtındakimemurlara,gerekseşehrindiğersakinlerineyüksektenbakar.

AndreyYefimiç'inyanmagirerken:

—İştebengeldim,der,bonjurazizim!Herhaldeartıkbensizibıktırdım,değilmi?.

Doktoronacevapverir:

—Bilâkis,çokmemnunum..Sizigörmekledaimapekmesudoluyorum..

İkidostkanepeninüzerineotururlar,vehiçkonuşmadanbirmüddetsigaraiçerler..

6No.KOĞUŞ

27

AndreyYefimiç:

—Dayruşka,diyeseslenir,bizebiraverseniz,nasılolur!.

Genebirşeykonuşmadan:Doktor,düşünceyedalmışbirhalde,MilîayilAveryaniçiseanlatacakçokenteresanbirşeyiolaninsanlaramahsusşenvecanlıbirtavırla,birincişişeyiiçerler..Mükâlemeyeilkbaşlayandaimadoktordur.

Başınısallayarakvemuhatabınıngözlerinebakmayarak(ohiçbirvakitkarşısındakiningözlerinebakmaz!)ağırağırveyavaşbirseslekonuşmağabaşlar:

—MuhteremMihayilAveryaniç,kasabamızdaalâkauyandıracakbirtarzdaveakıllıcakonuşmasınıbilenveseveninsanlarınbulunmayışı,neacı,nebüyükbiracıdır!.Bubizimiçinbüyükbirmahrumiyettir.Hattâmünevverlerbilebayağılığınfevkineçıkamıyorlar..Siziteminederimki,onlarınzekâseviyelerideaşağıtabakanmkindenhiçdeyüksekdeğil..

—Çokdoğru.Bendesizinfikrinizdeyim..

Doktorağırağırvefasılalıbirsurettesözünedevameder:

—Budünyadainsanzekâsınınyüksekmanevîtezahürlerindenmadaherşeyinehemmiyetsizvealeladeolduğunusizdebilirsiniz!

Zekâ,insanlahayvanarasındaenesaslıbirfarkteşkileder;insanınilâhiliğiniimaeder;hattâmevcudolmayanebediliğinyerinebilebirdereceyekadarkaimolur.Bunanazaranzekâ,huzuzatınbiricikmuhtemelmenbamıteşkileder.Halbukibizetrafımızdazekânınmevcudiyetininegörüyor,nedeişitiyoruz;şuhaldebizsevinçten,hazdanmahrumuz.Evet,vakıabizimkitaplarımızvar;fakatbucanlıkonuşmalardan,karşılıklımünasebetlerdenbüsbütünbaşkabirşey.Pekdedoğruolmayanbirmukayeseyapmamamüsaadeederseniz,kitaplar-i286No.KOĞUŞ

nota,konuşmaiseşarkınıntakendisidir.

—Çokdoğru.

Sonrabirsessizlikolur.Daryuşkamutvaktançıkar;yüzündebudalacebirkederifadesiolduğuhalde,başınıyumruğunadayayarak,konuşulanlarıdinlemeküzere,kapınınağzındadurur.

MihayilAveryaniçiçiniçeker:

—Heyhat!.Şimdikilerdezekâarıyorsunuz!.

Derveeskidennekadarneşeli,sıhhatlivehoşyaşandığını,ozamanlarRusyadanekadarzekiveakıllıbirmünevverkadrosununbulunduğunuvebukadronundostlukvenamusmefhumunanekadarkıymetverdiğinianlatır.Ozamanlarsenetsizolarakparaverilir,vemüzayekadakibirdostayardımeliuzatmamaknamussuzlukte-lekkiedilirmiş.Yaozamankiseferler,sergüzeştler,muharebeler,arkadaşlar,kadınlarneimiş!.YaKafkasyaneha-rukulâdebirmemleketmiş!.Birtaburkumandanınkarısıvarmışki,-

tuhafbirkadın-zabitelbisesigiyer,tekbaşına,kılavuzsuzolarakgeceleyindağlaraçıkarmış.Bukadınınköylerdenbirindebirprenslebirmacerasıolduğusöylenirmiş!.

Daryuşkaiçiniçeker:

—Göklerinhâkimesi,Meryemanamız!.

—Yanasılyerlerdi!Nasıliçerlerdi!Ozamanlarneateşlihüriyetperverlervardı!.

AndreyYefimiçdinlervehiçbirşeyişitmezdi;o,birşeylerdüşünürvebirasınıiçerdi.SonraMihayilAverya-niç'insözünükeserekbirdenbiresözebaşlardı:

—Benzekiveakıllıinsanları,onlarlakonuştuğumusıksıkrüyadagörürüm.Babambanaçokiyibirtahsilgördürdü.Fakat1860

yılıfikirlerinintesirialtındakalarakbenidoktorolmağaicbaretti.Banaöylegeliyorki,şayetonudinlemeseydim,şimdibenfikrîfaaliyetintam

6No.KOĞUŞ29

merkezindebulunacaktım.Herhaldefakültelerdenbirindeâzaolacaktım.Hiçşüpheyokkiakılvezekâdaebedîdeğildir,geçicidir;fakatbenimonakarşıniçinbukadarzaafbeslediğimitabiisizbiliyorsunuzdur.Hayatcansıkıcıbirtuzaktır.Düşünenbiradamolgunlukçağmaulaş-.Jtığı,yetelâkkileri,kanaatlarıjteessüsettiğizaman,gayrıjh-tiyarijkendiniiçinde_n_çKikj[h z^bjr_kaj)_an a_.hissedej:.Hakikatteo,kendiiradesinerağmen,birtakımtesadüflerleademden(yokluktan)hayatadavetolunmuştur...Niçin?.Kendimevcudiyetininsebebvegayesinianlamakister;onasöylemezler,veyahut,söyleselerdesaçmasapanşeylersöylerler;okapıyıçalar,açmazlar;nihayetölümdegeneiradesidışındageliponaçatar.Veişteböylecetıpkıhapishanedeolduğugibimüşterekfelâketlerlebirbirinebağlanmışinsanlar,biraradaolduklarızamannasılkendilerinibirazdahaiyihisederlerse,hayattada,tahlilevetopluluğamütemayilolaninsanlar,biraradabulunduklarıvevakitlelerini,yüksekveserbestfikirmübadelesilegeçirdiklerizaman,kapanın(tuzağın)mevcudiyetinifarketmezler.İştebumânadaolmaküzereakılvezekâ,yerihiçbir-şeyledoldurulamayanbirzevk,birhazdır.

—Çokdoğru.

AndreyYefimiç,muhatabınıngözlerinebakmaksızın,ağırağırvekesikbirsurettezekiinsanlardanveonlarlaolankonuşmalardanbahsetmeğedevameder;MihayilAveryaniçiseonudikkatledinlerve«Çokdoğru»sözüyledediklerinikabuleder:Postamüdürübirdenbiresorar:

—Sizruhunebediliğineinanmiyormusunuz?.

—Hayır,muhteremMihayilAveryaniç,inanmıyorumveinanmakiçindehiçbirsebebgörmüyorum.

—İtirafetmeliyimki,benimdeşüphemvar.Bunarağmeniçimde,hiçbirzamanölmeyecekmişimgibibir30

6No.KOĞUŞ

hisvar.Bazankendikendime:İhtiyarmoruk,ölmevaktigeldi,diyedüşünüyorum.Halbukiiçimdenbirses:İnanma,ölmeyeceksin!.

Diyehaykırıyor.

SaatdokuzugeçinceMihayilAveryaniç,gitmeğedavranır.Kapınınağzındakürkünügiyerken,içiniçekereksöylenir:

—Fakat,mukadderatbiziöyleücrabiryereattıki!.Hepsindenkötüsüdebuyerdeölmeğemecburolmaktır;eh,neyazık!.

VII

Dostunugeçirdiktensonra,AndreyYefimiçmasasınaotururvetekrarokumağabaşlar.Akşamın,dahasonrageceninsessizliği,hiçbirgürültüilebozulmaz.İnsanaöylegelirkizaman,kitabıüzerinekapanandoktorlabirliktedurmuşvedonmuştur;bukitaptanvebuyeşilabajor-lulâmbadanbaşkahiçbirşeymevcuddeğildir.Doktorunkabaköylüyüzü,insanzekâsınıntezahürükarşısında,yavaşyavaştatlıbirtebessümlevesevinçlibirhayranlıklatutuşur.O.»Oh,insanniçinebedîdeğildir?diyedüşünür.Bütünbudimağ

merkezlerine,dimağınbugirintiçıkıntılarınanelüzumvar?.Bütünbunlarıntoprağakalbolmasıveeninde

sonundaarzınkabuğuileberabersoğuyarak,nihayetmilyonlarcayıl,mânâsızvehedefsizbirsurettedünyaileberabergüneşinetrafındadevretmesimukadderolduktansonragörme,konuşma,hissetme,dehaneyeyarar?soğuyupgüneşetrafındadönmesiiçin,yüksek,hemenhemenilâhîdenilecekzekâsileinsanı,hiçliktençekipçıkarmaksonradaâdetaalayolsundiyeonubalçıkhalinekalbetmektamamenlüzumsuzdur.»

«Maddeninistihalesi!..Fakatebediliğinbumüteradifiilekendinitesellietmeknebüyükbirkorkaklıktır.Tabi-yattahusulegelengayrışuurîseyirler,insangabavetindendeaşağıdır;çünkügabavette,nedeolsa,şuurveirademevcuttur,halbukitabiyatmseyirlerindeisehiçbirşeyyok-32

6No.KOĞUŞ

tur.Ancakölümkarşısındaduyduklarıkorkumeziyetlerinegalibgelenkorkaklıktırki,cisimlerininzamanla,otda,taşta,kurbağadayaşayacaklarınakanaatgetirerekmüteselliolurlar...,,

Saatçaldığızaman,AndreyYefimiçkoltuğununarkasınayaslanırvebirazdüşünmekiçingözlerinikapar.Vebirdenbire,okuduğukitaplardakiiyifikirlerintesirilemazisinevehalinebirgözatar.Mazisimenfurveiğrençtir;onudüşünmemekdahaiyi.Bugünkühayatınagelince,odamazisindenfarksızdır.Obilirki,soğumuşolantopraklaberaberfikirlerigüneşinetrafındadevrettiğisırada,,hemenşuracıkta,doktorevininyanıbaşında,büyükhasta-hanebinasında,birtakım,insanlarhastalığınvefizikîpisliğinpençesialtındainlemektedirler;belkide,bunlardanbiriuyumamaktavehaşaratlamücadeleetmektedir;birdiğeriyılancığayakalanmaktaveyhutsıkıbağlanmışbirbağınacısileinlemektedir;veyahut,hastalar,hastabakıcılarlaiskambiloynamaktavevotkaiçmektedirler..

Geçenbiryıliçinde12,000insanaldatılmıştı;hastaha-nelerinidareişi,bundanyirmiyılönceolduğugibi,hephırsızlık,dedikodu,adamçekiştirme,ahbablık,kababirşarlatanlıkesasıüzerinekurulmuştur;hastahane,evvelce,olduğugibi,gayrıahlâkîvehastalariçinfevkalâdemuzirbirmüesseseolmaktadevameder.Doktorbilirki,6numaralıkoğuşta,parmaklıklarınarkasındaNikitahastalarıdövmekteveMoyseykahergünşehregiderekdilenmektedir.Diğertaraftangeneoçokiyibilirkisonyirmibeşyıliçindedoktorlukta,efsanevîdenecekderecededeğişikliklerolmuştur.Kendisiüniversitedeokurken,onaöylegeliyorduki,pekyakındadoktorluksirnyakerliğinvemetafiziğinakıbetineuğrayacaktır.Halbukişimdi,geceleriokurken,doktorlukonumütehassisediyor,veondahayret,hattâiştiyakbileuyandırıyor.Hakikatennebeklenilmedikbir:6No.KOĞUŞ

33

Ipırıltı,neinkilâp!.AntisepsisayesindebüyükPirogov(1)un,hattâistikbaldebilemümküngöremediğiameliyatlaryapılmaktadır.

Aleladeköyhekimleribiledizmafsalınıkesmeameliyelerinegirişebiliyorlar;karnıyararakçocukalmaameliyatındaancakyüzdebirölümnisbetivar.Mesaneveyahutböbrektaşıhastalıklarıokadarbasittelâkkiediliyorki,artıkbunlarhakkındayazıbileyazılmıyor.

Frengicezrîbirsurettetedaviedilmektedir.Yaverasetnazariyesi,ipnotizm,Pasteur'ünveKoch'unkeşifleri,istatis-tiklihıfzıssıhha,vebizimRusköyhekimliğimiz?.

Hastalıklarınbugünkütasnifile,teşhisvetedaviusul-lerilepsychiâtri,bundanöncemevcudolanlarakıyasenbaşlıbaşınabirElbrus'dır.(2)Şimdiartıkdelilerisoğukduşyapmağaicbaretmiyorlar,onlara

deligömleğigiydirmiyorlar;onlarıinsancatedaviediyorlar;hattâgazetelerinyazdığınanazaranonlariçinbalolar,müsamerelerbiletertibediyorlar..

AndreyYefimiçbilirki,bugünkitelekkivezevkleregöre6.No.lukoğuşgibiiğrençbiryer,ancak—belediyereisilebütünbelediyeâzalarınınyarıcahiloldukları,doktora,hattâağızlaraerimişkurşunbileakıtsa,tenkitsizolarakhersözüneinanılmasılâzımgelenbirpapasgözi-lebakıldığı—şimendüferdenikiyüzkilometremesafede,küçükbirkasabadabulunabilir..Birbaşkayerdeolsaydı,halkvegazeteler,buküçükbastildetaşüstündetaşbırakmazlardı.

AndreyYefimiçgözleriniaçarakkendikendinesorarr«Peki,neolacak?.Bundanneçıkar?.Antisepsi,Kochr(1)Pirogov:TanınmışRusoperatörlerindenbiridir..

(2)Elbrus:Malûmolduğuüzere,Kafkasdağlarınınenyüksektepesidir.Yâniburadapsychiatricilmi,eskisinenazaranbirzirve,birşahikaolarakkabulediliyor.

F.3.

34

6No.KOĞUŞ

Pasteurfalanfilânamma,meseleninmahiyetizerekadardeğişmedi!.Hastalıkveölümgeneayni.Delileremüsa-mereler,balolartertibediyorlaramma,onlarıgenedışarıbırakmıyorlar.Demekki,herşeysaçmavemânâsız..HakikatteeniyibirViyanakiliniğiilebenimhastahanemarasındahiçbirfarkyok!

Fakatkedervekıskançlığa,gıbteyebenzerbirhiso-nulakâyıtkalmaktanmenediyor..Bu,belkideyorgunluktanilerigeliyor.Ağırkafasıkitabınüzerineeğiliyor,dahayumuşakolmasıiçinkollarınıbaşıaltınakoyuyorvedüşünüyor:

«Benzararlıbirdavayahizmetediyorumvealdattığıminsanlardanmaaşalıyorum;bennamuslubirinsandeğilim.Fakatbenbirferdolarakhiçbirşeydeğilim;ancakzarurîsosyalfenalığınbirparçasıyım:Bütünkazamemurlarızararlıkimselerdirvenahakyeremaaşalıyorlar...Demekki,kendinamussuzluğumdanmesulolanbendeğilim.Zamandır.Eğerikiyüzyılsonradoğmuşolsaydım,bambaşkabirinsanolurdum.»

SaatüçüçaldığızamanAndreyYefimiçlâmbasınısöndürürveyatakodasınaçekilir.Canıuyumakistemez.

VIII

BundanikiyılönceZemstvo'nuncömertliğituttu.İle-aidebirkazahastahanesiaçılıncayakadar,kasabahastaha-:nesininhekimkadrosunutakviyeetmfekiçinseneliküç-yüzrublebirparatahsisetti.VeAndreyYefimiç'eyardımetmeküzere,kasabatarafından,kazadoktoruYevge-;niFeodoriçHobotovdavetedildi.

Buçokgençbiradamdı:Henüzotuzyaşındabileyoktu.Esmerteni,uzunboyu,çıkıkelmacıkkemikleriveküçükgözlerileecdadındaFinveyaTatarkanıolduğunuhisettiriyordu.Kasabaya,cebindebeşparasıolmadan,elindeküçükbirvaliz,yanında

«aşçım»dediğigençfakatçirkin"birkadınolduğuhaldegeldi.Gençkadınınemziktebir•deçocuğuvardı.

YevgeniFeodoriç,viziyerlibirkasket,uzunkonçluçizmeler,vekışınkısaköylügocuğugiyerdi.DoktormuaviniSergeySergeyiç'leveveznadarlaşıkıbirdostluktesisetti;diğermemurlaraise,hernedense,aristokratdiyorveonlardankaçmıyordu.Evindeancak:

«1881yılmamtahsusViyanakiliniğininenyenireçeteleri»adlıbirtekkitabıvar.Birhastayımuayeneyegiderkenyanındadaimabukitabıtaşırdı-Kağıtoyunlarınısevmez,akşamlarıkulübtebilardooynardı.Konuşmaesnasında:«dağdağa,tezvirat»,«sirkelimantifolia»,«yetişirartıkkederetme»gibikelimelerikullanmasınıpekseverdi.

36

6No.KOĞUŞ

Haftadaikidefahastahaneyegelir,koğuşlarıdolaşır-vehastakabulederdi.Antiseptikmaddelerinhiçbulunmayışı,vehacematvantuzlarınıntatbikîonusinirlendiriyor,fakatAndreyYefimiç'igücendirmektençekindiğii-çinyeniusullertatbiketmiyordu.O,mteslekdaşıAndreyYefimiç'ieskibirhilekârfarzediyor,veondabüyükservetbulunduğunuzannediyor,onaiçiniçingıbtaediyordu..

Osevesevearkadaşınınyerinegeçmeğehazırdı:

IX

Yerlerdeartıkkarbulunmadığıvehastahanebahçesindesığırcıkkuşlarınınöttüğü,martınsonlarınadoğru,birilkbaharakşamıidi;doktorAndreyYefimiç,arkadaşıpostamüdürünügeçirmeküzerekapıyakadarçıkmıştı.İştetambusırada,dilenmektendönmekteolanYahudiMoyseykaavludaniçerigiriyordu.Yahudininbaşındaşapkayoktu;çıplakayaklarınaküçüklâstiklergiymişti;e-lindede,topladığısadakalardoluküçükbirtorbavardı.

Yahudi,gülümseyerekvesoğuktantitreyerek,doktora:

—Banabirkapikver,dedi!

HiçbirzamanredetmesinibilmeyenAndreyYefimiç,ona,onkapikverdi.Veçıplakayaklarınınkırmızıvezayıftopukkemiklerinebakarak:

«Burutubetli,ıslakhavada,nekadardafena!.»diyedüşündü.

Ve,kısmenmerhametkısmendenefretiandıranbirhissintesirialtında,kâhdazlakkafasına,kâhtopukkemiklerinebakarak,Yahudininardındanbinayagirdi.

Doktoriçerigirince,Nikita,eşyayığınınınüstünden,yereinerekhazırolvaziyetialdı.

AndreyYefimiçtatlıbirsesle:

—BonjurNikita,dedi.AcababuYahudiyebirayak-

.386No.KOĞUŞ

kabıtedariketmekkabildeğilmi?..Baksanakendisiniüşütecek.

—Emredersiniz,efendimiz!.İdarememurunasöylerim.

—Lütfen.Senbunubenimnamımaiste.Benimrica.

ettiğimisöyle.

Taşlıktan6numaralıkoğuşagirilenkapıaçıktı.KaryolasındayatmaktaolanİvanDimitriç,dirseklerinedayanarakdoğrulmuş,büyükbirendişeylebuyabancısesekulakveriyordu:Birdenbiredoktorutanıdı.Öfkesindentirtirtitreyerekyatağındanfırladı;kıpkırmızıvehiddetlibirçehreile,gözleridışarıuğramışbirhaldekoğuşu»ortasınakadarkoştuvebirkahkahaatarakbağırdı:

—Doktorgelmiş!Nihayet!.Efendilersizitebrikederim;doktor,ziyaretlerile,bizişereflendirdi.Mel'unherif!..

İvanDimitriç,ozamanakadar6No:koğuşun-hiçgörmediğibiröfkevehezeyanhummasıiçindeuluyarakayağıleyerevurdu:

—Bucanavarıöldürmelü.Hayir,onuöldürmekazdır!Onu,abdeshanelağammdaboğmalı!.

BusöylenenleriişitenAndreyYefimiç,taşlıktankoğuşabaktıvetatlıbirseslesordu:

—Niçin?

İvanDimitriç,ihtilaçlahastahanekaputunasarılarak"vetehditkârbiredailedoktorunüzerineyürüyerek:

—Niçinmi?.Diyehaykırdı.Niçinmi?.Hırsız!(tükürmekistiyormuşgibidudaklarınıbüzerek)şarlatan:cellâd!.

AndreyYefimiçkabahatlikabahatligülümseyerek:

—Sükûnetbulunuz,dedi.Siziteminederimki,berthiçbirzamanhiçbirşeyçalmadım.Diğermeseleleregelincesizherhaldebirazfazlacamübalâğaediyorsunuzdur.Görüyorumkibanakızgınsınız!.Ricaederimsükûnetbu-6No.KOĞUŞ39

lunuz,vekabilsebananiçinöfkelendiğinizidesöyleyiniz!.

—Yasizbeniniçinburadatutuyorsunuz?.

—Çünkihastasınız.

—Evet,hastayım.Halbukidüzünelerce,yüzlercedeliserbestolarakdışardadolaşıyor;çünkisizincehaletinizonlarısağlaminsanlardanayırdedebilecekbirkudrettedeğildir.Niçinburadakibubedbahtinsanlarvebenherkesinvurabalısıimişizgibiburadaoturmağamecburo-lalım?.Siz,muavininiz,idarememuruvebütünalçakmaiyetinizahlâkîbakımdan,kıyasedilmiyecekderecedeherbirimizdendahaaşağıolduğunuzhaldeniçinbizburadabulunuyoruzda,sizyoksunuz?.Mantıkbununneresinde?.

—Ahlâklamantığınburadahiçbirmünasebetiyok.Herşeytesadüfebağlıdır.Burayakimikoydularsaoburadadır;burayakonmayanlardadışardagezerler;iştemeselebundanibaret.Benimbirdoktoroluşumlasizinbirakılhastasıoluşunuzdanebirahlâknedebirmantıka-ranmamalıdır;bualeladebirtesadüften

başkabirşeydeğildir.

İvanDimitriçboğukbirsesle:

—Benbusaçmalarıanlamıyorum,dedi.Vekaryolasınınüzerineoturdu.

Doktorunyanında,Nikita'nıncebleriniaramaktankorktuğuMoyseyka,yatağınınüzerine,birparçaekmek,kâğıt,vekemikparçalarıkoydu,vehalâsoğuktantirtirtitreyerek,şarkısöylergibiçabukçabuk,Yahudicebirşey-lermırıldanmağabaşladı.Herhalde,kendisinidükkânaçmışfarzediyordu.

İvanDimitriç,titrekbirseslesözünedevamederek:

—Benibırakınız,dedi.

—Bunuyapamam.

—Fakatniçin?.Niçin?.

40

6No.KOĞUŞ

6No.KOĞUŞ

—Çünkibubenimelimdedeğilde,onuniçin.Fakatbirdefadüşününüz:Siziserbestbıraksamdasizbundannekazanacaksınız?.Gidiniz...Şehirhalkıveyahutpolissiziyakalayıptekrarburayagönderecek..

İvanDimitriçalnınısilerek:

—Evet,evet,burasıdoğru,dedi.Fakatbumüthişbir-şey!.Benneyapmalıyım?.Ne?.

İvanDimitriç'insesiveonunhareketli,gençvezekiyüzüAndreyYefimiç'inhoşunagitti.Gençadamıteskinetmekveonatatlıbirkaçsözsöylemekarzusunakapıldı.İvanDimitriç'inyanıbaşına,yatağaoturdu.Birazdüşündüktensonra:

—Siz,neyapmalı,diyesoruyorsunuz,dedi.Sizinvaziyetinizdeolanbirisiiçineniyişeyburadankaçmaktır.Fakatyazıkkibununhiçbirfaydasıyok.Siziyakalarlar.Sosyete,canilerden,akılhastalarından,veumumiyetlekendisinitacizedeninsanlardankorunduğuzaman,onumağ-lubetmekimkânsızdır.Ozamansiziniçinyapılacaktekşey:Buradabulunuşunuzunzarurîolduğunudüşünerekmüteselliolmaktır.

—Bununkimseyefaydasıyok.

—Mademkihapishanelervetimarhanelermevcud-tur,ohaldeonlarıniçindebazikimselerinbulunmasıdabirzarurettir.Eğerbukimsesizdeğilseniz,benolurum;bendeğilsembirbaşkasıolur.Uzakbiristikbaldehapishanelerinvetimarhanelerinortadankalkacağızamanıbekleyiniz!.Ozamannepencerelerinüzerindedemirparmaklıklar,nededeligömlekleribulunmayacaktır,buzamanergeçmutlakagelecektir.

îvanDimitriç,müstehziyanebiredailegüldü.Gözlerinikırpıştırarak:

—Sizalayediyorsunuz,dedi.SizinvesizinyamağınızNikitagibiefendilerinistikbalilehiçbirmünasebetleriyoktur.Fakat,muhteremefendimiz,iyigünleringeleceğineeminolabilirsiniz!.Belkibenfikirlerimiâdibirtarzdaifadeediyorum;gülünüz!Fakatyenibirhayatınfecriparlayacak,adaletmuzafferolacak,bizimsokağımızşenlikyapacaktır.Benbunugörmiyeceğim;ozamanakadargebermişolacağım.Fakatherhalde,herhangibirkimsenintorunlarıbunugörecektir.Benonlarıbütünruhumlaselâmlıyorvememnunoluyorum;onlarhesabınamemnunoluyorum.İleri!Tanrıyardımcınızolsun,dostlarım!

İvanDimitriç,gözleripırıldayarak,yerindenkalktı;veellerinipencereyedoğruuzatarak,heyecanlıbirseslesözlerinedevametti:

—Budemirparmaklıklarınarkasındansizitakdise-diyorum!Yaşasınhakikat!Seviniyorum.

İvanDimitriç'inhareketlerikendisineteatralgörünmekleberaberpekhoşunagidenAndreyYefimiç:

—Sevinmekiçinbenciddîhiçbirsebebgörmiyorum,dedi.Hapishanelervetimarhanelermevcudolmayacakve,buyurduğunuzgibi,hakikatmuzafferolacak;fakateşyanınmahiyetideğişmiyecek;tabiatınkanunlarıaynikalacak.İnsanlar,gene,şimdikigibiıstırabçekecekler,ihtiyarlayacaklarveölecekler..Hayatınızınekadarmuhteşembirfeciraydınlatırseaydınlatsın,sizienindesonundabirtabutamıhlayıpbirçukuruniçineatıvereceklerdir.

—Yaebediyet?.

—Bırakonucanım!

—Sizonainanmıyorsunuz,fakatbeninanıyorum.Dostoyevski'ninveyahutVoltaire'inkahramanlıklarındanbiri,Allaholmasaydıinsanlaronuicadederdi,diyor.Bendekuvvetleimanediyorumki,şayetebediyetyoksa,insanınbüyükzekâsıonuergeçicadedecektir.

AndreyYefimiçsevincindengülümseyerek:.

42

6No.KOĞUŞ

—Doğrubirsöz,dedi.Sizininanmışolmanızçokiyi*birşey..Böylebirinançile,dörtduvararasındabilegamsızcayaşanabilir..

Herhangibiryerdetahsilettinizmi?»-

—Evet;üniversitedetahsilettim,fakatbitirmedim.

—Sizbirfikirvemütaleaadamısınız!.Hangişartlariçindeolursaolsun,teselliyibizzatkendinizdebulabilirsiniz!.Hayatıidrakematufderinveserbestbirtefekküri-ledünyanınbudalacamanasızlıklarınıtambiristihfaf...İşteinsanlığınerişebileceğienyüksekikimevkibe.Üçkatparmaklıkarasındaolsanızbilebunlaramalikolabilirsiniz!.Diyojenbirfıçınıniçindeyaşadığıhaldedünyanınbütünkrallarındandahamesutdeğilmiidi?.

İvanDimitriçmağmumbiredaile:

—SizinDiyojen'inizbirabdaldanbaşkabirşeydeğildi,dedi.Vebirdenbireöfkelenerekyerindenfırladı:

—BanaDiyojen'denveidraktannediyebahsediyorsunuz?.Benhayatıseviyorum;hemdebüyükbirihtiraslaseviyorum!Bendeİtisafmanisivar;ıstırabvericidaimîbirkorkuvar.Fakatbazıanlarolurkibenişiddetlibiryaşamaihtirasısarar.Ozamanbendeliolmaktankorkarım.Ah,yaşamakiçinnekadar,nekadarşiddetlibirarzuduyuyorum.

Heyecanakapılmışbirhaldeodanıniçindebirkaçkeredolaştı;sonrasesinialçaltarakşunlarısöyledi:

—Tefekküre,düşünceyedaldığımzaman,birtakımhayaletlerbeniziyaretederler,birtakıminsanlaryanımagelir;sesler,müziksedası,işitirim*Bilmediğim,tanımadığımbirtakımormanlarda,denizkenarlarındado-laşıyormuşumgibigelir.Canımmüthişsurettehayatakarışmak,faaliyettebulunmakister...Ortalıktanegibiyeniliklervar?.Nelerolupbitiyor,banasöylesenize?.

—Sizşehirhakkındamıhavadisistiyorsunuz,yoksaumumiyetlemi?.

6No.KOĞUŞ

43

—İlkönceşehirhakkındahavadisveriniz;sonradaumumiyetleverirsiniz!.

—Sizenesöyleyebilirm?.Şehirmüthişsurettesıkıcı...Kendisilelafatabileceğin,sözünden,sohbetindenistifadeedebileceğinbirtekinsanyok.Sonrayeniinsanlardayok..MamafihgeçenlerdeHobotovismindegençbirdoktorgeldi.

—Odahabenimzamanımdagelmişti.Nasıl,dangalağınbirigaleba?.

—Evet,kültürsüzbiradam.Fakattuhafbirşey...Bi-liyormusunuz,bütünzevahirenazarenmerkezlerimizde,fikirdurgunluğuyok;hareketvar.Şuhaldeoralardahakikîinsanlarınolmasılâzım.Halbuki,hernedense,oralardanbizedaimaöylebirtakımadamlargönderiyorlarki,insanonalrıgörmemeğiterciheder.Bedbahtşehir!.

İvanDimitriçiçiniçekerek:

—Bedbahtşehir!.Dedivegüldü.Sonragenesözünedevamedereksordu:

—Yaumumîhavadislernasıl?.Gazetevemecmualardanelervar?.

Koğuşuniçerisiartıkkararmıştı.Doktorkalktı;vea-ayaktaolarak,gerekyabancımemleketlerde,gerekseRus-yadaneleryazıldığından,fikirlerdekiistikametlerdenbahsetmeğebaşladı.İvanDivitriçonudikkatladinliyorvesuallersoruyordu.Fakatbirdenbire,adetâçokmüthişbirşeyhatırlamışgibibaşınıelleriaraşmaaldıvesırtıdoktoraçevrilibirhaldeyatağınıniçineuzandı...

AndreyYefimiç:

—Neyinizvar!.Diyesordu-İvanDimitriçkababiredaile:

—Sizartıkbendentekbirkelimebileişitemezsiniz,.dedi.Benibırakınız!.

—Fakatniçin?.

44

6No.KOĞUŞ

—Sizesöylüyorum,benibırakınız!.NeAllahmbelâsıherif?.

AndreyYefimiçomuzlarınısilkti;içiniçekerekdışarıçıktı.Taşlıktangeçerken:

—Nikita,dedi,burasınıbiraztemizleseniyiolur;çokberbadbirkokuvar!

—Emredersiniz,efendimiz!.

AndreyYefimiçevinedönerkenaklındanşunlarıgeçiriyordu:

«Nehoşdelikanlı!.Burayageldiğimdenberi,galiba,kendisilekonuşulabilecekilkinsanolarakbunarastladım.Muhakemeetmesinivebilhassalüzumuolanşeylerlealâkadarolmasınıbiliyor».

Okuduğumüddetçe,sonrada,yatağayatmcehepbuîvanDimitriç'idüşündü.Ertesisabahda,uyandığızaman,dün,akıllıvedikkatedeğerbirdelikanlıiletanıştığınıhatırladıveilkfırsattaonugidipgörmeğekararverdi.

X

İvanDimitriç,tıpkıdünkivaziyetinde,başıelleria-rasmdaveayaklarıbükükbirhaldeyatıyordu.Yüzügö-rünmiyordu.

AndreyYefimiç:

—Bonjurdostum!.Dedi.Uyumiyorsunuzya?.İvanDimitriç,başıyastığagömülübirhalde:

—Evvelâ,bensizindostunuzdeğilim,dedi.Saniyen:Boşunavakitkaybediyorsunuz:Bendenbirtekkelimebilealamazsınız!.

AndreyYefimiçşaşırarak:

—Tuhaf...Diyemırıldandı.Dünakşamusluuslukonuşuyorduk;fakat,hernedense,birdenbiregücendinizvemükâlemeyikestiniz!.

Herhaldebenbazıyersizsözlersöylemişveyahutkanaatlarımzauygunolmayanbazıfikirlerilerisürmüşolacağım..

İvanDimitriç,yerindendoğruldu;müstehziveendişelibirbakışladoktorabakarak:

—Sözlerinizeinanacağımızannettiniz,değilmi?.Dedi.Gözlerikıpkırmızıidi.—Gidipbaşkayerdecasuslukyapar,başkalarınıiskandiledebilirsiniz;buradasiziniçinyapılacakhiçbirşeyyok.Buraya

hangimaksatlageldiğinizibendahadünanlamıştım.

Doktorgülümseyerek:

—Netuhafbirkuruntu!.Dedi.Demekkisizbenibir"

46

6No.KOĞUŞ

casusfarzediyorsunuz,öylemi?.

—Evet,öylefarzediyorum...Casus,veyahuttecrübeiçinbenikarşısınaçıkardıklarıbirdoktor;bencebunlarınikisideaynışeydir.

—Ah,hakikatenbenimazurgörünüz!..Tuhafadam.Doktor,İvanDimitriç'inkaryolasıyanındakibirtabureyeoturarak,itabkârbiredailebaşınısalladı:

—Haklıolduğunuzufarzedelim,dedi.Farzedelimkipoliseteslimetmekiçinsizisinsicebirtuzağadüşürmeğeçalışıyorum.Sizitevkifedipmahkemeyeveriyorlar.Mahkemedeveyahuthapishanedevaziyetinizburadanfenamıolacak?.Sizisürgüneveyahutağırhizmetegönder-seler,sankiorada,bupavyondaoturmaktandahafazlamııstırabçekeceksiniz?.Zanetmiyorum.Ohaldeniçinkorkuyorsunuz?.

GörünüşegörebusözlerİvanDimitriçüzerindebirtesiryaptılar;sükûnetbulmuşbirhaldeoturdu.

Saatdördügeçiyordu;buumumiyetle,AndreyYefi-miç'inapartımanındabiraşağıbiryukarıdolaştığı,veDaryüşka'nmdoktordanbiravaktigelipgelmediğinisorduğubirsaatti.Dışardagüzelvesakinbirhavavardı.

Doktor:

—Yemektensonrabirazdolaşmağaçıkmıştım,dedi.Gördüğünüzgibiburayadauğrayıverdim.Artıkbahartamamengeldi.

İvanDimitriçsordu:

—Hangiaydayız?.Marttamı?.

—Evet,martınsonlarmdayız!.

—Dışardaçamurvarmı?

—Hayir,pekokadaryok.Bahçedepatikalarbileteşekkületti.

îvanDimitriç,âdetauykudanyenikalkmışgibikıpkırmızıolangözlerinioğuşturarak:6No.KOĞUŞ

47

—Şimdiarabailekırlardabirgezintiyapmak,sonradaılık,rahatbirçalışmaodasınadönmek....Veiyi

bir.doktortarafındanşubaşağrımıtedaviettirmeknekadariyibirşeyolurdu,dedi.Uzunzamanvarkibirinsangibiyaşamiyorum.Burasıpis,tahammüledilemeyecekkadarpisbiryer..

İvanDimitriç,birgünöncekiteheyyüçtendolayı,yorgunvehalsizdi;isteksizcekonuşuyordu.Parmaklarıtitriyor,veşiddetlibirbaş

ağrısındanmuztaribolduğuyüzündenbellioluyordu.

AndreyYefimiç:

—Ilık,rahatbirodailebukoğuşarasındahiçbirfarkyoktur,dedi.İnsanınhuzurvesaadetikendidışındadeğil,bilâkiskendiiçindedir.

—Yâninegibi?.

—Aleladebiradamiyiliğiveyahutfenalığıdışardan,yânibirarabadanveyaiyibirodadanbekler;halbukibirfikiradamıise,bunusadecekendindenbekler.

—Sizbufelsefeyi,havanındaimaılıkolduğuveportakalağaçlarınınçiçeklendiğiYunanistandavaazediniz!.Bufelsefeburanıniklimineuygundeğildir.BenkiminleDiyojen'denbahsetmiştim?.Sizinlemi?.

—Evet,dünbenimle.

—Diyojen'iniyibirçalışmaodasınavesıcakbira-partımanaihtiyacıyoktu;orasıkendiliğindensıcaktır;birfıçıdaoturupportakallazeytinyemesipekâlâmümkünoluyordu.FakatayniDiyojen'inRusyadaoturmasıicabetseydi,değilkânunuevvelde,fakatmayıstabilebirodaistemeğekalkacaktı.Aksitakdirdesoğuktankakırdardı.

—Hayir.Umumiyetlebütündiğeracılargibisoğuğudahisetmemekmümkündür.MarcAurelediyorki:«İs-tırab,acınınşiddetlevecanlıbirsuretteidrakindenbaşkabirşeydeğildir.Buidrakideğiştirmekiçinnefsinizor-486No.KOĞUŞ

la,onudefet;şikâyetetmektenvazgeç,acıdaortadan;kaybolur».Budoğrudur.Hakîmveyahutsadecemütefekkirbiradam,ıstırabıistihkaretmekleayırdedilir;odaimamemnundurvehiçbirşeyehayretetmez!.

—Demekkibenabdalım;çünkibenıstırabçekiyorum,memnundeğilim,vebeşerinalçaklığınahayretedi-

.yorum.

—Sizbuiştehaksızsınız!.Sıksıkdüşünecekolursanız,biziheyecanasevkedenbütünbudışâleminneka-darehemmiyetsizolduğunusizdeanlayacaksınız!.Hayatıidraketmeğeçalışmaklâzımdır;çünkühakikîsaadetancakbundadır.

İvanDimitriçsuratınıburuşturarak:—İdraketmek!..Diyemırıldandı.İçâlem,dışâlem..Beniafedin,fakatbenbunuanlamiyorum.

Benancakşunubiliyorum....

İvanDimitriçbusözlerimüteakipayağakalktı;ve'öfkeliöfkelidoktorabakaraksözünedevametti:

—Benancak,Allahmbenisıcakkandanvesinirdenyarattığınıbiliyorum,evet!.Uzvîensiceyegelince,şayetondahayatiyetvarsa,bütünteheyyüçlerekarşıteessürgöstermesilâzımdır.İştebendeteessürizharediyorum!Ağrıyakarşıhaykırışvegözyaşlarile;alçaklığakarşıhoşnutsuzlukla;adiliğekarşınefretlemukabeleediyorum.İştebence,hayatdemlenşeydebundanibarettir.Orga-nizmnekadarbasitise,okadarazhiseder,veteheyyücekarşıteessürleriniokadarazgösterir;organizmnekadaryüksekse,realitedenonisbettefazlateessürduyar.Bunubilmeyeceknevar?.Doktorolduğuhaldebukadarbasitşeyleribilmiyor!.

Istırabıistihfafetmek,hervakitmemnunolmak,vehiçbirşeykarşısındahayretiniizharetmemekiçinşuhalegelmeklâzımdır;-İvanDimitriçsözününburasındaşişmanveyağagarkolmuşmujiğigös-6No.KOĞUŞ

49

terdi-veyahutdabütünhassasiyetinikaybedinceyekadarıstırabıniçinegömülmek,birbaşkatabirleartıkyaşamamaklâzımdır.İvanDimitriçöfkeliöfkelisözünedevametti:Beniaffediniz;bennebirhakîmnebirfilozofum;busöylediklerinizdenhiçbirşeyanlamıyorum.Düşünecek,muhakemeedecekbirhaldedeğilim.

—Bilâkis,sizçokmükemmeldüşünüyorsunuz!.

—Karikatürizeettiğinizstoisiyenler[*]dikkatedeğerinsanlardı;fakatdoktrinleridahabundanikibinseneöncehayatiyetlerinikaybetmiş,donmuştu;tatbikveyaşamakabiliyetleriolmadığıiçinbunlarnebirdamlai-lerigidebildiler,nedegidebileceklerdir.Budoktrinlerancakherdoktrininçeşnisinebakmakvebunlarıtetebbuetmeklehayatlarınıgeçirenbirekalliyettenbaşkasınınalâkasınıçekemez!-Ekseriyetisebunlarıanlamıyordu.Zenginliğevehayatınrahatlıklarınakayıtsızlığı;ıstırabveölümüistihfaflakarşılamağıvaazedendoktrinbüyükbirekseriyetiçinbüsbütünanlaşımlazbirşeydir;çünkübuekseriyethiçbirzamannezenginliğinederahatbirhayatıtanımamıştır.İstırabıistihfafetmekise,buekseriyetiçinbizzathayatıistihfafetmektenbaşkabirmânai-fadeedemez!.Çünkiinsanınbütünhayatıaçlığı,soğuğu,zilletihisveidraketmektenveölümkarşısındaHamlet-varibirkorkuduymaktanbaşkabirşeydeğildir.Buhisvebuidraktebütünbirhayatsaklıdır.Ondanusançgetirilebilir,ondannefretedilebilirfakatohiçbirzamanistihfafedilemez!.Evettekrarlıyorum:Stoisiyenlerinbağlandığıdokrininhiçbirvakitistikbaliolamaz!.

Gördüğünüzüzereasrınbaşındanbugünekadarmücadele,ıstırab

[*]Stoisme:sabırvetahammültavsiyeedenbirnevifelsefedir.

F:4

50

6No-KOĞUŞ

veacıkarşısındahassasiyet,öfkeveteheyyücekarşıkoyma•kabiliyetiterakkietmektedir.

İvanDimitriçbirdenbiredüşüncesilsilesinikaybetti,durakladıvecansıkıntısıilealnınıoğuşturdu:

—Mühimbazişeylersöylemekistiyordum,dedi,fakatgörüyorsunuzkişaşırdım.Nedenbahsediyordum?.Ha,evet!Stoisiyenlerdenbiri,yakınlarındanbirininhüri-yetinisatınalmakiçinkendinibirkölegibisatmış.Görüyorsunuzya,demekki,birstoisiyendebile,teessürkarşısındabiraksülâmelvukuagelmiş;çünki,yakınlarındanbiriuğrunakendinifedaetmekgibiasilbirhareketiçin,âsivemustaribbirruhsahibiolmaklâzımdır.Benburada,hapishanede,bütünöğrendiklerimiunuttum;yoksadahabaşkamisallerdeverebilirdim.Misâlolarakİsa'yıalalım.İsa,ağlamakla,gülmekle,kederlenmekle,öfkelenmekle,hattâcansıkıntısiylerealiteyemukabeleetmiyormuidi?.İsaıstırabıtebessümlekarşılalmadı;ölümüistihfafetmedi.Bilâkisbu«darbeninkendisindenuzaklaşmasıiçin»GetsemanibahçelerindeAllahayalvardı.

İvanDimitriçgüldüveoturdu.

—Farzedelimki,dedi,insanınhuzurverahatıkendindendışarıdadeğilde,bizzatkendindeolsun.Genefarzedelimkiıstırabıistihfafetmekvehiçbirşeyehayretetmemeklâzımdır.Fakatsizbudoktrininesıfatlailerisürüyorsunuz?.Sizbirhakîmmisiniz?

Sizbirfilozofmusunuz?.

—Hayır,benfilozofdeğilim;fakatbunuherkesilerisürebilir.Çünkübumantıkîbirşeydir.

—Fakatmüsaadeediniz,idrakmeselesinde,ıstırabıistihfafetmekvebunabenzerdiğermeselelerdekendinizinesıfatlasalahiyettarsaydığınızıanlamakisterdim?Sizhiçıstırabçektinizmi?.Istırabhakkındaherhangibirfikrinizvarmı?Müsaadeniziricaederim,çocukluğu-6No.KOĞUŞ

51

»uzdadayakyedinizmi?.

—Hayır.Benimanambabam,cismanîcezalarakarşıbirnefretbeslerlerdi.

—Halbukibenibabamşiddetlekamçılardı.Benimbabamtitiz,lâfanlamaz,uzunburunlu,sarıboyunlu,ba-.surlubirmemurdu.

Fakatsizdenbahsedelim.Bütünhayatınızdakimsesizeparmaklabiledokunmadı;kimsesizikorkutmadı,kimsesizedayakatmadı.

Sizbiröküzkadarsağlamsınız.Babanızınkanadıaltındabüyüdünüz,onunyardımiyleokudunuz;sonraderhalmaaşlıfakatişiazbirmemuriyetekondunuz!Yirmiylıdanfazlabirzamandanberiodunu,elektriği,hizmetçisibedavaolanbirapartı-mandakirasızolarakoturuyor,dilediğinizgibihareketediyor,keyfinizisterseçalışıyorsunuz!.Sizyaradılışiti-barilegevşekvetenbelbiradamsınız;bununneticesiolarakhayatınızı,sizihiçbirşeyinrahatsızetmeyeceğiveyerinizdenoynatmayacağıbirşekildetanzimetmeğegayretettiniz!.İşlerinizicerrahmuavininevediğerhergelelerebıraktınız;kendinizsesıcakverahatbiryerdeoturarakparabiriktirdiniz,kitapokudunuzvebinbirçeşityükseksaçmalarıntahayyulatıve(İvanDimitriç,doktorunkırmızıburnunabakarak)içkiilezevkiyaboldunuz!Birkelimeilesizhayatınneolduğunubilmiyorsunuz,onuntamamilecahilisiniz!.Realiteyiancaknazarîolaraktanıyorsunuz!.Bunakarşılıkıstırabıhorgörüyorveçokbasitbirsebebtenötürühiçbirşeyehayretetmiyorsunuz:Zahirîvederunîbirmanasızlık;hayatı,ıstırabı,ölümüistihfaf;idrak,hakikîsaadet-••BütünbunlartenbelRusunruhunaenuygungelenbirfelsefedir..Meselâbirmujiğinkarısınıdövdüğünügörüyorsunuz.A-raya

girmeğenelüzumvar?.Varsındövsün,ergeçbunlarınherikisideölmiyecekmi?.Sonradövenkimse,attığıdayakla,dövdüğükimseyideğil,kendinitahkiretmişol-52

6No.KOĞUŞ

6No.KOĞUŞ

53

miyormu?.Sarhoşlukkötüvebudalacebirharekettir;.'fakatiçende,içmeyendeölmeyecekmisanki?.Karşınıza;dişiağrıyanbirkadınçıkıyor..Pöf,neehemmiyetivar?..Ağrı,ağrınıntahayyülündenbaşkabirşeydeğildir.Budünyadaıstırabveağrıçekmedenyaşanamaz;hepöleceğiz!.Öyleise,haydikadın,defol!.Benidüşünmektenvevotkamıiçmektenalıkoyma!.Birgünkarşınızabirdelikanlıçıkıyor,sizden:«Neyapayım,nasılhareketedeyim?»diyenasihatistiyor.Birbaşkası,bunacevapvermedenöncebirazdüşünürdü.Halbukiburadacevaphazır:«Hakikîsaadetianlamağaveyahutonaerişmeğeçalış!»-Bufantastik«hakikîsaadet»

nedir?Tabiîbunacevapyok.Biziburadademirparmaklıkarkasındatutuyorlar,şefi-lâneyaşamağamecburediyorlar,bizeişkenceyapıyorlar.Buharekethemiyihemdeimantikidir;çünkübukoğuşlasıcakverahatbirodaarasındahiçbirfarkyoktur.Elverişlivemükemmelbirfelsefe:Hemhiçbirişyapma,hemvicdanıntertemizolsun;hemdekendinifilozoftasavvuret!.Hayirefendi,bunefelsefedir,neidraktir,nedebirgörüşgenişliğidir;butenbellikten,fakirizmden,-vebunakbirhülyadanbaşkabirşeydeğildir.Evet!.-

İvanDimitriçgeneöfkelendi.-ıstırabıhorvehakirgörüyorsunuz,fakatparmağınızıbirkapıyasıkıştırırsanız,kimbilir,,belkideavazavazbağırmağabaşlarsınız!.

AndreyYefimiçhafifçegülümseyerek:

—Belkidebağırmam,dedi.

—Nasılolur?.Peki,farzedelimkisizeinmeinseveyahutvaziyetvememuriyetindenistifadeederekküstahınbirisizialenentahkiretsevesizdeonunbuhareketinincezasızkalacağınıbilseniz,işteozamansizşunabuna«hakikîsaadeteermeğe»nasihatetmeninneolduğunuçokgüzelanlarsınız!.

AndreyYefimiç,memnuniyetindenellerinioğuştura-xakvegülerek:

—İştebuorijinal,dedi.Sizdeki,hâdiseleribuumu-mileştirmektemayülünügördükçehoşbirhayretekapılmaktankendimialamiyorum;azöncehakkımdaverdiğiniznotiseciddenfevkalâde.Sizinlekonuşmanınbanabüyükbirzevkverdiğiniitirafetmektenkendimialamayacağım.Söylediklerinizidinledim;şimdisizdebenimsöyleyeceklerimidinleyiniz!.

XI

BukonuşmabirsaatkadardahadevamettivegörünüşegöreAndreyYefimiçüzerindederinbirizbıraktı.O'hergünpavyonagelmeğebaşladı.Oburayasabahları,öğ-;ledensonralarıgeliyor,veekseriyaakşamkaranlığıbas—tırınceyekadarîvanDimitriçilekonuşmasınadevame-diyordu.İlkzamanlardaİvanDimitriçondankaçmıyor,doktorunfenamaksatlarbeslediğindenşüpheediyorve*açıktanaçığahoşnutsuzluğunubelliediyordu.Sonraları?doktoraalıştıveonakarşıtakındığıserttavırlarınyerine'

müstehzibirmüsamahakaimoldu.

DoktorAndreyYefimiç'insıksıkaltıncıkoğuşuziyaretettiğihaberipekçabukhastahaneyeyayıldı.Necerrahmuavini,neNikita,nedehastabakıcılar,velhsılhiç*kimse,onunorayaniçingittiğini,saaterceoradaniçinkaldığını,nekonuştuğunu,veniçinreçeteyazmadığınıbirtürlüanlayamadılar..Doktorunbuhareketleriacaibvegaribtelâkkiedildi.EskidenhiçvâkiolmadığıhaldeşimdiMihayilAveryaniçdeartıkonuevindebulamamağa:başladı.Daryuşka'nmdabuişlereçokcanısıkılmıştı:çünküşimdidoktor,birasınıgayrımuayyenzamanlardaiçiyor,hattâbazanöğleyemeklerinebilegecikiyordu.

Haziransonlarındabirgündü,doktorHobotovbiriş-içinAndreyYefimiç'egelmişti;onuevindebulamayıncaeavludaaramağakoyuldu.Buaradaona,ihtiyardoktorum

6No-KOĞUŞ

55

akılhastalarınınyanındaolduğunusöylediler.Hobotovkoğuşagiriptekoridordaduraklaymcekulağınabirtakımkonuşmalarçalındı.

İvanDimitriçöfkeliöfkelişunlarısöylüyordu:

—Bizhiçbirvakitanlaşamayızvesizhiçbirzamanfikrinizibanakabulettiremezsiniz!.Sizrealiteninneolduğunubilmiyorsunuzvehiçbirzamanıstırabçekmemi--siniz;sadecebirsülükgibibaşkalarınınİstırabındangıdaalarakyaşamışsınız!.Benisedoğduğumgündenitibarenbuanakadarfasılasızolarakhepıstırabçektim.Bununiçinsizeaçıkçasöylüyorum:Benkendimi,herbakımdansizdenüstünvedahaselâhiyetlifarzediyorum.Banadersvermeksizinharcınızdeğildir.

AndreyYefimiçsükûnetlevekendisinianlamakistemedikleriiçinmüteessifbiredaileşöylecevapverdi:

—Size,hiçdekendifikirlerimikabulettirmekiddiasındadeğilim.Dostum,meselebudeğil.Mesele,sizinıstırabçekmişolmanızvebenimçekmemişolmammeselesideğildir.Istırabvesevinçlergeçicişeylerdir;şimdionlarıbiryanabırakalım.Mesele,herikimizindedüşüncesahibiolmamızdır;bizbirbirimizinşahsındadüşünmeğevetefekküremuktedirinsanlargörüyoruzvebukeyfiyet,görüşlerimizarasındakifarklarneolursaolsun,aramızdabirsolidaritedoğuruyor.Ahdostum,umumîdelilikten,ehliyetsizlikten,budalalıktannederecebıktığımı,vesizinleherdefasındanebüyükbirsevinçlekonuştuğumubirbilseniz!.Sizakıllıbiradamsınız,bensizdenhoşla-şıyorum.

Hobotovkapıyıhafifçearaladıvekoğuşuniçinebirgözattı.BaşıtakyeliİvanDimitriç'ledoktorAndreyYefimiç,yanyanakaryolanınüzerineoturmuşlardı.Deli,kaşınıgözünüoynatiyor,titremelergeçiriyorveihtilâçlıhareketlerlekaputunasarmıyordu.Doktorise,başınıö-56

6No-KOĞUŞ

nüneeğmişbirhaldehareketsizoturuyordu;yüzükırmızı,bitkinvekederliidi.

Hobotovomuzlarınıkaldırdı,gülümsediveNikitailebakıştı.Nikitadaomuzlarınıkaldırdı.

ErtesigünHobotovcerrahmuaviniileberaberpavyonageldi.İkisidetaşlıktadurarakkonuşulanları

dinlediler.DışarıçıkarlarkenHobotov:

—Bizimdedegalebabüsbütünaklınıoynattı,dedi.Pırılpırılboyanmışçizmelerinikirletmemekiçin,dikkatlasubirikintilerininüzerindenatlayarakyürüyenmuhteşemSergeySergeyeviçiçiniçekerek;

—Allahım,senbizgünahkârkullarınıafet,dedi.MuhteremYevgeniFeodoroviç,doğrusunuistersenizbenbunuçoktandırbekliyordum.

XII

OgündensonraAndreyYefimiç,etrafındabazıgizli•şeylerfarketmeğebaşladı.Hademeler,hastabakıcılar,hastalarkendisilekarşılaştıklarızaman,mütecessisgözlerleonabakıyorvesonraaralarındabirşeylerfısıldaşıyorlar-dı.Hastahanebahçesindekarşılaşmaktanhoşlandığıhasta-hanemüdürününkızıMaşa,şimdi,kendisiniokşamakiçingülerekyanınayaklaşandoktordan,hernedense,sebeb-sizyerekaçıyordu..PostamüdürüMihayilAveryaniçonudinlerkenartık«çokdoğru»demiyordu;sadeceanlaşılmazbirsıkıntıiçinde:«Evet,evet,evet...»diyemırıldanmaklaiktifaediyorvedoktora,kederlivedüşüncelibiredailebakıyordu.Sonradostunahernedense,artıkbiravevotkaiçmemesinitavsiyeetmeğebaşladı.Fakatnazikbira-dâmolduğuiçinbufikriniaçıkçadeğilde,imalıbirsurette,—veiçkiiçtikleriiçinhastalanan,içkiyibırakıncatamameniyileşen—kâhfevkalâdeiyibiradamolantaburkomutanından,kâhçokiyibirinsanolanalaypapasındanmisallergetirmeksuretile,-ifadeetti.İkiüçdefaziyaretinegelenmeslekdaşıHobotovdaalkollüiçkileribırakmasınıvegörünürdehiçbirsebebolmadığıhalde,brö)müralmasınıtavsiyeetti.

AndreyYefimiçağustosta,belediyereisinden,çokmühimbirişhususundakendisinigelipgörmesiniricae-denbirmektupaldı.

Kararlaştırılangündebelediyeda-

58

6No-KOĞUŞ

iresinegidenAndreyYefimiçoradamevkikumandanını,,.kazamaarifmüfettişini,belediyeâzasındanbirini,Hobo-tov'uvekendisinedoktordiyetakdimedilenşişman,sarışınbirefendiyibuldu.TelaffuzedilmesigüçbirPolonyalısoyadınıtaşıyanbudoktor,şehirdenotuzverstmesafedebirHaradaoturmaktaveşimdikasabada,birbaşkayeregitmekvesilesiletesadüfenbulunmaktaidi.

Karşılıklıselamlaştıktanveherkesmasanınbaşınageçipoturduktansonra,belediyeâzası,AndreyYefimiç'edönerek:

—Buradasizeilişiğiolanbiristidavar,dedi.Bakınız,YevgeniFeodoroviçdiyorki,anabinadabulunaneczaha-neyeorasıdargelmektedidr.Onupavyonlardanbirinenakletmeklâzımdır.Esasitibarilebumühimbirişdeğil;ec-zahaneyipavyonlardanbirinenakletmekpekâlâkabildir;fakatgelgelelim,pavyonuntamireihtiyacıvar.

AndreyYefimiçbirazdüşündüktensonra:

—Evet,dedi.İşitamirsizgeçiştirmekkabildeğil.Meselâköşedekipavyonueczahanehalinegetirmekiçin,tahminimegöre,enaşağıbeşyüzrubleyeihtiyaçvardır.Faydasızbirmasraf

Kısabirsükûtoldu.

AndreyYefimiçyavaşbirseslesözünedevametti:

—Bendahaonseneöncebuhalilehastahanenin,şehrinmenabiinenazaranbirlükssayıldığınıarzetmekşerefinenailolmuştum.

Buhastahane1840senelerindeyapılmıştı.Fakatozamanlarşehrinmenabiişimdikindenfarklıidi.Şehirlüzumsuzinşaatvefuzulîbirtakımmemuriyetleriçinbirçokparalarsarfediyor.Kanaatimce,başkakombinezonlartatbikedildiğitaktirdebuparaileikinumunehastahanesiidareetmekkabildir.

Belediyeâzasıbüyükbircanlılıkla:

6No-KOĞUŞ59

—Çokiyi,dedi,şubaşkakombinezonlarınneolduğu-nusöylermisiniz?.

—TıbbîservisinZemstvo'nın[*]idaresindeverilmesilâzımgeldiğinievvelcearzetmiştim,efendim.

Sarışındoktorgülerek:

—ParalarıZemstvo'yaveriniz,dedi,odaonlarıbirgüzelceçalsın!.

Belediyeâzasıgülerektastıketti:

—Olacağınabak!

AndreyYefimiçbulanıkveyorgunbirbakışlasarışındoktorabaktıve:

—Birazinsaflıolmaklâzım,dedi.

Yenidenbirsessizlikoldu.Çaylariçildi.Hernedensepekfazlamüteheyyiçolanmevkikumandanımasanınü-zerindenAndreyYefimiç'inelinitutarak:

—Doktor,dedi.Sizartıkbizibüsbütünunuttunuz!.Adetâbirkeşişoldunuz:İskambiloynamıyorsunuz,kadınlarısevmiyorsunuz.

Bizimlearkadaşlıketmeksizisıkıyor.

Vehepsibirden,aklıbaşındabiradamiçinbukasabadayaşamanınnekadarcansıkıcıbirşeyolduğundanbahsetmeğebaşladılar.

Kasabadanetiyatronedemüzikvardı;kulübdekisondanslısuvarede,yirmiyeyakındamolduğuhaldeancakikikavalyevardı.

Gençlikdansetmiyor;sadecebüfeninbaşınaüşüşiyorveyahutkâğıtoyniyor.

AndreyYefimiç,kimseninyüzünebakmaksızın,ağırağırveyavaşbirsesle,kasabalılarınhayatîenerjilerini,kalblerini,zekâlarınıkâğıtoynamakvededikoduyapmaklahederetmelerini,vakitlerini

faydalımübaheselerleveokumaklageçirmesinibilmedikleriniveistemediklerini,manevîzevklerdenmüstefitolmağıarzuetmediklerinite-

[*]Zemstvo:Rusyada1864senesindensonratatbikedilenbirnevimahallîidareşeklidir.

60

6No.KOĞUŞ

•essüfehemdepekderinbirteessüfeşayanbulduğunuanlatmağakoyuldu.Enteresanvedikkatedeğerolansadeceakılvezekâdır;gerikalanşeylerâdivesüflidir.

MeslekdaşınıdikkatledinlemekteolanHobotovbirden

"biresordu:

—AndreyYefimiç,bugünayınkaçıdır?.

Hobotovsorduğusualecevapalmce,sarışındoktorlabirliktebugününgünlerdenhangigünolduğunu,birsenedekaçgünbulunduğunu,6numaralıkoğuştaharikuladebirpeygamberbulunduğunundoğruolupolmadığını,ehliyetsizliğinianlayanbirmümeyyizedasile,AndreyYe-fimiç'tensormağabaşladılar.

AndreyYefimiçbusonsualecevapverirkenkızardıve:

—Evetbubirhasta,dedi.Fakatçokenteresanbirdelikanlı.

Artıkonahiçbirsualsorulmadı.

AndreyYefimiçkoridordapaltosunugiyerken,mevkiTjumandanıelinionunomuzuüzerinekoyduveiçiniçe-"kerek:

—Artıkbizihtiyarlarındinlenmezamanımızgeldi,dedi.

AndreyYefimiçbelediyedairesindençıkmcebunun,kendiaklimuvazenesinitetkikememurbirkomisyonolduğunuanladı.

Kendisinesorulansuallerihatırladı,kıpkırmızıolduve,hernedense,hayatındailkdefaolarakdoktorluğakarşıderinbirmerhametduydu.Doktorlarınazöncekiimtihanlarınıhatırlayarakkendikendine:«Amanal-lahım,diyedüşündü,fakatbunlarpsychiatrieokuyalıveimtihanvereliçokolmadı;pekibukaracahillikneredengeliyor?.Bunlarınpsychiatriehakkındaenküçükbirfi-'kirleribileyok!»

Vehayatındailkdefaolarakkendinitahkiredilmiş

6No.KOĞUŞ

61.

veöfkelenmişhissetti.

AynigününakşamıMihayilAveryaniçonugörmeğe-geldi.Postamüdürüselâmvermedenonunyanınayaklaştıveherikielindentutarakmüteheyyiçbirsesle:

—Azizim,dostum!.Benimsamimiyetimeinandığınızı,benisamiçmîbirarkadaşolaraktelâkkiettiğiniziispatediniz...Dostum!.Dedi.

VeAndreyYefimiç'insözsöylemesinemâniolarakheyecanladevametti:

—Siziilminiziçin,ruhunuzunasaletiiçinseviyorum.Benidinleyiniz,azizim.İlim,birmesleksırrıolarakdoktorları,sizehakikatisöylemektenmenediyor.Fakatben.askercesinebütünçıplaklığilehakikatisizesöyleyeceğim:Sizhastasınız!Azizimbeniaffediniz,lâkinhakikatbu:merkezdedir;etrafmızdakileruzunzamandanberibununfarkındadırlar.DoktorYevgeniFeodoroviç,istirahatetmeninvebirazkendiniziavutmanın,sıhhatiniziçinbirzaruretolduğunuşimdibanasöyledi.Buçokdoğrubirşey!.Çokmükemfmelbirşey!Bugünlerdebenizinalarakhavatebdilinegideceğim.Dostumolduğunuzuispatediniz,berabergidelim!Eskidemleriihyaedelim!

AndreyYefimiçbirazdüşündüktensonra:—Benkendimiçokiyihissediyorum,dedi.Gitmeğegelince,hiçbiryeregidemem.Sizeolandostluğumubirbşakaşekildegöstermememüsaadeediniz!.

Kitapsız,Daryuşka'sız,birasız,niçinolduğunu,nereyeolduğunubilmedengitmek?..Yirmisenezarfındakurulanyaşamatarzınıaltüstetmek?..Bufikirilkağızdaonagayetvahşivehayalîgöründü.Fakatobelediyedairesindekikonuşmayı,vebelediyedenevinedönerkenduyduğuacıintibalarıhatırlayınca,birtakımbudalalarınkendisinideliolaraktelakkiettikleribuşehirdenkısabirzamaniçinayrılmakfikrionamülayimgeldi.Ve::

62

6No-KOĞUŞ

—Peki,siznereyegitmekniyetindesiniz?.Diyesordu.—Moskovaya,Petresburga,Varşovaya...Varşovadahayatımınenbahtiyarbeşsenesinigeçirdim.Nemükemmelbirşehir!Azizim,gidelim!.

XIII

Birhaftasonra,AndreyYefimiç'eistirahatetmesi,birbaşkatabirle,istifasınıvermesiteklifedildi.Obunuâlâkasızcekarşıladı.

BundanbirhaftasonradaoveMihayilAveryaniç,birpostaarabasınabinmişolduklarıhaldeenyakınbirşimendüferistasyonunagidiyorlardı.Mavisemah,soğuk,şeffafveaçıkbirhavaidi.İstasyonacilanikiyüzverstlikmesafeyiikidefayoldagecelemeksu-retileikigündealdılar.MenzilyerlerindekirlibardaklarlaçaygetirildiğizamanveyahutbeygirlerinarabayakoşulmasıuzadığızamanMihayilAveryaniçfenahaldeöfkeleniyor,bütünvücudutirtirtitreyerek:«Susunuz!,münakaşaistemez!.»diyehaykırıyordu.Postaarabasındabulunduklarızamanise,Kafkasyaya,Polonyakrallığınayaptığıseyahatlarıhiçdurmadananlatiyordu.Bunlarnemaceralar,netesadüflerdi!.Bunlarıanlatırkenyüksekseslekonuşuyor,vebuesnadagözleri,yalansöylediğinizanettirecektarzdafevkalâdegaribleşiyordu.Bundanmâda,konuşurken,AndreyYefimiç'inyüzünedoğrunefesalıyorvekulağıdibindekahkahalaratıyordu.Bütünbunlardoktorurahatsızediyor,onudüşünmektenvetefekküredalmaktanalıkoyuyordu.

Şemendüferde,ekonomiolsundiyeüçüncümevkide,sigaraiçilmeyenvagondaseyahatediyorlardı.Yolcularyarıtemizinsanlardı.

MihayilAveryaniçpekçabukherkesle

64

6No-KOĞUŞ

tanıştı.Kanepedenkanepeyegiderekböyleberbadbiryoldaseyahatetmeninhiçdeiyibirşeyolmadığınıyükseksesleanlatmağabaşladı:Hertaraftahilekârlıkvardı.Beygirleseyahatetmekdahamuvafıkdeğilmiidi?.Gündeyüzverstyolaldığınhaldegenekendinisağlamveçevikhise-dersin!.Bizdekikıtlık,Pinskbataklıklarınınkurutulmasındanilerigelmiyormuidi?.Umumiyetleheryandabirkargaşalıkhükümsürüyordu.

O,öfkeleniyor,bağırarakkonuşuyor,vediğerlerinekonuşmakimkânınıvermiyordu.GürültülükahkahalarlavemanalıjestlerlefasılayauğrayanbubitmeztükenmezgevezeliklerAndreyYefimiiç'iyoruyordu,canısıkılmışbirhalde:«İkimizdenhangimizdeliyiz?.

Diyedüşünüyordu.Yolcularıhiçbirsuretlerahatsızetmemeğeçalışanbenmi,yoksakendiniherkestendahaa-kıllıveenteresanzannedenvebundanötürüdekimseyerahatvermeyenbuegoistmi?.»

MoskovadaMihayilAveryaniçapuletsizbiraskerceketivekırmızışeridlibirpantalongiydi.Sokakta,başındaaskerîbirkasket,sırtındabirkaputolduğuhaldedolaşıyor,askerlerkendisineselamveriyorlardı.ŞimdiAndreyYefimiçarkadaşında,birzamanlarkendisindemevcud-asaleteaitbütüniyişeylerimahvedereksadecefenaşeyleribırakanbirinsanhaligördü.O(MihayilAveryaniç)hattâhiçlüzumuolmadığıhaldekendisinehizmetedilme-isiniseviyordu.Meselâkibrit,masanınüzerinde,önünde'durduğuveobunugördüğühaldekibritgetirmesiiçingarsonaseslenir;odahizmetçisininyanında,dongömlek,içça-maşiriledolaşmaktansıkılmazdı.Yaşfarkıgözetmedenbütüngarsonlara«Sen!»diyehitabeder,öfkelenincedeonlara,abdalvesersemdemektençekinmezdi.BuhâlAndreyYefimiç'earistokratçafakatiğrençgörünürdü.

MihayilAveryaniçdostunuherşeydenönceİverska-

I

6No.KOĞUŞ85

yaklişesinegötürdü.Kendisiorada,yerlerekadareğilerekvegözlerindenyaşlarakıtarakhararetleduaetti.Duasınıbitirdiğizamanderinderiniçiniçekerek:

—VakıasenAllahainanmazsınama,dedi,duaettiğinzamanruhundabirrahatlıkhisedersin!.Şutasviriöp,dostum!.

AndreyYefimiçmahcubolduvetasviriöptü.MihayilAveryaniçisedudaklarınıuzatarakvebaşınısallayarakmırıltıileduaetmeğebaşladı;tekrargözlerindenyaşlarboşandı.SonraKremlin'egittiler.OradaÇartopunu(1)veÇarçanını(2)gördüler,hattâonuellediler.Moskovanehrininöteyakasındakimanzarayıseyrettiler.Spa-

(1)Çartopu:VeyahutRusçasındaolduğugibiçartop,yâniToplarınKralıdenilenbutop,dünyanınenbüyüktoplarındanbiriolupbirmetreçapındadır.

(2)Çarçanı:VeyahutRusçasındaolduğugibiÇanlarınKralı.Buçan,dünyanınenbüyükçanlarındanbiriolup1900kiloağırlığındadır.Buçanhiçbirvakityerinekonamadı,düştüvebirparçesikırıldı.BugünKramlinmüzesininbahçesindebulunmaktadır.Haricîgörünüşübirçadırdanbüyüktür.İçinde,ferahferah,ayaktaolarakbeş,altıkişidurabilir..

(3)RusçaismiHramHristosSpasitelolanbuküse1812senesinde,MoskovanehrikıyısındaNapolyondankurtuluşuşerefine,yapılmıştır.Fevkalâdebüyükvemuhteşembirklişeolmaklaberaber,herhangibirmimarîvetarihîkıymetihaizdeğildirBugünbuküseyıkılarak,bununsağlamtemelleriüzerine300metreyüksekliğindekimuazzam«Sovyetsarayı»inşasınabaşlanmıştır.

'.F.5

66

6No.KOĞUŞ

sitel(3)klişesiniveRumyantsev(4)müzesinigezdiler.

Testov'da(5)öğleyemeğiniyediler.MihayilAverya-niçfavorileriniokşayarakuzunuzunyemeklistesinitetkikettiktensonra,lokantalardakendini,evindeimişgibihissetmeğealışmışbirşikemperveredasile:

—Bakalımbugünbizeneyemekyedireceksiniz,meleğim?.Dedi.

(4)Rumyantsevmüzesi:Biretnografyavebirresimgalerisi,birdekütüphaneyiihtivaedenbirmüzedir.

(5)Odevrinpekmaruflokantalarındanbiridir.

XIV

Doktorgeziyor,seyrediyor,yiyor,içiyor,lâkinbirtekşey:MihayilAveryaniç'lebiraradabulunmaküzüntüsünühisediyordu.O,dostundankurtulupdinlenmek,ondankaçmak,saklanmakistiyordu;dostuiseonuyanındanbiradımayırmamağıvemümkünolabildiğikadaronueğlendirmeğikendisiiçinbirborçsayıyordu.Seyredilecekhiçbirşeyolmadığızamanlaronusözlerüeoyalıyordu.AndreyYefimiçbunaikigüntahammületti,fakatüçüncügünü,hastaolduğunu,bütüngününüevdegeçirmekistediğinidostunasöyledi.Dostu,buvaziyetkarşısında,kendisinindeevdekalacağınıbildirdi.Öyleya,canım,birazdinlenmeklâzımdı;buhaleayakmıdayanırdı!.AndreyYefimiç,yüzüarkalığadönükbirhaldebirkanepeyeuzandı;dişlerinisimsıkıkilidleyerek,dostunun,Fransa-nınergeçAlmanyayımutlakamağlubedeceğine,Mosko-vadapekçokhilekârinsanbulunduğuna,görünüşlerinenazaranbeygirlerinevsafıhakkındahükümverilemeyeceğinedairhararetliteminatınıdinledi.

Doktorunkulaklarındaoğultular,kalbindeçarpıntılarbaşladı.Fakatnezaketindenötürü,dostuna,susmasını,veyahutçıkıpgitmesiniricaetmekcesaretinigösteremedi.BereketversinbirotelodasındakapalıkalmaktanMihayilAveryaniç'incamsıkıldı.Yemektensonragezmeğeçıktı.

68

6No.KOĞUŞ

YalnızkalanAndreyYefimiçkendindehoşbirhafiflikhissetti.Hareketsizolarakbirkanepeninüzerineuzanıpyatmakveodadatekbaşınaolduğunudüşünebilmeknekadargüzeldi!.İnzivasızhakikîsaadetolamazdı.Şeytan,meleklereyabancıolaninzivayıarzuladığındanötürüAllahaihanetetmişolsagerekti.AndreyYefimiç,songünlerdegördüğüveişittiğişeyleridüşünmekistedi,fakatMihayilAveryaniçbirtürlüaklındançıkmıyordu.

Doktor,cansıkmtısileşunlarıaklındangeçiriyordu:«Obirdostlukvebirâlicenablıkeseriolarakmezuniyetaldıvebenimlekalkıpgeldi.Budostçahimayedendahakötübirşeyolamaz!.Halbukiohaddizatındaiyikalbli,âlicenap,vehoşsohbetbiradamabenziyor;fakatgelgelelimsıkıcıbiradam.Hemdetahammüledilemeyecekderecedesıkıcı.Nitekimöyleıımsan].ar_vardırıkisadeceiyiyeakülısözlerdenbaşkabirşeysöylemediklerihaldasizgeneonlarınahmak_olduğunuhisedersiniz!.»

BunutakipedengünlerdeAndreyYefimiçhastaolduğunusöylemektedevamederekodasındançıkmıyor;yüzükanepeninarkalığınadönükbirhalde,dostu,sözle-rilekendisinieğlendirmeğeçalıştığızamnalarbunalarak,oodadabulunmadığızamanlaristirahatederek,kanepedeyatıyordu.Gerekböylebirseyahataçıktığıiçinkendisine;gereksehergeçengüngevezeliğivelaubaliliğiartandostunaiçerliyor;

düşüncelerinebirtürlüciddiveasilbirahenkveremiyordu.

Kendimiskinliğineiçerleyerek:«İvanDimitriç'inbahsettiğihakikatlarbanamusallatoluyor,diyedüşünüyordu.Mamafih,saçma...

Evimedönünceherşeyeskihalinia-lır.»...

Petresburgdadaaynihaldevametti:Günlerceodasındançıkmıyor,kanapeninüstündeyatıyor,veancakbiraiçmekiçinkalkıyordu.

6No.KOĞUŞ69

MihayilAveryaniçhiçdurmadan,onuVarşovayagitmeğezorluyordu.

AndreyYefimiçyalvaranbirsesle:

—Azizdostum,diyordu,benorayanediyegideyim?..Sizyalnızgidiniz,banada,evimedönmememüsaadeediniz!.Sizeyalvarırım.

MihayilAveryaniçbusözlereşiddetleitirazediyordu:

—Bunahiçbirsuretlerazıolamam.Orasıharikuladebirşehirdir.BenVarşovadahayatımınenbahtiyar,enmesutbeşyılınıgeçirdim.

AndreyYefimiç'infikrindeayakdiremeğemetanetiyoktu.İstemeyeistemeyeVarşovayagitti.

Oburadadaodasındançıkmıyor,kanepedeyatıyor,kendisine,dostunaveRusçaanlamamaktaİsraredengarsonlarakarşıöfkelenipduruyordu.Hervakitkigibikanlı,canlıveneşeliolanMihayilAveryaniçisesabahtanakşamakadarşehirdedolaşıyorveeskidostlarınıaramaklavakitgeçiriyordu.Birkaçgecedışarıdageceledi.Geneböyle-kimbilirnerede-dışarıdagecelediğibirgecenin,sabahında,sabahleyinpekerken,fevkalâdemüteheyyiç,yüzükıpkırmızı,saçlarıdarmadağınıkbirhaldeoteledöndü.

Kendikendinebirşeylermırıldanarakuzunmüddetodanıniçindebirköşedendiğerköşeyedolaştıdurdu.Sonraduraklayarak:

—Herşeydenöncenamusgelir,diyesöylendi.

Birmüddetdahadolaştıktansonrabaşınıelleriaraşmaaldıvefacialıbirsesle:

—Evet,herşeydenöncenamusgelir,dedi.BuBabil'egelmefikrininilkdefahatırımageldiğidakikayalanetolsun!.-Doktoradönerek-Azizim,dedi,benihakirgörünüz:Kumardakaybettim,banabeşyüzrubleveriniz!.

AndreyYefimiçbeşyüzrubelsaydıvehiçbirşeysöylemedendostunaverdi.Öfkedenveutancındanhalâkıp-70

6No.KOĞUŞ

kırmızıduranMihayilAveryaniçlüzumsuzyereyemimetti,kasketinibaşınageçirerekdışarıçıktı.

Takribenikisaatsonrageridönünce,kendinibirkoltuğaattı;derinbirnefesalarak:

—Namusumkurtuldu,dedi.Dostum,gidelim!Bu:mel'unşehirdebirdakikabilekalmakistemiyorum.Dolandırıcılar!Avusturyacasusları!.

İkiarkadaşkendişehirlerinedöndüklerizaman,aylardanikinciteşrindi;sokakkaimbirkartabakasileörtülüidi.AndreyYefimiç'inyerinidoktorHobotovişgale-diyordu.O,AndreyYefimiç'inseyahattandönerekhas--tahanedekibeylikeviboşaltmasınaintizaren,halâeskievindeoturuyordu.Aşçısıdediğiçirkinbirkadın,dahaşimdidenpavyonlardanbirineyerleşmişti..

Şehirde,hastahaneyeaityenidedikodulardönüyordu.Çirkinkadınınhastahanemüdürilekavgaettiği,hastahanemüdürününde,afedilmesiiçin,kadınındizlerinekapandığısöyleniyordu.

ŞehregeldiğinindahabirincigünüAndreyYefimiçkendinebirevaramakmecburiyetindekaldı.

Postamüdürüürkekbiredaileona:

—Dostum,dedi,saygısızlığımımazurgörünüz,cebinizdekaçparanızvar?

AndreyYefimiçsessizceüzerindekiparayısayarakv

—Seksenaltıruble,dedi.

DoktorunverdiğicevabıanlamayanMihayilAveryaniç,sıkılarak:

—Benonusormuyorum,dedi.Umumiyetleservetiniznekadardır,diyorum?.

—Sizesöyledimya:Seksenaltıruble!.Başkahiçbirşeyimyok.

MihayilAveryaniç,doktoruasilvenamuslubiradara-farzediyordu.Fakatbunarağmenonda,enaşağıyirmi'

6No.KOĞUŞ

İli'1

71

XV

AndreyYefimiç,Belovaismindeşehirlibirkadınınüçpencereliküçükevineyerleşti.Buevciğin,mutvakhesabakatılmazsa,üçodasıvardı.Bunlardanpencerelerisokağabakanikiodayıdoktorişgalediyor;diğerodailemutvaktada,DaryuşkaveüççocuğuileBelovaoturuyordu.BazanBelova'nmaşıkısarhoşmujikdegecelemeğegeliyorvegeceyarısıkopardığıgürültülerleDaryuşka'nınveçocuklarınödünüpatlatıyordu..O,evegelerekvemut-vağıniçineoturarakvotkaistemeğebaşladığızamanlarherkesebirağırlıkçöker,doktormerhametinden,ağlamaktaolançocuklarıyanmaalır,onlarıkendiodasındayereyatırır,vebuonabüyükbirhazverirdi.

Doktor,geneeskisigibisaatsekizdekalkıyorveçayınıiçtiktensonraeskikiatplarmıvemecmualarını

okumağakoyuluyordu.

Yenilerinialmakiçinartıkparabulamıyordu.Yakitaplarıneskioluşundanveyahutbelkide,şeraitindeğişmişolmasından,okumakartıkonueskisikadaralâkadaretmiyor,yoruyordu.Vaktiniboşgeçirmemekiçin,kitaplarınınmufassalbirkatalogunuhazırlıyorvekapaklarınabireretiketyapıştırıyordu.Bumihanikivezahmetliiş,ona,okumadandahazevkligörünüyordu-Buyeknesakzahmetliiş,anlaşılmazbirsuretteonunzihniniuyuşturuyor,ohiçbirşeydüşünmüyor,zamansüratlea-kıpgidiyordu.HattâmutfaktaoturarakDaryuşkailepa-6No.KOĞUŞ73

tatessoymak,veyahutkarabuğdaybulgurunuayıklamakbileonafevkalâdeenteresangörünürdü.

Cumartesivepazarlarıklişeyegiderdi-Birduvarındibindedurur,gözleriniyarıkapıyaraksöylenenilâhi-.leridinler,babasına,anasına,üniversiteye,vedineaitbirçokdüşünceleredalardı.Buradabulunduğumüddetçe,huzura,melankoliyabenzerbirtakımhislerduyar,klişedençıkarkendeâyininbukadarçabukbitişindendolayıteessüfederdi.

Kendisilekonuşmakiçinikidefahastaneye,İvanDimitriç'igörmeğegitti.Fakatherikidefasındadaonufevkalâdemüteheyyiçveöfkelibuldu.İvanDimitriç,çoktandırboşvemânâsızgevezeliktenbıktığıiçinkendisinirahatbırakmalarınıricaettivemel'un,alçakinsanlardan,bütünçektiğiistirablarakarşılık,yalnızbaşınabirhücreyehapsedilmekgibibirtekmükâfatbeklediğinisöyledi.Bukadarcıkbirşeyikendisindenesirgeyeceklermiydi?

AndreyYefimiçherikidefasındadaonunlavedala-şıponahayırlıgecelertemenniettiğizamano,birköpekgibiuluyarak:

—Cehennemekadaryolunvar!.Diyehaykırdı.

ŞimdiAndreyYefimiçbirüçüncüdefaonuziyarete-dipetmektemüteredditdi.Halbukicanıdagitmekistiyordu.

,EskidenAndreyYefimiçöğleyemeğindensonrae-vininodalarındadolaşırvedüşünürdü.Şimdiise,öğleyemeğindenakşamçayınakadar,yüzükanapeninarkalığınadönükolduğuhalde,Kanapeninüstündeyatar,vekendisini,mukavemetiimkânsız,süflîbirtakımdüşüncelerekaptırırdı.Yirmisenedenfazlatutanhizmetinekarşılık,kendisinenebirtekaüdiyenedebirikramiyeverilmeyeşinefevkalâdemüteessirdi.Vakıavazifesinina-74

6No-KOĞUŞ

muskâraneifaetmemişti;fakat,namusluolupolmadıklarınabakılmıyarakbilaistisnabütünmemurlaratekaüdi-yeveriteniyormuidi?.

Bugünküadalettelâkkilerinegörerütbe,nişan,tekaüdiye,ahlâkîmeziyetlerevekabiliyetegöredeğilde,neşekildeolursaolsun,lalettayinmemuriyeteverilmiyormuidi?.Buhusustaniçinyalnızo,biristisnateşkiletmeliydi?.

Parasıhiçyoktu.Bakkalınönündengeçmeğe,evsahibesininyüzünebakmağautanıyordu.Biraborcu32rubleyeçıkmıştı.Belovayadaborcuvardı.Daryuşkagizliceeskielbiselerivekitablarısatıyorevsahibesinede,yakındadoktorunelineçokçabirparageçeceğiyalanınıkıvırıyordu.

Biriktirdiğibinrubleyiseyahattasarfettiğiiçinkendikendinekızıyordu.Şimdibuparaonunişinenekadar,yarayacaktı!.İnsanlarınkendisinerahatyüzüvermemelerinedeüzülüyordu.Hobotov,hastameslekdaşmıarasıraziyaretetmeği,kendisiiçinbirvazifesayıyordu.AndreyYefimiç,Hobotov'unherşeyinden:yüsyuvarlaksemizyüzünden,kötümerhametkârtavırlarından,«meslekdaş»

sözünden,yüksekçizmelerindennefretediyordu.FakathepsindenkötüsüHobotov'un,AndreyYefimiç'intedavisinibirvazifeolarakbenimsemesivehakikatantedaviettiğinizannetmesidir.O,herziyaretindebirşişebrömörverevandhaplarıgetirirdi.

MihayilAveryaniçde,dostunuziyaretetmeğiveonueğlendirmeyibirvazifesayıyordu.HerdefasındasahtebirlâubalilikleAndreyYefimiç'egeliyor,zorakikahkahalaratıyorveona,bugün,çoksıhatlıbiryüzüolduğunahalininAllanıninayetilegittikçeiyiliğedoğruyüztuttuğunadairteminatveriyordu.Onunbuhareketlerinden,dostununvaziyetiniümidsizbulduğunahükmetmekkabildi.Varşovaborcunuhâlâödememişti;bunundoğurduğuüfiNo.KOĞUŞ

75

züntüveutançtanşiddetlibirazabhissediyorvebuyüzdendahafazlagülmeğedahaeğlendiricişeyleranlatmağagayretediyordu.

AnlattığıhikâyevefıkralarşimdionasonsuzmuşgibigörünüyorveAndreyYefimiç'eolduğukadarkendisinedeistırabveriyorlardı.

OgeldiğizamanlarAndreyYefimiçmutadıolduğuü-zereyüzüduvaradünükbirhaldekanapeninüstüneu-zanır,dişlerinisımsıkıkilitliyerekonudinlerdi;ruhununüzerine,tabakatabakaköpüklertoplanır,vedostununherziyaretindensonrabuköpüklerinartdığmı,adetâboğazınadoğruyaklaştığınıhissederdi.

Süflîhisleriniboğmakiçino,kendisininde,Hobotov'unda,MihayilAveryaniç'indetabiattaenufakbirizbilebırakmadaner-geçhelakolupgideceklerinidüşünmeğegayretederdi.Birmilyonsenesonrayeryüzüüzerindenbirruhunuçtuğunufarzedecekolursak,onunbalçıktanveçıplakkayalardanbaşkabirşeygörmesineimkânolmıyacaktır.Herşey:kültür,ahlâkkanunu,hattâavretotuileörtünmedenmahvamahkûmdur.Şuhaldebakkalınönündekihicabın,basitHobotov'un,MihayilAveryaniç'insıkıcıdostluğununneehemmiyetivardı?.Bütünbunlarboşvemanasızşeylerdi.

Fakatbutasavvuratmdabirfaydasıgörülmüyordu.Birmilyonyılsonrakiarzkürresininhalinigözönünegetirirgetirmez,derhalçıplakkayalıklarınarkasındanuzunkonçluçizmelergiymişolduğuhaldeHobotov,veyahutyüksekseslekahkahalaratanMihayilAveryaniçgörünür,hattâşumahcubfısıltısıbilekulağınaçalınırdı:«Varşovaborcumagelince,güvercinim,onudabugünlerdevereceğim...Hemmuhakkak..».

XVI

BirgünMihayilAveryaniç,öğledensonra,AndreyYe-fimiç'inkanepedeyatmaktaolduğubiresnadageldi.TesadüfenbusıradabrömürüileberaberHobotovdaçıkageldi.AndreyYefimiçmüşkülatladoğruldu,ikielilekanepeyedayanarakoturdu.

MihayilAveryaniç:

—Dostum,diyesözebaşladı,bugünyüzünüzünrengidünenazarançokdahaiyi.Sizdinç,tuvanasınız!.

Vallahituvanasınız!.

Hobotovesneyerek:

—Artıkiyileşmelimeslekdaşım,dedi,iyileşmeli!Zannediyorumkibuyeknesakhayatsizindecanınızısıkmağabaşlamıştır..

MihayilAveryaniçneş'elibiredaile:

—İyileşeceğiz,diyedevametti,hemdeyüzyıldahayaşayacağız!.Evet,evet!.

Hobotov:

—Yaşamasınayüzyılyaşayamayızama,diyetesellietti,fakatyirmiyıldahayaşarız.Birşeydeğil,birşeydeğilmeslekdaşım,müteessirolmayınız!..Artıkbukaranlıkdüşüncelerdenvazgeçiniz!.

MihayilAveryaniçbirkahkahaatarakvedostunundizlerinevurarak:

—Bizdahakendimizigöstereceğiz,dedi,kendimizigös-

6No.KOĞUŞ77

tereceğiz!.AllahizinverirseönümüzdekiyazKafkasyayagideceğiz,vebütünKafkasyayıatladolaşacağız:Hop!Hop!Hop!.

Kafkasyadandönüşte,kimbilir,belkidebirdüğünümüzolur.MihayilAveryaniçalaycıbiredailegözlerinikırptı.—Sizievlendireceğiz,sevgilidostum,sizievlendireceğiz!..

AnndreyYefimiçbirdenbireiçindekiköpüğünboğazınatıkandığınıhissetti;kalbişiddetleçarpmağabaşladı.Süratleayağakalkarakvepencereyedoğruyürüyerek:

—Buadiliktir,dedi!.Âdişeylerdenbahsettiğinizinnasıloluyordafarkındadeğilsiniz!.

Sözlerineyumuşakvenazikbiredailedevametmekistedi;fakatbuarzusunarağmenyumruklarınısıkarakbaşındanyukarıkaldırdı.Kıpkırmızıkesilerekvebütünvücudiletitreyerekherzamankinebenzemiyenbirseslehaykırdı:

—Benibırakınız!.Dışarıçıkınız!İkinizdedışarıçıkınız!.

MihayilAveryaniç'leHobotovayağakalktılar.İlkönceonahayretle,sonradakorkuilebaktılar.AndreyYefimiçhaykırmasınadevametti-'

—İkinizdeçıkınız!.Ahmaklar!Budalalar!.Nedostluğunanedealâkanaihtiyacımvar.Ahmakadam!-Neka-dariğrenç,nekadarbayağıbirhareket!.

Hobotov'laMihayil'Averyaniçşaşkınşaşkınbirbirlerinebaktılar,kapıyadoğrugerigeriçekildilervesahanlığaçıktılar.AndreyYefimiçbrömürşişesinikaptığıgibiarkalarındanfırlattı.Şişe,kapınıneşiğindegürültüilekırıldı.

AndreyYefimiçkeridorafırlayarakağlamaklıbirsesle:

—Cehennemekadaryolunuzvar,diyehaykırdı,cehennemekadar!.

786No-KOĞUŞ

Misafirlergidince,AndreyYefimiç,humanöbetiiçindeimişgibititreyerekkanepeyeuzandı,vedahauzunmüddettekrarladıdurdu:

—Ahmaklar!..Budalalar!..

Sükûnetbuluncekafasınailkgelenfikirşuoldu:ŞimdizavallıMihayilAveryaniçherhaldepakmahcupvepekmüteessirolmalıidi;vebütünbuolanbitenşeylerpekfe-cidi.Evvelcebunabenzerbirhâdisehiçbirzamanbaşınagelmemişti.Akılvemantıkneredekalmıştı?.Eşyayıidraki,filozofcekayıtsızlığıneolmuştu?.

Doktorbütüngeceutancındanvecansıkıntısındanuyuyamadı.SabahleyinsaatondapostahaneyegittiveMihayilAveryaniç'denözürdiledi.

FevkalâdemütehassisolanMihayilAveryaniç,dostununelinikuvvetlesıkarakbiriççekişile:

—Olanbitenşeyleriunutalım.Geçmişihatırlayanıngözükörolsun!.Dedi.

Vebirdenbire:

—Lübovkin!Diyeöylebirşiddetlehaykırdıki,bütünpostamüvezzileriveehalititrediler,birsandalyever!

Diğertaraftan,gişedenbirtahahüdlümektupuzatan"birkadınada:

—Sendebirazbekle,meşgulolduğumugörmüyor-musunuz?-Dedi.SonraAndreyYefimiç'edönereknezaketledevametti:

—Artıkgeçmişiunutalım.Ricaederimdostum,oturunuz!.

Birdakikakadarsessizcedizlerinioğuşturduktansonra:

—Sizedarılmakhatırımdanbilegeçmemişti,dedi.Hastalıkbabamızınoğludeğildir,bunubiliyorum.Düngeçirdiğinizbuhranbizikorkuttu.Sonrabizdoktorlau-zunuzadiyesizdenbahsettik.Dostum,hastalığınızlaciddi6No.KOĞUŞ

79

¦olarakniçinmeşgulolmakistemiyorsunuz?.Buböyeleolurmu?.Samimiyetimimazurgörünüz,fakatsizhiçdemüsaidolmayanşartlariçindeyaşıyorsunuz:Evinizdarvepis,sizeihtimamedenyok,tedaviiçinparanızyok...Sevgilidostum,doktorvebensizebütünkalbimizleyalvarıyoruz,nasihatimizidinleyiniz:Hastahaneyeyatınız!Orada,gıda,bakımvetedavimükemmeldir.YegevniFeo-doroviç-sözaramızda-fenabirterbiyealmışolmasınarağmenişininehlibiradamdır,onatamamenitimadedilebilir;sizinlemeşgulolacağınıbanavadetti.

AnderyYefimiç,postamüdürününbusamimialâkasındanvebirdenbireyanaklarındaparlayıverengözyaşlarındanmütehassisoldu.

Elinikalbiürerinekoyarakmırıldandı:

—Muhteremdostum,inanmayınız1.Onlarainanmayınız!.Buyalandır!.Benimbütünhastalığım,yirmisenezarfındabütünşehriniHnde""to^TeFaOTâ^

memvebubuldugunTTumseninbirdeliolusucturTrBflflHrîîîçDirhastalığımyoJoBenTsaaececuasimkanTTilmayanbirfasitdaireyedüştüm.Benimiçinhepsibirdir,benher-şeyehazırım.

—Hastahaneyeyatınız,azizdostum!

—Birçukurdaolsabencehepsibir.

—HerhusustaYegeveniFeodoroviç'insözünüdinleyeceğinizedairbanasözveriniz,dostum.

—Hayhay,sözveriyorum.Fakatmuhteremdostum,tekrarediyorum,benfasidbirdaireniniçinedüştüm.Şimdiherşey,hattâdostlarımınmukadderatımhakkındakisamimîalâkalarıbile,birtekşeye:Benimmahvımamüncirolmaktadır.Benmahvoluyorumvebunuitirafetmekcesaretinidegösteriyorum.

—Dostum,siziyileşeceksiniz!.

—Bunusöyelmekneyeyarar?Dedi.Benimşimdihis

80

6No.KOĞUŞ

ettiğimşeyleri,hayatlarınınsonundahisetmeyenpekaz;insanvardır.Böbreklerinizdebirhastalıkbulunduğunu,veyakalbinizinbüyüdüğünüsizesöyleseler,veyahut,deliveyacaniolduğunuzuiddiaetseler,yanibirkelimeile,etrafınızdakiinsanlarbirdenbiredikkatlarınısizeçevir-seler,çıkışimkânıolmayanbirfasiddaireyedüştüğünüzübiliniz!.Budairedençıkmağaçalıştıkça,yolunuzudahafazlaşaşıracaksınız!.Teslimolunuz,çünkiartıkhiçbirinsankuvvetisizikurtaramayacaktır.Benböylezannediyorum.

Buaradagişeninönündebiryığınhalkbirikmişti.AndreyYefimiçişemâniolmamakiçinayağakalktıvemüsadeistedi.MihayilAveryaniç,doktordanbirdefadahasözaldıveonudışkapıyakadargeçirdi.

AynıgününakşamıHobotov,sırtındakısakürkü,a-yağındauzunçizmeleriolduğuhaldeansızınAndreyYe~fimiç'egeldi.Veona,sankidünhiçbirşeyolmamışgibi:

-—Meslekdaşim,dedi,sizeufakbirişimdüştü.Sizidavetetmeğegeldim:Benimlebirkonsültasyonagelirmisiniz?.

Hobotov'unkendisini,dolaştırmakvesilesiiebirazeğlendirmekveyahuthakikatenüçbeşkuruşkazandırmakistediğinezahibolanAndreyYefimiçgiyindiveonunlaberabersokağaçıktı.BirgünevvelkikabahatinitamireveHobotov'labarışmağafırsatbulduğundandolayımemnundu.Dünkihâdisedenhiç

bahsetmeyenvekendisiniafedenHobotov'acandanmüteşekkirdi.Hobotovgibikültürsüzbiradamdanböylebirnezakethiçbeklenmezdi.AndreyYefimiçsordu:

—Peki,sizinhastanıznerede?.

—Yanımda,hastahanede.Uzunzamandanberisizegöstermekistiyordum.Çokenteresanbirvak'a..

Hastahaneninavlusunagirdilerveasılbinayıdolaşa-

6No.KOĞUŞ81

rakdelilerinbulunduğupavyonadoğruyollandılar.Vebutunbunlar,nedense,sükûniçindeoluyordu.PavyonagirdiklerizamanNikita,mutadıolduğuüzere,fırladıvevaziyetaldı.

AndreyYefimiç'lebirlikte6numaralıkoğuşagirerlerkenHobotovyarımsesle:

—Hastalardanbirininciğerlerindekomplikasionolmuş,sızbeniburadabekleyiniz,benşimdigelirim.Birstethoscope(1)bulupgetireceğim,dedi.Veçıktıgitti

(1)Stethoscope:Misma,hastalarıdinlemeğemahsusboru..

F.6

XVII

Akşamoluyordu.İvanDimitriç,başıyastığagömülübirhaldeyatağındayatıyordu.Paralytiquehastakımıldamadanoturuyor,sessizceağlıyorvedudaklarınıoynatıyordu.Şişmanmujikveeskipostatevzimemuruuyuyorlardı.Ortalıksessizdi.

AndreyYefimiç,İvanDimitriç'inkaryolasınaoturmuşbekliyordu.AradanyarımsaatgeçtiktensonraHobo-tov'unyerine,kucağındahastakaputu,birtakımçamaşırlarveterliklerolduğuhalde,Nikitakoğuşagirdi;yavaşce:

—Lütfengiyininizasâletliefendimiz,dedi.

Sonra,boş,veherhaldeazöncegetirilmişolanbirkaryolayıgöstererekilâveetti:

—İştesizinyatağınız,lütfenburaya.Birşeydeğil,inşallahiyileşirsiniz!.

AndreyYefimiçherşeyianladı.BirtekkelimesöylemedenNikita'nıngösterdiğiyatağagittiveoturdu.Niki-ta'nınayaktabeklediğinigörünceçırçıplaksoyunduvebirutangaçlıkduydu.Sonrahastahaneninçamaşırlarınıgiydi.İçdonlarıçokkısa,göjnlekiseuzundu.

Kaput,islibalıkkokuyordu.

Nikita:

—İnşallahiyileşirsiniz,diyetekrarladı-

VeAndrey'Yefimiç'inelbiselerinikucaklayarakdışarıçıktıvearkasındankapıyıkilitledi.

6No.KOĞUŞ

83

UtançlakaputunasarmanvebuyenikıyafetilebirmahbusabenzediğinihissedenAndreyYefimiç:

—Hepsibir,diyedüşündü,benimiçinhepsibir..Birfrakın,birüniformanınveyahutbirhastahanekaputununbencehiçbirfarkıyoktur...

Fakatsaatineolmuştu?.Ya,yancebindekibloknotu?.Sigaraları?..Nikitaelbiselerininereyegötürmüştü?.Şimdi,galiba,ölünceyekadarnepantalon,neyelek,nedeçizmegiyemeyecekti.Bütünbunlarilkandaonatuhaf,hattâinanılmazgöründü.AndreyYefimiçşimdibile,Belova-nmeviile6numaralıkoğuşarasındahiçbirfarkbulunmadığına,budünyadakiherşeyinboşvemânâsızolduğunakanidi..Halbukibuaradaellerititriyor,ayaklarıdonuyordu.VeyakındaİvanDimitriç'inuyanarakkendisinihastahanekaputilegöreceğidüşüncesionuürkütüyordu.Ayağakalktı,birkaçadımattıvetekraroturdu.

İşteo,yarımsaattan,birsaattanberihareketsizoturuyor,vebuhal,elemverecekkadaronusıkıyordu-.Burada,tıpkibuinsanlargibi,birgün,birhafta,hattâyıl-larcenasıloturulabilirdi?.Meselâişteo,oturdu,dolaştı,veyenidenoturdu.Hattâgidippenceredenbakmak,veyenidenkoğuşlarıniçindebirköşedendiğerköşeyegidipgelmekdemümlkündür-Pekiyasonra?.Bütünömrüncebirputgibiburadaoturupdüşünecekmiidi?.Hayirbumüm-kindeğildi.

AndreyYefimiçyattı,fakatyatmasilekalkmasıbiroldu.Kolununyenilealnındakisoğukterlerisildivebütünyüzününbalıkisikakusunabulandığınıhissetti.Tekrarodanıniçindedolaştı.

Hayretlekolarmıaçarak:

—Herhaldeişiniçindebiryanlışlıkvar,diyesöylen--di.Meseleyianlamaklâzım,buradabiryanlışlıkvar...

BusıradaİvanDimitriçuyandı.Yatağınıniçindeo-

846No.KOĞUŞ

turdu,yüzünüyumruklarınadayadı.Tükürdü.Sonra,'lâ~kayıtbakışlarladoktorabaktı,vegörünüşegöre,ilkandahiçbirşeyanlamadı.Fakatçokgeçmedenuykuluyüzü,zalimvemüstehzibirhalaldı.Birgözünükapayarak,yari-uykulukısıkbirsesle:

—Aha,sizideburayatıktılar,benimküçükgüvercinim!.Dedi.Çokmemnunoldum.Bugünekadarbaşkalarınınkanınısiziçtiniz,şimdidesizinkiniiçecekler!.Mükemmel!.

İvanDimitriç'insözlerindenürkenAndreyYefimiç:.

—İşiniçindebiryanlışlıkvar,dedi.Veomuzlarınıkaldıraraktekraretti:

—İşiniçindebiryanlışlıkolmalı!.

İvanDimitriçbirikincidefatükürdüveyattı.

—Melunhayat!.Diyehomurdandı.İşinacıve'cansıkıcıtarafı,buhayatın,operadaolduğugibi,tazimileveyahutçekilenıstırablarakarşıbirmükâfatladeğildeö-lümlebitişidir.Mujiklergelirveölüyükollarındanvebacaklarındanyakaladıklarıgibibodrumasürüklerler.Bırrr!Fakatnezararıvar?.Bunakarşılıkötekidünyadadabizbayramedeceğiz!.Benötekidünyadan,birhayalethalindeburayagelipbuifritlerikorkutacağım.Saçlarınıağar-iacağım!.

Moyseykaiçerigirdi;doktorugörünceeliniuzatarakt

—Banabirkapikçikver!.Dedi.

XVIII

AndreyYefimiçpencereyeyaklaştıvetarlayabaktı-Artıkgeceolmuştu.Ufkunsağtarafından,soğukveerguvanibiraydoğuyordu.

Hastahanenintahtaperdesindenpekdeuzakolmayanbirmesafede,yüzsajen(1)kadarileride,taştanbirduvarlaçevrilibeyaz,yüksekbirevgörünüyordu.Burası,hapishaneidi.AndreyYefimiç:

—İşterealite!.Diyedüşündüvekorktu.

Ayda,hapishanede,tahtaperdedekiçivilerde,kemikyakanfabrikanın(2)uzakalevleride,velhasılherşeykorkunçtu.

Arkataraftabiriiçiniçekti.AndreyYefimiçetrafınabakındı;gülümseyenvemüstehzibiredailebirgözünükırpan,göğsünişanlıvesırmalıbiradamgördü.Budaonakorkunçgöründü.

AndreyYefimiç,neayda,nedehapishanedeherhangibirhususiyetolmadığına,aklıbaşındakiinsanlarındanişantaktıklarına,zamanlaherşeyinmahvolupbalçıkhalineinkilâbedeceğinekendiniinandırmağaçalıştı.Fakatbirdenbire,onubirümidsizlikkapladı.

İkielileparmaklığasarıldıvebütünkuvvetileonusarstı.Lâkinsağlamparmaklıkkımıldamadıbile.

(1)Sajen:2,134metretutanbiruzunlukölçüsüdür.

(2)Buradakasdedîlen,hayvankemikleriniyakmaksuretileboyaeldeedenbirfabrikadır.

86

6No.KOĞUŞ

Ozaman,korkusunuazaltmakiçinİvanDimitriç'imyatağınagittiveoturdu.Titreyerekvesoğukterlerinisilerek:

—Azizim,dedi,bencesaretimikaybettim,ümidsiz—ligedüştüm.

İvanDimitriçalayederek:

—Birazfelsefeyapınız,dedi-?

—Amanyarabbi!..Evet,evet...Siz,birzamanlar,,Rusyadafelsefebulunmadığını,fakatenhakirinsanlaravarınceyekadar,herkesinfelsefedendemvurduğunusöylemiştiniz!..

AndreyYefimiç,âdetaacındırmakistiyormuşgibi!ağlamaklıbirsesledevametti:

—Fakathakir,âdiinsanlarınfelsefeyapmasındanhiçbirzarargelmez.Lâkindostum,buzalimneş'eninsebebine?.Hembuhakirinsanlarmadekitatminedilmemişlerdir,felsefeyapmamalarınaimkânmıvar?.Akıllı,malûmatlı,mağrur,hürriyetsever,olgunvemütekâmilbira-damiçin,pisbirtaşrakasabasındadoktorlukyapmaktanvebütünhayatmceşişeçekmekten,sülükveyakıyapıştırmaktanbaşkabirçarekalmıyor.Buşarlatanlıktır,ahmaklıktır!Adiliktir!Oh,allahım!.

—Saçmaşeylersöylüyorsunuz!.Doktorluğubeğen—miyordisanıznazırolmalıidiniz!.

—Bizhiçbirşey,hiçbirşeyolamayız!...Azizim,biz"zayıfadamlarız!..Benlâkayıtbiradamdım.Salimvecesurdüşünürdüfrn.

Fakatcesaretimikaybetmemiçinhayatınbanabirazkabacatemasetmesikâfigeldi.Tambirdermansızlık...Bizzayıfinsanlarız,acınacakinsanlarız..Sizdeöyleazizim..Sizakıllıveasilsiniz!.Annenizdenemdiğinizsütleberaberasılhuylaradatevarüsettiniz!

Fakathayataatılıratılmazyoruldunuzvehastalandınız!.Zayıfız,zayıf!..

6No.KOĞUŞ

87

Karanlığınbasmasileberaberkorkuvehakaretgörmüşolmahissindenmada,cansıkıcıdahabazışeylerdeAndreyYefimiç'itazibetmeğebaşladı.Nihayeto,bununsigaravebiraiçmearzusuolduğunuidraketti.

—Benburadançıkacağımazizim,dedi.Buaryaışıkgetirmelerinisöyleyeceğim!.Benböylekalamam.Bunatahammülümyok.

AndreyYefimiçkapıyadoğrugittivekapıyıaçtı.FakatNikitaderhalfırladıveonunyolunukesti.

—Nereyegidiyorsunuz?.Diyesordu.Olmaz,olmaz!.Şimdiuykuzamanı.

AndreyYefimiçşaşırdı:

—Fakatbenbirdakikaiçinçıkacağım,şöyleavludabirazdolaşacağım-

—Olmaz,olmaz,yasaktır.Bunusizdebiliyorsunuz!.Nikitagürültüilekapıyıkapadıvesırtilekapıyadayandı.

AndreyYefimiçomuzlarınısilkereksordu:

—Fakatbenburadançıkarsam,bundankimene?.Anlamıyorum!-Titrekbirsesleilâveetti-Nikita,benimdışarıçıkmamlâzım.

Bunaihtiyacımvar.

Nikita,birmürebbiedasile:

—Nizamıbozmayınız!Buiyibirşeydeğil,dedi.İvanDimitriçbirdenbiresıçrayarakbağırdı:

—Hangişeytanınişidirbunlar?.Bizinehakladışarıçıkmaktanmenediyor?Necesaretlebiziburadaalıkoyuyor?.Muhakemesizhiçkimseninhüriyetinintahditedilemeyeceğikanundasariholarakyazılmıştır.Buzorbalıktır!.Buistibdattır.

İvanDimitriç'inhaykırışındancesaretlenenAndreyYefimiç:

—Tabiibuzorbalıktır,dedi.Bendışarıçıkmakihtiyacındayım,dışarıçıkmağamecburum!Onunhakkıyok!.

öö6No.KOĞUŞ

Bıraktadışarıçıkayım,diyorumsana!.İvanDimitriçkapıyıyumruklayarak:

—İşitiyormusun,hayvanherif?.Diyebağırdı.Açkapıyı,yoksakırarım.Deriyüzücüherif!.

AndreyYefimiç,Bütünvücudiletitreyerek:

—Aç!.Diyehaykırdı.Benistiyorum!.Nikita,kapınınötetarafındancevapverdi:

—Birazdahasöylen,birazdaha!.

—HiçolmazsagitdeYevgeniFedoroviç'iburayaça-çır!.Burayateşrifetmesiiçinbenimricaettiğimisöyle..Birdakikaiçin!.

—Zatenyarınsabahkendiliğindengelecek!İvanDimitriçbuaradasözünedevametti:

—Biziaslabırakmıyacaklar.Biziburadaçürütecekler!.HeyAllahım,ötekidünyadacehenneminolmamasınavebualçaklarınafedilmelerineimkânvarmi?..Otakdireadaletnerede?.Açalçakherif,boğuluyorum,diyekısıkbirseslehaykırdıvekapıyayüklendi-

kafamıparçalayacağım!Katiller!.

Nikitasüratlekapıyıaçtı,AndreyYefimiç'iikielileveikidizilekabacaitti.Sonraalabildiğinehızalarakadamcağızınsuratınabiryumrukindirdi.AndreyYefimiç,muazzam,tuzlubirdalganınkendisinibaştanaşağıörttüğünü,veyatağadoğrusürüklediğinisandı.

Filhakikaağzındabirtuzlulukvardı:Herhaldedişlerikanamışolacaktı.O,âdetayüzecekmişgibiellerinisalladıvebirkaryolayatutunduvebuesnadaNikita'nınikidefasırtınavurduğunuhissetti.

İvanDimitriçdekeskinbirçığlıkkopardı.Herhaldeonudadövüyorlardı.

Sonraherşeysustu-Ayınberrakışıklarıparmaklıklarınarasındansüzülüyor,döşemeninüzerindeağabenzerbirgölgeuzanıyordu.

Ortalıkkorkunçtu.

6No-KOĞUŞ

89

AndreyYefimiçyattı,nefesbilealmıyordu.Büyüklıirdehşetiçindeikincibirdayağıbeklemeğebaşladı.Ona,âdetabirisibirorakalarakvücudunesaplamışvebunugöğsünde,bağırsaklarındabirkaçdefaçevirmişgibigeldi.Acısındanyastığıısırdı,dişlerinisıktı;vebirdenbire,buhercumercarasında,gayetvaziholarakkafasındakorkunç,tahammüledilmezbirfikirparladı:Demekki,ayışığıaltında,siyahgölgelerhalindegörünenbuinsanlarda,senelerce,hergün,böylebiracıçekmişlerdi.Yirmiyıldanfazlasürenbirzamanzarfındanasıloluyordaobunuanlamamış,anlamakistememişti?.Oıstırabveacıyıbilmiyordu,bunlarhakkındahiçbirfikriyoktu.Demekkabahatsizdi.Fakatvicdanı,Nikitagibilafanlamazvekabavicdanı,tepedentırnağakadaronudondurmuştu.

Yerindenfırladı.BütünkuvvetilehaykırmakvederhalNikita'yı,sonraHobotov'u,hastahanemüdürünü,cerrahmuavininiensonradakendiniöldürmeğekoşmakistedi.Fakatgöğsündenbirşadabileçıkmadı,bacaklarıo-naitaatetmedi.Tıkanarakkaputunuvegömleğinişiddetleüzerindençekti,parçaladıvehissizolarakyatağın'üze-idüştü.

IXIX

Ertesisabahbaşıağrıyor,kulaklarıoğulduyor,vebütünvücudundabirdermansızlıkhisediyordu.Dünküza-fınıhatırlamaktanherhangibirutançduymadı-O,dürtmecalsizdi,aydanbilekorkuyordu.Evvelcemevcudiyetlerindenbileşüpheettiğibirtakımdüşüncevehislerinia-çıkcasöylüyordu.Meselâ:Felsefeyapanâditabakanıntatminedilmemişolmalarıgibi..Fakatşimdionaherşeyvızgeliyordu.

Yemiyor,içmiyor,hareketsizolarakyatıyorvesusuyordu.Kendisinesualsorulduğuzaman:«Benimiçinhepsibir,cevapvermiyeceğim,hepsibirbenimiçin»diyedüşünüyordu.

ÖğledensonraMihayilAveryaniçgeldi,yüzgramçaylayarımkilomarmeladgetirdi.Daryuşkadageldi.Yüzündeşaşkınbirıstırabolduğuhalde,bütünbirsaatonunyatağıyanındadurdu.Hobotovdaziyaretinegeldi.Beraberindebirşişebrömürgetirdi.ÇıkarkendeNikita'ya,koğuşuherhangibirşeyletütsülemesiniemretti.

AkşamadoğruAndreyYefimiçnüzulisabetindenöldü.Evvelâonaşiddetlibirtitremegeldi.Sonrabirgasyanbaşladı:İğrençbirşeyin,taparmaklarınavarmceyekadarbütünvücudunanüfuzettiğini,midesindenbaşınayükseldiğini,gözlerini,kulaklarınıkapladığınızannetti.AndreyYefimiçsondemininglediğinianladıveİvanDimit-6No.KOĞUŞ91

1

riç'in,MihayilAveryaniç'invemilyonlarcainsanınebediyeteinandıklarınıhatırladı.Yahakikatenebediyetvarsa?.Fakatoebediyetiistemiyordu-Ebediyetiancakbirani-çinhatırlamıştı.Dünkendilerinedairbazışeylerokuduğuharikuladegüzelvemuhteşembirceylânsürüsüönündengeçti.Sonrabirkadınkendisinebirtaahhütlümektupu-zattı.MihayilAveryaniçbirşeylersöyledi.Sonraherşeykayboldu.VeAndreyYefimiçebedîolarakunutuldu.

Mujiklergeldi,onukollarındanvebacaklarındantutarakhastahaneklişesinegötürdüler.Ooradagözleriaçıkolarakmasanınüzerindeyattı,geceleyinayışığıonuaydınlattı.

SabahleyinSergeySergeyiçgeldi.Huşuileİsanmö-nündeduaettiveeskişefiningözlerinikapadı.

BirgünsonradaAndreyYefimiç'igömdüler.GömülmesindeMihayilAreryaniç'leDaryuşka'danbaşkakimseleryoktu.

rIP*».

a

ÇUKURDA

Ukleyevoköyübirçukuruniçineyapılmıştı;öyleki,;§osedenveşömendüfe~ristasyonundan,ancakçankulesilebasmafabrikalarınınbacalarıgörünürdü.

Gelipgeçenler,buköyünneköyüolduğunusorduklarızaman,onlara:

—Burası,cenazemerasimindeklişebekçisininbütünhavyarıyeyipbitirdiğiköydür,cevabınıverirlerdi.

Birtarihde,fabrikatörKostükov'uncenazeyemeğinde,ihtiyarküsebekçisi,diğeryemeklerarasında,tanelisiyahhavyarbulunduğunugörmüşvebüyükbiraçgözlülüklehavyarıyemeyekoyulmuş.Onudürtmüşler,kolundançekmişler,fakatklişebekçisi,duyduğuhazdanadetâkendindengeçtiğiiçin,bunlardanhiçbirisininfarkındabileolmamış;habıreyemeğinedevametmiş.Bütünhavyarlarısilipsüpürmüş.Kavanozuniçindeisedörtfunt(1)havyarvarmış.

Buhâdiseninüzerindenuzunyıllargeçmiş..Küsebekçisiölelibirhaylizamanolmuş..Fakatbuhavyarhikâyesibirtürlüunutulmamış..Buradahayatınıçokse-filâneidi,yoksaburainsanları,bundanonyılöncecer-yanedenbuehemmiyetsizhâdisedengayrisinigöremi-yecekkadarmıkabiliyetsizdiler?.Hernehâlise,fakat(1)—Funt:Ruysa'dakullanılan,400gramağırlığında¦birölçüdür.

96

ÇUKURDA

Ukleyevoköyünedairbundanbaşkahiçbirşeysöylenmiyordu.

Ukleyevoköyündehiçdurmadanbirsıtmasalgınıhüküm1sürer,genişgölgelersalanihtiyarsöğütlerinörttüğüçitlerboyunca,hattâyazınbile,yıvışık,batakbirçamureksikolmazdı.Burasıherzamanfabrikadöküntüsüvebasmalarınyapılmasındakullanılansirkeruhukokardı.Fabrikalar-üçübasmabirideri-tamköyüniçindedeğilde,birazuzakta,köyünkenarındabulunuyorlardı.Bufabrikalar,pekdebüyükdeğillerdi;hepsindeçalışanişçilerinsayısı,topyekûn400ügeçmezdi.Derifabrikası,,ırmağınsuyunukokutmuştu;fabrikadöküntüleriçayırıbulaştırmış,köylününkoyunlarışarbonhastalığınayakalanmış,vefabrikanınkapanmasıemredilmişti.Busuretlefabrikakapalısayılıyor,fakat,fabrikasahibindenaydaonarrublealan,köypolisâmirilekazadoktorununmalûmatıaltındagizliceçalışıyordu.Bütünköyüniçindeşöylehatırısayılır,taştanyapılmışdamlıikievvardı.Birinahiyemüdürlüğübinasıidi;tamklişeninkarşısınaisabetedenikikatlıdiğerindeise,GrigoriPetrovTsıbukinismindeEpifan'lıbirşehirliotururdu.

Grigoribirbakkaldükkânıtutuyordu.Fakatbubirgösteriştenbaşkabirşeydeğildi.Hakikattao,votka,davar,deri,buğday,domuz,ilâhgibihertürlüticaretlemeşgulolurdu.Meselâkadınşapkalarıiçinhariçtensaksığanistendiğizaman,Grigori,bunlarınbeherçiftindenotuzarkapikkazanır,odunihtikârıyapar,faizleparaverirdi.VelhasılGrigori,ihtiyarbirişadamiydi.

Grigori'ninikioğluvardı.BüyüğüAnisim,poliste,taharrimemuruidi;seyrekolarakevegelirdi.KüçüğüStefan,ticarethayatınaatılmıştı.Babasınayardım;ederdi.Fakatondanesaslıbiryardımbeklemezlerdi;çünkühastalıklıvesağırdı;karısıAksinya,pazarlarışapkagi~

ÇUKURDA

97

yenveşemsiyetaşıyan,mütenasipvücudlugüzelbirkadındı.Sabahlarıerkenkalkar,geçvakityatar,eteklerinitoplayarakveanahtarlarınışıngırdatarak,bütüngün,kâhanbara,kâhmahzene,kâhdükkânakoşardururdu.İhtiyarTsıbukingelininekeyiflikeyiflibakar,gözleriparlarveoanda,bunun,büyükoğlununkarısıolacakyerde,kadıngüzelliğindenanladığışüpheliolansağırküçükoğlununkarısıoluşunaesefederdi.

İhtiyarındaimaailehayatınakarşıbirmeylivardı.Veo,ailesini,bilhassataharrimemuruolanbüyükoğluilegelinini,dünyadaherşeydenfazlaseverdi.Aksinyadahasağırlaevlenirevlenmezharikuladebirişgüzarlıkgöstermeğebaşladı:Derhal,kimeborçvermek,kimevermemeklâzımgeldiğinikavradı;anahtarlarıüzerindetutar,bunlarıkocasınabileemniyetedemezdi.Hesaplarabakar,köylülergibibeygirlerindişlerinimuayeneeder,vemütemadiyengülerveyahuthaykırırdı.Fakato,neyaparsayapsın,nesöylersesöylesinihtiyarsadecegülümserve:

—Yaşagelinim!.Yaşagüzellergüzeli,yavrum!..Diyesöylenirdi.İhtiyarTsıbukinduldu.Fakatoğlunundüğünündenbiryılsonradayanamadı,kendisideevlendi.Ona,Ukleyevo'danotuzversetmesafede,iyibiraileyemensupVarvaraNikolayevnaisminde,yaşlıcafakatgüzelvegösterişlibirkızbuldular.

VarvaraNikolayevna,üstkattakiodasınayerleşiryer-leşlmez,adetâevinbütünpencerelerineyenicamlartakılmışgibieviniçindeherşeyparlamağabaşladı.Lâmbalaryandı,masalar,kargibibeyazörtülerleörtüldü.Pencerelerdeveevinönündekibahçede,kırmızıgüzelçiçeklerpeydaoldu.Artıkşimdiyemeklermüşterekbirsahandayenmiyor,herkesinönüneayrıbirtabakkonuyordu.

VarvaraNikolayevna,tatlıtatlıgülümsüyor,veevin

F.7

98

ÇUKURDA

içindeherşeygülergibioluyordu.Evvellerihiçolmadığıhalde,şimdiavluyadilenciler,serseriler,seyyahlardolmayabaşladı.

"PencerelerinaltındaUkleyevokadınlarınınçıngıraklıveşikâyetlisesleri,sarhoşluklarındanö-türüfabrikadankovulmuşzayıfvebitkinmujiklerinkabahatliöksürükleriduyulmağabaşladı.Varvara,para,ekmek,eskielbisevermeksuretilebunlarayardımederdi.

Eviniçindebirazdahaeskiyince,dükkândandaöteberitaşıyıpvermeyebaşladı.Birgünsağırdelikanlı,analığınıellişergramlıkikipaketçaygötürürkengördüvebuna,fenahaldeiçerledi.Birsırasınıgetirerekbabasına:

—Annemellişergramlıkikipaketçaygötürdü,dedi,bunu'hangideftereyazalım?

İhtiyarhiçbircevapvermedi.Birazdurdu,kaşlarınıoynatarakdüşündü,sonra,yukarı,karısınınyanınaçıktı.Okşayıcıbirsesle:

—Varvaruşka,yavrum,dedi,şayetsanadükkândanbirşeylâzımolursa,gelal.Hiççekinmedenal,afiyetlekullan!.

Ertesigünsağıroğlanavludangeçerkenanalığına

seslendi:

—Anne,dedi,şayetsizebirşeylazımsaalınız!..Kadınınbusadakaverişlerinde,tıpkıMeryemAnakandillerinde,kırmızıçiçeklerdeolduğugibibiryenilik,birneş'e,birhafiflikvardı.

Perhiz,arifesindeveyahutüçgünsürenyortulardamujiklere,fıçıyayaklaşmıyacakderecedepisbirkokuneşredenkokmuşdomuzetisattıklarıvesarhoşlardan,rehinolarak,tırpan,şapka,kadınbaşörtülerialdıkları;kötübirvotkailekendindengeçmişfabrikaişçilerininçamurlardayuvarlandıkları,fenalıkvegünahkârlığın,koyulaşarakâ-detâbirsishalindehavadaasılıdurduğuzaman,evini-çinde,nekokmuşdomuzetiile,nedevotkailehiçbirili-

ÇUKUKDA

99

olmıyansecsiz,temizbirkadınınbulunduğunudüşünmekruhlarabirhafiflikverirdi.Bukadınınverdiğisadakalar,buacı,buağırgünlerde,makinelerdekiemniyetsüpapıtesiriniyapardı.

Tsıbukinevindegünler,meşguliyetlegeçerdi.Güneşhenüzdoğmamış,fakatAksinyakalkmış,gürültülübirşekildeburnundansoluyarakkoridordayüzünüyıkamış;mutfaktasemaverfıkırdamağa,birfenalığınvukuunuöncedenhaberverirgibihomurdanmağabaşlamıştır.Sırtındasiyahuzunbirceket,ayağındabezdenbirpantalon,veyüksekkonçluparlakçizmelerolduğuhaldeihtiyarGri-gOTİPetrov—küçümen,temiz—tıpkımeşhurbirşarkıdakikaynatagibiodadanodayadolaşırveökçelerinibirbirinevururdu.Dükkânıaçarlardı.Ortalıkışıdığızamankapınınönünebirbinekarabasıyanaşır,ihtiyarkocamankasketinikulaklarınakadarçekerekcakalıbiredailearabayakurulurdu;bunun58yaşındabirihtiyarolduğunakimseinanamazdı.Karısilegelinionuteşyiederlerdi.İştebuanda,üzerindegüzeltemizbirceketolduğuvea-rabayada300rublekıymetindekocabiraygırkoşulubulunduğuesnada,GrigoriPetrov,mujiklerinricaveşikâyetlerinidinletmekiçinkendisineyaklaşmalarınısevmezdi;omujiklerdennefreteder,onlarahorbirgözlebakardı.Mujiklerdenbirininkapıdabeklediğinigörecekolsa,öfkelibirsesle

:—Heyburadaneduruyorsun,uzaklaşbakalım,diyehaykırır;bekleyenbirdilenciise:

—AUahversin!..Diyeonusavardı.

O,işlerinigörmekiçinşurayaburayagiderdi.Karısı,koyurenkbirentari,siyahbirönlükgiymişolduğuhaldeodayıtoplarveyahutmutfakişlerinigörürdü.Aksinyadükkânıidareederdi;dışarıdan,paraveşişeşıkırtıları,kadınıngüldüğüveyabağırdığıveyahutdarılttığımüş-100

ÇUKURDA

terilerinöfkeliöfkelisöylenişleriişitilirdi.Buarada,dükkânda,gizlivotkasatışınıncereyanettiğinidefarketmekmümkünolurdu.

Sağırdadükkândaoturur,veyahutbaşıaçıkellericebindesokaktadolaşırvedalgındalgınkâhköyevlerine,kâhgökyüzünebakardı.

Tsıbukin'lerinevindegündealtıdefaçayiçerler,dörtdefayemekyerlerdi.Akşamoluncadaogünkühasılatıhesaplarlar,kaydederler,sonradaderinbiruykuyayatarlardı.

Ukleyevo'dakiüçbezfabrikasile,fabrikatörbüyükHrımin'in,küçükHrımin'inveKostükov'unevleri,telefonlabirbirinebağlıidi.

Nahiyemüdürlüğünedebirtelefonkurmuşlardı.Fakathamamböcekleriletahtakurularıtelefonuniçineyuvayaptıklarındanbutelefonkısabirzamansonraişlemezoldu.

Nahiyemüdürüokumasıyazmasıkıtbiradamdı.Bütünkelimelerimajüskülharflerleyazardı.Fakattelefonbozulduğuzaman:

—Şimdibizetelefonsuzlukbirazgüçgelecek,dedi.

BüyükHrımin'lerleküçükHrımin'ler,hiçdurmadanbirbirleriledavalaşırlardı.BazenküçükHrımin'lerdekendiarabalarındakavgaederlervedavalaşmağabaşlarlardı.BuhâdiseUkleyevosakinlerinieğlendirirdi.Çünkübunlarınherkavgasınımüteakipbukavgahakkındabiryığındedikoduyapılır,biryığınlâfsöylenirdi.

BayramlardaKostükovveküçükHrımin'ler,arabagezintileritertipederler,danalarkeserlerdi.Aksinya,kolalıetekliğinihışırdatarak,fevkalâdesüslübirhalde,dükkânınıncivarında,sokaktadolaşırdı.İşteozamanTsıbu-kinde,yeniatınıgöstermekiçin,arabasileçıkar,yanmadaVarvara'yıalırdı.Geceleyin,arabagezintisinimüteakip,herkesyattıktansonraküçükHrımin'lerinavlusun-

ÇUKURDA

101

>daarmonikçalardı.Mehtaplıgecelerde,armoniksedasıruhlardabirsevinç,birürpermetutuştururdu.İştebuandaUkleyevobirmezarolmaktançıkardı.

102

II

Tsıbukin'inbüyükoğluAnisim,çokseyrekolarak,,ancakbüyükbayramlardaköyegelirdi.Fakatbunakarşılıkköyegelenhemşerilerilesıksıkhediyeler,vekendisininolmıyanfevkalâdegüzelbiryazıile

yazılmışmektuplargönderirdi.Bumektuplar,herdefasındayazıkâa-dınaistidaşeklindeyazılmışolurdu.Mektuplar,Anisim'inkonuşmaesnasındahiçkullanmadığı:«Sevgilianneciğimvebabacığım,fizikîihtiyaçlarınızıtatminetmekiçinsizebirfuntkokuluçaygönderiyorum.¦>Tarzındabirtakımtâbirlerledolubulunurdu.

Hermektubunaltındaâdetabozukbirkalemucuileyazılmışgibi,kargacıkburgacıkbir«AnisimTsıbukin»imzasıatılır,bununaltınada,geneaynigüzelyazıile«Polishafiyesi»kaydıilâveedilirdi.

Anisim'inmektuplarıyükseksesle,birçokdefalaro-kunur,fevkalâdemütehassisveheyecandankıpkırmızıolmuşihtiyarTsıbukin:

—Bakişte,derdi,buradakalmakistemedi,okumuşbirmuhitegitti.Neyapalım,varsın,gitsin!.Herkesgücününyettiğiniyapar.

Karnav&lyortularındanb?razönceidi.Birgündoluylakarışıkşiddetlibiryağmuryağmağabaşladı.İhtiyarTsıbukinileVarvaradışarıyabakmaküzerepencereyeyaklaştılar..Tambusırada,Anisim'inkızaklaistasyonis-

ÇUKURDA

103

tikametindengelmekteolduğunugörmesinlermi?.Halbukionuhiçbeklemiyorlardı.Anisimmuztaripveendişelibiryüzleodadaniçerigirdi.Onunyüzündekibuendişeveİstırapifadesi,sonradadevametti.Ondaacayipbirbaşıboşluk«âzâdeserlik»gözeçarpıyordu.Geridönmekteaceleetmiyor;işindenkovulmuşabenziyordu.;Varvara,Anisimingelişinememnundu;onakurnazkurnazbakar,içiniçeker,vebaşınısallardı.

Birdefasında:

—AmanYarabbibunasıliş,diyesöylendi?.Budelikanlıyirmisekizinegirdiğihalde,elanbekârduruyor..Oh...teh...te!.

Varvaranmsakinvemonotonsözlerikomşuodadanancak«oh.,teh..te..»halindeduyuldu.

Varvara,ihtiyarlaveAksinyailefısıldaşmağabaşladı.Onlarınyüzüdetıpkısuikastçılarıngibihilekârveesrarengizbirhalaldı.

Anisim'ievlendirmeğekararverdiler,

Varvaraona:

—Oh...teh...te...Dedi,küçükkardeşiniçoktanevlendirdiler.Halbukisen,çarşıdakihorozgibimütemadiyeneşsizoturupduruyorsun!..Buneolacakböyle?.Allahmizniylesendeevlen;sonraistersengenememuriyetininbaşınadön!..Karınburadabizeyardımcıolarakkalır!..İntizamsızbirhayatsürüyorsun,delikanlı,nizamveintizamıunutmuşsun!..Oh...Te...Te...Sizşehirlilerhepgünahkârsınız!..

Tsibukin'ler(babaoğul)evlendiğizaman,zenginolmalarıitibariyle,onlarafevkalâdegüzelgelinlerseçmişlerdi.ŞimdiAnisimiçindegüzelbirkızarıyorlardı.

Anisimçirkinvegösterişsizbiradamdı.Kısaboylu,zayıf,çelimsizbirvücuduolduğuhalde,tıpkızorakişişirilmişgibi,tombulveşiş

yanaklarıvardı.Bakışlarına-

104

ÇUKURDA

fizdi;gözlerinihiçkırpmadanbakardı.Sakalıkırmızıveseyrekti.Düşüncelizamanlarındasakalınıağzınaalıremerdi.Bundanmaadaiçerdide;buhaliyüzündenveyürüyüşündenbelliolurdu..Fakatona,kendisiiçinçokgüzelbirkızbulduklarınıhaberverdiklerizamanAnisini:

—Çokiyi,dedi,zatenbendeçirkindeğilim.HakçasöylemeklâzımgelirsebizimTsibukinailesibaştanbaşagüzeldir.

Kasabayaçokyakın,Torguyevoismindebirköyvardı.Azönceköyünyarısıkasabayailhakedilmiş,diğeryarısıdaköyolarakkalmıştı.Köyün,kasabayailhakedilenkısmında,kendiküçücükevceğizindedulbirkadınoturuyordu.Bukadının,heptenfakir,gündelikleişegidenbirkızkardeşivardı.İştebunundaLipaadlıbirkızıvardıki,odaannesigibigündelikleişegiderdi.

Lipa'nmgüzelliğiTorguyevo'dadilleredestandı;fakatkızmfevkalâdefakiroluşuherkesincanınısıkardı.BukızhakkındaUkleyevodaşöyledüşünüyorlardı:«Gününbirindenasılolsayaşlıveyahutdulbiradamçıkardakızınfakirliğinebakmadanonunlaevlenir,yahutda«şöyleceonuyanmaalır»;busuretleannesidekıziyleberabergeçinipgider».

Varvara,çöpçatankadınlardanbirivasıtasiyleLipa-nınşöhretiniduyduvederhalTorguyevo'yagitti.

Sonra,kızınteyzesininevinde,ozamankiâdeteuygunolarak,yemekliveiçkiligörücülüğegittiler.Lipa,bilhassagörücüleriçindiktirdiğipenbebirropgiymiş,saçlarınada,tıpkıalevgibi,gelincikrengindebirkurdeletakmıştı.

Lipa,ince,zarifhatlı,zayıf,nahif,solgunbirkızdı;açıkhavadaçalışmasındanötürüyüzüesmerleşmişti;mahcupvemelânkolikbirtebessümonunyüzündenhiç

ÇUKURDA

105

eksikolmazdı.Gözleri,çocukça—itimatkârvemeraklı—birbakışlabakardı.

Lipahenüzçokgençti.Göğsüyeniyeniinkişafabaşlamıştı.Fakatyaşımüsaitolduğuiçinevlenebilirdi.

Lipahakikatengüzeldi.Onunyalnızbirtekşeyi:Şimdihavadakocamanikiboşkısaçgibisallananirierkekelleri,hoşagitmiyebilirdi.Tsibukinkızmteyzesine:

—Vakıaçeyizifalanyokama,dedi,bizbunaaldırışedenlerdendeğiliz.NetekimbizoğlumuzStepan'adagenefakirbirailedenkızalmıştık,fakatşimdionumethedecekkelimebulamıyoruz.Gerekevişlerinde,gerekdiğerişlerdepekbecerikli..

Lipakapınınağzındaduruyorveâdeta:«Bananeistersenizyapınız,sizeitimatediyorum»demekistiyordu.GündelikleçalışanannesiPraskovyaise,mutfağasaklanmış,ürkekliğindenvemahcubiyetindenölecekbirhalegelmişti.Birtarihte,gençliğinde,tahtasilmeğegittiğibirtüccar,öfkelenereküzerineyürümüş,kadıncağızbundanfenahaldekorkmuş,vebütünhayatıncaondabukorkununizlerikalmıştı.Onunkorkudanelleri,ayaklarıveyanaklarıtitrerdi.Kadınmutfaktaoturduğumüddetçemisafirlerinnelerkonuştuklarınıişitmeğeçalışıyorveparmaklarınıalnınasürerekveİsanmresminebakarakmütemadiyenistavrozçıkarıyordu.

HafifçesarhoşolanAnisim,mutfağınkapısınıaçıyorvelaubalibiredaile:

—Kıymetlianneciğim,diyordu,neyeburadaoturupduruyorsunuz?..Sizsizcanımızsıkılıyor.

KıpkırmızıkesilenPraskovyaise,ellerinizayıfvekurugöğsünebastırarak:

—Amanefendim,ricaederim...diyecevapveriyordu,bizsizdençokmemnunuz...

106

ÇUKURDA

Bugörücülükfaslındansonradüğüniçinbirgüntes-

bitedildi.

SonraAnisimevinde,mütemadiyenodadanodayadolaştı,ıslıkçaldıveyahutbirdenbirebirşeyhatırlamışgibidüşünceyedaldıveâdetabakışlariyletoprağınderinliklerinenüfuzetmekistiyormuşgibi,sabitvenafiznazarlarladöşemelerebaktı,durdu.O

evleneceğinden;büyükpaskalyanınilkpazargünügibikısabirzamaniçindeevleneceğinden,nebirsevinçgösteriyor,nedegelinlegörüşmekhususundaherhangibirarzuizharediyordu;osadeceıslıkçalıyordu.Onunmünhasiren,üveyannesivebabasıis-istediğ

içinevlendiğiaşikârdı.Sonraköydebirâdetvard:ıDelikanlıevebiryardımcıgelsindiyeevlenirdi;işteo,,birazdabununiçinevleniyordu.

Anisimköydengiderkenaceleetmiyor,vebundanöncekigelişlerindenbüsbütünfarklıhareketediyordu..Ondabudefabilhassabirdağınıklıkgözeçarpıyor,söylemesilâzımgelensözlerdenbüsbütünbaşkaşeylersöylüyordu.

III

Şikalovoköyünde,nefislerineezavecefaedenbirtarikatamensupikikızkardeşterzilikyapmaktaidi.Düğünelbiselerinindikilmesibunlarahavaleedilmişti.

İkikızkardeşsıksıkprovayapmağagelirlerveuzunuzunçayiçerlerdi.

BunlarVarvaraya,siyahdantellivesiyahkehribarlıdarçinîrenkterop,Aksinya'yaiseaçıkyeşilrenktegöğsüsarıuzuneteklibirropdikiyorlardı.TerzilerişlerinibitirdiklerizamanTsibukinbunlarınelemekleriniparailedeğilde,dükkanındakimalileödedi.İkikızkardeşellerinde,kendilerinehiçdelâzım

olmıyan,mumlarlavesardalyakutulariyedoluçıkınlarolduğuhaldemahzunbiredaileTsibukin'denayrıldılar.Köydençıkarakovayageldikleri_zaman.bir_toprakyığınınıntüze—rme_

larveağlamağabaşladılar

Anisim,düğüneüçgünkala,baştanbaşayenilergiymişolduğuhajdeköyegeldi.Ayağındapırılpırıllâstikler,boynundakıravatyerine,sedeflibirkordon,sırtındada,giyilmedenomuzlarıüzerineatılmışyepyenibirpaltovardı.

Anisim,vakarladuaettiktensonrababasiyleselâm-laştıveonaontanegümüşrubleileontaneyarımrubleverdi.Varvara'yadabununaynisiniverdi.Aksiyayayir-108

ÇUKURDA

mitaneyirmibeşkapiklikuzattı.Buhediyelerinenşıktarafı,âdetaseçilmişgibi,buparaların,hepsinindeyepyenioluşlarıvegüneştepırılpırılpırıldayışlarıidi.AğırveciddîgörünmeğeçalışanAnisini,yüzünügeriyor,yanaklarınışişiriyordu;fakatağzışarapkokuyordu.Herhaldeheristasyondabüfeleriziyaretetmişolacaktı.Budefadaondatuhafbirdağınıklıkveacaiplikvardı.

SonraAnisim'leihtiyar,çayiçtilervekahvaltıettiler.Varvaraiseelindekiyenirublelerleoynayarak,kasabadabulunanhemşerilerihakkındasuallersormağabaşladı.

Anisimizahatagirişerek:

—Allahaşüküriyiyaşıyorlar,dedi.YalnızİvanYe-gorov'unailesindebirfelâketoldu:AdamınkocakarısıSofyaNikifrovnaveremdenöldü.Kadınınruhîistirahatiiçinbirpastahanede,adambaşınaikişerbuçukrublelikyemekverdiler.Sonraüzümşarabıdavardı.Bizimhem-şerilerdenMujiklerdevardı;bunlariçindeikişerrubleverdiler.Halbukibunlarhiçbirşeyyemediler.Mujiksocclanneanlar!

İhtiyar:

—İkibuçukruble!..Dedivebaşınısalladı.

—Neolacak?..Orasıköydeğilki..Lokantalardanbirineyemekyemeğegidersin,şunubunuısmarlarsın,derkenarkadaşlardagelir..Biraziçelim,dersiniz,birdebakarsınızkisabaholmuş..Hesapgörmeğekalkarsınız.Adambaşınaüçerdörderrubleyibulur.Samorodov'lagittiğimizzaman,oyemeksonundakonyaklıkahveiçmesinisever.Konyağınküçükkadehialtmışkapiktir.

İhtiyaröfkeile:

—Palavra,hepsipalavra,dedi.

ÇUKURDA

109'

—ŞimdibenhepSamorodov'laberaberim.Bu,benimsizegönderdiğimmektuplarıyazanSamorodov'dur.Çokmükemmelyazıyor.

Anisim,Varvaryaadönerekneşelibiredailesözünedevametti:

—Anne,dedi,buSamorodov'unnasılbiradamolduğunusizeanlatmağakalksam,banainanmazsınız!..BizonuhepimizMuhtardiyeçağırırız.ÇünkiondabirazErmenilikvar;simsiyahbiradam.Benonunkafasınıniçinigörürüm;nahşubeşparmağımgibibütünişlerinibilirim,anne.Veo,bunuhissettiğiiçinheparkamdangelir,peşimdenhiçayrılmaz.Şimdiikimizinarasındansubilesızmaz!..

Birazbendenkorkargibi,fakatbensizdeyaşayamaz!..Bennereyegidersem,odabenimleberaber.Çokeminveçokdoğrugörenbirgözümvar,anne.Bit-pazarındabirmujiğingömleksattığınıgörürüm:

—Durbakalım,derim,bugömlekhırsızlıkmalıdır!.¦Hakikatendedediğimçıkar;göimleğinbirhırsızlıkmalıolduğuanlaşılır.Varvarasorar:

—Pekisenbununböyleolduğununerdenbiliyorsun?

—Benimbirşeybildiğimyok,fakatgözümvar.Benoradaneçeşitbirgömlekolduğunubilmem.Fakather-nedensebeniorayaçekenbirşeyvar:Gömlekhırsızlıkmalıdır.Hepsibukadar.Bizimpolisteşöylesöylerler:«Eh,Anisimçullukavlamağagidiyor!»

yanihırsızlıkmalıaramağagidiyor.Evet...Herkesçalabilir,fakatişçalınanısaklıyabilmekte..Dünyageniş,fakathırsızlıkmalını,saklayacakyeryok.

Varvaraiçiniçekerek:

—BizimGuntorevnahiyesinde,geçenhaftabirkoyunlaikikuzuyusürüpgötürmüşler..Fakatbunlarıarayıpbulacakbirkimseyok!..

Oh...teh...te...

110

ÇUKURDA

—Neolacak?..Bulmakmümkün..Bubirşeydeğil,pekâlâmümkün..

Evlenmegünügeldi.Bu,serinfakatberrakveneşelibirNisangünüidi.Dahasabahınkaranlığındanitibaren,beygirlerinyelelerindevearabalarınoklarındarenkrenkkurdelelersallanantroyka[*]larveçiftatlıarabalar,çanlarınıçalarakUkleyevo'nuniçindegidipgeliyorlardı.Arabalarınbugidipgelişindenürkenkargalarsöğütlerinüzerindegürültüediyorlar,sığırcıkkuşlarıise,Tsibukin-lerindüğününeseviniyorlarmışgibi,boğazlarınıyırtar-casmahiçdurmadanötüşüyorlardı.

Evdekimasalar,çoktan,uzunbalıklarla,jambonlarla,içleridoldurulmuşkuşlarla,konservekutulariyle,salamuralarla,marinadlarla,birçokvotkaveşarapşişeleriyledolmuştu;islisucukkokularile,bozulmağayüztutmuşİstakozkokularıburunlaragelmeğebaşlamıştı.İhtiyarTsibukin,ökçeleriniyerlerevurarakvebıçaklarıbirbirinesürterekmasalarınetrafındadolaşıyordu.

HerhangibirşeyistemekiçinmütemadiyenVarva-rayasesleniyorlar,o,telâşlıbiredaileve-güçlüklenefesalarak,dahasabahkaranlığındanitibarenKostüksov'larmerkekaşçısiyleküçükHrımin'lerinbeyazaşçıkarısınınçalıştıkları,mutfağakoşuyordu.

Aksinya,saçlarınıkıvırtmış,korsagiymiş,entarisiz,ayağındagıcırtılıyenifotinlerolduğuhaldebirfırtınagibiavludadolaşıyor,veyalnızçıplakbacaklariyleçıplakgöğsügözeçarpıyordu.Ortalıktabirgürültügidiyor,sövmeveküfürlerişitiliyordu.Gelipgeçenler,ardınakadaraçıkkapılarınönündeduraklıyorlar,herşeyde,görülmemiş,harikuladebirşeylerhazırlandığıhissediliyordu.

—Gelinigetirmeğegittiler!..

[*]Troyka'-Üçatlıaraba.

ÇUKURDA

111

Çıngıraksesleriköyünçokuzaklarınayayılıyorve sönüyordu...

Saatüçedoğruahaliakınetti:Yenidençıngıraksesleriduyuldu,gelinigetiriyorlardı!

Klişeağzınakadardolmuştu;büyükşamdanyanıyordu.Şarkıcılar,ihtiyarTsibukin'inarzusunauygunolarak,notaileşarkısöylüyorlardı.IşıklarınveroplarınpırıltısıLipa'nıngözlerinikamaştırmıştı.Onaöylegeliyorduki,şarkıcılar,çıngıraklısesleriyle,onunkafasınaçekiçlerlevururgibivuruyorlardı.Hayatındailkdefagiydiğikorsaveiskarpinlerionusıkıyorveyüzününifadesibaygınlıktanyeniuyanmışbirinsanınifadesiniandırıyordu:Etrafınabakmıyor,fakathiçbirşeyanlamıyordu.

SiyahbirredingotgiymişvekıravatyerinekırmızıbirkordontakjmışolanAnisimdüşünceyedalmış,hepbirnoktayabakıyor;şarkıcılarsesleriniyükselttiklerizamanosüratleistavrozçıkarıyordu.Ruhundabirteessürvardı;ağlamakistiyordu.Obuklişeyidahailkçocuklukanla-rındanberitanırdı.Birtarihte;merhumannesionuburayakurbanyemeâyinindebulunmakiçingetirmişti.

Genebirtarihte,çocuklarlaberaberburada,mektepkorosundaşarkısöylemişti.Buküseninherköşesi,herikon'uondabirerhatırauyandırıyordu.İşteşimdionunnikâhınıkıyıyorlardı,usulvenizamlarariayetetmişolmakiçinevlenmesilâzımdı;fakatoşimdiartıkbunudüşünmüyordu;âdetahiçbirinihatırlamıyordu.Düğünütamamenunutmuştu.Gözyaşları,mukaddesresimlerebakmasınamanioluyorlardı.Kalbindebirağırlıkhissediyordu.O,tıpkıkurakhavalardakifırtınabulutlarınınbirdamlayağmuryağdırmadan,köyünüzerindengeçipgittiklerigibi,yarınveyahutöbürgünbaşlarınagelmesimukadder,içtinabıkabiloknıyanfelâketindeonabirzararvermedengeçipgitmesiniAllahtanyalvarıyordu.

112

ÇUKURDA

Mazisindeokadargünah,tamirikabilolmıyan,unutulmazokadarçokgünahlarbirikmiştiki,bunlarınaffınıricaetmekbileonamânâsızgörünüyordu.Fakatişteobunlarınaffiiçinyalvarıyordu.Hattâyüksekseslehıç-kırdıbile;fakatonunsarhoşolduğunudüşünerekkimsebunaehemmiyetvermedi.Birçocukferyadıyükseldi:

—Sevgilianneciğim,beniburadangötür,ohneolursun!..

Papas:

—Susbakalım!.,diyebağırdı.

Klişedendönerlerken,ahalidearkalarındankoşuyordu.Dükkânınetrafında,kapınınönündeveavlununiçindepencerelerinaltındadabirinsankalabalığıvardı.Yenievlilerişarkılarlamethüsenaedecekkadınlardagelmişti.[*]Gençevliler,ayaklarınıeşiktenataratmaz,dahaevvelinden,notalariyleberaberkoridordabeklemekteolanşarkıcılar,avazlarıçıktığıkadarhaykırmağa;düğünmünasebetilehususîsurettekasabadangetirilmişolanmuzikaçalmağabaşladı.YüksekbardaklarıniçindeDonşampanyasıikramedildi.

Gözleriniörtecekkadarkaimkaşlı,uzunboylu,zayıfbirihtiyarolandoğramacıustasıYelizarov,yenievlileredönerek:

—Anisimvesençocuğum,dedi,birbiriniziseviniz,hakyolundanayrılmayınız,Allahdasiziterketmez,çocuklarım!

[*]Bu,Ruslarahasbirâdettir,kiRusçaVeliçatkelimesiyleifadeedilmektedir.Türkçekarşılığınıbulamadım.Fransızlardabulamamışolacaklarki,Rusçabucümleyi:Desjemm.esetaientvenueschanterleslouangesdesepoux.Tarzındaçevirmişlerdir.

ÇUKURDA

113

Sonra,ihtiyarTsibukin'inomuzlarınaabanarakhıçkırmağabaşladı:

—GrigoriPetrovağlayalım,sevinçtenağlayalım!..

O,bunlarıincebirseslesöylemişti.Fakatarkasındanderhalkahkahailegülmeğekoyulduvekalınbirsesleşunlarıilâveetti-'

—Ha-Ha-Ha.Seninbugelinindegüzelmiş!..Demek,herşeyiyerliyerinde,herşeyiuygun,aksayanhiçbirtarafıyok!Bütünmekanizmasısağlam,vidalarıbol!..Yelizarov,Yegoryevskoyekazasındadoğmuştu.FakatdahagençyaşmdanberiUkleyevo'dakifabrikalardaçalışmağabaşlamış,veburadayerleşmişti.Uzunzaman-danberionu,işteböyleuzun,zayıfveihtiyarolaraktanıyorlar,veçoktandırkendisini.Koltukdeğneğidiyeçağırıyor-Iradı.Bubelkideonun,kırkyıldanfazlabirzamandan-berifabrikalardayalnıztamirişleriyleuğraşmasındanilerigeliyordu.O,insanlarıveeşyalarıyalnızsağlamlıkbakımından(mütaleaederdi:Acabatamireihtiyaçvar-mıydı?..Masanınbaşınaoturmadanönce,sağlamolupolmadıklarınıanlamakiçinbirkaçsandalyeyiyokladı,alabalığınıdaelledi.

Şampanyadansonraherkesmasanınbaşınaoturmağabaşladı.Misafirler,sandalyelerinioynatarakkonuşuyorlardı.Koridordaşarkıcılarşarkısöylüyorlar,muzikaçalıyor,buesnadaavluda,yenievlilerimethüsenaedenkadınlarhepbirağızdanhaykırıyorlardı.Ortalıkta,insanınbaşınıdöndürecekkadarmüthişvevahşibirseshalitasıvardı.

Koltukdeğneği,sandalyesiüzerindefırfırdönüyor,komşularımdirsekleriledürtüyor,konuşmalarınamanio-luyor,bazanağlıyor,bazandagülüyordu.

—Çocuklar,çocuklar,çocuklar,diyeaceleacelemırıldanıyordu,Aksinyüşka,Varvaruşka,hepimizahenkF.8

114

ÇUKURDA

vebarışiçindeyaşayalım,benimsevimlibaltacıklarım--.

O,aziçkiiçerdi.Şimdidebirtekkadehviskiilesarhoşoluvermişti.Nedenyapıldığımalûmolmıyanbumenhusiçki,bütüniçenlerisersemletmiş,âdetayıldırımlavurulmuşadöndürmüştü.Artıkdillerpeltekleşmeğebaşlamıştı.

Davetlilerarasındapapaslar,karilarileberaberfabrikaustabaşıları,diğerköylerdengelmiştüccarlarvedükkâncılarvardı.Ondörtyıldanberibiraradaçalışanvebütünbuzamanzarfındaşunubunualdatmadanvehayutzararasokmadanbirtekkâğıtimzalamayanvebirtekinsanınahiyemüdürlüğündendışarıbırakmıyannahiyemü-dürilenahiyekâtibi,yanyanaoturuyorlardı;bunlarınikisideşişman,ikisidetokveadaletsizlikleokadarmeşbuki,insana,yüzlerininderilerindebilebirnevihususiyet,bir^nevihilekârlıkvarmış

gibigeliyordu.Fevkalâdezayıfveşaşıbirkadınolannahiyekâtibininkarısı,bütünçocuklarınıdaberabergetirmişti;oâdetayırtıcıbirkuşgibitabaklarayanyanbakıyorveelinegeçenherşeyikendisininveçocuklarınınceplerinetıkıyordu.

Lipa,yüzünde,klişedebulunduğuzamankiifadeninaynibirifadeolduğuhalde,şaşkınşaşkınoturuyordu.Ani-sim,karısiletanıştığındanberionunlabirtekkelimekonuşmadığıiçinsesininnasılolduğunubilmiyordu.Şimdide,yanındaoturduğuhalde,mütemadiyensusuyorveviskiiçiyordu.Epeycesarhoşolunca,karşısındaoturmaktaolankızınteyzesinehitapederek:

—Benim,dedi,Samorodovisimlibirarkadaşımvar.Zatamahsusasaletunvanıolan,nevişahsınamünhasırbiradam,konuşmasınıbilir.Fakat,teyzeciğim,benonuniçinigörüyorum,veobunuhisseder.Teyzeciğim,müsaadenizle,ikimiz,Samorodov'unsıhhatmaiçelim!

Varvara,misafirleriizazederekmecalsizveşaşkın

ÇUKURDA

115

biredaileyemek,masasımnetrafındadolaşıyor,yiyecekiçeceğinbolvebuderecezenginoluşundan,kimseninherhangibiritirazdabulunamıyacağmdanmemnungörünüyordu.

Güneşbattı,fakatöğleyemeğihâlâdevamediyordu.Artıkneleryediklerinin,neleriçtiklerininfarkındadeğillerdi.Konuşulanlarıişitmektekabildeğildi.Yalnız,mu-zikasustuğuesnalardaarasırabirkadınınavludakibağırtısıaçıkolarakişitiliyordu.

—Kanımızıemdiniz,canavarlar,dahapatiamıyacak-inısınız?

Akşama,muzikarefakatindedansedüdi.Kendişarap-lariyleberaberküçükHrımin'lergeldi.Kadrilekalkıldığızamanbunlardanbiri,ikielindebirerşişe,ağzındadakadeholarakdansetti,buhalherkesigüldürdü.Kadrilars-smdabirdenbire,çömeliyorveöyledansediyorlardı.YeşilAksinya,birgörünüpbir

kayboluyor,uzuneteklerietrafarüzgârsaçıyordu.Birisikadınıneteklerinebastı.Koltukdeğneği:

—Hey,diyebağırdı,altpervazlardanbirinikopardınız,çocuklar.

Aksinya,kurşunî,safgözlerininadirenkırpıyor,yüzündedaimîbirtebessümdolaşıyordu.Busabitbakışlarda,uzunbirboyunüzerineoturtulmuşbuküçükbaşta,"buinceuzunendamdayılanıandıranbirhalvardı.YüzündehiçeksikolmıyantebessümiylesarıgöğüslüyeşilAksinya,bahardayeşilçavdarlarınarasındangelenegeçenebakan—uzanmış,başıkalkık—birengerekyılanıgibibakıyordu.Hrunin'leronunlaçoksenlibenliidiler.Kadının,bunlardanbüyüğüilebirhaylizamandanberiyakınmünasebetlerdebulunduğuaçıkçabellioluyordu.Sağırisehiçbirşeyanlamıyor,kadınabakmıyordu.O,ayakayaküzerineatmışbirvaziyetteoturuyor,cevizyiyor,ve

116

ÇUKURDA

birtabancaatılıyormuşhissiniverecekkadarkuvvetle»ağzınışapırdatıyordu.

İşte,birdenbireihtiyarTsibukindeortayaçıktıve-Rusdansınakalkmakistediğinianlatmakiçinmendilinisalladı.Derhal,gerekeviniçinden,gerekseavludabirikenkalabalığınarasındanbirtasviptufanıyükseldi:

—Odansedecek,bizzatkendisidansedecek!..

Varvaradansediyordu;ihtiyarsasadecemendilinisallıyorveökçeleriletempotutuyordu.Fakatbirbirlerininüzerinden,penceredeniçeribakanavludakikalabalıkhayranlıkiçindeidi.Biraniçinihtiyarınherşeyini;zenginliğini,hilekârlığınıaffetmişlerdi.

Kalabalığınarasından:

—AferinGrigoriPetrov!..sesleriyükseliyordu.Gayretet!.Demekkidahaişgörebilecekbirhaldesin!..Hah-hahhah!..

Bütünbunlarpekgeç,sabahınsaatikisinedoğrusonunaerdi.Anisim,sallanarak,teşekküretmekvevedalaş-.maküzeretekertekerşarkıcılarıvemuzikacılarıdolaşıyorveherbirineyepyenibireryarımrublelikbahşişve-,riyordu.İhtiyarsasallanmaksızın,fakatâdetabirayağıüzerinebasıyormuşgibibiryürüyüşle,misafirlerinioğur-luyorveherbirine:

—Düğünikibinepatladı,diyordu.

Misafirlerdağılırken,birisi,Şikalovlubirtüccarın,yenipaltosunualarakyerinekendieskipaltosunubırakmış..Anisimöfkelenerekbağırmağabaşladı:

—Dur!..Benşimdionubulurum!Bunuçalanıbenbiliyorum!Dur!..

Derhalsokağafırladıvebirininarkasındankoşmağabaşladı.Anisim'iyakaladılar,kollarınagirerekevegetir~

ÇUKURDA

.p1'Vekanteriî^deoldu-

pa.mn__teyzesinin_soyunmakta

olduğuodayaittilervekaplyıüzerinekilitlediler

IV

Aradanbeşgüngeçti.GitmeğehazırlananAnisim,vedalaşmaküzereyukarı,Varvara'mnyanınaçıktı.Mukaddestasvirönündekibütünkandilleryanıyor,odagünlükkokuyordu.Varvaraise,pencereninkenarınaoturmuş,kırmızıyündenbirçorapörüyordu.

Anisim'igörünce:

—Bizdeçokazkaldınız,dedi,galibacanınızsıkıldı?.Oh.,teh...te!..Çokiyiyaşıyoruz,herşeyimizbol,düğününüdeusulünce,çokiyiyaptık.İhtiyar,düğüniçinikibinrublesarfettiğinisöylüyor.Birkelimeiletamtüccarlargibibirhayatsürüyoruz.Fakatcanımısıkan'birnoktavar.Halkaçokhakaretyapıyoruzcanım.Hemöylebirhakaretki,amanAllah!.Dostum,kalbimsızlayordoğrusu!

Beygirmitrampaediyoruz,birşeymisatınalıyoruz,birişçimikiralıyoruz,herşeydehileyapıyoruz.Hephile,hephile!.

Dükkândakivejetalinyağı,kokmuşveacı;elâ-leminkatranıbundaniyi..Allahrızasıiçinsöylebana,iyiyağsatamazmıyız?

—Herkesgücününyettiğiniyapar.

—Fakatricaederim,ikielimizyanımızagelecek,ay..Ay..Ay..Hiçolmazsagidipdebabanlabirkonuşsan!

—Bizzatkendinizkonuşsanızdahaiyiolur.

,—Bırakonucanım!Benonaderdimianlatıyorum,oisetıpkışimdiseninbanasöylediğingibibirkelimeile".

ÇUKURDA

119

Herkesgücününyettiğiniyapar,diyecevapveriyor.Ahrettekiminneyegücüyettiğiaraştırılmaz.Allanınmahkemesiyalnızadaletidüşünür.Anisim,içiniçekerek:

—Tabiî,araştırılmaz,dedi.Çünkü,anneciğim,zatenAllahfalanyok.Kimoradaaraştıracak!

Varvara,hayretleonabaktı,güldüveelleriniçırptı.Anisim'insöylediğibusözlerekarşı,kadınınböylesamimîolarakhayretetmesiveacaibbirmahlûkabakargibikendisinebakması,onuutandırdı:

—Belki,Allahvardır,dedi,fakatdinyoktur.Nikâhımıkıydıklarızamankendimemalikdeğildim.Koloçkanınaltındanyumurtasınıaldığınzamaniçindekicivcivnasılcıvıldarsa,benimvicdanımdaâdeta

onungibicıvıldamağabaşladı.Nikâhmerasimidevamettiğimüddetçeben,mütemadiyenAllahvardiyedüşündüm.Fakatklişedençıkarçıkmazhiçbirşeykalmadı.Hem,aslınabakarsanAllahmolupolmadığınıbennasılbileyim?Küçüklüğü-müzdenberibizebunuöğretmediler.Çocukdahaannesininmemesiniemerkenona,birtekşeyöğretirler:Herkesgücününyetiğiniyapar.ZatenbabamdaAllahainanmıyor.Siz,birtarihtebanaGuntorev'inkoyunlarınınçalındığındanbahsetmiştiniz;ben,koyunlarıçalanıbuldum:OnlarıçalanŞikalovoköyündenbirköylüimiş;koyunlarıçalano,fakatkoyunlarınderisidebabamdaçıkıyor...İştesizedin!

Anisim,gözünükırptıvebaşınısalladı.Sonrayinesözünedevamederek:

—NahiyemüdürüdeAllahainanmıyor,dedi,sonranahiyekâtibi,klişezangocudaAllahainanmıyorlar.Şayetonlarklişeyegidiyorveoruçtutuyorlarsabu,halkınkendileriniayıplamasınıönlemekveşayetahretvarsa,herihtimalekarşı,bunusağlamlamakiçindir.

Şimdi,diyorlarki,itikadzayıfladığıiçin,anaya,babayahürmetkal-

120

ÇUKURDA

madiğiiçin,dünyanınsonugelmiştir.Tabiîbu,saçmabirşeydir.Benimanladığımagöre,anne,bütünbubelâlarinsanlardakivicdansızlıktanilerigeliyor.Ben,anne,herşeyiayanbeyangörüyorveanlıyorum.Günlercedolaşıyor,birtekvicdanlıinsanarastlamıyorsun.Bunun,biriciksebebiAllanınolupolmadığınıbilmemeleridir.Eh,anne,Allahaısmarladık.Hoşçakaim,sağlıcaklakaim.Beniiyilikleanın.

Anisim,Varvaranmayaklarınakadareğildive:

—Bütünbuyaptıklarınıziçinsize,çok,çokteşekkürederim,anne,dedi.Ailemiz,sizdençokfaydagörüyor.Siz,çokiyibirkadınsınız,benşahsensizdençokmemnunum.

FevkalâdemütehassisolanAnisimdışarıçıktı.Fakat,tekrardönerek:

—Samorodovbenibirişekarıştırdı,yazenginolacağım,yamahvolacağım.Şayetbanabirşeyolursa,anne,babamıteselliediniz.

—Hiçbirşeyolmazinşallah!O-teh-te!..Allahâdildir.Sen,Anisim,şukarınıngönlünübirazalsaniyiolur.Birbirinizeyanyanbakıyorsunuz.Hiçolmazsaonabirazgüleryüzgöstersen..

Anisim,içiniçekerek:

—O,çoktuhafbirkadın,dedi.Hiçbirşeyanlamıyor,boyunasusuyor.Henüzçoktoy..Birazdahabüyüsün.

Sokakkapısınınönünde,arabayakoşulu,besili,yüksek,beyazbiraygırduruyordu.

İhtiyarTsibukin,cakalıbiredailearabayasıçradı.Dizginlerielinealdı.Anisim,Varvaraile,Aksinyaile,kardeşiileöpüştü.Lipadamerdiveninbaşındaidi.Vegö-yateşyieçıkmamışda,birbaşkasıiçinçıkmışgibihareketsizduruyorvebambaşkabiristikametebakıyordu.Anisimonayaklaştı.Vedudaklarınıhafifçeonunyanaklarınadeğdirerek:Allahaısmarladık,dedi.Lipaise,Ani-

ÇUKURDA

121

sim'ebakmaksızınacaibbirtarzdagülümsedi;yüzütitredivehernedenseonahepsiacıdılar.Anisimdesıçra-,yarakarabayabindi,kendinigüzelsandığıiçin,cakalıbiredaileelini,belinedayadı.

ÇukurdanyukarıçıktıklarımüddetçeAnisim,hepgeriye,köyebaktı.Ilık,berrakbirgündü.îlkdefaolaraksürüyükırasalmışlardı.

Sürününetrafındabayramlıkelbiselerinigiymişkızlarvekadınlardolaşıyorlardı.Siyahöküz,serbestliğinverdiğisevinçleböğürüyor,veönayakla-riletoprağıeşeliyordu.Hertarafta,aşağıda,yukarıda,tar-lakuşlarıcıvıldaşıyorlardı.

Anisim,yenibadanaedilmişolangüzel,beyazklişeyebaktıvebeşgünönceoradanasılduaettiğinihatırladı.Sonra,yeşildamlı.

mektebe,birzamanlaryıkandığıvebalıkavladığıdereyebaktı;yüreğinibirsevinçkapladı;vebirdenbireyerdenbirduvarınyükselerekyolunukesmesini,onusadecemazisiylebaşbaşabırakmasınıistedi.

İstasyonda,büfeyeyanaştılarvebirerkadehKeresşarabıiçtiler.İhtiyar,şarapparasınıvermekiçinelinicebineattı.

Anisim:

—Bunlarıbenikramediyorum,dedi.

İhtiyar,memnuniyetleoğlununsırtınıokşadıvebüfeciye:Bakbenimnasılbiroğlumvar,demekistergibigözkırptı.Sonraoğlunadönerek:

—Senevdeişinbaşındakalsaydın,dedi,sanabahabiçilmezdi.Senitepedentırnağakadaraltınagarkeder-dim.

—Bu,mümkündeğilbaba.

Keresşarabıekşimtırakvebalmumukokuyordu.İFakatbirerkadehdahaiçtiler.

İhtiyar,istasyondandöndüğüzaman,ilkandaküçük

122

ÇUKURDA

gelininitanıyamadı.KocasıavludançıkarçıkmazLipadeğişmiş,birdenbireşenlenmişti.Yalınayak,üstündekullanılmışbireteklik,kollarıomuzlarınakadarsıvanmışbirhalde,koridordamerdivenlerisiliyor,inceveberrakbirsesleşarkısöylüyordu.Kirlisuiledolubüyükbirtahtakovayıgötürürkenvekendiçocukgülüşiylegüneşebakarken'birtarlakuşunuandırıyordu.

Kapınınönündengeçmekteolanihtiyarbirişçibaşınısallayarakseslendi:

—GrigoriPetrov,Allahsananeiyigelinlergöndermiş.Bunlarkadındeğil,hakikîbirerdefine!..

V

8TemmuzCumagünü,KoltukdeğneğinamiylemarufolanYelizarov'laLipa,KazanBakiresiyortularımü-nasebetileibadetiçingittikleriKazanskoeköyündengeri-dönüyorlardı.Lipa'nmannesiPraskovya,birhayligeridengeliyordu.Hastavetıknefesolanbukadınmütemadiyengerikalıyordu.Vakit,'akşamayakındı.

Lipa'yidinlemekteolanKoltukdeğneği:

—Yaaa!...Pekisonra?.

Diyehayretiniizharediyordu.Lipaise:

—İlyaMakariç,diyordu,benreçeliçokseverim.Köşemeçekilirvemütemadiyenreçelleçayiçerim.VeyahutVarvaraNikolayevnaileberaberçayiçeriz;obanaacıklıbirtakımhikâyeleranlatır.Onjardaçokreçelvar:Dört.kavanoz.Varvarabana:«Sıkılma,Lipa,ye!derdi.»

—Yaaa!...Dörtkavanoz!..

—Zenginbirhayatsürüyorlar..Çaylafırancolayiyorlar..Sığıretiistediğinkadar.Zenginbirhayatsürüyorlarama,benoradakorkuyorum,İlyaMakariç.Hemfenahaldekorkuyorum!

Koltukdeğneği:

—Korkacaknevar,çocuğum?..DiyesorduvePras-kovya'nınnederecegerikaldığınıanlamakiçinarkayabaktı.

—Önceleri,düğünümüzolduğusıralarda,AnisiniGri-

124

ÇUKURDA

goriç'denkorkuyordum.Vakıaokötübiradamdeğildir;kendisindenbirfenalıkgörmedim.Fakatbanayaklaştığızaman,tâiliklerimekadarbütünvücudumdabirürpermeduyardım.Birgececikolsungözümükapamadım;mütemadiyentitredimveAllahaduaettim.

Şimdiise,İlyaMakarıç,Akşinya'dan korkuyorum.Aksinyafenabirkadındeğil,mütemadiyengülümsüyor;fakatarasıarpenceredeniçeribaktığızamangözleriöyleöfkeli,öyleışıklı,öyleyeşilki;tıpkıağıldakikoyunlarıngibi..KüçükHrımin'leronukandırıyorlar:«Sizinihtiyarın,diyorlar,Butiokino'dakırkdesiatinkadarbirtoprağıvar;bu,kumlu,killi,sulubirtopraktır,diyorlar.SenAksiyuşa,diyorlar,oradakendinebirtuğlafabrikasıkurdur,bizdeseninleortakoluruz».

Şimdituğlanınbiniyirmirubledir.Kârlıbiriş.Dün,öğleyemeğindeAksinyaihtiyara:«Ben,dedi,Butiokino-dabirtuğlafabrikasıkurmakistiyorum;başlıbaşımabirtüccarolacağım».Aksinyahemsöylüyor,hemgülümsü-yordu.GrigoriPetroviç'iniseyüzüdüşüncelibirhalaldı;buteklifinhoşunagitmediğiaşikârdı:«Bensağoldukça,dedi,ayrılmakyok;hepbirlikteyaşamalıyız!..»

Aksinyaihtiyarabaktı,dişlerinigıcırdattı...Onamey-valıbörekgetirdiler,yemedi!

Koltukdeğneğihayretetti:

—Demekyemedi,ha!..Lipasözünedevamederek:

—Ricaederim,söylebana,dedi,bukadınnezamanuyur?.Yarımsaatçıkkadaruyuduktansonrayerindenfırlar,köylülerinherhangibiryeriyakmamalarıiçin,herhangibirşeyçalmamalarıiçinhepdolaşır,dolaşır,etrafıkontroleder.Korkunçbirkadın,İlyaMakarıç!KüçükHrımin'lerise,düğünümdensonra,yatmadankasabaya,davalaşmağagittiler.Halkarasındadönendedikodulara

ÇUKURDA

125-

nazaran,bütünbunlarasebepAksinyaimiş!..İkikardeşonafabrikakurmağıvadetmişler;üçüncüsübunaiçerlemiş.Fabrikalarıbiraykadarkapalıkaldı.BumüddetiçindeişsizkalanamcamProhor,kapıkapıdolaşarakekmekdilendi.Ona:Amca,dedim,böylekendinireziledeceğine,şimdilikçiftsürmeğeveyahutodunkesmeğegitsendahaiyiedersin!..Amcam:«Lipinka,dedi,çiftçiliği,unuttum,hiçbirşeybilmiyorum!»

DinlenmekvePraskovya'yıbeklemeküzere,Akçakavakkoruluğucivarındamolaverdiler.

MüteahhitliğebaşlayalıbirhaylizamanolduğuhaldeYelizarov'unbeygirleriyoktu.Bütünkazayısırtında,içinde,soğanekmekbulunan,birtorbaolduğuhaldeyayaolarakdolaşır;ellerinisallayarak,.genişadımlaratardı.Onunlayanyanayürümekgüçtü.

Koruluğunağzındabirölçmedireğiduruyordu.Ye-lizarov,sağlamolupolmadığınıanlamakiçindireğitartakladı.NefesnefesePraskovyageldi.Onunburuşukve'herzamankorkmuşgibiduranyüzü,mesutbirpırıltıileyanıyordu:Bugüno,herkesgibiklişeyegitmiş,panayırıdolaşmış,veoradaarmutturşususuyuiçmişti.Buonunhayatındanadirbirvakaidi;onaöylegeliyorduki,obugün,ömründeilkdefaolarakkendizevkiiçinyaşamıştı.

Dinlendiktensonra,üçübirlikte,yanyana,yoladüzüldüler.Güneşartıkbatıyordu;ışıkları,koruluğuniçindensüzülüyorveağaçlarıngövdeleriniaydınlatıyordu.İleriden,gürültülübirtakımseslergeliyordu.Ukleyevokızları,epeyevvel,öndengitmişlerdi.Fakatherdaldeburada,korulukta,mantartoplamakiçindurmuşolacaklardı..

Yelizarov:

—Heykızlar!..Heygüzeller!.,diyeseslendi.

Karşılıkolarakbirkahkahaişitildi.

126

ÇUKURDA

—Koltukdeğneğigeliyor!..Koltukdeğneği!..Kocamoruk!..

Aksisedadagülüyordu.

İşte,korulukdageridekaldı.Artıkfabrikabacalarınıntepeleridegörünmeğebaşladı;çankulesiüzerindekihaçpırıldadı:Burasıköydü,hanişu«Cenazemerasimindeklişebekçisininbütünhavyarıyeyipbitiriğiköy».Artıkevlerinegelmişgibiidiler:Bukocaçukuruniçineinmektenbaşkayapılacakbirşeykalmıyordu..YalınayakyürümekteolanLipailePraskovya,kunduralarınıgiymeküzereotlarınüzerineoturdular.Koltukdeğneğideonlarlaberaberoturdu.

YukarıdanbakıldığızamanUkleyovo,söğütlerile,beyazklisesile,deresile,güzelvesessizgörünüyordu;yalnızmanzarayıbozanşey,tasarrufolsundiyeesmer,vahşibirrengeboyanmışolanfabrikadamlarıidi.Karşıtaraftakiyamacınüzerinde,âdetabirfırtınatarafındanşurayaburayaatılmışdemetlerveyığınlarşeklinde,vehemenşimdibiçilmiş,sıralarhalindeçavdarlargözeçarpıyordu.

Yulafdaartıkkemalegelmişti;veşimdigüneştetıpkıse-sedefgibi,ışıklarıaksettiriyordu.

Hasatzamanıidi.Bugünyortu,yarınCumartesiidi:Çavdarlarıtoplamak,samanlarıgötürmeklâzımdı.SonraPazar,geneyortuidi.

Hergünuzaklardagökgürlüyor-du;havadabirağırlıkvardı,yağmuryağacağabenziyordu.Veşimdiherkes,tarlalarabakarak,Allahveredemahsulüzamanındatoplayabilsek,diyedüşünüyordu.Ruhlardahembirsevinçveferahlık,hemdebirhuzursuzlukvardı.

Praskovya:

—Şimdiorakçılarpahalı,dedi.Gündelikleribirrublekırkkapik!

Halk,Kazanskoyepanayırındanakınakıngeliyordu:

ÇUKURDA127

Kadınlar,yenikasketlergiymişfabrikaişçileri,dilenciler,¦çocuklar...Kâhtozlarıkaldırarakbirarabageçiyor,vearkasından,satılmadığınamemnun,satılmamışbirbeygirkoşuyordu.Kâh,birtürlüyürümekistemiyenbirineği,boynuzlarındançekipgötürüyorlardı.Sonragene,içinde.ayaklarınısarkıtmışsarhoşMujiklerbulunanbirarabageçiyordu.

Birkocakarı,kocamanşapkalıvekocamançizmelibirçocuğugötürüyordu.Çocuksıcaktan,vedizkapaklarındanitibarenbacaklarınınbükülmesineimkânvermi-yenağırçizmelerdenbitkinbirhalegelmişti;fakatbunarağmenolancakuvvetiyle,elindekioyuncakboruyu,hiçdurmadan,öttürüpduruyordu.Artıkaşağıinmişlervesokağasapmışlardı,fakatborusesihâlâkulaklarınageliyordu:Yelizarov:

—Bizimfabrikatörlerin,hernedense,keyifleripekdeyerindedeğil,dedi.Felâket!..Kostyükovbanaiçerledi:«Kornişlereçoktahtagitti».Diyesöylendi.Bendeona:«Nasılçok?,dedim.Nekadarlazımsaokadargitti,VasiliDaniliç!Benonları,yânişutahtaları,bulgurluyiyecek¦değilimki».«Bugibisözlerisenbananasılsöyliyebilirsin?.Dedi.Geveze!..Unutma!..Senimüteahhityapanbenim»..«Sankimühimbirşeymişbu!Benmüteahhitolmadığımzamanlardadagene,hergünçayiçiyordum.»Oda:«Sizhepiniz,yankesicisiniz,dedi...»Bensustum.Budünyadabizyankesiciyiz,diyedüşündüm,ötekidünyada-dasiz...Hoho-ho!..Ertesigünyumuşadı:«Makarıç,dedi,söylediğimsözlerdenötürübanadarılma.Şayetsanalüzumundanfazlasöylendisem,bilekusurabakma!..Benbirincisınıftüccarım,sendenbüyüğüm,sen

susmakmecburiyetindesin».

Benona:«Siz,dedim,birincisınıfbirtüccarsınız,bendedoğramacıyım;burasıdoğru.HazretiYusufdadoğramacıidi.Bizimsan-128

ÇUKURDA

atimizhakkaniyetliveAllanınindindemerguptur;fakat;dahabüyükolmaksiziniçindahaelverişliise,VasiliDa-niliç,ricaederimbuyurunuz».Bundansonra,yanibukonuşmadansonra,içimizdenhangimizdahabüyüğüz!diyedüşündüm.Birincisınıfbirtüccarmı,yoksabirdoğramacımı?..Herhaldedoğramacıolsagerek,çocuklarım.

Koltukdeğneğidüşündü,sonrailâveetti:

—Bu,böyleçocuklar.Çalışan,eziyetçekendahabüyüktür.

Güneşartıkbatmıştı.Derenin,etrafısûrlaçevriliklişemeydanlığının,vefabrikacivarındakitarlalarınüzerindekoyu,sütgibibeyazbirsisyükseliyordu.Şimdi,karanlığınsüratlebastırdığı,aşağıdaışıklarıntitreştiği,vesisindipsizbiruçurumugizliyorhissiniverdiğişuanda,fakirolarakdoğanvebütünhayatmcaböyleyaşamağa.korkmuşvezavallıruhlarından.maadaherşeylerinibaşkalarınavermeğehazırolanLipaileannesine,bubüyükveesrarlıdünyada,namütenahihayatlararasında,kendilerinindebirkuvvetteşkilettiği,kendilerinindeherhangibirindenbüyükolduğufikri,belkibiraniçinhatırlarınagelmiştir.Burada,yüksekteoturmakhoşlarınagidiyorvebahtiyarbirgülüşlegülümsüyorlardı;herşeyerağmenaşağıdönmeklâzımgeleceğiniunutmuşlardı.

Nihayetevlerinedöndüler.Orakçılar,kapınınvedükkânınyanında,yerlereoturmuşlardı.ÂdetolduğuüzereUkleyevo'hlarTsibukmlereçalışmağagitmezlerdi;yabancıgündelikçilertutmaklâzımgeliyordu.Şimdibunlar,,alacakaranlıkta,uzunsiyahsakallıinsanlargibigörünüyorlardı.

Dükkânaçıktı.Dilsizin,çıraklardanbiriledamaoynadığıkapıdangörünüyordu.Orakçılar,zorlaişitilebile-cekkadarhafifbirsesleşarkısöylüyorlar,veyahut,yükseksesledünkügündelikleriniistiyorlardı.Fakatyarma:ÇUKURDA

r129

kadarkalmalarınıteminiçin,onlaragündeliklerinivermiyorlardı.

Ceketsiz,yelekleihtiyarTsibukinveAksinya,kapınınönünde,kayınağacınınaltındaçayiçiyorlardı;masanınüstündelâmbayanıyordu.

Orakçılardanbirialayolsundiye:

—Büyükbaba,diyordu,hiçolmazsaparanınyarısınıver!Büyükbaba!..

Bununarkasından,derhalbirkahkahayükseliyor,sonrageneyavaşsesleşarkıbaşlıyordu.

Koltukdeğneğideçayiçmeğeoturduveanlatmağabaşladı:

—Panayırdangeliyoruz.Eğlendikçocuklar,Allahaşüküradamakıllıeğlendik.Yalnız,şöylefenabirşey

oldu:DemirciSaşkatütünsatınaldıvedükkâncıyaçıkarıpyarımrubleverdi.Meğeryarımrublekalpmış!

Koltukdeğneğietrafınabakındı.Bunlarıfısıltıhalindesöylemekistiyordu.Fakatsözlerikısıkveboğukçıkıyorveherkestarafındanişitiliyordu.

—Evet,meğeryarımrublekalpmış.Saşkaya:«Bununerdenaldın?»diyesoruyorlar.Oda:«DüğününegittiğimzamanbunubanaAnisimTsibukinverdi»diyor.Poliseseslendiler,Demirciyigötürdüler.DikkatetPetroviçbununaltındanbirçapanoğluçıkmasın!..

Kapınınönündekisesaynialayladevamediyordu:

—Büyükbaba!.Büyükbaba!.Ortalığabirsessizlikçöktü.Koltukdeğneği:

—Ahçocuklar,çocuklar,diyeçabukçabuksöylendiveayağakalktı.Uykusugelmişti.Çayiçin,şekeriç\nteşekkürederim,çocuklarım!..Uykuzamanıgeldi.Artıkbenepeyceçürüdüm,bütünkirişlerimçürüdüHa!..Ha!..Ha!..

F.9

130

ÇUKURDA

Giderkende:

—Anlaşılanölümümüzyaklaştı!..Dedivehıçkırdı.İhtiyarTsibukinçayınıbitirmmedi.Fakat,derinbirtakımdüşünceleredalmışbirhalde,birazdahaoturdu.

Yüzünde,şimdiartıksokağıniçindebirhayliuzaklaşmışolanKoltukdeğneğininayakseslerinidinliyormuşgibibirifadevardı.

İhtiyarındüşüncelerinikeşfedenAksinya:

—DemirciSaşkabelkideyalansöylemiştir,dedi.

ihtiyarevegirdi;birazsonrada,elindebirçıkınolduğuhaldegeridöndü.Çıkınıaçtı,tamamenyeni,çilçilrublelerışıldadı.Bunlardanbirinialarakdişinevurdu,sonrasemaverinaltındakitepsininüzerineattı.SonrabirikincisinidahaattıveAksinyayabakarak,büyükbirşaşkınlıkiçinde:

—Rublelehakikatenkalpmış,dedi.Bunlar,haniAni-sim'inhediyeolarakgetirdiğirubleler.

İhtiyarçıkınıAksinya'nınelinetutuşturarakbirfısıltıhalindesözlerinedevametti:

—Kızımsenbunlarıal,vekuyuyaat!..Allahbelâlarınıversin!..Dikkatetgevezelikolmasın!..Başımızabirişçıkmasın.Semaverigötür,ışıklarısöndür.

AhırdaoturmaktaolanLipailePraskovya,birbiriardıncaışıklarınnasılsöndüğünügördüler..Yalnızyukarda,Varvara'nmodasındamavivekırmızıgecekandilleriyanmaktadevamediyorlardı.Orasıinsanahuzur,refahvecehaletintibaınıveriyordu.

Praskovya,kızınınzenginbiradamlaevlenmişolmasıfikrinebirtürlüalışamıyordu;burayageldiğizamanürkekçevestibüldegizleniyor,ricakârbirtarzdagülümsü-yordu.Onaçayveşekergönderirlerdi.

Lipadabunaalışamamıştı.Kocasıköydengittiktensonra,kendikaryolasındadeğilde,rastgele,şurada,bura-

ÇUKURDA

131

da,mutfakta,yahutarabalıktauyurdu.Hergüntahtasilerveyahutçamaşıryıkardı;ona,âdetagündelikleçalışıyormuşgibigelirdi.

Şimdide,kasabadandönünce,çaylarınımutfakta,aşçıgadmlaberaberiçtiler.Sonraarabalığagiderek,kızakladuvarınarasına,yereuzandılar.Burasıkaranlıktı,koşumlardakokuyordu.

Evinetrafındakiışıklarsöndü.Sonradilsizindükkânınasılkapattığını,orakçılarınavludanasıluyumağahazırlandıklarınıişittiler.

Uzaklarda,KüçükHrımin'lerdegüzelbirarmonikçalmıyordu.PraskovyaileLipauyuklamağabaşladılar.

Birayaksesiyleuyandıklarızaman,ayışığıortalığıaydınlatıyordu.Arabalığınkapısında,kucağındabiryatakolduğuhaldeAksinyaduruyordu:

—Herhaldeburasıdahaserinolsagerek,diyemırıldandı,vehemenhemenkapınınağzınauzandı.Ay'ışığıonunhertarafınıaydınlatıyordu.

Ouyumıyordu;zorluklanefesalıyordu.SıcaktanaçılıpsaçılmışveüzerindenevarisehemenhemenhepsiniatmışolanAksinya,ayınsihirliışıklarıaltındaharikuMdegüzel,harikulademağrurbirhayvangibigörünüyordu.

Aradanbirmüddetgeçtiktensonrageneayaksesleriduyuldu:Kapıda,bembeyaz,ihtiyarTsibukingöründü.

—Aksinya!.Diyeseslendi,senburadamısın?.Aksinyaöfkelibiredaile:

—Neolacak?,diyecevapverdi.

*—Epeyönceparalarıkuyuyaatmanısöylemiştim.Attınmı?.

—Mal"vemülkünsuyaatıldığınerdegörülmüş?..Benonlarıorakçılaraverdim.

İhtiyarhayretvedehşetle:

—Ah,Amanyarabbi!..Diyesöylendi,edepsizkarı..-Ah,amanYarabbiî

132

ÇUKURDA

İhtiyarellerinibirbirineçırptıveçekilipgitti.Giderkendehepbirşeylermırıldandı,durdu.BirazsonradaAksinyadoğrulupoturdu,cansıkıntısiylegöğüsgeçirdi.Sonraayağakalktıveyatağımkucaklayarakdışarıçıktı-Lipa:

—Anneciğim,diyesöylendi,niçinbenibunlarakocayaverdin?..

—Kızım,evlenmeklâzım.Bunizamlarıyapanbizdeğilizki!..

Tesellisizbirelemduygusuonlarısarmaküzereidi.Fakatonlara,göğünyükseklerinden,maviliklerinarasından,oradan,yıldızlarınbulunduğuyerdenbiribakıyorveUkleyevo'daolanbitenherşeyigörüyor,bekçilikyapıyor"gibigeldi.Fenalıknekadarbüyükolursaolsunşimdi:geceherşeyerağmensessizvegüzeldir;veAllahındünyasındadoğruluk,geneböylesessizvegüzel,herzamanvardıveherzamanolacaktır.Toprağınüzerindekiherşey,ayışığınıngeceilekaynaşmasıgibi,sadecedoğrulukla;kaynaşmağıbeklemektedir.

İkiside,sükûnetbulmuşvebirbirinesokuknuşbir-halde,uyudular.

VI

KalpparayapıpsürdüğüiçinAnisim'inhapseatıldığı•'haberiçoktangelmişti.Aradanaylargeçti,yarımyıldanfazlabirzamangeçti,uzunbirkışgelipgeçti,bahargeldi;Anisim'inhapishanedebulunuşufikrine,gerekevdekiler,gerekseköydekileralıştılar.Geceleyinbirisievinveyahutdükkânınyanındangeçtiğizaman,Anisim'inhapishanedebulunduğunuhatırlardı.Klişeçanlarıçalındığızamangene,hernedense,Anisim'inhapishanedeolduğuvemuhakemesinibeklediğihatıragelirdi.

Tsibukin'lerineviniâdetabirgölgekaplamışgibiidi.Evkararmış,damıpaslanmış,dükkânındemirkaplı,yeşilboyalıağırkapısı,donuklaşmış,veyahutsağırıntâbirile«Kirlenmiş»ti.BizzatihtiyarTsibukinde,âdetakararmışgibiidi.Çoktandırsaçınısakalınıkesmiyor,saçısakalınakarışmışbirhaldedolaşıyor,arabaya,sıçramaksı-zınbiniyor,dilencilere«Allahversin!..»diyebağırmıyor-du.Gücü,kuvvetigittikçeazalıyorvebuherşeyindegözeçarpıyordu.Artıkadamlarıdaeskisikadarkendisindenkorkmıyorlardı.

Hattâkazanınpoliskomiseribile,lüzumuolanşeyelerieskisigibialmasınarağmen,dükkândazabıttutmuştu;gizliceşarapsattığıiçinmuhakemeolunmaküzereihtiyarıüçdefakasabayadavetetmişler,fakatşahitleringeîmeyişindenötürüişlermütemadiyensürüncemedekalmış,Tsibukincehennemazaplarıçekmişti.

İhtiyarsıksıkoğlunugör,meğegidiyor,adamlartu-

134

ÇUKURDA

tuyor,şunabunaistidalarveriyor,şuraya,burayaklişe-bayraklarıhediyeediyordu.Anisim'inbulunduğuhapishanegardiyanınamineile«Ruhölçüsünübilir!»cümlesiyazılıgümüşbirçaytabağıileuzunbirkaşıkgötürdü.Varvara:

—Uğraşacak,tavassutedecekkimsecikleryokki,diyordu,oh-teh-te!..Büyüklerdenbirinericaetsekde.buişlealâkadarşeflerebirşeyleryazsalar...Barimuhakemeyekadarserbestbıraksalar!..Çocuknediyeazapçeksin?.

Odakederliidi;fakatşişmanlamışvebeyazlamıştı.Eskisigibiodasındakandilleryakıyor,eviniçindeherşeyintemizolmasınadikkatediyor,misafirlerereçelveeimapestiliikramediyordu.

SağırlakarısıAksinya,dükkânlameşguloluyorlardı.Yenibirişegirişmişler,Butyokino'dabirtuğlafabrikasıkurmuşlardı.Aksinya,hemenhemenhergünarabaileorayataşınıyordu.O,bizzatkendisibufabrikayıidareediyor,vetanıdıklariylekarşılaştıkça,yeşilçavdarlarınarasındanbaşınıkaldıranbir-yılangibi,boynunuuzatıyor,masumveesrarlıbirsurettegülümsüyordu.

Lipaiseperhizarifesindedoğurduğuçocuğiyleoynayıpduruyordu.Bu,küçücük,nahif,zayıf,acınacakbirçocuktu.Onunbağırması,bakması,hattâinsanolaraksayılmasıveNikifordiyeçağırılması,insanınâdetatuhafınagidiyordu.ÇocukbeşikteyattığızamanlarLipakapıyakadargiderekyerlerekadareğiliyor:

—BonjurNikiforAinisimiçLDiyeonasesleniyor;vebütünkuvvetiyleçocuğadoğrukoşarakonuöpüyordu..Sonragenekapıyagidiyor,yerlerekadareğilerekgene:

—Bonjur,NikiforAnisimiçLDiyetekrarlıyordu.Çocuksa,küçücükkırmızıbacaklarınıkaldırıyor,vetıpkıdoğramacıYelizarov'daolduğugibi,gülmesiağlamasınakarışıyordu.

ÇUKURDA

135

Nihayetmuhakemegünütesbitedildi.İhtiyarTsi-bukin,muhakemeyebeşgünkalahareketetti.Sonra,şahitolarakkaydedilenköylülerinsevkedildikleriişitildi.Davetiyealanihtiyarişçidehareketetti.

MuhakemePerşembegünüoldu.FakataradanPazardageçtiğihaldeihtiyarhâlâgeridönmemiş,herhangibirhaberdealınamamıştı.SalıgünüakşamadoğruVarvara,açıkpencereninönüneoturmuş,ihtiyarıgözlüyordu.BitişikodadaLipaçocuğiyleoynuyor,onuhavayahoplatarakâdetakendindengeçmişbirhalde:

—Senkocaman,kocamanolacaksın!..Diyordu.Büyüyünceberabergündelikleişegideceğiz!..Gündelikleişegideceğiz!.

Varvarabusözlereiçerledi:

—Aman,sende,dedi!.Gündelikçiliğidenerdençıkardın,budalakarı?..Bizonutüccaryapacağız!.

Lipahafifçebirşarkımırıldanmağabaşladı.Fakatbirazsonrakendindengeçerek,gene:

—Senkocaman,kocamanolacaksın!.Diyetekrarladı.Büyüyünceberabergündelikleişegideceğiz!..

—Aman,sende!..Söyliyecekşeybuldun!..

Lipa,kucağındaNikiforolduğuhaldekapınınönündedurduvesordu:

—•Anneciğim,benonuniçinbukadarçokseviyorum?Benonaniçinbukadarçokacıyorum?.

Lipa,titrekbirsesledevamettivegözleriıslandı;

—Kimdiro?.Nebiçimdir?Birtüykadar,birkırıntıkadarhafifolduğuhaldebenonuâdetabüyükbiradamsevergibi,seviyorum,okadarseviyorumki...Meselâo,hiçbirşeyyapamaz,konuşamaz,fakatbenonunküçücükgözlerindenneistediğinianlarım.

Varvarakulakkabarttı:İstasyonayaklaşmaktaolanakşamtreniningürültüsüişitiliyordu.Sakınihtiyargel-

136

ÇUKURDA

mişolmasın?.Artıko,neLipa'nmsöyledikleriniişitiyor,nedebunlarıanlıyordu.Zamanınnasılgeçtiğinianlamı-yordu;sadecetitriyordu.Fakatbutitreyişkorkudanziyade,şiddetlibirmeraktanilerigeliyordu.Kadın,mujikdolubirarabanıngürültüilegeçtiğinigördü.Bunlar,istasyondangelmekteolanmahkemeşahitleriidi.Arabadükkânınyanındangeçerken,emektarişçiarabadanatladıveavluyagirdi.Avluda,onunlaselâmlaştıkları,onabazışeylersorduklarıişitildi.

Emektarişçiyükseksesle:

—Medenîhaklardanmahrumiyetine,malvemülkününmüsaderesine,altısenemüddetledekürekcezasınamahkûmiyetineveSibiryayagönderilmesinekararverildi,dedi.

Aksinya'nm,dükkânınarkakapısındançıktığıgörüldü.Halbukiobirazöncepetroltartıyordu;birelindeşişe,diğerelindehuni,ağzındagümüşrublelervardı.Peltekpeltekkonuşarak:

—Yababanerede,kaldı?.Diyesordu.Emektarişçi:

—İstasyonda,dedi:«Ortalıkbirazkararsındaöylegelirim»»diyor.

Anisim'inkürekcezasınamahkûmolduğueviniçineyayılınca,aşçıkadın,muaşereticabıböylehareketetmeninâlzımolduğunuzanederek,ölülerinarkasındannasılferyatederlerse,birdenbiremutfaktaöyleceferyadabaşladı:

—BizlerikimebıraktınAnisimGrigoriç,benimparlakşahinim!..

Ürkenköpeklerhavlamağabaşladılar.Varvarapencereyekoştu,büyükbirelemledoluolarak,sesininbütünkuvvetiyleaşçıkadınabağırmağakoyuldu:

—Yetişirartık,Stepanida,yetişirartık!..Allahrızası

ÇUKURDA

137

içinbizitacizetme!.

Semaverihazırlamağıunutmuşlardı;artıkhiçbirşeydüşünemezolmuşlardı.YalnızLipa,meseleninneolduğunubirtürlüanlayamıyor,çocuğiylemeşgulolmaktadevamediyordu.

ihtiyarTsibukinistasyondangeldiğizamanartıkonahiçbirşeysormadılar.Oselâmverdiktensonra,

ağızmıaçmaksızınbütünodalarıdolaştı.Akşamyemeğiyemedi.

İkisiyalnızkaldıklarızamanVarvara:

—İşlerimizleuğraşacakkimseçıkmadı,dedi.Ricaetmeniçinsanasöylemiştim.Sözümüdinlemedin...Biristidaverseydin!..

İhtiyarelinisallayarak:

—Kendimuğraştım,dedi.Anisimmahkûmolurolmazonumüdafaaedenbeyekoştum:«Artıkgeçti;yapılacakhiçbirşeyyok,dedi».Anisimde:«Artıkgeçoldu!»diyor.Fakatbenbunarağmen,mahkemedençıkarçıkmazbiravukatlakonuştum:Onapeyvermedim...Birhaftakadarbekliyeceğim,sonragenegideceğim!..BakalımAllahnegösterecek!.

İhtiyar,genesessizcebütünodalarıdolaştı;Varvara-nınyanınadöndüğüzaman,karışma:

—Galibahastalandım,dedi.Başımdönüyor.Düşüncelerimaltüstoluyor.

Lipaduymasındiyekapıyıkapadıktansonra,yavaşça,sözlerinedevametti:

—Şuparameselesicanımısıkıyor.Hatırlarmısın,Anisimdüğünündenbirazönce,banayeniyenigümüşrubleler,yarımrubleliklergetirmişti?..Çıkınlardanbirinibensaklamıştım;fakatparalarındiğerbirkısmını,kendiparalarımlakarıştırmıştım.Nuriçindeyatsın,benimDmitriFilatiçismindebiramcamvardı.AmcammalalmakiçinsıksıkkâhMoskovaya,kâhKırım'agiderdi.

Am-

138

ÇUKURDA

camınbirdekarısıvardı.Amcammaliçinşurayaburayagittiğizaman,odabaşkalariyledüşüpkalkarmış.onlarınaltıçocuklarıvardı.Bazanamcamiçtiğizaman,gülerek:«Şuçocuklarıbirtürlüayırdedemiyorum,derdi,hangisibenimkiler,hangisibaşkalarının?»Şakacıbiradamdı,o.Şimdibendeonungibi,paralarınhangisikalp,hangisisahicidir,ayırdedemiyorum.Bana,hepsisahteimişgibigeliyor.

—HayAllahlâyikınıversin!.

—İstasyondabiletalırken,üçrubleverdim;buü rublebanasahteimişgibigeldi.Korkuyorum.Galibahastayım.

Varvarabaşınısallayarak:

—Nedenir,hepAllanıngösterdiğiyoldanyürüyoruz.Oh-teh-te.Maamafihbumeseleüzerindedüşünmeklâzım,Petroviç..

İnsanınsaatisaatineuymaz,sengençbiradamdeğilsin!.Gününbirindegözlerinikapayı-verirsen,küçüktorununagadretmelerindenkorkuyorum.Çokkorkuyorum,Nikifor'agadrederler!.Babasıyokfar-zetrneklâzım;annesihenüzçokgenç,cahil!..

BariButioki-nodakiaraziyiküçüğünüstüneyapsan,Petroviç!..

Varvara,ihtiyarıkandırmaktadevamederek:

—Düşünbirkere,çokgüzelbirçocuk,yazıkolurdoğrusu'..Yarıngitvekâğıtlarınıyaptır!..Bekliyeceknevarsanki?..

Tsibukin:

—¦Bentorunumuunutmuştum,dedi.Onugidipöpeyim!..Demek,diyorsunki:İyibirçocuk?..Allahmizniylevarsınbüyüsün!..

İhtiyarkapıyıaçtıveparmağiyleLipa'yaişaretederekyanmaçağırdı.Lipa,kucağındaçocuğuolduğuhaldeihtiyarınyanmageldi.

İhtiyar:

—Lipinka,dedi,şayetsanabirşeylâzımolursa,is--

ÇUKURDA139,

te!.Canınneisterseye!..Bizsendenhicbirşeyesirgemiyoruz.Yeterkisensağol!.,-çocuğaistavrozçıkararak—torunumumuhafazaet!..Oğlumukaybettim,onunyerinetorunumkaldı.

ihtiyarınyanaklarındanyaşlarakmağabaşladıİçiniçekerekuzaklaştı.Birmüddetsonradauyumağayattı-yedigecelikbiruykusuzluktansonra,derinbiruykuyadadı

VII

İhtiyarTsibukinkısabirzamaniçinkasabayagidip-geldi.Birisiihtiyarın,vasiyetiniyazmakiçinNoteregittiğini,veAksinya'nmbirtuğlaharmanıkurduğuButioki-no'yuda,torunuNikifor'avasiyetettiğinikadınahaberverdi.Aksinya'yabunu,ihtiyarlaVarvaranm,çardağınyanında,kayınağacıaltındaçayiçtikleribirsıradasabahleyinhaberverdiler.Aksinya,dükkânısokakveavlutaraflarındankilitledi;kendisindebulunanbütünanahtarlarıaldıveihtiyarınbacaklarınadoğrufırlatarakyükseksesle:

—¦Artıkbundansonrasiziniçinçalışmıyacağım,diyebağırdı,vebirdenbirehıçkırmağabaşladı.Buhesapçabensizingelininizdeğil,hizmetçinizoluyurum!Herkesbenimlealayediyor:«Bakın,diyorlar,Tsibukinkendisineneiyibirhizmetçibulmuş!»Benkendimisizekiralamadım.Bendilencideğilim;kimseninbeslemesidedeğilim;benimdeanambabamvar.

Aksinya,gözyaşlarınısilmeksizin,öfkedenşaşıbirhalalmışolanyaşvekindolugözleriniihtiyaradikti.Var-kuvvetiylebağırdığıiçinyüzüveboynukıpkırmızıolmuşveuzamıştı.

Kadın,sözlerinedevamederek:'

—Artıksizehizmetetmekistemiyorum,dedi.Bittim,¦yoruldum.Çalışmağa.Allahmgünüdükkândaoturmağa,ÇUKURDA

141

gecelerivotkapeşindekoşmağagelincebeniararsınız!..Toprakbağışlamağagelinceokürekmahkûmununkarısıileonunpiçinidüşünürsünüz!..Buranınsahibi,hanımefendisio;beniseonunhizmetçisi!.Herşeyiniziokürekkaçkınıboğulasıcakarıyaverin,benevimegidiyorum.Kendinizebirbaşkabudalabulunuz,mel'ûncanavarlar!..

İhtiyar,hayatındabirdefaolsunçocuklarınaneküfüretmiş,nedeonlaradayakatmıştı;aileefradındanherhangibirininkendisinekabasözlersöyleyebileceğini,hürmettekusuredebileceğinihatırınabilegetirmemişti.Şimdiisebuvaziyettenfenahaldekorkmuş,eviniçinekaçmışvedolabınarkasınasaklanmıştı.Varvarayagelince,okadarşaşırmıştıki,yerindenbilekalkamamış,veâdetakendiniarılardankoruyormuşgibi,sadeceikielini,hiçdurmadansallamaklaiktifaetmişti.

Kadın,büyükbirdehşetiçinde:

—AmanYarabbi,budanedemek?.Diyemırıldanmağabaşladı..Oh-teh-te..Konukomşuişitecek!..Biraz-yavaşsöyle..Aman,baribirazyavaşsöyle!..

Aksinyabağırmasınadevametti:

—KürekmahkûmununkarısınaButiokino'yuverdiniz;şimdionaherşeyiveriniz;artıksizinhiçbirşeyinizbanalâzımdeğil!..

İnşallahyerindibinebatarsınız..Sizburadahepinizbirçetesiniz!..Kâfiderecedeağzımınpayınıaldım,artıkyetişir!..Gelenisoydunuz,geçenisoydunuz,haydutlar,gencinisoydunuz,ihtiyarınısoydunuz!...Yakaçakrakısatankim?..Yakalpparalar?..

Sandıklarınızıkalpparalarladoldurdunuz!..Tabiîşimdiartıkbensizelâzımdeğilim!..

Ardınakadaraçıkolankapınınağzınaartıkahalibirikmişveavluyabakmağabaşlamıştı.Aksinya:

—Varsınahaliseyretsin!Diyebağırıyordu,sizirezil'

142

ÇUKURDA

edeceğim!..Utancınızdancayırcayıryanacaksınız!..Ayaklarımakapanacaksınız!..—Sağırahitapederekseslendi—HeyStepan!..

Derhalevegidelim!..Anama,babamagidelim!..Kürekmahkûmlariylebiraradayaşamakistemiyorum!..Hazırlan!..

Avludagerilibulunaniplerinüzerindeçamaşırlarsarkıyordu.Aksinya,kendieteklikveblüzleriniyaşyaşçekipsağırınkucağınaatıyordu.Sonra,kuduzgibiavludakiçamaşırlarınetrafındadönmeğeveipinüzerindekendisineaitoimıyançamaşırlarıdakopararakyerlereatmağaveayaklariyleçiğnemeğebaşladı.*

Varvara:

—AmanYarabbişunususturunuz,diyeinliyordu.Oneyapıyoröyle?VerinonaButiokino'yu,Allahrızası

içinveriniz!.

Kapıdabirikenahali:

—Ammadakarıimişha!..Diyesöyleniyordu.Yamankanimişbe!..Kudurmuş!..

Aksinyamutfağakoştu;busıradaoradaçamaşırlaryıkanıyordu.Lipayalnızbaşınaçamaşıryıkayordu;agçıkadınyıkananlarıçalkalamakiçindereyegitmişti.Teknedenveocakyanındakitenceredençıkanbuharlamutfakdumandolmuştu;içerdeboğucubirhavavardı.Yerdeyıkanmamış,dahabiryığın,kirliçamaşırduruyordu.Çamaşırınyanında,birsıranınüzerinde,küçücükkırmızıayacıklarınıoynatarakNikiforyatıyordu;buvaziyette,çocukyeredüşsebileherhangibiryeriniincitmekihtimaliyoktu.TamAksinyamutfaktaniçerigirdiğibirsırada,Lipa,kirliçamaşıryığınındanonungömleğinialaraktekneyekoymuş,vemasanınüzerindedurmaktaolankaynarsudolubüyükkepçeyeeliniuzatmıştı.

AksinyanefretleLipa'yabakarak;

—Onuburayaver!Dedi,vetekneniniçindenkendi

ÇUKURDA

143

gömleğiniyakaladı.Benimçamaşırlarımaelsürmekseninhaddindeğil!..Senbirkürekmahkûmununkarışısın,mevkiinibilmekmecburiyetindesin!..

Lipaşaşkınşaşkınonabakıyorvehiçbirşeyanlamı-yordu.Fakatbirdenbire,Aksinya'nınçocuğunafırlattığıbakışlarıfarkedincederhalvaziyetikavradıvevücudundabirölümürperişihissetti.

—Benimtoprağımıaldın,sendealöyleise!..DiyenAksinya,kaynarsudolukepçeyiyakaladığıgibiNikifor'unüzerinedöktü.

Bununardından,şimdiyekadarUkleyevo'daaslaişitilmeyenbirferyatkoptu;Lipagibiküçük,zayıfbirmahlûkunbukadarbağırabileceğineinsan,inanmakistemiyordu.Birenbireavluyuderinbirsükûnetkapladı.Aksinyayüzündehervakitkimasumtebessümolduğuhalde,birtekkelimesöylemeksizinevegirdi.Sağır,kucağındaçamaşırlarolduğuhaldemütemadiyenavludadolaşıyordu;sonrasessizceveaceleetmeksizinbunlarıtekrarasmağabaşladı.

Aşçıkadınderedendönmedenönce,hiçkimsemutfağagirerekoradaneolupbittiğinianlamakcesaretinikendindegöremiyordu.

VIII

Nikifor'uZemstvohastahanesinegötürdüler;çocukakşamadoğruoradaöldü.Lipa,kendisinigeliphastaha-nedenalmalarınıbeklemedi;ölüyübirbattaniyeyesararakevineyollandı.

Dahageçenlerdeyapılmışolanbüyükpencereliyenihastahane,birdağıntepesindeidi.Batmaktaolangüneşbütünhastahaneyiaydınlatıyor,vebinanıniçerisi,yanı-yormuşhissiniveriyordu.

Aşağıdaküçükbirköyvardı.Lipa,bayıraşağı,yolboyuncayürüdü;yeköyegelmedenküçükbirgölün

kıyısınaoturdu.Kadınınbiri,beygirinisulamakiçingölegetirdi;fakatbeygirsuiçmiyordu.

Kadın,şaşırmışbirhaldeveyavaşça:

—Bilmemkidahaneistiyorsun?dedi.Neistiyorsun?Tamgölünkıyısınaoturmuşkırmızıgömlekliküçücükbirçocuk,babasınınçizmeleriniyıkamakla.meşguldü,Neköyde,nededağıntepesinde,bundanbaşkabirtekcanlıinsangörünmüyordu.

Lipa,beygirebakarak:

—İçmiyor...Dedi.

İştekadınlaçizmeliçocuktagitti;artıkgörünürlerdekimseciklerkalmadı.Güneşaltınyaldızlıerguvanıbirkumaşlaörtünerekuykuyaçekildi;gökyüzüneuzanmışolan,uzun,kırmızıveleylâkrengindekibulutlar,güneşinÇUKURDA

145

rahatınıteminetmekiçinbekçilikediyorlardı.

Uzaklardabiryerde,bilinemeznerde,birbalabankuşu—tıpkıahırakapatılmışbirinekgibi—boğukvehazinbirseslehaykırıyordu.Buesrarlıkuşunferyadınıherbaharişitirlerdi;fakatbununnebiçimbirkuşolduğunu,nerdeyaşadığınıbilmezlerdi.

Yukardahastahanede,gölünçalılıklarıarasında,köyünardında,etraftakiovadahiçdurmadanbülbüllerötüyordu.Birkukumavkuşubirininyaşınısayıyor,fakatmütemadiyenhesabındayanılarakyenidenbaşlıyordu.Gölde,kurbağalar,boğazlarınıyır-tarcasınaöfkeliöfkelibirbirlerinebağırıyorlardi;hattâonların:«Sendeböylesin!..Sendeböylesin![1]»sözlerinibileayırdetmekkabiloluyordu.

Ortalıktanemüthişbirgürültüvardı!..Âdetabumahlûkat,bubaharakşamındahiçkimseninuyumaması,herkesin—hattâöfkelikurbağalarınbile—herdakikadankâmalması,herdakikayısevmesiiçinmahsusötüyorvehaykırıyorgibiidi:Çünküdünyayagelmekbirdefayamahsustur.

Gökyüzündegümüştenbiryarımayışıldıyor,birçokyıldızlargörünüyordu.Lipa,gölünkenarındanekadarçokoturduğununfarkındadeğildi.Fakatayağakalkıpdayoladüzüldüğüzaman,köydeartıkherkesuyumuşbulunuyor,birtekışıkgörünmüyordu.Herhaldeevekadaronikiverstlikbiryololmalıidi;fakatartıkonuntakatikalmamıştı;nasılgideceğinibirtürlütasavvuredemiyordu.Ay,kâhönden,kâhsağdanışıldıyor,aynikukumavkuşu,fakatbudefakısıkbirsesle,müstehzi,haykırıyorveâdetaalayedergibi:Dikkatet,yolunukaybedeceksin!..Diyordu.

Lipaaceleaceleyürüyordu;başındakiyemeniyikay-

[T\îtitakova!Itttakova!

F.10

146

ÇUKURDA

ÇUKURDA

147

ft

betti.Kadıngökyüzünebakıyorveşimdiçocuğununruhunerededir,diyedüşünüyordu:Acabaarkasındanmıgeliyordu;yoksayıldızlarınetrafındamıdolaşıyorveannesini,artıkdüşünmüyormuidi?.Kendinşarkısöyleyemediğinesnadabuşarkılarıniçinde;kendinsevinemedi-ğinesnadabubitmeztükenmezsevinçnağmeleriarasında;baharmı,yoksakışmı,insanlarölümü,yoksayaşıyorlarmı?..Gibimefhumlarlazerrekadaralâkadarol-mıyantekbaşınaayın,gökyüzündenbaktığıesnadageceleyinkırdainsankendini,oh,nekadaryalnızhisseder!.İnsanınruhundaıztırapolduğuzaman,tekbaşınabulunmakneacıbirşey!..Ah,annesiPraskovya,yahutKol-tukdeğneği,veyaaşçıkadın,veyahutlalettayinbirmujikşimdionunyanındaolsaydıneolurdu!..Balabankuşuhaykırıyordu:

—Bu-u!bu-u!

Birdenbiregayetaçıkolarakbirinsansesiduyuldu:

—Hayvanlarıkoş,Vavila!

Önde,yolunüzerindebirateşyanıyordu.Ateşinalevleriyoktu,sadecekırmızıkorlarışılıyordu.Hayvanlarınnasılotladıklarıbileduyuluyordu.Karanlıktaikiarabafarkediliyordu:Bunlarınbirindefıçılar,dahaalçakolandiğerindeiseçuvallarvardı.Sonra,ikiinsandaayırdedilebiliyordu:Birikoşmakiçinbeygiriyedeğinealmışgötürüyor,elleriarkasındaolandiğeriiseateşinyanındahareketsizduruyordu.Arabalarınyanındanbirköpekhırladı.Beygiriyedeğindegötürenadamduraklayarak:

—Galibayolunüzerindenbirigeliyor,dedi.Diğeriise:

—Şarık,diyeköpeğeseslendi,sus!..

Buikincisininbirihtiyarolduğunusesindenanlamakkabildi.

Lipaduraklayarak:

—Allahyardımcınızolsun,dedi.

ihtiyar,Lipa'nınyanmayaklaştıveufakbirfasıladansonracevapverdi:

—Sağol!..

—Dedeciğim,köpeğinizısırmıyorya?..

—Korkma,yürü.Birşeycikyapmaz!..Lipa,ufakbirsessizliktensonra:

—Hastahanedengeliyorum,dedi.Oradaküçüğümöldü.İşteşimdideevegötürüyorum.

Busözleriduymakihtiyarınhoşunagitmemişolacaktı;çünkü,oradanbirazuzaklaşarakaceleacele:

—Birşeydeğil,yavrum,dedi,Allahmiradesi!Sonrayolarkadaşınadönerek:

—Delikanlı,edi,eliniağırtutuyorsun!..Birazçabukol!

Delikanlı:

—Senineğriağaç[*]yok.Ortadagöremiyorum.

—Ah,sentamVavilaimişsin!..

İhtiyar,ucuateşlibirodunaldı,veüfledi;gczierileburnundanbaşkabiryeraydınlanmadı.Eğriağaçbulununca,ihtiyar,elindeateş,Lipa'yayaklaştıveonabirgözattı.Bubakışta,merhametveşefkatvardı.

—Senannesin,dedi.Heranneçocuğunaacır!İhtiyarbunlarısöylediktensonraiçiniçektivebaşınısalladı.Vavilaateşinüzerinebirşeyattı,onuayaklarileçiğnedi;derhalortalığızifirîbirkarnalıkkapladı.Hayallerkaybolmuş,eskisigibi,ancaktarlalar,yıldızlıgökyüzükalmıştı;kuşlar,birbirlerininuyumasınamaniolarakgürültüediyorlardı.Birsutavuğubağırıyor,sesi,azönceateşinbulunduğuyerdengeliyormuşhissiniveriyordu.

[*]Eğriağaç:Tekbeygirliarabalardaoklarıbirbirinerabtedenyarımdaireşeklindekiağaç.

148

ÇUKURDA

1

Fakataradanbirdakikageçti;arabalar,ihtiyarve?uzunboyluVavilayenidengöründüler.Arabalaryolüzerindeilerlerkengıcırdıyorlardı.

Lipaihtiyara:

—Sizazizlerdenmisiniz?..Diyesordu.

—Hayır.BizFirsanovo'danız.

—Sendeminyüzümebakıncaderhalkalbimdebirrahatlıkduydum.Delikanlıdasessizbirçocuk.Kendikendime:HerhaldebunlarAzizlerdenolsagerekdiyedüşündüm.

—Uzağamıgidiyorsun?..

—Ukleyevo'ya-

—Binarabaya,senikuzmenski'yekadargötürelim.Senoradansağa,bizdesolasapacağız!..

Vavila,içindefıçıolanarabayabindi;ihtiyarlaLipaeladiğerineoturdular.Ağırağıryoladüzüldüler;Vavila:öndeidi.

Lipa:

—Küçüğümbütüngünıztırapçekti,dedi.Küçücükgözlerilebakıyorvehiçsesçıkarmıyordu;birşeylersöylemekistiyorfakatsöyliyemiyordu.BüyükAllahım,göklerinhâkimi!..Acımdan,ıztırabımdanmütemadiyenyerlerekapanıyordum.Duruyorvekaryolanınyanma,yere-düşüyordum.Dedeciğimsöylesenebana:Birküçüğün,ölümündenöncebukadarıztırapçekmesimuvafıkmı?.

Büyükbirinsan,birmujikveyahutbirkadın,ıztırapçektiğizamanonungünahlarıaffedilirmiş;fakathiçbirgünahıolmıyanbirküçükçocuknediyeıztırapçeksin?",..Nediye?..

İhtiyar:

—Orasınıkimbilir!Dedi.

Hiçkonuşmaksızıriyarımsaatkadaryolaldılar:İhtiyar:

ÇUKURDA

149

—Herşeyibilmekolmaz,dedi,neden,nasıl?Kuşlara«dörtkanatdeğildeikikanatverilmiştir;çünküikikanatladauçulabilir..İştebunungibi,birinsanında,hepsinideğil,ancakyarısınıveyahutdörttebirinibilmesitakdirolunmuştur.Yaşayabilmesiiçinnekadarbilmesilazımsaancakokadarbilir.

—Dedeciğim,yayagitmekbenimiçindahaiyi.Böyleyüreğimhopluyor.

—Birşeydeğil.Otur.

İhtiyaresnediveağzınadoğruistavrozçıkardı.

—Birşeydeğil,diyetekrarladı.Seninıztırabmyarnıztıraptır.Hayatuzundur.Sendahaiyigünlerdegöreceksin,fenagünlerdegöreceksin;hepsinigöreceksin!.

İhtiyaretrafınabakmarak:

—Rusyaanamızbüyüktür,dedi.BenbütünRusyayı•dolaştımveoradaherşeygördüm.Senbenimsözlerimeinan,yavrum.İyigünlerdegöreceksin,fenagünlerdegöreceksin!..BenyayaolarakSibiryayagittim;Amur'u,Altaylarıdolaştım,Sibiryayayerleştim.

Oradaçiftsürdüm.FakatsonraRusyaanamızıgöreceğimgeldi,gerisingeriyeköyümedöndüm.Rusyayayayaolarakdöndüktü.

İyihatırlıyorum,birsalüzerindegidiyorduk;benöylezayıf,öylezayıftımki...Üstümbaşımparçaparça,yalınayak,donmuşbirhaldeidim.Birekmekkabuğunukemiripduruyordum.Salınüstündekiyolculardanbirefendi—öl-düysenuriçindeyatsın!—acıyarakbanabakıyor,gözlerindenyaşlardökülüyordu.Bana:«Eh,dedi,seninekmeğinkara,bahtınkara!..»Evegeldim,birdenebakayım,taşüstündetaşkalmamış.Karımvardı,Sibiryadakaldı,onuoradagömdük.Şimdideirgatlıklageçiniyorum.Neolacaksanki?..

Bensanaşunusöyliyeyim:Sonraları,iyigünlerdegördüm,fenagünlerdegördüm.Fakatişteölmek-.teistemiyorum,yavrum.Hiçolmazsadahayirmiyılya-150

ÇUKURDA

şamakistiyorum.Demekki,iyigünlerimdahafazla.imiş!..Rusyaanamızbüyüktür!

İhtiyarbusonsözlerisöylediktensonratekraretrafınabakındı,heryanınıtetkiketti.

Lipasordu:

—Dedeciğim,insanöldüktensonraruhukaçgünyeryüzündedolaşır?..

—Kimbilir!..FakatistersenVavila'yasor;omektepgördü.Şimdimektepteinsanaherşeyöğretiyorlar..

İhtiyar:

—Vavila,diyeseslendi.

—Nevar?

—İnsanınölümündenkaçgünsonrayakadarruhuyeryüzündedolaşır?

Vavilabeygiridurdurduveancakbundansonrace vapverdi:

—Dokuzgün.Kiriliamcamöldüktensonra,ruhubi-2İmizbedeonüçgünyaşadı.

—Nerdenbiliyorsun?..

—Sobamızonüçgüntıkırdadı.İhtiyarköylü:

—İyi,iyi,dedi.Sürarabayı!..

İhtiyarın,bunlardanhiçbirineinanmadığıaşikârdı..

Kuzmenskicivarındaarabalarşoseyesaptılar;Lipayolunadevametti.Ortalıkışımağabaşlamıştı.

Lipabayırdanaşağıinerken,Ukleyevo'nunevleriveklişesibirsistabakasileörtülüidiler.Havasoğuktu.Lipa,hepaynikukumavkuşununsesiniduyuyorgibiidi.

Lipaevegeldiğizamansürülerdahaçıkmamıştı:Henüzherkesuyuyordu.O,kapınınönüneoturduvebeklemeğebaşladı.İlkdışarıçıkan,ihtiyarTsıbukinoldu.Dahailkbakıştaneolupnebittiğinianladı.Uzunmüddettek:ÇUKURDA

151

birkelimesöyliyemedi,sadecedudaklarınıoynatmaklaiktifaetti.Nihayet:

—EhLipa,dedi,torunumumuhafazaedemedin!Varvarayıuyandırdılar.Kadınellerinibirbirinevurarakhıçkırmağabaşladıvederhalçocuğugiydirmeğeveonaçekidüzenvermeğekoyuldu.Buarada:

—Yavrucakneiyibirçocuktu,diyesöyleniyordu.Oh-teh-te....Birtekçocuğumuzvardı,budalakarı,onudamuhafazaedemedin!..

Çocuğunruhîistirahat!içinsabahveakşam,dualaredildi.Ertesigündeküçüğügömdüler.Cenazemerasimindensonramisafirlerveklişemensupları,sankiçoktandırhiçbirşeyyememişlergibi,büyükbiriştahlavepekçokyediler.SofradaLipahizmetediyordu.

Papas,u-cundatuzlubirmantarbulunançatalınıkaldırarakona:

—Çocukiçinfiganetmeyin,dedi,bugibilercennetliktir.....

Veancakherkesdağılıpgittiktensonradırki,Lipa,Nikifor'unolmadığınıvebundansonradaolmıyacağmı,iyiceanladı;anladıvehıçkırmağabaşladı.Fakat,ağla-.makiçinhangiodayagitmesilâzımgeleceğinidebilemiyordu.Çünkiküçüğünölümündensonrakendisinebuevdeyerolmadığını,hiçbirşeylealâkasıkalmadığını,birfazlalıkteşkilettiğinihissediyordu.Başkalarıdabunuhissediyorlardı.

Aksinya,kapıdangörünerekbirdenbirehaykırdı:

—Oradanebağırıpçağırıyorsun?.Sesinikes!..

Cenazemerasimidolayısiylebaştanbaşayenilergiymişveyüzünepudrasürmüştü.Lipasusmakistedi,fakatelindengelmediveeskisindenkuvvetlihıçkırmağabaşladı.

152

ÇUKURDA

Aksinya,büyükbiröfkeileayağınıyerevurarak:

—İşitiyormusun?.,diyebağırdı.Benkimesöylüyorum?..Derhalevdendışarıdefolupgit!..Birdahadaburayaayakbasma,kürekmahkûmukarısı!..Kırboynunu!.

İhtiyarTsibukinarayagirerek:

—E,e,e,Aksiyüta,dedi,birazsükûnetbul,yavrucuğum.Ağlıyor,meselemalûm...Çocuğuöldü...

Aksinyaihtiyarıtakliteerek:

—Meselemalûm....Dedi.Bugecelikburdakalsın,fakatyarınyüzünübilegörmiyeceğim!..Meselemalûm!..

Aksinya,birdefadahaihtiyarıntaklidiniyaptıvegülerekdükkânayollandı.

ErtesigünLipa,sabaherkenerkenTorguyevo'ya,annesinegitti.

IX

Bugündükkânındamıvekapısıboyalıolupyenigibiparlıyor;pencerelerdegüleryüzlüıtırçiçekleri,geneeskisigibi,açıyor..BundanüçyılönceTsibukinlerdecereyanedenhâdiseler,artıktamamenunutulmuşgibidir.

Ozamanolduğugibişimdideevinveişlerinsahibi,ihtiyarGrigoriPetroviçsayılıyordu.Fakathakikatte

herşeyAksinya'nınelinegeçmişbulunuyor;alandao,satandao,onunmuvafakatiolmadanhiçbirşeyyapılamaz!Tuğlafabrikasıiyiişliyor.Şimendifertalipçıktığıiçintuğlalarınfiyatı,biniyirmirubledenyirmidörtrubleyekadaryükseldi.Tuğlalarıistasyonagötürenvevagonlarayükleyenler,kadınlarvekızlardır.Bununiçindegündeyirmibeşerkapikalıyorlar.

Aksinya,Hrıminlerleortakoldu;şimdionlarınfabrikası:«KüçükHrımin'lerveortaklan»isminitaşıyor.İstasyoncivarındabirdemeyhaneaçtılar;şimdipahalıarmonikfabrikadadeğildeburadaçalıyor.Bilmemneticaretinebaşlayanpostamüdürüsıksıkmeyhaneyegeliyor.İstasyonşefidemeyhaneyiziyaretediyor.KüçükHrımin'lerSağırStepan'aaltmbirsaathediyeettiler;işingüzelliğinebakınki,Stepanbunucebindençıkarıpçıkarıpkulağınagötürüyor.

KöydeanlattıklarınagöreAksinyabüyükbirkudretsahibiolmuş;filhakikao,dudaklarındaomasumtebes-154

ÇUKURDA

süm—güzel,bahtiyar—sabahlarıfabrikasınagiderkenvesonrafabrikadaemirlerverirken,ondabüyükbirkudrethissediliyor.

Evde,köyde,fabrikadaherkesondankorkuyor.Postahaneyegittiğizaman,postamüdürüyerindenfırlayarakona:

—KseniyaAbramovna,diyor,oturmakzahmetiniihtiyarbuyururmusunuz?..

Sırtındaincezarifkumaştanbirpardesü,ayağındauzunkonçlurugançizmelerolanşıkveyaşlıbirdere-bey,birgünAksinya'yabirbeygirsatarken,onunsözleriyleokadarkendindengeçtiki,kadınaistediğibütüntenzilâtıyaptı.Derebeyi,uzunmüddetkadınınelindentutarakveonunneşeli,hilekârvemasumgözlerinebakarak:

—Sizingibibirkadıniçin,KsenyaAbramovna,herşeyyapmağahazırım.Sizyalnızşunusöyleyin:Kimseninbizirahatsızetmiyeceğibirşekildenezamangörüşebiliriz?..

—Nezamanisterseniz!..

Ozamandanberişıkderebeyi,biraiçmekiçinhemenhemenhergündükânauğrıyor.Birayagelince,berbat,pelingibiacıdır.

Derebeybaşınısallıyor,fakatgeneiçiyor.

İhtiyarTsibukinartıkhiçbirişekarışmıyor.Sahiciparayıkalpparadanbirtürlüayırdedemediğiiçin,artıküzerindeparadabulundurmıyor.Fakatsesiniçıkarmıyor.Buzaafınıhiçkimseyeaçmıyor.Bugünlerdeonabirdeunutkanlıkarızoldu.Yiyecekvermezlerse,kendisikalkıpistemiyor.Onsuzöğleyemeğiyemesinedealıştılar.Varvarasıksıktekrarlamağabaşladı:

—Bizimkidüngeneyemekyemedenyattı.

Kadınbunukayıtsızlıklasöylerdi,çünkübunaalışmıştı.İhtiyar,hernedense,yazkış,aynigocuklagezerdi.Yalnızçoksıcakgünlerdeevdendışarıçıkmazdı.Umumi-

ÇUKURDA155

yetle,gocuğunugiymiş,yakasınıkaldırmış,veönünüsim--sımsıkıiliklemişbirhaldeköyde,istasyonyolundadolaşırveyahutsabahtanakşamakadar,klişekapısınınyanındakisıradaotururdu.Otururvehiçkımıldamazdı.Gelipgeçenleronuselâmlarlardı;fakatobunlarakarşılıkveremezdi.Çünküeskidenolduğugibigenemujiklerisevmiyordu.Kendisineherhangibirşeysorulduğuzamantamamenmakul,nazikfakatkısacevaplarverirdi.

Köydedönendedikodularanazarangüyagelinionuevindenkovmuş,onayemekfalandavermiyormuş,vegüyaihtiyarsadakailegeçiniyormuş!Bazılarıbunaseviniyor,bazılarıdaihtiyaraacıyor.

Varvarabirazdahaşişmanladıvebeyazlaştı.Geneeskisigibişunabunaiyilikyapmaktadevamediyor;Ak-sinyadaonamâniolmıyor.Şimdionlardareçelokadarçokki,yenimeyvalarmçıkışmakadarbunlarıyemeğevakitbulamıyorlar:bunlaşekerleniyor,Varvaraneyapacağınışaşırarakâdetaağlayacakgibioluyordu.

ArtıkAnisim'iunutmağabaşladılar.Geçenlerdeondan,manzumolarakgeneaynigüzelyazıile,sitidaşeklindebüyükbirkâğıdayazılmış,birmektupgeldi.HerhaldearkadaşıSamorodovdaonunlaberabercezaçekiyordu.Manzumeninaltında,kötü,zorokunurbiryazıileşöylebirsatırvardı:«Hephastayım,çokzahmetçekiyorum,Allahrızasıiçinbanayardımedin».

Güzelbirsonbahargünününakşamüstüidi;ihtiyarTsibukinküsekapısınınyanmaoturmuştu.Gocuğununyakasıkalkıktı;ancakburnuilekasketininviziyerigörünüyordu.Uzunsıranındiğerucuna,doğramacıYeli-zarov,onunyanmada,70yaşlarındadişsizbirihtiva ¦-¦lanmektepbekçisiYakovoturmuştu.Koltukdeğneğiilebekçisohbetediyorlardı.Yâkovsinirlibiredaile:156

ÇUKURDA

—Çocuklarihtiyarlarıbeslemeğemecburdurlar...Diyordu.Anayababayahürmetlâzım!Halbukio,gelinolacakkarı,kaynatasınıkendievindenkovmuş.İhtiyaraneyiyecekveriyorlar,nedeiçecek.İhtiyarnereyegitsin?..Bugünüçüncügündürki,açduruyor.

Koltukdeğneğihayretetti:

—Üçüncügün,ha!..

—İşteböyelceoturupduruyor,vehepsusuyor.Zayıfladı.Fakatnediyesusuyor?..Mahkemeyeversin!Herhaldemahkemedekadınaaferindiyecekdeğillerya!.

SöylenenleriiyiceişitmemişolanKoltukdeğneğisordu:

—Mahkemedekimeaferindemişler?..

—Nededin?..

—Fenakadındeğil,gayretli,çalışkan.Fakatonlarınişibunsuz,yanigünahsızolmaz!..

Yakovsinirlisinirlisözlerinedevametti:

—Kendiözevinden,ha!.Kendinbirevkur,ondan•sonrakov!..Nasıldabilmiş,ha!..Engerekyılanı!.

Tsibukindinliyor,fakatkımıldamıyordu.Koltukdeğneği:

—Hakendievinolmuşhabaşkasınıneviolmuş,hepsibir..Elverirkisıcakbiryerolsunvekadınlarkavgaetmesinler!.,dedivegüldü.GençliğimdeNastasya'yaçokacırdım.Sessizbirkadındı.Mütemadiyenbana:«Maka-rıç,derdibirevsatınal!Makarıçbirevsatınal!..Ma-karıçbirevsatınal!»Ölürkenbilemütemadiyen:«Makarıçdiyordu,yayayürümemeniçinkendinebirbinekarabasıal!»Halbukionaballıçavdarçöreğindenbaşkabirşeysatınalmazdım.

Yakov,Koltukdeğneğininsöylediklerinekulakvermeksizin,şöyledevamediyordu:

—Kocasısağır,aptalherifinbiri..Budalalıktanyana

ÇUKURDA

157

kazdanhiçbirfarkıyok!..Oneanlayabilir?..Kazınkafasınasopailevursan,genebirşeyanlamaz!..

Koltukdeğneğievine,fabrikaya,gitmeküzerekalktı.Yakovdakalktı.Sohbetlerinedevamederekbirlikteyürüdüler.Bunlarelliadımkadarayrıldıktansonra,ihtiyarTsibukindekalktı,âdetabuzlarınüzerindeyürüyormuşgibi,müteredditadımlarlabunlarınpeşindengitmeğebaşladı.

Köyartıkakşamkaranlığınabürünüyordu.Güneşancak,aşağıdanyukarıyadoğruyılankaviuzananyolunüstkısmınıaydınlatıyordu.Kocakarılarmantarsepetleri-leveçocuklarileormandandönüyorlardı.Kadınlarvekızlar,—kümeküme—istasyondan,vagonlaratuğlayüklemektengeliyorlardı.Burunlarınınvegözlerininalt,yanaklarıkırmızıtuğlatoziyleörtülüidi.Şarkısöylüyorlardı.Lipahepsininilerisindegidiyorveinceciksesiyleşarkısöylüyordu;âdeta,Allahaşükürakşamoldu,artıkdinlenebilirizdemekistiyenmuzaffervehayranbiredaileyukarıya,gökyüzünebakarak,boğazınıyırtarcasmahaykırıyordu.KalabalığınarasındaannesiPraskovyadavardı;elindebirçıkınolduğuhaldehervakitkigibigüçlüklenefesalıyordu.

KoltukdeğneğinigörenLipa:

—BonjurMakarıç,dedi,bonjurgüvercinim!..Koltukdeğneğisevinerek:

—BonjurLipinka,diyecevapverdi.Kadınlar,kızlarzengindoğramacıyaâşıkolunuz!..Ho-ho-ho!Çocuklarım,çocuklarımbenim!

(Koltukdeğneğihıçkırdı)benimsevgilibaltacıklarım!..

KoltukdeğneğiileYakovkonuşarakuzaklaştılar.

İştebunlardansonrakalabalık,ihtiyarTsibukin'erasladı.Birdenbireortalığaderinbirsessizlikçöktü.Lipaileannesibirazgerikaldılar.İhtiyar,hizalarınagelince

158

ÇUKURDA

'\

Lipayerlerekadareğilerek:

—BonjurGrigoriPetroviç,dedi!

Annesideselâmladı.İhtiyardurakladıvehiçbirşeysöylemeksizinherikisinebaktı.Dudaklarıtitriyor,gözleriyaşladoluyordu.Lipaannesininçıkınındanbirazçöreklebulgurlapasıçıkararakihtiyaraverdi.İhtiyarbunlarıaldıveyemeğebaşladı.

Güneşartıktamamenbatmış,yolunüstkısmındakiışıltısıdakaybolmuştu.Ortalıkkararmışvesoğumuştu.LipailePraskovyayollarınadevamettilervesonra,uzunmüddetistavrozçıkardılar.

İSTANBUL

ilhalkkütüphanesi

ödO:t:vırmâdölümü

KayıtUoj

TasnifNo

DÜZELTME

Sahife:41Aşağıdanbeşincisatır,

"Volter'inkahramanlıklarından"kelimesi"Volter'inkahramanlarından"olacak.

»:42Yukarıdandokuzuncusatır,

"Mevkibe"kelimesi"Mevhibe"olacak.

»:65Aşağıdanaltıncısatır,

"Napolyon'dan"kelimesindenönce"Moskova'nın"kelimesiolacak.

»:100Aşağıdandördüncüsatır,

"...dükkânıncivarında,sokaktadolaşırdı,"cümlesindensonra"KüçükHnmin'leronuyakaladıklarıgibi,adetâzorla,arabalarınabindiripgötürürlerdi."cümlesikonacaktır.