KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI

Erzurum Termal Turizm Potansiyeli

Turizm Raporları No: 3

Süleyman TOY

Selim ÇATAKÇI

Emine Bilgen EYMİRLİ

Murat KARAPINAR

Erzurum 2010 Her hakkı saklıdır.

ii

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR ................................................................................................................. i 1. GİRİŞ ................................................................................................................... 1 1.1. Termal Turizm ..................................................................................................... 1 1.2. Türkiye’nin Termal Turizm Potansiyeli ............................................................... 2 1.3. TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin Termal Turizm Potansiyeli ....................................... 4 2. ERZURUM’UN TERMAL TURİZM POTANSİYELİ ..................................... 7 2.1. Aziziye (Ilıca) Jeotermal Sahası ......................................................................... 10 2.2. Pasinler Jeotermal Sahası ................................................................................... 13 2.3. Köprüköy Jeotermal Sahası ................................................................................ 16 2.4. Hamamderesi mevkii Jeotermal Sahası (Küçüktüy)........................................... 18 2.5. Erzurum-Akdağ Jeotermal Sahası ...................................................................... 20 2.6. Erzurum-Arzuti Jeotermal Sahası ....................................................................... 20 2.7. Erzurum-Köse Mehmet Jeotermal Sahası ........................................................... 20 2.8. Çat- Hölenk Jeotermal Sahası ............................................................................ 22 2.9. Çat - Çimenözü .................................................................................................. 22 2.10. Erzurum-Olur Jeotermal Sahası ......................................................................... 22 2.11. Tekman - Meman Jeotermal Sahası .................................................................... 22 2.12. Tekman - Hamzan Jeotermal Sahası ................................................................... 22 2.13. Horasan-Hızırilyas Köyü Jeotermal sahası ......................................................... 22 3. ÖNERİLER ........................................................................................................ 24 KAYNAKLAR .......................................................................................................... 27 EKLER ...................................................................................................................... 28 Ek I. Aziziye kaplıca suyunun şifa özellikleri .............................................................. 28 Ek. 2. Aziziye termal suyun özellikleri ........................................................................ 29 Ek 3. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu ...................................................... 30 Ek 4. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu ...................................................... 31 Ek 5. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu ...................................................... 32

iii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1.1. Türkiye’de sıcak su kaynaklarının dağılımı (Özdemir 2007) .......................... 1 Şekil 1.2. Termal Turizm Kentleri Projesi ..................................................................... 3 Şekil 1.3. Türkiye ısı akısı ............................................................................................. 5 Şekil 1.4. Jeotermal kaynakların dağılımı ...................................................................... 6 Şekil 2.1. Erzurum'un önemli termal su kaynakları ........................................................ 9 Şekil 2.2. Aziziye jeotermal alanının konumu ............................................................. 12 Şekil 2.3. Pasinler jeotermal sahası ............................................................................. 14 Şekil 2.4. Pasinler jeotermal sahası ............................................................................. 15 Şekil 2.5. Pasinler termal turizm alanı ......................................................................... 16 Şekil 2.6. Köprüköy Deliçermik .................................................................................. 17 Şekil 2.7. Köprüköy Deliçermik .................................................................................. 17 Şekil 2.8. Küçüktüy sondaj ......................................................................................... 18 Şekil 2.9. Küçüktüy kuyu ............................................................................................ 19 Şekil 2.10. Küçüktüy kuyu .......................................................................................... 19 Şekil 2.11. Kösemehmet kuyu ..................................................................................... 20 Şekil 2.12. Kösemehmet kuyular ................................................................................. 21 Şekil 2.13. Kösemehmet kuyu ..................................................................................... 21 Şekil 2.15. Hızırilyas köyü .......................................................................................... 23 Şekil 2.14. Mevcut tesis .............................................................................................. 23 Şekil 2.16. Hızırilyas termal kaynak ............................................................................ 23

iv

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. Termal suların sıcaklık sınıflaması .................................................................. 7 Tablo 2. Erzurum'da bulunan termal alanların listesi ..................................................... 7 Tablo 3. Erzurum'un önemli termal alanları................................................................... 8 Tablo 4. Pasinler jeotermal sahası akışkan analizi ....................................................... 13

1

1. GİRİŞ

Jeotermal suların enerji üretiminden ısıtmaya, balıkçılıktan termal turizme kadar çok

geniş bir yelpazede kullanımı mevcuttur. Alp – Himalaya Jeotermal Kuşağı üzerinde

bulunan Türkiye jeotermal su kaynakları bakımından oldukça zengin bir konumdadır.

Türkiye jeotermal kaynak zenginliği ve potansiyeli açısından dünyada ilk yedi ülke

arasında, Avrupa'da ise birinci sırada yer almasına rağmen, jeotermal ısı ve kaplıca

uygulamaları bakımından bu potansiyelinden yeterince yararlanamamakta ve bu açıdan

dünyada A.B.D, İsveç, Çin ve İzlanda’nın ardından beşinci sırada yer almaktadır.

Jeotermal kaynakların ülke içinde coğrafi bölgelere göre dağılıma bakıldığında, en

yüksek payı (% 77.94) Ege Bölgesi’nin aldığı görülürken, Doğu Anadolu Bölgesi %

4.77’lik oranla Marmara Bölgesi’nden sonra dördüncü sırada yer almaktadır (Şekil 1.1).

1.1. Termal Turizm

Termal turizm, turizmin teorik olarak sınıflandırılması ele alındığında “amaçlarına göre

turizm tipleri” sınıfının alt başlığı olarak “sağlık turizmi” ile beraber anılır. Bununla

Şekil 1.1. Türkiye’de sıcak su kaynaklarının dağılımı (Özdemir 2007)

2

beraber spor turizmi, kültür turizmi, iş turizmi, rekreasyonel turizm ve hatta din turizmi

ile de beraber kullanılabilir ve çok yakından ilişkilidir.

Termal turizm, mineral içeren termal sular ile çamurların insan sağlığına yaptığı olumlu

katkıların uzman hekim denetimindeki fizik tedavi, rehabilitasyon ve egzersiz gibi

aktivitelerle desteklendiği alanlara yapılan seyahat hareketidir (Bastem 1997).

Termal turizm bir bölgede,

• Dört mevsim turizme olanak sağlar,

• Turistik tesislerde yüksek doluluk oranı teşkil eder,

• İstihdamı artırır,

• Diğer alternatif turizm türleri ile beraber rahatlıkla kullanılabilir ve turistik aktivitelerin

çeşitlenmesini sağlar,

• Kür merkezi (tedavi) olanaklarına sahip tesisler maliyetlerini çabuk giderir ve karlı

işletmelerdir,

Yukarda bahsedilen nedenlerle, termal turizm bir ülkede potansiyeli olan ancak geri

kalmış alanlarda ekonomik ve sosyal refahı sağlamak ve kalkınmayı tetiklemek için son

derece önemli roller üstlenebilir.

1.2. Türkiye’nin Termal Turizm Potansiyeli

Dokuzuncu Kalkınma Planı Jeotermal Çalışma Grubu Raporu’na göre Şubat 2005

itibariyle Türkiye’nin termal turizm amaçlı kullandığı jeotermal enerji miktarı 402 MWt

ve kaplıca sayısı 215’tir. Plan’da bu kullanımın 2013 yılında 1100 MWt’a ve kaplıca

sayısının da 400’e çıkarılması hedeflenmektedir (DPT 2006). Türkiye’nin toplam

jeotermal enerji potansiyeli 31.500 MWt olarak tahmin edilmektedir (DPT 2006). Bu

potansiyel termal turizm açısından bir milyonun üzerinde yatak kapasitesini ifade

etmektedir. Böyle bir kapasiteye ulaşılması durumunda ise termal turizm sektörü ülkeye

yılda toplam 12 Milyar 625 Milyon USD ek ekonomik katkı sağlamış olacaktır (DPT

2006).

3

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın termal turizm anlayışı ise termal suların “yıkanma

amaçlı kullanımının dışında insan sağlığı, zindelik, rekreasyon, eğlence, dinlence ve

spor tesisleri gibi imkanların yer aldığı ve 12 ay boyunca hizmet verebilen tesislerin

yaratılması” şeklindedir. Sağlık ve termal turizmin geliştirilmesi amacıyla Kültür ve

Turizm Bakanlığı’nca başlatılan “Termal Turizm Kentleri Projesi” kapsamında

Türkiye’de jeotermal potansiyeller dikkate alınarak bölgesel olarak yeni alanlar tespit

edilmiştir (www.kultur.gov.tr; Şekil 1.2).

Bu alanlar; Güney Marmara Termal Turizm Bölgesi (Çanakkale, Balıkesir. Yalova),

Frigya Termal Turizm Bölgesi (Afyonkarahisar, Kütahya, Uşak, Eskişehir, Ankara),

Güney Ege Termal Turizm Bölgesi (İzmir, Manisa, Aydın, Denizli) ve Orta Anadolu

Termal Turizm Bölgesi (Yozgat, Kırşehir, Nevşehir, Niğde) şeklindendir. Bu

bölgelerin her birinin destinasyon merkezi olarak geliştirilmesi ve bu bölgeler içinde

termal kaynaklı tesisler başta olmak üzere golf, doğa turizmi, su sporları vb. turizm

türleri ile bütünleşmesi ve yakın çevredeki diğer kültürel ve doğal değerlerle de

ilişkilendirilmesi hedeflenmektedir.

Şekil 1.2. Termal Turizm Kentleri Projesi

4

Bu hedefler doğrultusunda Kültür ve Turizm Bakanlığı, termal turizmde kısa vadede

bölgelerde yürütülecek çevre düzeni planlama çalışmaları sonrasında 250 bin yatak

kapasitesinin oluşturulmasını; orta vadede pilot bölgelerde belirlenen illerdeki

tecrübelerden yararlanarak bu çalışmaların tüm ülkeye yaygınlaştırılması ile bir milyon

yatak kapasitesine ulaşmayı ve uzun vadede ise Türkiye’nin Avrupa'da termal turizm

konusunda birinci destinasyon ülke olmasını, termal amaçlı 15 milyon turistin gelmesini

ve termal turizme yönelik 500 bin tesisin işletmeye açılmasını planlamaktadır.

1.3. TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin Termal Turizm Potansiyeli

Bayburt, Erzincan ve Erzurum illerini kapsayan TRA1 Düzey 2 Bölgesi içerisinde

Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatlarının kesişim noktası yer almaktadır. Bu

nedenle Bölge jeotermal kaynaklar bakımından zengin bir potansiyele sahiptir (Şekil

1.3. ve 1.4.). Ancak yapılan sondajların ve mevcut tesislerin yetersizliği nedeniyle bölge

bu potansiyelinden çok az miktarda yararlanmaktadır. Tüm Türkiye’de 2634/4957 sayılı

Turizmi Teşvik Kanunu uyarınca ilan edilmiş olan 65 adet Turizm Merkezinden Bölge

içerisinde sadece iki tanesi (Pasinler ve Ilıca (Aziziye kaplıcaları) yer almaktadır.

Bölge’de yer alan iller arasında Erzurum gerek sondaj sayısının ve su sıcaklığının

gerekse bu konudaki tesisleşmenin fazla olması nedeniyle termal turizm açısından diğer

iki ile göre daha avantajlı bir konumdadır. Bu nedenle bu çalışmada Erzurum’un termal

turizm potansiyeli ele alınmış ve termal turizmin geliştirilmesi konusunda önerilere yer

verilmiştir.

5

Şekil 1.3. Türkiye ısı akısı

6

Şekil 1.4. Jeotermal kaynakların dağılımı

7

2. ERZURUM’UN TERMAL TURİZM POTANSİYELİ

Termal turizme kaynak değer olan yer altı su kaynaklarının içinde erimiş halde

madenlerin bulunması ve sıcaklığının da 33°C’nin üstünde olması şarttır (Bastem 1996).

Sıcaklıklarına göre termal suların sınıflandırılması Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1. Termal suların sıcaklık sınıflaması Sıcaklık sınıfı Soğuk Ilık Sıcak Çok sıcak

Sıcaklık (°C) 20°C’den az 20 – 37°C 37 – 42°C 42°C’den fazla

Termal sulara ait anlatılan bu özellikler dikkate alındığında, Erzurum kent merkezi ve

ilçelerinde bu kriterlere uygun olan 170’in üzerinde termal turizme olanak sağlayacak

kaynağın olduğu belirtilmektedir (Tablo 2; Bastem 1996’dan güncellenmiştir). Erzurum

ve çevresindeki termal sular genel olarak tektonik kökenlidir. Suların geldiği derinlik

1000 m civarındadır. Bu sular debi, sıcaklık, fiziksel ve kimyasal özellikleri bakımından

oldukça üstün özellikler taşımaktadır. Sodyumlu – klorürlü – bikarbonatlı sınıfına giren

bu sular termal turizm ve sağlık turizmi için uygun alanlar sunmaktadır.

Tablo 2. Erzurum'da bulunan termal alanların listesi İlçe Termal alan İlçe Termal alan

Aşkale Kızlarkale Çermiği Çat Köseler çermiği Kızıl Şorak Çermiği İkiler çermiği Cinis Çermiği Hölenk çermiği Kesik köprü acı suyu Budak çermiği

Hınıs Dere çermik Yel çermiği Demirci çermiği Aziziye Aziziye kaplıcaları Gemik çermiği Oluklu çermik Yelpis çermiği Zincirli çermik

Pasinler Pasinler kaplıcaları Tuzlu çermik Soğuk çermik Adsız çermik Küçük çermik Çatak çermiği Büyük çermik Akkaynarca çermiği Pancar çermiği Balıklı çermiği Değirmen çermiği Sondaj çermiği Gözeler çermiği Gelingeldi çermiği Camış çemiği Kaşmuşat kaynarcası Serçe boğazı çermiği Şenkaya Acısu As Boğa çermiği Sarısu

Horasan Balıklaya içmesi Yelsu Acı Kurun içmesi Tekman Çamurlu çermik Çermik Gökoğlan çermiği Kantarkaya çermiği Hamzan çermiği

Karayazı Gücür çermiği Yukarı meman çermiği Yekmal çermiği Orta meman çermiği

Narman Çarıklı çermiği Oltu Başaklı çermiği Taşburun içmesi Uzun Hamam çermiği

Olur Ilıkkaynak Çermiği Tortum Esendurak çermiği Süngübayırı çermiği Köprüköy Deliçermik

8

Erzurum kent merkezi ve ilçelerinde yer alan termal su kaynaklarının sayısının fazla

olmasına rağmen, bu kaynaklar arasında termal turizm açısından potansiyeli yüksek

olan 1 kaynaktan burada bahsedilecektir (Tablo 3 ve Şekil 2.1).

Tablo 3. Erzurum'un önemli termal alanları

Sıra No. Cinsi Yeri Sıcaklık (ºC)

Debi (lt/sn)

Açıklama

1 Termal su Pasinler (sondaj) 40-43 325 Termal otel ve Kaplıca

2 Termal su Aziziye (sondaj) 38 75 Termal otel ve Kaplıca

3 Termal su Hamamderesi - Küçüktüy 30 22 Tesis yok

4 Termal su Akdağ 30 5 İlkel tesis

5 Termal su Arzuti 31 5 İlkel tesis

6 Termal su Kösemehmet 25 10 Tesis yok

7 Termal su Hölenk (Çat) 32 4 Tesis yok

8 Termal su Olur 38 5 Tesis yok

9 Termal su Köprüköy 27 10 Çamur havuzları

10 Termal su Meman (Tekman) 45 2 İlkel tesis

11 Termal su Hamzan (Tekman) 56 12 İlkel tesis

12 Termal su Çimenözü (Çat) 33 - 56 14 İlkel tesis

13 Termal su Hızırilyas (Horasan) 57 11 İlkel tesis

9

Şekil 2.1. Erzurum'un önemli termal su kaynakları

10

2.1. Aziziye (Ilıca) Jeotermal Sahası

Bu jeotermal saha Erzurum’un merkez ilçesi olan Aziziye’de bulunmaktadır. Bugüne

kadar MTA tarafından çeşitli zamanlarda sahanın jeolojik ve jeofizik etütleri yapılmış

ve sahada 3 adet jeotermal kuyu açılmıştır. Bu kuyulardan bir tanesi Aziziye

Belediyesi’ne ait kaplıcanın sıcak suyunu temin etmekte, iki tanesi ise kuyu başı vanası

kapalı haliyle yedek olarak bekletilmektedir. Ayrıca Aziziye Belediyesi’ne ait iki adet

kaplıcada da kaplıcaların hemen yakınında bir kırıktan çıkan yaklaşık 38°C sıcaklık ve

25 lt/sn’lik debide sıcak su kullanılmaktadır. Aziziye sahasında hâlihazır jeotermal

akışkanların sıcaklığı 36-38°C ve debisi 60 lt/sn’dir. Bu miktar Kültür ve Turizm

Bakanlığı standartlarına göre termalizm açısından bir günde 7.200 kişinin sıcak su

ihtiyacını karşılayabilecek seviyededir (Anonim 2003).

Aziziye İlçesi’nde bulunan jeotermal suların MTA laboratuarlarında yapılan analizler ve

Tıbbi Değerlendirme Kurulu’nun raporuna göre, romatizmal hastalıklara, göz

hastalıklarına, sinir sistemi hastalıklarına, deri hastalıklarına ve metabolizma

bozuklukları gibi bir dizi hastalıklara iyi geldiği tespit edilmiştir (Bkz. Ek 1). Aziziye

havzasındaki jeotermal sulara ait kimyasal analiz sonuçları Ek 2‘de verilmiştir. Analiz

sonucu Aziziye’de bulunan termal suların sodyumlu-klorürlü-bikarbonatlı termal sular

sınıfına girdiği belirlenmiştir. Aziziye jeotermal sahasında bulunan üç adet kuyuya ait

MTA analiz formu da Ek 3,4 ve 5’te verilmiştir.

Aziziye İlçesi gerek bulunduğu konum gereği, gerekse sahip olduğu uygun alanlar

bakımından hem termal turizm hem de termal turizm ile birlikte entegre edilebilecek

alternatif turizm faaliyetleri açısından son derece uygun bir alandır. Bu alanda mevcut

durumda Aziziye Belediyesi tarafından işletilen termal tesislerin geliştirilmesi,

kapasitesinin artırılması, tanıtımın yapılması ve özel sektörün de alana yatırım yapması

ulaşılması gereken hedefler arasındadır. Özellikle kış turizmi, golf turizmi ve sporcu

turizmi ile entegre edilebilecek olan bir termal turizm destinasyonu olması için gerekli

çabaların bu alan için harcanması gerekmektedir. Alan ayrıca Erzurum kent halkının

rekreasyon ihtiyacını karşılayabilecek tesislerin yapılabilmesi açısından da uygun

mekanlara sahiptir. İlçenin kuzeyinden güneyine doğru akan Pulur Çayı ve çevresi bu

11

amaç için son derece uygundur. Bu aktivite için bir çekim merkezi olabilecek İlçe,

termal turizm potansiyelini de kullanarak turizm ile kalkınma açısından bir model

olabilir. İlçe’de Turizm Teşvik Kanunu kapsamında Termal Turizm Alanı ilan edilmiş

olan ve otel ve tesis yapımı için ayrılmış olan yüz bin metrekarenin üzerinde bir yüz

ölçüme sahip bir alan bulunmaktadır. Belediye sınırları içerisinde yer alan bu alan tüm

alt yapı hizmetlerine sahiptir ve özel sektörden gelecek taleplerle tahsisi yapılabilecek

konumdadır (Şekil 2.2).

12

Şekil 2.2. Aziziye jeotermal alanının konumu

13

2.2. Pasinler Jeotermal Sahası

Bu jeotermal saha Erzurum’un 40 km doğusunda, Pasinler İlçesi’nin merkezinde

bulunmaktadır. Bugüne kadar MTA tarafından çeşitli zamanlarda sahanın jeolojik ve

jeofizik etütleri yapılmış ve sahada 6 adet jeotermal kuyu açılmıştır. Bu kuyulardan 2

adedinin üretimleri kesilmiş 4 kuyu ise faal olarak çalışmaktadır. Kuyulardan 1 tanesi

kaplıcaların sıcak suyunu temin etmek için, 1 tanesi de termal oteldeki havuz ve

kabinlerin sıcak suyunu temin etmek için kullanılmaktadır. Diğer iki kuyu ise kuyu başı

vanaları kapalı haliyle yedek olarak bekletilmektedir. Pasinler sahasında mevcut

durumda çıkan jeotermal akışkanların sıcaklığı 40 – 43°C ve potansiyeli debisi 325

lt/sn’dir. Bu miktar Kültür ve Turizm Bakanlığı standartlarına göre termalizm açısından

bir günde 35.000 kişinin sıcak su ihtiyacını karşılayabilmektedir (Anonim 2003).

Pasinler havzasının jeotermal sularına ait kimyasal analiz tablosuna (Tablo 4) göre,

termal suların sodyumlu –klorürlü-bikarbonatlı termal sular sınıfına girdiği

belirlenmiştir. MTA laboratuarlarında yapılan analizler sonucunda, Pasinler’de bulunan

jeotermal suların romatizmal hastalıklara, sinir ve kas yorgunluğuna, göz hastalıklarına,

sindirim sistemi hastalıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi geldiği tespit

edilmiştir.

Tablo 4. Pasinler jeotermal sahası akışkan analizi YER PASİNLER

PS-2 KUYUSU

PASİNLER PS-3 KUYUSU

PASİNLER PS-4 KUYUSU

PASİNLER PS-5 KUYUSU

ANALİZ TARİHİ 1992 1994 2000 2000 SICAKLIK C 42 40 43 40 DEBİ (lt/sn.) 95 110 50 70 PH 8 7 7 6 SPESİFİK KONDÜKTİVİTE (mho/cm) 4.430 4.200 16.400 4760 BUHARLAŞMA KALINTISI (mg/lt) 3.298 3.250 - -

K (mg/lt) 74 71 243 81 Na (mg/lt) 920 860 2.290 700 NH4 (mg/lt) 0.5 0.55 43 4,8 Ca (mg/lt) 69 73 371 163 Mg (mg/lt) 104 103 110 82 As (Total) 0.01 0.01 - - B (Total) 6 6 27 1,3 Li (mg/lt) 1 1 4 -

SiO2 (mg/lt) 169 158 94 57 CO2 (mg/lt) - - - -

14

HCO3 (mg/lt) 1.202 1.200 2.956 1571 CO3 (mg/lt) 10 9 9 9 SO4 (mg/lt) 5 5 110 6,6 Cl (mg/lt) 1.059 1.050 4.358 976 I (mg/lt) 0.5 0.4 - - F (mg/lt) 0.2 0.2 0 0,1

NO3 (mg/lt) 14 13 18 1,58 NO2 (mg/lt) 1 1 0,1 0,1

Kaplıca alanında işletmeciliğini Pasinler Belediyesi’nin yaptığı 2 adet kaplıca ve

işletmeciliğini Pasinler Kaymakamlığı’nın yaptığı 72 yatak kapasiteli bir adet termal

otel bulunmaktadır. Kaplıcalar günübirlik olarak gelen 170 kişiye hizmet verecek

kapasitedir.

Mevcut tesisler ve kaplıca alanı Şekil 2.3 ve 2.4’te verilmiştir.

Şekil 2.3. Pasinler jeotermal sahası

15

Pasinler Termal Turizm Merkezi, 2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu uyarınca

17.10.1993 tarih ve 21731 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan karar ile “Turizm

Merkezi” ilan edilmiştir. Turizm merkezi alanının büyüklüğü 18,7 ha’dır. alana ait

1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı 16.01.2001, 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planı ise

28.02.2001 tarihlerinde onaylanmıştır. Bu merkez için planlanan yatak kapasitesi

1500’dür.

Şekil 2.5’te jeotermal sahanın ve yatırım alanının görünümü verilmiştir.

Termal turizm alanında mevcut durumda bulunan kaplıca ve otel tesisleri bakımsızlık ve

işletme sıkıntıları nedeniyle hem talep görmemekte hem de mevcut potansiyele uygun

hizmet verememektedir. Bu nedenle termal turizm ve tedavi amaçlı modern tesislerin

kurulması ekonomik yönden katkı sağlayabilecek ve istihdamı artabilecektir.

Şekil 2.4. Pasinler jeotermal sahası

16

2.3. Köprüköy Jeotermal Sahası

Jeotermal saha Köprüköy ilçe merkezine 3 km mesafede bulunmaktadır. Bugüne kadar

MTA tarafından çeşitli zamanlarda sahanın jeolojik ve jeofizik etütleri yapılmış olup

sahada jeotermal kuyu açılmamıştır. Kırık ve çatlak sistemlerinden 27ºC sıcaklık ve 30

lt/sn debide alınan jeotermal su 2 adet açık havuzda halkın kullanımına sunulmaktadır.

Köprüköy ilçesinde daha çok mineral miktarı yüksek olan çamurlardan

yararlanılmaktadır.

Köprüköy’de bulunan jeotermal suların yapılan analizleri sonucu, romatizmal

hastalıklara, solunum yolu hastalıklarına, göz hastalıklarına, sindirim sistemi

hastalıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi geldiği tespit edilmiştir. Köprüköy

Şekil 2.5. Pasinler termal turizm alanı

17

sahasında halihazır jeotermal akışkan potansiyeli 30 lt/sn olup, bu miktar Kültür ve

Turizm Bakanlığı standartlarına göre termalizm açısından bir günde 3.600 kişinin sıcak

su ihtiyacını karşılayabilmektedir (Anonim 2003).

Köprüköy İlçesinde işletmeciliğini Köprüköy Belediyesi’nin yaptığı 2 adet açık havuz

ve çamur ünitesi bulunmaktadır. Ayrıca uzaktan gelen insanların konaklaması amacı ile

yapılmış bir oda bir mutfaktan oluşan pansiyon tipi evler sahada bulunmaktadır.

Tesislerin bulunduğu yerde piknik alanları mevcut olup yaz aylarında günübirlik olarak

tesislere gelenler de olmaktadır.

Bu alanda sağlık turizmi açısından potansiyel son derece yüksek olmasına rağmen,

gerek şifalı çamurun kullanımı ve pazarlanması gerekse suyun etkin biçimde turizmin

hizmetine sunulması gerçekleştirilememektedir. Bu nedenle bu alanda tesisleşmeden

tanıtıma bir dizi yoğun çabanın harcanması gerekmektedir. Mevcut tesislerden ve alanın

kullanım durumundan görünümler Şekil 2.6 ve 2.7’de verilmiştir.

Şekil 2.6. Köprüköy Deliçermik Şekil 2.7. Köprüköy Deliçermik

18

2.4. Hamamderesi mevkii Jeotermal Sahası (Küçüktüy)

Bu sahada doğu-batı doğrultulu oblik atımlı normal faylar bulunmaktadır. Sıcak sular

bu faylara bağlı olarak çıkmaktadır. Bu sahada MTA tarafından Erzurum - Pasinler D-

80 karayolunun 15. kilometresinde Hamamderesi mevkiinde açılan kuyulardan 30oC

sıcaklık ve 22 lt/sn debide jeotermal çıkışlar elde edilmiştir. Bu sahada kaplıca tesisleri

bulunmamaktadır.

Saha içerisinde Erzurum’a yaklaşık 9 km mesafede bulunan bir noktada (Küçüktüy

köyü arazisi), 2009 yılında MTA Genel Müdürlüğü tarafından bir sondaj daha yapılmış

ve 750 m derinliğe ulaşılmıştır. Sondaj kuyusundan 51,6 ºC sıcaklığında ve 50lt/sn

debide artezyenik sıcak su elde edilmiştir.

Kültür ve Turizm Bakanlığı standartlarına göre bu saha termalizm açısından bir günde

6000 kişinin sıcak su ihtiyacını karşılayabilecek potansiyele sahiptir.

Elde edilen bu sıcak su kaynağı ile alanda termal otel, Aquapark vb. tesisler

yapılabileceği gibi Palandöken ve Konaklı kayak tesislerine sıcak su terfi edilerek kayak

turizmi ve termal turizm birleştirilebilir. Küçüktüy Köyü sondaj alanına ait görüntüler

Şekil 2.8, 2.9 ve 2.10’da verilmiştir.

Şekil 2.8. Küçüktüy sondaj

19

Şekil 2.10. Küçüktüy kuyu

Şekil 2.9. Küçüktüy kuyu

20

2.5. Erzurum-Akdağ Jeotermal Sahası

Akdağ Jeotermal sahasında 30oC sıcaklık ve 5 lt/sn debide jeotermal çıkışlar olup,

sahada ilkel bir kaplıca tesisi bulunmaktadır.

2.6. Erzurum-Arzuti Jeotermal Sahası

Arzuti Jeotermal sahasında 31ºC sıcaklık ve 5 lt/sn debide jeotermal çıkışlar olup,

sahada ilkel bir kaplıca tesisi bulunmaktadır.

2.7. Erzurum-Köse Mehmet Jeotermal Sahası

Köse Mehmet Jeotermal sahasında 25oC sıcaklık ve 10 lt/sn debide jeotermal çıkışlar

olup, sahada kaplıca tesisi bulunmamaktadır. Sondajı 2010 yılında yapılan 4 kuyudan

çıkan su ile yamaç paraşütü, çim kayağı, aquapark, sporcu kampları gibi bir çok

alternatif turizm aktivitesi birleştirilebilir. Alana ait görüntüler Şekil 2.11, 2.12 ve

2.13’te verilmiştir.

Şekil 2.11. Kösemehmet kuyu

21

Şekil 2.12. Kösemehmet kuyular

Şekil 2.13. Kösemehmet kuyu

22

2.8. Çat- Hölenk Jeotermal Sahası

Çat Hölenk Jeotermal sahasında 40oC sıcaklık ve 32 lt/sn debide jeotermal çıkışlar olup,

sahada kaplıca tesisi bulunmamaktadır.

2.9. Çat - Çimenözü

Çat – Çimenözü jeotermal sahası 56 ºC sıcaklık ve 14lt/sn debiye sahiptir. Erzurum kent

merkezine 100 km mesafededir. Seracılık için de uygundur.

2.10. Erzurum-Olur Jeotermal Sahası

Olur, Jeotermal sahasında 38oC sıcaklık ve 5 lt/sn debide jeotermal çıkışlar olup, sahada

kaplıca tesisi bulunmamaktadır.

2.11. Tekman - Meman Jeotermal Sahası

Meman Jeotermal sahasında 45oC sıcaklık ve 2 lt/sn debide jeotermal çıkışlar olup,

sahada ilkel kaplıca tesisi bulunmaktadır.

2.12. Tekman - Hamzan Jeotermal Sahası

Hamzan Jeotermal sahasında 56oC sıcaklık ve 12 lt/sn debide jeotermal çıkışlar olup,

sahada ilkel kaplıca tesisi bulunmaktadır.

2.13. Horasan-Hızırilyas Köyü Jeotermal sahası

Horasan İlçesi’ne yaklaşık 10 km Erzurum’a 102 km mesafede bulunan Hızırilyas

Köyü’nde 2009 yılında yapılan çalışmalar sonucunda 64 metre derinlikten 11 lt/sn

debiye ve 57 ºC sıcaklığa sahip bir potansiyel elde edilmiştir. Bu alanda bu potansiyel

ile 900 yataklı bir tesis kurulabilir.

23

Horasan Kaymakamlığı’nın yaptığı çalışmalar ile alanda var olan tesisler kısmen

iyileştirilmiş ve 8 m uzunluk ve 4 m genişliğe sahip iki havuz yapılmıştır. Ancak çok

daha yüksek kapasiteli tesisleri kaldırabilecek nitelikte termal su potansiyeli alanda

mevcuttur.

Cilt hastalıkları, romatizma, kadın hastalıkları ve kemik kireçlenmeleri için şifa kaynağı

olduğu belirtilen termal suyun bikarbonat, klorür, sülfat, kalsiyum, karbondioksit gazı

içerdiği tespit edilmiştir.

Rezervi bir hayli büyük olan ve kükürt derecesi insan sağlığına yararlı derecede olduğu

kanıtlanan kaplıcanın tanıtımının ve tesisleşmesinin yapılması için ciddi çalışmaların

yapılması gerekmektedir. Şekil 2.14, 2.15 ve 2.16 alandan çeşitli görünümler

sunmaktadır.

Şekil 2.15. Mevcut tesis

Şekil 2.16. Hızırilyas termal kaynak

Şekil 2.14. Hızırilyas köyü

24

3. ÖNERİLER

Jeotermal sahalar rezervuar sıcaklıklarına göre 3 grupta toplanmaktadırlar.

Yüksek entalpili sahalar (150oC’dan yüksek sıcaklık)

Orta entalpili sahalar (70-150oC arası sıcaklık)

Düşük entalpili sahalar (20-70oC arası sıcaklık)

Erzurum ve çevresindeki önemli jeotermal sahalar düşük entalpili sahalar olduğundan

(36oC-43oC) genellikle termal turizm amaçlı kullanılmaktadır. Termal turizmin en

önemli özelliği uygun tesislerde termal kür uygulamasının yılın 12 ayı devam etmesi ve

kür süresine göre uzun konaklamayı gerektirmesidir. Bununla beraber, Erzurum ve

ilçelerinde sağlık ve termal turizm açısından ulaşılan seviye standartların çok çok

gerisindedir.

Sağlık ve termal turizmde sağlıklı yaşama uygun doğal çevreye, iklim koşullarına,

sosyo-kültürel çevre olanaklarına ve şifa özelliklerine ayrıca doktor denetiminde fizik

tedaviden yararlanma, dinlenme, eğlence-spor gibi insan sağlığını korumak, zinde

kalmak, hastalıkları tedavi ve rehabilite etmek amacıyla yapılmış modern termal

tesislere ihtiyaç duyulmaktadır.

Erzurum’da bulunan jeotermal enerji potansiyelini daha etkin biçimde harekete

geçirebilmek ve bu sayede dört mevsim turizm olanağı sağlayarak ekonomiye katkı

sağlamak açısından aşağıdaki hususların yerine getirilmesi gerekmektedir;

• İl sınırları içinde yer alan jeotermal potansiyelin tanıtımı yapılarak, termal turizm

konusunda ulusal ve uluslararası düzeyde il ile ilgili farkındalık yaratılmalıdır. Bu

amaçla her yıl panel ve sempozyumlar düzenlenmeli ve alanın bu potansiyeli ile

ilgili farkındalık yaratılmalıdır.

• Belediyeler ve kaymakamlıkların elinde buluna tesislerin etkin çalıştırılması ve bu

tesislerin kar edebildiğinin gösterilmesi alana özel sektörün gelmesine katkı

25

sağlayabilecektir. Bu nedenle, Erzurum Merkez, Pasinler ve Aziziye İlçelerinde

termal tesislerin yapımı ve geliştirilmesi konusunda ilde yer alan üniversitelerin

ilgili bölümleri, İl özel İdaresi, Belediyeler ve turizm yatırımcıları ortak çalışmalar

yapmalıdırlar. Bu amaçla uygun ortamlar oluşturulmalıdır.

• Erzurum zengin termal su potansiyeli olmasına rağmen modern termal tesislere

(Termal Tıp Merkezleri gibi) sahip değildir. Bu nedenle; İl’de tüm ihtiyaçlara tam

olarak cevap verecek termal tesislerin (Termal otel, termal havuzlar, kaplıca,

hamam, sauna, kür merkezleri, sağlık merkezleri, kür parkları v.s.) yapılması

gereklidir.

• Bugünkü teknoloji ile termal sular ekonomik mesafelere taşınabilmektedirler. Bu

nedenle potansiyeli fazla olan termal alanlardan kent merkezi de dahil olmak üzere

sıcak sular başka alanlarda da kullanılabilmelidir. Örneğin, Küçüktüy köyündeki

jeotermal su Palandöken Kayak Merkezine verilebilir ve Aquapark gibi tesislerde

kullanılabilir.

• Termal otel ve kür merkezlerinde belirli bir sürede devam eden tedavi sırasında

insanların tedavi aktiviteleri dışında kalan vakitlerini değerlendirecekleri ve yerli

halkın da gelir elde edebileceği kullanımlar planlanıp yapılmalıdır.

• Kış aylarında kış turizmi ile entegre olabilecek bir termal turizm planlaması

yapılmalıdır. Özellikle UNIVERSIADE ile kazanılmış kış turizmi potansiyelinin

termal turizme de yönlendirilmesi uygun olacaktır.

• Bugünkü şartlarda termal sular hiçbir özelliği bozulmadan ekonomik olması

durumunda belli mesafelere izoleli paket borular ile ısı kaybı olmadan

taşınabilmektedir. Bu uygulama kompleks termal tesisler için gerekli şartların,

uygun ve yeterli arazinin teminini kolaylaştırmaktadır.

• Termal tesislerin kırık ve çatlak sistemlerinden su almaları sürdürülebilirlik

açısından olumsuzluklar taşımaktadır. Bu nedenle tesislerin yapımında gelecekte

26

suyu garanti edecek teknikler kullanılmalı ve yeterli sayı ve kapasitede kuyular

açılmalıdır.

• Jeotermal akışkanın çevreye boşa atılmaması için reenjeksiyon mutlaka yapılmalı ve

denetlenmelidir.

27

KAYNAKLAR

Anonim, 2003. T.C. Erzurum Valiliği İl Gelişme Planı. Erzurum. 344 sayfa. Bastem, S., 2007. Termal Turizmi ve Erzurum’un Termal Turizm Potansiyeli. Yüksek

Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm ve Otelcilik Anabilim Dalı. 94 sayfa.

Özdemir, A., 2007. “Jeotermal enerji ve elektrik üretimi. Jeofizik Bülteni”, 55,300-310. DPT, (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007 – 2013). 1 Temmuz 2006

CUMARTESİ tarihli ve 26215 Sayılı Mükerrer Resmî Gazete. TBMM Kararı. www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/3044/oik665.pdf. (erişim 18.09.2010 0:014)

http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF03077CA1048A183466974C3824B6070A (erişim 18.09.2010, 00:16)

28

EKLER

Ek I. Aziziye kaplıca suyunun şifa özellikleri

29

Ek. 2. Aziziye termal suyun özellikleri

30

Ek 3. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu

31

Ek 4. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu

32

Ek 5. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu