T.C. BABAKANLIK DEVLET ARVLER GENEL MDRL Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 49

ERMENLER TARAFINDAN YAPILAN KATLAM BELGELER I

ANKARA-2001

Proje Yneticisi

Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arivleri Genel MdrProje Sorumlular

Necati AKTA Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs

Necati GLTEPE Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs

Mustafa KAPLAN Osmanl Arivi Daire Bakan

Hazrlayanlar*Uurhan DEMRBA Ali Osman INAR Seher DLBER Nuran KOLTUK Ali Haydar GENR Vahdettin ATK Ali COKUN mmhani CERRAH Murat YZBAIOLU Ahmet ZKILIN Mcahit DEMREL Recep KARACAKAYA Muhammet SAF Hac Osman YILDIRIM Murat CEBECOLU Mustafa SERN Abdullah SVRDA Osman USLU

ngilizce Tercme M. Fethi ATAY

* Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Personeli

NSZ

IV

V

VI

NDEKLER

NDEKLER

NSZ............................................................................................................................................. III NDEKLER............................................................................................................................... VII

BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONUBelge Sra Nu.

1-

2-

3-

45-

6-

Sayfa Kars ve Ardahan Havalisinde Mslmanlara ve Esirlere Yaplan Soykrm.......... 1 Massacre Of Prisoners And Muslim Population n The Nighborhood Of Kars And Ardahan ........................................................................................................ 1 Ermeni eteleri ile Ruslarn Mslmanlara ve Musevilere Yaptklar Soykrm........................................................................................................... 2 Massacres of Muslims and Jews by Armenians and Russian bandits .................................... 2 Ermenilerle Ruslarn Van'daki Mslman Ahaliye Yaptklar Soykrm ................. 7 Massacre Perpetrated By The Russians Against Muslim Population n Van ............................................................................................................... 7 Ermeni ve Ruslarn Yaptklar Soykrm..................................................................... 14 Massacre And Atrocities Perpetrated By Armenians And Russians .................................. 14 Ermenilerin Ruslarla Birlikte Trabzon ve Van Havalisinde Mslmanlara Yaptklar Mezlim............................................................................... 16 Atrocities committed by the Armenians and Russians against Muslims in Trabzon and in the neighborhood of Van......................................................... 16 Ruslarla Ermeni etelerinin Bitlis ve Van'da Yaptklar Soykrm......................... 41 Massacre Committed n Bitlis And Van By The Russians And Armenian Bandits.............................................................................................................. 41

Belge Sra Nu.

7-

8-

9-

10-

11-

1213-

14-

15-

16-

17-

18-

Sayfa Ermeni ve Ruslarn Van'n Readiye Nahiyesine Bal Anak Kynde Yaptklar Mezlim ......................................................................................................... 49 Atrocities committed by the Russians and Armenians in the village of Anak of the Township of Readiye in Van .................................................................. 49 Ermenilerin Van Havalisinde Ruslarla Birlikte Yaptklar Mezlim ...................... 51 Atrocities perpetrated by the Armenians and Russians in the neigborhoods of Van ........................................................................................................... 51 Van ve Bitlis'in gali Esnasnda Ermenilerin slm Ahaliye Yaptklar Soykrm......................................................................................................... 54 Massacre of Muslim population during the occupation of Van and Bitlis............................................................................................................................ 54 Ermeni ve Ruslarn Van, Bitlis ve Trabzon'da Mslmanlara Yaptklar Mezlim ......................................................................................................... 61 Atrocities prpetrated by Armeians And Russians against Muslims in Bitlis and Trabzon ......................................................................................... 62 Emeni ve Ruslarn Bayezid'de Yaptklar Soykrm ..................................................80 Testmonies of those who escaped the atrocities perpatrated by the Armenians and Russians in Van and Bayezid ....................................................... 80 Ermeni ve Ruslarn Yaptklar Mezlim ..................................................................... 94 Massacres perpetrated by the Russians and Armenians....................................................... 94 Ermeni ve Ruslarn Hizan Havalisinde Yaptklar Soykrm.................................126 Massacre perpetrated by the Armenians and Russians in the neigborhood of Hizan ..............................................................................................126 Ermeni Komiteleriyle Ruslarn Van ve Havalisinde Yaptklar Soykrm...........135 Massacre perpetrated by the Armenians committees and Russians in Van ..............................................................................................................136 Bitlis ve Civarnda Ermeni eteleri ve Ruslarn Mslman Ahaliye Yapt Katliam ..........................................................................146 Massacres perpetrated by Armenian bandits and Russians against Muslims population in Bitlis and its neighborhood ............................................................146 Ermeni ve Ruslarn Van'da Yaptklar Soykrm .....................................................167 Massacre committed by the Armenians and Russians in Van Some of the evidences given by those who escaped the Massacre ....................................................168 Rus Donanmasnn Terme'ye kard Ermeni Ekiyasnn Yapt Mezlim............................................................................................................176 Atrocities perpetrated by Armenians bandits landed by the Russians fleet on the shores of Terme.......................................................................176 Ermenilerin Soykrmna Kar Osmanl Devleti'nden Yardm stenildii.........................................................................................................189 Ottoman State called for help against Armenian massacre ................................................189

VIII

Belge Sra Nu.

1920-

2122-

23-

24-

2526-

27-

28-

2930-

Sayfa Ermenilerin Kilis Havalisinde Yaptklar Mezlim .................................................193 Atrocities perpetrated by Armenians in the neighborhood of Kilis ......................................193 Adana ve Havalisinde Fransz Birliklerinde Mstahdem Ermenilerin Yapt Mezlim .....................................................................................195 Atrocities committed by the Armenians serving in the French Units in Adana and its neighborhood ...................................................................195 Zor Telgraf Mdrnn Ermeniler Tarafndan ldrlmesi..............................197 Murder of the post office director of Zor by Armenians.....................................................197 Ermenilerin Erzurum Civarnda Yaptklar Mezlim ve Alnmas Gereken nlemler ......................................................................................198 Cruelties inflicted on Muslims in the neighborhood of Erzurum and what necessary measures should be taken to fight it out ...............................................198 Batum, Ardahan ve Kars Havalisinde Ermeni, Rum ve Grc Mezlimi............................................................................................................201 Cruelties inflicted by Armenians, Greeks and Georgians in Batum, Kars and Ardahan and its neighborhood ................................................................................................................201 Ermenilerin Kars Civarndaki Mslmanlara Soykrm Uyguladklar; Zulm, Katliam ve Yamalama Yaptklar...............................................................204 In the neighborhood of Kars Muslims had been massacred, inflicted cruelties, oppressed and their homes pillaged by Armenians................................................204 Trabzon, Kars ve Nahcvan'da Yaplan Mezlim ...................................................205 Atrocities perpetrated in Trabzon, Kars and Nahcvan.....................................................205 Ermenilerin Kazman, Mescidli ve Karakurt'ta Yaptklar Soykrmn ngiliz Mmessiline Bildirildii ..............................................................208 Information of the British representative Ravlinson of the massacres perpetrated by Armenians in Kazman, Mescidli and Karakurt ......................................208 Ermenilerin Kazman, Karakurt, Sarkam ve Akakale Civarnda Yaptklar Soykrm ....................................................................................210 Massacre perpetrated by Armenians in the neighborhood of Kazman, Karakurt, Sarkam and Akakale................................................................................210 Ermenilerin Hudut Dndaki Mslmanlara Yaptklar Mezlim.......................212 Oppression against Muslims perpetrated on the further side of the frontier..............................................................................................................212 Ermenilerin Trk Kylerine Saldrlarda Bulunduklar..........................................218 Attacks of Turkish villages by Armenians .......................................................................218 Elviye-i Selse'de Ermeni Mezliminin Durdurulmas in Kaleme Alnan Feryadnme .......................................................................................219 A letter of complaint (cry for succor) to stop Armenian oppression in the three Sanjaks of Kars, Ardahan and Batum...........................................................219

IX

Belge Sra Nu.

3132-

3334-

35-

36-

37-

Sayfa Ruslarn ve Ermenilerin Ricatinde Ermenilerin Yaptklar Mezlim..................221 Massacre perpetrated by retreating Russian and Armenian forces ......................................222 Sarkam Ricatinde Ermeniler Tarafndan Soykrma Urayan Kylerin htiyar Heyetlerinin fadeleri .....................................................................240 Testimonies of the councillors of villages whose population were massacred by the retreating Armenians......................................................................241 Ermeni etelerinin Yapt Soykrm........................................................................254 Massacre perpetrated by the Armenian bandits .................................................................254 Nahcivan, Kazman ve arol Havalisinde Mslman Halka Uygulanan Vahi Soykrm..........................................................................................348 Ferocious Mass Killings Perpetrated by Armenians Against Muslim Population in the Neighborhoods of Nahvan, Kazman and arol. ...............................349 Kars ve Sarkam Civarndaki Mslman Kylerine Ermenilerce Yaplan Mezlim...........................................................................................................353 Atrocities Committed by Armenians In Villages In The Neighborhood of Kars and Sarkam......................................................................................................354 Sekman, Ard, Kepenek, Harl, Penaduz ve Todaviran Kylerinde Ermenilerce Yaplan Katlim .....................................................................................357 Massacre Perpetrated by Armenians in the Villages of Sekman, Ard, Kepenek, Harl, Penaduz and Todaviran .............................................................357 Bayburd ve spir Kazalarnda Ermenilerin Yapt Soykrm ...............................363 Massacre perpetrated by the Armenians in the sub-prefectures of Bayburd and spir.........................................................................................................363

Kitapta Yeralan Belgelerde Geen ve Ermeniler Tarafndan Trklere Uygulanan Soykrma Ait Cetvel ........................................................375 BELGELERN FOTOKOPLER ........................................................................................379

X

BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONU

-1KARS VE ARDAHAN HAVALSNDE MSLMANLARA VE ESRLERE YAPILAN SOYKIRIM Kars ve Ardahan havalisinde soykrma urayan Mslmanlarn saysnn 30.000'e vard, muhafazas Ermenilere verilen Osmanl esirlerinin ok kt muamele grdkleri ve tfek dipikleriyle ldrldkleri; Osmanl ordusu iinde bulunan Ermeni ve Rumlarn kasden esir derek Ruslara bilgi szdrdklar, Kafkasya Ermenilerinin de nce Osmanllara esir dtkleri ve sonra kaarak rendiklerini Ruslara bildirdiklerine dair.

Massacre of prisoners and Muslim population in the nighborhood of Kars and Ardahan.The number of Muslims committed to the guards of Armenians and massacred by them after being inflicted physical pains upon and struck by the butt of rifles reached 30.000; the Armenians serving in the Ottoman army were deserting and deliberately surrendering to Russians to disclose informations about the said army; Armenians from the Caucasus were first allowing to be taken prisoners by the Ottomans and afterwards evading and delivering to the Russians the intelligence they gathered. 19 R. 1333 (6. III. 1915) Bb- l Hriciye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Kayt Numaras: 90 F 21 ubat sene [1]330

Hulsa: Kafkasya'daki slmlara ve serya mezlimDhiliye Nezret-i Cellesine Kars ve Ardahan havlsinde hkmetin tahrkiyle bi'l-hssa Ermeniler tarafndan itlf edilen Mslman erkeklerin adedi otuz bine vard ve hnelerinin ihrk edildii ve karl ve buzlu dalara dklen b-re kadn ve ocuklarn hli dilhr bulunduu ve muhfazas Ermenilere verilen Osmanl sersnn bunlar tarafndan env-i s-i mumelta marz kaldklar ve tfenk dipiiyle dlerek itlf edildikleri mevskn istihbr klnd ve Ruslarla temsda bulunan askir-i Osmaniyye miynnda Rum ve Ermenilerin bulunmasn Kafkasya'daki hayrhhlarmzn tenkd etmekte olduklar ve rivyet olunduuna gre bunlarn bi'l1

iltizm esr ddklerini ve Kafkasya Ermenilerinden bir ksmnn da amden bize esr derek ve sonra kaarak rendiklerini Ruslara sylediklerini binen al-zlik bu bbda ihtiyt edilmesi Tahran Sefreti'nden bildirilmidir. Harbiye Nezret-i Cellesi'ne tebl-i keyfiyyet olundu. sermza hsn-i mumele edilmesi esbbnn istihsli zmnnda talya Sefreti nezdinde mkerreren teebbst- kaviyye icr olunmu ve aksi takdrde Rus esirlerine kar tedbir-i edde ittihz olunaca bildirilmidir, efendim. BOA. HR. SYS. 2878/1, Belge no: 2 2 ERMEN ETELER LE RUSLARIN MSLMANLARA VE MUSEVLERE YAPTIKLARI SOYKIRIM Ruslarn Ermeni eteleriyle birlikte Hasankala'dan hudd- asliyyeye srldklerinde beraberlerinde gtrdkleri iki bin islm ahalisinden bir ksmn ldrp bir ksmn lke ilerine sevkettikleri, Erzurum'da dokuz kiiyi idam edip on drt yana kadar olan erkek nfusu mehul yerlere gnderdikleri; Pekre nahiyesinde Ermenilerden oluan bir mahkemenin -drt yz kiiyi ast, Akale, Tercan, Ilca, Tavuskerd ve Artvin cihetlerinde slm namna birey brakmadklar, Van'da Ermenilerin iki yz kadar kadn ve ouu ldrp Mahfuran Deresi'nde sekiz-on bin Mslman katlettikleri, Narman hududunda Hot karyesi ahalisinin mitralyzlerle tamamen imha edildii, Bitlis'in ukur nahiyesindeki Morh-i Sfl muhacirlerinin ounun kltan geirildii, Ergani, Cinis, Pezentan ve Semereyh karyelerinin ahalisiyle birlikte yakld; Krt Bedirhani Kamil'in arlatanl sebebiyle Bitlis'e yakn bir yere yerletirilen pek ok ky ahalisinin alktan ld, ar hasta ouklarn Bitlis Hastahanesi'nde vahice ldrld, Balekan karyesinde katledilenlerin cesetlerinin kpeklere yedirildii, ukur'da esir edilen kadn ve kzlara tecavz edilip ihtiyarlarn yakld, ocuklarn sngyle ldrld vesir katliama dair Erzurum, Bitlis ve Mamuretlaziz vilayetlerinden gelen telgraf sretleri.

Massacres of Muslims and Jews by Armenians and Russian banditsWhile Russians together with Armenian bandits were forced back from Hasankala to their own frontiers, they killed a part of the two thousand muslim folk they took away and drove the remaining to an unknown destination in the inland; in Erzerum the Russians and the said bandits executed nine people and sent the whole male population above forteen years to no one knows destination; in the sub-district of Pekre a self appointed Armenian tribunal sentenced some 2

three-four hundred people to the gallows and hanged them; in the surroundings of Akale, Tercan, Ilca, Tavuskerd and Arvin no one muslim was left alive; in Van Armenians after having killed about two hundred women and children, massacred eight to ten thousand muslim people in the valley of Mahfuran; the population of the village Hot on the boundary of Narman were entirely exterminated with machine-guns; the majority of immigrants living in Marhi Sufla of the subdistrict of ukur attached to Bitlis were put to the sword; the entire villages of Cinis, Pezantan, Ergani and emereyh with all of their inhabitants were burnt up and due to the pretentious ignorance of the Kurdish Bedirhani Kamil many villages inhabitants settled in the vicinity of Bitlis perished from starvation; seriously ill children cared of in Bitlis Hospital were savagely slain; in the village of Balkan Corpses were thrown to the dogs to feed on; ukur women and girls were raped and old people burnt, small children were bayoneted and many other massacres committed; all these facts are stated in copies of dspatches sent by the governorships of Erzurum, Bitlis and Mamuretlaziz. 21 B. 1334 (24. V. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Erzurum Vilyeti'nden alnan 10 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmenin sretidir. C. [cevab] 8 Mays sene [1]332. Ruslarn igl eyledikleri yerlerde slm ahl hakknda yapdklar mezlim byk bir trh tekl eder. Geen sene Ruslarn Hasankala hattndan hudd- asliyyeye tard ve tebdi zerine Pasinler ahlsinden iki binden ziyde ahl-i slmiyyeyi berber getirerek bir ksmn itlf, dier ksmn dhile sevketmilerdir. O zaman Salimli karyesine giren bir Ermeni etesi, kyde ne kadar bkir varsa rzlarna tasallut etdikleri gibi kendilerine teslm olmayan Reid Bey'in gelini[ni] katl ve kimvlidesini cerheylemilerdir. Garb ordusu[nun], Yzveren kylerinde elli slm cenzesi gtrdn Kpr kynden 19 Knn- Evvel sene [1]331 trhinde arzetmi idim. Bu sene Erzurumun suktundan sonra, Ruslarn igl etdikleri yerlerde yapdklar ktl ve itisf geen seneden pek fazladr. Erzurum ehrinde dokuz kiiyi idm ve on drt yana kadar btn nfs- zkru muhtelif ve mechl istikmetlere sevketmilerdir. Erzurum'dan, Akala'dan ve ahren Tercan'dan firr edip gelebilen Reid Bey ve rfeksnn verdikleri zhta gre Kazak ve Ermeni etelerinden mrekkeb mfrezelerin Akala, Ilca, Tercan kazlarnda mal nmna ne grdlerse kmilen gasb ve gerilere sevkeylemekde bulunduklar ve Hovik karyesiyle Pekeri

3

nhiyesinde, bada imm olduu hlde yz mtecviz slm oluk ocuklar nnde katl ve pek ok muhaddert- slmiyyeye tasallut etdikleri ve Ruslarn pdr kuvvetlerinin Ermeni baky svrlerinden ibret bulunduu anlalmdr. Ruslar Erzurum'da btn cmilerdeki hallar toplam ve geriye sevketmidir. Geen sene taht- iglimizde iken terkolunan Tavuskerd ve Artvin cihetlerinden kaanlarn ifdesine gre, Ruslar orada slm nmna birey brakmamlardr. Pekeri nhiyesinde Ermenilerin tekl ve mahkeme tesmiye etdikleri heyet-i zlimenin verdii karrla Tercan ve civr kursnda kalan ileri gelenlerden -drt yz kii idm edilmidir. Bunlarn esmsini yaknda arzederim. Erzurum vilyetinde elli binden fazla mev ve yz bin koyun Ruslar tarafndan alnm ve ahl-i slmiyye yedinde ift hayvnt bile brakmamlardr. Ermenilerin en byk mezlimi Van'da cereyn etmidir. Vann suktu ihtimliyle on drt kaya irkben Tatvan iskelesine sevkedilen bin iki yz kadn ve ocukdan, ancak yedi yz Bitlis'e vsl olmu, muhlefet-i havdan dolay Erci nne den yedi kaykdan Ermeniler tarafndan batrlmdr. Dier kayklara kar drt sat devam eden yaylm atei zerine, elliyi mtecviz kadn ve ocuk ehd olmu ve bu miynda Erzurumlu rif Efendi ile iki polis, btn efrd- ileleriyle ehd dmlerdir. Van'dan Norduz tarkyla Bitlis'in Pervari kazsna kamak isteyen sekiz-on bin Mslman, Mamhuran [Mahfuran] deresinde kmilen katlim edilmilerdir. Bunlar ierisinde kurtulabilen Van Marif Mdri erif Bey bu ahvle hiddir. Adana Vlsi Cevdet Bey o zaman Halil Bey mfrezesiyle binlerce kadn, ocuk cesedi grmlerdir. Ordunun lutf- hakla ahd-i karbde ilerilemesi zerine Rus ve Ermenilerin yapdklar fecalar tamamen grlecek ve tafslt arzedilecekdir. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bitlis Vilyeti'nden alnan 11 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmenin sretidir. C. [cevab] 9 Mays sene [1]331 1- Hudd kylerinde taarruz- ngehn ile bidyet-i harbde kalan krk bini mtecviz ahl-i slmiyye cins ve sinn tefrk edilmeyerek nmslarna taarruz ile imh edildikleri, kaabilen pek az efrdn ifdeleriyle sbitdir. 2- Narman huddunda Rusya'nn Hot karyesi ahlsini mitralyzlerle kmilen imh edip baz hnelerden tek tk kadn ve erkek olarak kurtulanlar Erzincan'n Mitini karyesinde iskn edilmiler. Hot'a civr kylerin de ayn taarruza

4

hedef olduklarn ifde ediyorlar. Ruslar slm tebealarna taarruzla harbe balyorlar. 3- yz otuz bir ubat'nn nde Bitlis'e mlhak ukur nhiyesinin Morh-i Sfl muhcirni Bitlis'e gelirken Kazak askeri tarafndan muhsara ile oraya civr mahalde bulunan askerlerimizin muvcehesinde klndan geirilmilerdir ki, ancak yz kadn kurtulabilmilerdir. [4]- Van'n atak kylerinde kalan slm ahlnin bu son gnlerde katlim edildii haber alnarak Ergani, Cinis karyelerinin nfslaryla birlikde Ermeni ve Ruslar tarafndan ihrk edildii Mekteb Mdri Mutullah Bey'in tahkktyla sbit olmudur. Hoabl Bahri Bey nezdine o havl muhcirninden gnderilen csslar da bu katlim teyd etmilerdir. Arznin hl kalmasndan ve erzkszlkdan mteessir olan Rus kumandan, Van'da on iki Ermeniyi idm ve itirk eden Rus efrdn tecziye ile Hob'da kalan Krdleri teskne tevessl etmilerdir. 5- Bitlis'de Krdleri Ruslara sndrmak denetinde kullanlan Bedirhn Kmil'in ukur'da, Glba, Aaur Kotni, Pan [Pav], apkis, Mekan, Kakito, Mtak, Siz, Zurnaur [Zirnaur], Kisham, Morh-i Uly, Msrp [Msr], Bizatum [Bizatun], Tahtal-y Boy[r]an, Mu'un Martektuk [Mongok] ve civr kylerinin ihrk ve ahlsinin Ermenilerle birlikde Ruslar tarafndan imhsn tesr-i nfzuna ve teebbsne mni olduu arla[ta]nlyla Prens ahofski ile Rus kumandanna bildirmesi zerine ele geen efrd Bitlis'e karb bir kyde ikmet etdirmiler ise de alkdan ksm- kllsi telef olup bir ka Mutiki [Mutki]'ye firrla ahvli sylemilerdir. 6- Van'da pederi Yzba Selim Efendi ile vlide ve akrablarna vuk bulan taarruz- eni, muhcirn arasnda aylarla [aylarca] dolam, nihyet rnak dalarnda yalnz gezmekde iken getirilen jandarma kumandannn besledii sekiz yandaki Mehmed, veky-i fecann hid-i masmudur. 7- Uzak yakn hi bir akribi olmadndan dolay Bitlis Dr'l-eytm'na toplatlan be yze karb etflin biraz mdrik olanlar ne kadar vekyiin hididir. Bunlarn yetmii Diyrbekir Dr'l-eytm'na gnderilmidi. Ar hasta olan masmlarn Bitlis Hastahnesi'nde vahiyne itlf edildii mervdir. [8]- Muhcirnin istl edilen mahaller nfsunun de biri rddesinde[n] az olmas, trhinde bir misli daha grlmemi katlima marz olmalarndandr ki, arz-i mstevliyenin ._ atlacak derecede hl bulunmasyla msbitdir. imdilik esrlerin itirklerini ketm ile Ermenilerin cins ve sinn tefrk etmeyerek Krdleri

5

imh etdikleri Siird'de ifde olunmudur. Bu bbda kumandanlk nezdinde ifdt- mazbtalar olacakdr. [9]- Kosor(?)'un Pezentan karyesi bir ferd kurtulmamak zere enatden sonra ihrk edilmilerdir. Bulank'n Semereyh karyesi ahlsi en eflden sonra katlim olunmulardr. ukur'un Msr karyesi ahlsinden on be nefer kesildikden sonra, para para olunmulardr. Baltan [Balekan] karyeli iki kiinin, Mekan karyesi nnde ehd edilerek nalar kelblere yedirilmidir. ukur'da esr edilip sevkedilen yz sekiz kiiden on Bulank yolu zerinde itlf edilirken, dierleri muhfzlara taarruzla firr etmilerse de Bitlis'de ve Surih karyesinde gen kadn ve kzlara enat icrsyla dhile sevk, ihtiyarlar ihrk, sbyn sng ile itlf olunmulardr. 10- Van polis mdr vekli olup, Bitlis Serkomiseri Vefik Efendi'nin sret-i ehdetini, Komiser Mehmed Efendi'nin mecrhiyetini, masmnin katlini Bitlis'den firrnda Delikta'daki ilticghndan grdn yazan Siird Jandarma Tabur Kumandan Muvaffak Beyin htrt- mufassalas pek fec vekyi hkdir ki, posta ile gnderilecekdir. 11- Diyarbekir'deki Bitlis komiser ve polislerinin o srada kan ahlyi bildiklerinden fecate dir mehdt- vkalarnn tanzm etdirilmesi ment- rey-i smleridir. Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mamretlazz Vilyeti'nden alnan 11 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmenin sretidir. C. [cevab] 8 Mays sene [1]332. Ruslarn Ermeni eteleriyle birlikde Bitlis ve Mu ve civrnda istl eyledikleri sir mahallerde; kadnlar ve ocuklar katletmek, rz ve nmsa tecvzde bulunmak gibi birok fecyi ve enyide bulunduklar, zulm ve tecvzlerinden kurtulup da buralara can atm olan muhcirnin ifde-i mdelleleleriyle mertebe-i sbtdadr. Bu bbda gerek mlhakt ve gerek merkezce muhcirlerden mfredtyla alnacak malmtn ehemmiyetleri telgrafla ve dierleri posta ile arzolunacakdr. BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 9-11, 17

6

3 ERMENLERLE RUSLARIN VAN'DAK MSLMAN AHALYE YAPTIKLARI SOYKIRIM Ruslarn Van' igali srasnda Ermenilerle birlikte Mslman ahaliye yaptklar soykrm ve vahetlerle ilgili olarak Van Jandarma Sabit Alay Kumandan Ali Cevad, Van Belediye Reisi Abdurrahman, mtekaidin-i askeriyye'den Vanl Mlazim Recep ve Van komiserlerinden Komiser-i Sani Zbeyr tarafndan tutulan zabtlarda ve mezlimden kurtulanlarn ifadelerinde "..... Aakala karyeli bir kadnn ve ondan ald dn tedriktn mustashiben (beraberinde ) yolda giderken Aspain Ermenileri tarafndan hetk-i rz irtikb ve eyas da Havasor nhiyesi komitesine arld tahkkt- amkada renk vermidi...", "....Trh-i harb olan [1]330 senesi knnlarnda Gevan Pelli karyesindeki sekiz kiilik jandarma karakolu, kmilen katl olundular....", "....[1]331 senesi Mart' zarfnda harbde hastalanarak memleketlerine gnderilmekde olan Diyarbekirli Biar eto'nun mchidlerinden olup merkez-i vilayete bir sat mesfede Yedikilise nm Ermeni messesesine misfir edilmi yedi kii kmilen katl ve maktllerin bir kann nalarnn ve ktillerden bir-ikisinin elde edilerek mehkim-i adliyyeye teslm edildikleri...", "....Dir nhiyesinde salhne ekline koyulan bir karyede mkellefe bir kzcazn hetk-i rz irtikb ve sonradan iki emcikleri kesilerek cn-hr bir hlde brakld ve o havlde nice sbynn boazlanm olduklar..." gibi hususlarn yer ald hakknda

Massacre perpetrated by the Russians against Muslim population in VanAccording to a report drawn up and signed by the commander of the stationed Gendarmerie regiment Ali Cevad the mayor Abdurrahman, the retired army officer Lieutenant Recep and the deputy superintendant of police of Van, Zbeyr and the testimonies of those who escaped the atrocities "a woman from the village of Aakale while returning home after she had bought some necessary articles for a wedding was assaulted by Armenian from Aspashin, raped and her effects seized and handed over to the Armenian committe of the subdistrict of Havasor; this incident has been ascertained after thorough investigations _"on he date of 1330 during the months of december and january, 1331 in this year of war, the Armenians made an attack on the gendarmery outpost of the village Peli, attached to Geva and killed the whole guards of eight persons stationed there _"; in march of the year 1331 seven combatants fighting under the command of Biar eto from Diyarbekir while going home on sick leave, were received as guests at Yedikilise, an Armenian establishment at a distance of one hour of walking from

7

the administrative center of the provinces capital and were all of them assassinated and some of their bodies were found and together with two of the murderer apprehended, were handed over to the court of justice _" In a village of the subdistrict of Dir turned into slaughterhouse, a young girl in her attire was violated and her nipples cut off, she was uttering a soul rending cries and many little children in the neigborhood, were also massacred with their throats slit _ 2 . 1334 (4. VI. 1916)

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti ube: 2 Van Vilyeti'nin 22 Mays sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. 15 Mays sene [1]332 trhli ifreli telgrafnmeleri mcebince bu kerre de icr klnan tahkkt ve ifdt mutazammn zabt varakas leffen pgh- sm-i nezret-penhlerine takdm klnman ol bbda. Bb- l Dhiliye Nezreti Sret Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Zhiren k- hrriyyet, manen hars-i istiklliyyet sahnelerinde senelerden beri Memlik-i Osmaniyye'nin nukt- addesinde nice bin masmun hn- nhaklarn irtikb sretiyle icr-y ekvet eyleyen Ermeniler vaktki Mertiyyet ner ve iln olundu; vd-i firrda, cebellerde mrrn [] birni katle memr olanlarn hmil olduklar esliha-i mcehhezeleriyle alenen merkezlere saldrldlar. Sanki iki komu beyninde vuka gelmi eya-y hassenin zarr u ziynlar mesili misill Es-sulhu seyyid'l-ahkm medllnce yapdklar btn fenlklar iyilik mukbilinde grlp muht-i vilyetdeki Mslim nezdinde uhuvvet-i ebediyye hemen tabakt- liyyeyi buldu. Msdemtda maktl den aklerin hneleri ve kabirleri asker bandolaryla taziye olundular. Mslmanlarn ehl-i servetleri, olanca nkdunu Ermeni esnfn eteklerine dkmekle al-y sermyelerini takviye etdiler. Makori (?) nhiyesi erfndan Necib Aa'nn ve Kr Hseyin Paa'nn ve buna mmsil biroklarnn muvenetleri ve iki bin lira pent verilip Vanl Serkis nezretiyle tccrdan Vanl Siirdlizde rif Efendi'nin elektrik fabrikasnn iln- harb ilcsyla Idr'dan ide olunmak gibi memleketin itils azmindeki 8

fedkrlklar dahi bir emr-i mberhendir. Geri bu meveddetin temd edecei, Ermeni fesedesini iyiden iyiye safaht- teemmle daldrd nevan-m r-nm idi. Gerek bu meveddetin, gerekse kendilerindeki mmtn talli ile efkr- mazmrelerini ileri srmek sevdkrlklarn okudan ve fakat bu plan iinde siys oyunlarn dnen ngilizlerin bakstonlar ve Moskoflarn mfsidleri de geldiler. ran'dan tahrk etdirdikleri bir ka Krd hayddlarna dilcevaz kazs dhilinde drt kii, dilenci Ermeniyi katletdirmekle harekt- biynelerini ide ve icrya ve hkmeti muhezeye ve iddiya kalkdlar. Bunu mtekib Geva muallimlerinden olup mcerred bu przelerinde muhlif'r-rey bulunmasndan n Rafayil'i de emsli misill tepelediler. Bi'n-netce cal dostluklarn fil-i ekvetlerde alkladlar. Vukta ber-vech-i zr baladlar. Aakala karyeli bir kadnn ve ondan ald dn tedriktn mustashiben yolda giderken Aspain Ermenileri tarafndan hetk-i rz irtikb ve eyas da Havasor nhiyesi komitesine arld tahkkt- amkada renk vermidi. Yek-dieri seneler beyninde takb etmek zere Karikan hnednndan olup bil-cins-mezheb dest-i muveneti dir etmeyen Hac Musa Bey ar iltizmndan dolay hkmet konandan masmen kendi karyesine gitmekde iken Ermenilerin Kendivi karyesinde ve Karkarl Hac Yusuf Aa yedi ortayla mltezimi bulunduu kyleri cibyet zere iken karyenin birinde yaplan bir siper nnde davet edilip ortaklaryla berber itlf ve alay- svrden ramaznda on be gn mezn Hayranl Mehmed avu, Aht danda kafas ta ile ezilmek ve Haleb tcirlerinin Saray kazsndan gtrdkleri srlerin avdet etdirilen kii obanlar Havasor nhiyesinin Kirs karyesinde ve Esbiad karyesinden yolcu yedi kiiyi Kozluca karyesinde ve obanolu'nun mm Abdullah Efendi yolda ve Muradiyeli Kmil avu Tasmalyokuu'nda, Karikan hnednndan Cafer Bey Van'n Derebey mahallesinden geirilen cadde zerinde, Pakis [Paksi] karyeli smil merkez-i vilyete on dakkalk mesfede, Kalack karyesinin iftileri tarafndan ve Zivistanl smil Bey Van'a gelirken Keiolu karyesi kurbunda, Norduz Mal Mdri Tevfik Efendi ve refkatindeki bir jandarma neferi ve Van Mftsi eyh Mehmed Sddk Efendi memren bulunduu srada Havasor'da katledilmek gibi harekt- byye-i sbite tevl gtrr mesilden deildir. Trh-i harb olan [1]330 senesi knnlarnda Geva'n Pelli karyesindeki sekiz kiilik jandarma karakolu kmilen katlolundular. Vezif-i askeriyyeye itirk edip ahren merkez-i kazya giden Geva Nibi smil Hakk Efendi merkez-i kazya bir eyrek mesfedeki Atlan karyesinde katl ve na- masmu ihtif ve berberindeki jandarma neferi Sayyad'n nan da karye-i mezkreliler kendi arabalaryla alenen Hkmetin pghna gtrdkleri pek vzh efl-i 9

ciniyyedendir. Bu meselenin tahkktna memren giden Komiser Zbeyr ve rfeks efendiler maddenin hid-i dilleridir. [1]331 senesi Mart' zarfnda harbde hastalanarak memleketlerine gnderilmekde olan Diyarbekirli Biar eto'nun mchidlerinden olup merkez-i vilyete bir sat mesfede Yedikilise nm Ermeni messesesine misfir edilmi yedi kii kmilen katl ve maktllerin bir kann nalarnn ve ktillerinden birikisinin elde edilerek mehkim-i adliyyeye teslm edildikleri inkr edilecek mesilden deildir.Van Komiserlerinden Komiser-i Sn Zbeyr Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Van Belediye Resi Abdurrahman Van Jandarma Sbit Alay Kumandan Ali Cevad

Ruslarn Saray kazs merkezine ilk duhllerinde iki yz nfsu cmi Kprky karyesi Ermeni eteleri tarafndan baslarak ahlsinden erkek ve kadn ve ocuklar tamamen katl ve karye bi't-tamam tuma-i nehb ve ihrk olunduu Nhiye Mdr Vekli Polis Mehmed Hulusi Efendi tarafndan mhede klnd ve Erzurumdan aksar- tark maksadyla bery- tebdl-i hev memleketlerine gelirken Karakei karyesinden kayk ile Van Gl'nden geerek ririn karyesine kan efrddan bir ounun nalarnn dalgalarn alkantlaryla deniz kumluklarna karldklarn grenler de oldu. Yollarn Ermeniler tarafndan seddedildiine binen tahkkta gidilemedi. nki birok merkezlerin hutt- telgrafiyyeleri kat edilmidi. Hatta atak kazs, Ermeniler tarafndan bir nev abluka olunmudu. Diyarbekir'den gelen Hamid Aa mchidleri, Van'a sat mesfede vki Engil ve Atlan karyeleri arasnda yaplan siperler geirilmee det msade istihsli zmnnda Van komite ressndan Rusyal Viremyan ile Mebs Mnib Efendi memren giderek oradan ser-hadde geirebilmilerdi ki, bunlar alen isyn netcesi idi.Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Rusyallarn Van muhtini istldan ve bir aralk ricatlerini takb esnsnda grlen mezlim ve fecyi, kavnn-i insniyye ve kavid-i beeriyye karsnda tebriye edilemeyecek sretlerdedir. Tyler rperten vahetleri senelerce tadd edilse tkenir eylerden deildir. Dir nhiyesinde salhne ekline koyulan bir karyede mkellefe bir kzcazn hetk-i rz irtikb ve sonradan iki emcikleri kesilerek cn-hr bir hlde brakld ve o havlde nice sbynn boazlanm olduklarn grenler pek okdur. Bunun ksm- kllsinin nkil ve hidi olup, o 10

havlde takbtda bulunan Baerge(?) Hudd Yzbas Hlid Efendi'nin huzrumuzda alnan ifdt- muhlifesiyle sbitdir.Vanl Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Ruslarn Van muhtini istldan ve Saray kazsna ekildikleri ve oradan tekrr kuvve-i Osmaniyye'yi ricat etdirdikleri, -be gn bir mddet iinde ve bu kargaalkda tesdf edilebilen ve kavnn-i dveliyye ve kavid-i harbiyyeye muhlif grnenlerden olup kint- vuktda hi bir trh-i beeriyyetin de neretmedii ve byle zlim bir ellerin halkedilmi olduu da iidilmedii ilerden birisi de, yolcu ve fukarnn mahall-i melce ve maetleri ve esn-y itda can kurtarc messest- mehreden Geva'da Hachan, Adad, Perkuri, Zive ve Haczive, Pirkal, Mrhasanveli ve Mks'de Arvas, atak kazsnda Kurandet, Van'da Vanzivesi, Monlaksm, Van'da Hindibaba, eyhabdurrahmangzi, eyhgazal, Gevar kazsnda Alilan, Yaplan, hikyesinde eyhhamidpaa tekye ve messeseleri ve birok mebid ve mescid bi'l-klliyye bombalarla atlm ve bir ksm kasden hedmedilmi olduu[nu] o havlde bulundurulan kuvve-i seferiyyenin bir ou da grmdr. Hele milyonlar sarfedilerek Amerika erbb- hayrt taraflarndan Van merkezinde vcda getirilmi ve yzlerce yetmlerin melce ve hayat ve b-kes fukarnn meccnen mahall-i tedvleri ve insniyyet-i mcesseme menei bulunan byk bir messesenin maan bayku vrnesine dndrlm ve kocaman bir vilyetde enlikden eser braklmam olduu gayr- mnker cinyetlerden olmadn gren Yzba Hlid ve birok zbitn ve kaz-i mezkr halkndan o havlye askerle gidenlerin ifde-i muhlifelerinden anlalmdr.Vanl Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Kavid-i dveliyyede istl edilen bild sekenesinin taarruzdan masn olduklarn bilenlerden ve gerekse zevceleri harbde ehd denlerden ve mahremsiz ilelerden olsun ve gerek hasta ve gerekse yrmee kudretleri olamayanlardan ve Van'da kalanlardan olup kuvve-i askeriyyenin duhlnde kurtulanlardan Htuniye mahalleli Mirac olu Svari avuu Osman'n zevcesi Nigar'n muhlifen alnan ifadesinde:Van'n tahliye gecesi komularyla yola km Kuruba karyesi kurbnde askere ulam ise de biri on yanda kermesi Refika ve on iki yalarnda olu Kemal ve alt yalarnda Cell ve be yalarnda kermesi efika, bir buuk 11

yalarnda Cemil ismindeki ocuklarnn yrmee gayr-i muktedir olmalarna ve bunlar sevkedecek vesitin bulunamamasna binen karye-i mezkreyi geememi ve silh, top seslerinin de ihfesinden korkarak skp yol stnde kalm olduu bir srada ve sabah oldukda karyeden bir cemm-i gafr Ermeni etrfa yaylm ve bunlara tesdflerinde Ermenice "Bu kadnn erkek ocuklarn getiriniz, ldrnz" denildikde, Ermeni lisnna in bulunduundan, btn ocuklaryla bir arada katledilmelerini istirhm etmekle sinirlenmi ve bu arsa-i ciniyye-i mcdelede urarken Yedikilise mtevellsi ve Van'n esbak Sandk Emni Rupen Efendi gelerek "Katletmeyiniz, merkeze gnderiniz" yollu tenbht zerine Hayoan mahallesine gtrdler, bir hneye brakdlar. Hayli sat mrrunda daha hayli ile getirildi, oradan da Amerika messesesine sevkolunduk. Bir mddet adam bana birer somun verilirdi. Bir aralk da akamlar birer mikdr yahni verildi. Verilen somunlar yiyenlerin salar dklerek ve kanl sular akarak lr ve nalar da ier idi. Be ocuumdan drd bu yolda telef oldu. Amerika messesesine Ruslarn toplad zkr, ins tahmnen sekiz bini mtecviz grnyordu. Bunlar bahelerde ve messesenin dhil ve hricinde bulundurulmuyordu. Orada iki ay kaldk. O kadar nfs bu mddet iinde yedikleri somunlardan telef oldular, bunlardan yz elli kadar[] ancak kurtuldu. Oradan bizi Hac Ziya Bey'in hnesine doldurdular. Gerek evvelce bulunduumuz messesede ve gerekse bu hnede edeb-i beer hricinde yaplmadk enat kalmad. htiyre kadnlara ale'l-ind fil-i zin icr olundu. Yedi yandan yukar erkek ocuklara varnca, Ermeni genlerinin tecvzt- kesrelerinden telef oldular. Bulunduumuz mddet iindeki geceler, Kazaklar gelir beendikleri kz ve kadnlar gtrr, sabahleyin bazlarn getirirlerdi. Gndzleri de Kazaklar ve Ermeniler ieriye girer gz tuttuklarn gtrrlerdi ve ok vakitlerde o kadar enlik iinde alenen fil-i en yapld. Beenmedikleri kadnlarn da yzlerine tkrmekle tazb ederlerdi. Bizi dar karr veft eden cenzelerin rzna muvcehemizde ta ile kazk akar, sonra da kuyulara doldururlard ve "Sizi de byle yapacaz" derlerdi. Hatta muhsebe ketebesinden Hoca Hseyin Efendi'nin kermesine ve Yourtcu Oullarndan Kumru'ya ve benim tanyamadm on beden ziyde nisvna vki olan en-i kesreden dolay terk-i hayat etdiler. Ruslarn ve birlikde Ermenilerin yapdklarn tadd etmek, mcib-i r ve hay ve en edn vicdnlar titretecek eylerden olmala bu kadarla iktif ve medeniyyet hmleri olduklarn bildiimiz ve iitdiimiz bunlarn bu hline binlerce lanet okur lem-i medeniyyet nmna iddi ediyorum. diye huzrumuzda bast- makl eylemidir. Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm

Vanl Komiser-i Sn

Van Belediye Resi

Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

12

Van'dan esretden kurtarlan Van'n Norn mahalleli Kadik olu Hseyin Efendi'nin zevcesi Zeliha Hanm'n huzrumuzda muhlifen alnan ifdesinde;amram mahallesinde bir hnede muhtef bulunduumuz gece Ermeniler "korkmayn!" diye delll ardlar. "Yalandr, inanmayalm" diye zevcim Hseyin Efendi'ye ve komularma syledimse de s etmediler. Sabahleyin yirmi yanda gah ve on be yalarnda Ahmed ile on sekiz yalarnda Veysi isminde dmdmla zevcim kendilerini kurtarmak iin darya atldlar. Nerede itlf olunduklarn gremedim. Onu mtekib "Teslm olunuz!" dediler. Otuz kadar saklanan zkr ve ins dar baheye kardlar. Bunlarn iinden ebeveynini gib eden on yalarnda ve Bill isminde bir ocukla, ismlerini bilemediim ayn esnnda dier ocuun muvcehemizde rovelverle ldrdler. Maksad- asllar erkek ldrmek, kadnlarn genlerini gtrmek olduu ilk hatvede anlalyordu. Bizi oradan Amerika messesesine gtrdler. Erkek ocuklar semek ve gizlenenleri bulmak iin de hizmet nmyla istenildiler. Ebeveyni ldrlen bir ocuun temn-i hayat zmnnda dar verildi. ocuk, messesenin bir tarafna gtrld. Bery- tazb arkadan kesilirken bartsn iiden Rus zbitleri naslsa ocuu kurtardlar. Messesedeki hastahneye gtrdler, ne olduu anlalamad. Bizi oraya gtrrken soydular. Nemiz varsa aldlar; hemen uryn denecek bir hle getirdiler. Messesede tahmnen sekiz bin nfs Mslim ahl grnd. Bir aralk birer somun ve bir aralk da yahni verdiler. Fakat bunlar yiyenlerden kanl sular akarak iki ay zarfnda telef oldular. Yz elli kadar kalanlarn muahharan Hac Ziya Bey'in hnesine gtrdler. Bizim asker geldi, bizi kurtardlar. demekle ve esr-i harb olup, kalanlarn mal ve rzlar her trl taarruzdan masn olacaklarna emniyyet etdiimizin aksine kan bu fecyia lanet okuyarak ve keml-i teessrle ifdesine htime verdi.Komiser-i Sn Vanl Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Esretten kurtulup gelenlerden Van'n Topuolu mahalleli(?) esnfn dan Ali olu Reid'in muhlifen ve huzran alnan ifdesinde;Van'dan ilk kmzda Hoab kazsna gitdik. Fikrimiz oradan Siird'e gemek idi. O civrda bir nev maher ve yhd Tufan- Nh olmucasna kaz ve nevh halk karnca misill kaynyordu. Tahmnim seksen bin nfsa karb bulunuyordular. Halil Bey'in frkas da, ahmanis karyesinde ayn kprsnden geiyordu. Bunlarn nihyeti gelinceye kadar Ruslar uladlar, ahlnin nn aldlar. Analarnn kucaklarndan ocuklar alp suya frlatdlar. lem-i insniyyet ve medeniyyetin kabl edemeyecei derecelerde keml-i dehetle o kadar nfsu kama ve klnlaryla doradlar. Kffesinin lelerini suya doldurdular. Bunlardan ancak 13

iki bin kadar bir nfs kald. Naslsa bunlar da bizler dhil olduumuz hlde tekrr Hoab'a getirdiler. Lisna getirilmesi mcib-i r ve hay ve beeriyyetin kabl etmeyecei fenlklarda bulundular. ki ay kadar kaldk. Gecenin birinde zerimizde kalan muhfzlarn ekildikleri grld. Osmanl askerinin Van'a girdikleri anlaldkda hemen oradan Van'a gitdik, askerle birledik. Askerimiz oradan tekrr geriye ekildi. Gerek bizler ve gerekse nerede kaldklarn sormadm; hayli aret halk ile askerin peine yrdk. Van alnmdr diye Bitlis ve Diyarbekir havlsinden ve Karikan kazs mntehsnda barnan hayli Van ahlsi ve kylleri de Van'a bir sat mesfedeki Edremid karyesine Van'n yukarsndaki Engil ve Atlan karyelerine kadar ulamlard. Min-haysi'l-mecm bu nfs dahi on be bin kadar var idi. Ruslarn bu noktadaki basknlarndan, gerek bu ahl ve gerekse aldklar iki bini mtecviz asker esrleri mitralyz ve arapnel mermiytyla ve pek bir cz zamanda imh olundular. Bu muhrebede ancak bin kadar bir nfsla kurtulduk. diye alamala ve lem-i vahetde evldnn ziylarndan bahsle ve medeniyyet hilfnda yaplan u hakretlere keml-i nefret ve lanetle szne htime verdi. Vanl Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Van Belediye Resi Mlzm Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 56-62 4 ERMEN VE RUSLARIN YAPTIKLARI SOYKIRIM Ermeni eteleri ve Ruslarn Mslman halka rza tecavz, ihtiyar ve ocuklar hanelere doldurup yakma, cami ve trbeleri harab edip tahkir etme, cesetleri paralayarak atete piirip sa olanlara yemeleri iin zorlama gibi birtakm mezlim uyguladklarna dair Diyarbakr ve Trabzon vilayetlerinden gnderilen yazlar.

Massacre and atrocities perpetrated by Armenians and RussiansAccording to writings sent from the provinces of Diyarbekir and Trabzon Armenians bandits and Russians assaulted muslim population, raped women, crammed in houses old people and small children and then burned them, profaned and destroyed mosques and saints sepulchres, grilled corpses cut into pieces and then forced the survivors to eat them. 3 . 1334 14 (5. VI. 1916)

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Diyarbekir Vilyeti'nin f 21 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmesi sretidir. Mlteclerden Karakilise'nin Girekol karyesi Muhtr Nezir bin Esad ve Poti karyeli Mehmed bin Hac Aa, Varto kazsnn Veliky karyesinden Van'da bulunan Mehmed bin Bay Mirza'nn, Dirik kazs Mahkeme Resi Abdlmecid, Mstantk Kemal, Jandarma Kumandan Mlzm Sabri ve Polis Memru Mustafa efendiler marifetleriyle maa't-tahlf alnan ifdelerinden istlya marz ve slmlarla meskn kur ve kasabtda Ruslarn Ermeni eteleriyle birlikde gen kadn ve kzlara tahamml-gdz ikencelerle alenen fil-i en icr ve beendiklerini alp sevketdikleri ve kap kurtulabilen binlerce ihtiyr ve ocuklar, diri diri hnelere doldurularak ihrk ve cmi ve trbeleri harb ve tahkr ve bir takm slmlarn cesedlerini paralayarak atede piirip sa olanlarn nne atarak ekletmelerini icbrla telezzz ve daha kaleme alnmas mmkin olmayan env-i fecyi vaheti irtikb etdiklerini grp iitdiini mbeyyin ifde-i mazbtalar irsl klnd Dirik Kim-i makml'ndan ir klnmala evrklarn vrdunda derhl takdm klnaca marzdur. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti 85 numaral tezkireye melffdur. Sret Of kazsnn Savan karyesinden olup dmann istlsndan sonra bir takrble kaarak buraya gelen ehbz olu on be yalarnda Mustafa bin Mehmed, ber-vech-i t ifdede bulunmudur: Bundan bir ay evvel askerimizin ricati zerine kymze giren dman askeri etrf kef ve tarassud ederek askerimizin adem-i mevcdiyetine istihsl-i kanat etdikden sonra, keml-i dikkat ve ihtimm ile hnelerimizi, erkek ve kadnlarmzn zerleri bi't-taharr nukd, ziynet-i ins- beytiyye ve'l-hsl emvl-i menkle nmna bulduklar ve ele geirdikleri eyann kffesini ahz ve zabteylediler. Bu mumeleyi bitirenden sonra benim gibi birden bire kamayp da geride kalan kadnlarmza taarruz ve tecvze baladlar. Karyemizden ah Ali olu Mehmed'in zevcesi Nazl'ya, Altun olu Hamdi'nin zevcesi Ftma Hriye ve ehbaz olu smil'in zevcesi ie ve Astavel olu Hseyin'in kz Emine ve Molla Ali olu

15

Ali'nin zevcesi Sliha'ya ahslar ve tavr- vaziyyetlerinden Ermeni olduklarn anladmz efrd tarafndan vki olan tecvz ve icr edilen fil-i enin bi'z-zt hidiyim. Ben kyden bir hafta kamadm. Dman askerinin vahiyne tecvzt ve gasb msdere mumelt gn kadar devam eyledi. Bundan sonra zkr ve ins byk ve kk herkes Rize'ye doru sevketmek zere iken drt nfsdan ibret olan ilem efrdyla bir gece kyden kamaa muvaffak olarak buraya geldim. diyerek beyntna nihyet vermekle ifdesi bi'l-kre kendisiyle tarafmzdan imz edildi. F 23 Mays sene [1]332 BOA. HR. SYS. 2872/4, Belge no: 3,4 5 ERMENLERN RUSLARLA BRLKTE TRABZON VE VAN HAVALSNDE MSLMANLARA YAPTIKLARI MEZLM Ermenilerin Ruslarla birlikte slm ahalisine ve zellikle kadnlara yaptklar mezlime ve kt fiillerle ilgili Trabzon, Van ve Diyarbakr vilayetlerinden gelen raporlar hakknda Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne yazlan yazlar.

Atrocities committed by the Armenians and Russians against Muslims in Trabzon and in the neighborhood of Van.Letters from the ministry of the interior sent to the foreign ministry upon receiving reports sent form the governerships of Diyarbekir, Van and Trabzon which state that Armenians and Russians outraged and committed atrocities against the population of these cities, especially the women. 12 . 1334 (14. VI. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Vakf- Kebr Kim-i makml'nn 10 Mays sene [1]332 trhli ve 100 numaral ifresi sretidir. Ermeni etelerinin ilk Loma hattndan ricatde Vie nhiyesinin Smela karyesinden Tahsildr Osman Efendi hnesine iltic eyleyen birok kadn ve ocuklar katleyledikleri ve b- Hemn karyesinde otuz kiilik bir etenin bir ka hneyi abluka ile dernunda bulunan kadn ve ocuklar toplayp dereye sevk ve 16

orada itlf eyledikleri ve bunlardan kurtulan iki kadnn mecrhen bu taraflara gelmi olduu ve b- Sfl karyesinde kalan kadnlara baz Ruslar tarafndan "Kanz! Kanz! Ermeniler geliyor. Sizi de keserler" dedikleri ve Of kazsnn Kelali karyesinden be neferlik bir etenin, bir kadna jandarma huzrunda fil-i ena mcseretlerinde jandarmann mmnaat etmesi ile merkmu sng ile katl ve kadna cmlesinin fil-i en icr etdikleri ve bunlardan bir meln, kadnn yanann bir ksmn dileriyle kopardn karrghda ifdesi alnyor iken grm idim. Yine bu karyelerde tarafmzdan zabtolunan istihkmlarda bir ka kadn zuhr etmi idi. Of'dan asker ekildikden sonra Ruslarn ve Ermenilerin orada birok ulemy hatta mft efendiyi de katleyledikleri Srmene'de sylenmekde idi. Akabad kylerinde Ruslar ve Ermeni etelerinin ve hatta Rum ahl yedinde bulunan mevyi kmilen toplayp ve birok hneleri ihrk ve kadnlar gerilere srmekde olduklar ryet olunuyor. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret Seferberliin ibtid-y ilnnda hars-i mertiyyet olduklarnn beynyla hdim-i vatan eklinde cal hareketleri Avrupaca da mukayyed olan Ermeniler, ksmen Van Jandarma Alay'na alnmlard. Bunlardan Nalbantyan Nersis zbta memru sfatyla maiyetlerinde Marotyan Marot ve Bodpodyan Mortad ve Koclu, eky-y mehreden David dahi merkmun maiyetine verilmidi. Bir aralk harbin cereynn dinlemekde teenn gsterdiler. Ruslarn Sary kazsn istldan ve oradan tekrr ricatden sonra bulunduklar noktalar harminde Ermenilerin kymlarna muvenet ve zhiren mzherete ibtidr etdikleri grlnce, jandarmadan terhs olundular. Evvelce bunlara byk apdaki tfenklerin trnaklar kmilen karldklar hlde teslm alnd. Bu trnaklar Mslim babozuklardan Abdlhakem ve Yunus ustalara yapdrld gayr-i mnker vuktlardandr. Binen-aleyh Rus ktatnn Van huddunu tecvz etdii trhe kadar seferberlik iln iinde Ermenilerin cnib-i l-i hkmetden grdkleri pederne ve nvzikrne tfete kar frsat ganmet bildikleri ve Rusyallara olan muvenet zaman[n]n hull etdii hlylarna ittiban yapdklar cinyetin, ihnetin yzde bir czne id olup mukaddem Erzurum'da nc Ordu Kumandanl ve Diyarbekir'de Otuznc Frka Vekleti'nden yazlan listenin sreti de merbtdur. Vaktki Ruslar hudd- Osmaniyye'ye birz py-endz oldular. Ermenilerin artk hb- rhatlar kesildi. Akurne Mslman kylerine ve yolculara ve postalar durdurmaa kym ve teklf-i harbiyyeyi red ile berber Mslman kylerinden

17

celbedilen erzkn da memerghlarn sed ve birok yolcuyu katl ve hareket-i byyelerinde hod-gm oldular. Tenkllerine ve itat-i mutlakadan inhirf edilmemesi res-y hkmetle beldenin Mslim erfndan mrekkeb bir heyetle tebl ve seviye-i uhuvveti temdd husslar tefhm olunduuna cevben Terzi Bayan Avadis Efendi'nin ifdesinde; "Ne yapalm, [1]312 senesi itinda ebeveyni telef olanlarn ocuklarna sz anladlamyor ve durdurulamayacakdr." demesi ve komite ressndan bulunan Aram ve han'n telknt- aleniyyesiyle kym tm alevlendi. atak kazs bu itbdan bir mh akdem hkmeti taht- tazyka ald. Gnderilen milis kuvvetleri kaz merkezine duhle imkn bulamad. atak kalasnda metrk bir aded kr- kadm balyemez topu d demir mermiyle milislere atld. Memrnden bir ksm gecenin birinde kaabildiler ise de sular geemeyen birok masmlar nehir mahlkuna gda ve bu uurda fed olup gitdiler. 1- Rus etesinin 7 Kann- Sn sene [1]330 tarhinde Mahmd kazsndan Erek nhiyesi merkezine kadar ileriledikden ve oradan tekrr ricat etdikden sonra esn-y ricatlerindeki vukt, tiyy'l-arz fecyii mutazammndr. 2- Mirgeh karyesinde Molla Hasan nm karye muhtrnn bayrak ekerek vki olan istmn s ve kavid-i harbiyyeye istind edilerek yirmi yedi erkek ve 12 kadn ve 18 ocuk ki, ceman 57 nfs zebh-i hayvn misill t- zlme alnarak ehd edildikleri bizzt grld. Kz ve gelinlerinin de gtrldkleri tahkk klnd. 3- arksz karyesinde bir ocuk dahi kuzu misill kzartlarak bir sng zerinde bir diree rabtedildii jandarma Reid tarafndan bir hnede bulunarak huzzra ire edildi. 4- Kaz-y mezkra muzf Ahurik ile Avzerik karyeleri arasnda maktl drt kiinin elleri karnlarna sokulmu mesneleri azlarna braklm bir hlde brakdklar da grld. 5- Kez Kavlik'de yedi yanda Ftma ve dokuz yalarnda Gfaz nmlarnda iki sabiyyenin n ve arkadan birok fil icr ve bu yzden ayaa kalkamayarak fk titretecek bir fgn iinde ve fotorafileri medeniyet hdimleriyle vaheti refe memr olmak zere ortaya atlanlarn enzr- medeniyyetlerine muhtc- ire bir hlde idiler. Bu karyede Alo nmnda ve yetmi yan mtecviz bir ahs dahi katledilip mesnesi azna sokulamad anlalarak ene kemikleri snglerle krldkdan sonra vaz edildii de harb ordular beyninde yn- istirb ahvldendir.

18

6- Bu kaznn Astuci karyesinde Kemo nmnda bir ahsn da Zeliha nmndaki ilesinin alt aylk kz ocuu da, kadncaz tandrda ekmek piirdii srada tesdf eden dman efrd tarafndan ocuu kuzu misill tandra atlp vlidesinin gz nnde kzartlm oldukdan sonra bunun yenmesi mezbre kadna vki olan teklf-i cebrin netcesine muvfakat olmadndan, kadnn sa baca tandrda ihrk edilmi ve bu sik-i vahetle hlet-i nezde bulunduu bi'z-zt grld. Bunun Ruslara mlhak Ermeni efrd tarafndan yapldna cezm-i kav hsl olmu ise de mdemki kuvvet Rus ktatdr, mesliyeti de harb efrd nmn alan o ktaya mnhasrdr. Bu karyenin dier ocuklar tezek ynlar iinde braklarak ihrk olunduklar da, bazlarnn tamamen mahvolamayan nalarndan anlalmdr. Hkmet kona kmilen ihrk olunmudu. Klann da bir ksm yanm iken atei askerimiz taraflarndan itf olundu. 7- Kaznn Heretil karyesinde Hac Osman nmnda birini katl, nfs kzlar ve iki gelinine hric-i tahamml en ekvetin icrs ile mteessir olan bu zavalllar bit-tab terk-i hayat etdiler. Kaz-y mezkrdan Ruslarn istl etdikleri karyelerin inde't-tahmn iki bine karb etfl ve nisvnn ehd edildikleri ve gen kz ve gelinlerin de gtrldkleri vzhan sbitdir. Bununla da iktif edilmeyip merkezi Kotur olan nhiye halkndan Glbeyaz nm, muhtrn on alt yalarndaki mahdmuna bir ka kii tarafndan fil-i en yapld gibi Mslim erkekler kmilen bir samanla doldurulup zerlerine nbeti braklm ve bunlarn nisvnna yirmi drt sat efl-i ena-i rezleden sonra ehd edilmilerdir. Bezdikn karyesinde ayn cinyet ve eser-i vahetin icr olunduu da gayr- mnker ahvlden grnm ve bu esbb- ciniyye ve hilf- harbiyyeden dolay kaz halkndan kalanlar mecbr- hicret olmu ve mezhim-i rhiyye ilcsyle yzde sekseni yollarda telef olup bitmidir. Harbin dvel-i muazzama taraflarndan vukuna ve istlya urayan bild ahlsinin her trl taarruzdan masn olacaklar ve teden beri kavaid-i dveliyye ve harbiyyenin bu merkezde temd edeceine itimd eden Van ve mlhaktndan hicret edemeyerek Ruslarn ikinci istllarnda vuka getirildikleri ve muahharan ktat- Osmaniyye Van'a duhllerinde baz harbeliklerde ve dalarda gizlenenlerden kurtulanlarn ifdesi ve gerekse bi'z-zt mhade edilen efl-i ciniyyenin tafslt. 8- Van'n Halilaa mahallesinden Van Muhsebe Mmeyyiz-i sbk Hasan Efendi ve hallesi ve kermesi ve birderi mekteb muallimlerinden Hseyin Efendi ve hallesi ve drt nefer sableri katledilmi ve mm-ileyh Hasan Efendi'nin kermesine icr edilen rezlne enat, kavid-i harbiyyeye kar olanca manasyla denetdir. Hele muhsebe memrluundan mtekid Beir olu Dervi Efendi'nin ve hallesinin ve enitesi am Hayri ve zevcesinin gzleri nnde Hayriye nmnda ve diye nmlarndaki iki bkireye yaplan vah ve kasd enin tafsltn vermek deil insn, aadan olan kalem de yazmakdan hay eder. 19

Bunlardan birisi bu en-i rezleden mteessir olduundan Van Vlsi Cevdet Bey tarafndan Vastan kazs merkezine sevk edilen bir ka kadn miynnda iken terk-i hayat etmesi Rus trhlerini yaldzlayacak evsfdandr! Satlerce devam eden bu en ekvetden sonra, ebeveynleri de zebhe uramlardr. 9- Mahalle-i mezkrdan Nalac olu Edhem ve harbde bulunan kardan on be nfs neferi esr-i harb olacak iken nil-i imr-i gadr olduklar gibi atak Sandk Emini Vehbi Bey'in zevcesi, peder ve vlidesi ve amcas Yusuf Bey, kavnn-i harbiyyeden gzledikleri mahzziyyet-i insniyye meydnda hn- nhaklar Rusyallarn trhini tezyd eden mrekkeblere karmdr. 10- Mahalle-i mezkre ahlsinden olup her devletin mevz kanunlarnda taaddiyt- cismniyyeden masn ve kavid-i kanniyyede mevki-i ihtirmlar bulunan doksan yanda mahalle imm sa Efendi ve yetmi yalarnda muallimlikden mtekid Rsih Efendi ve Hayrtiye mm Hoca Hac Dervi Efendi birer eee bindirilmi ve birka gn sokaklarda gezdirilmekle tehr edilmi. Sakallar tra ve irkbla telvs olundukdan sonra vucdlar tedrcen erhalanmak artyla ehd edilmilerdir. Mum-ileyh Rsih Hoca'nn altm yandaki zevcesine yaplan fil-i en ve let-i tazbiyye ile vaki eser-i tazykle seyeln- demden Bitlis'de terk-i hayat etdii kavnn-i ummiyye huzruna ire edilecek mesildendir. Mahalle-i mezkrdan Sefil Kavas oullarndan Hurid ve birderi Kmil'in on iki nfs ilelerinden nfs kurtulabilmi, dokuzu Trk kanlarn seyelna memr edilen ve o yolda mahkmiyet karrn verenlerin trh-i medeniyyelerine bir kat daha teveuh etmilerdir. ilingir olu Sleyman Aa ve hallesi ve mtekidn-i mlkiyyeden gzleri am Halil Efendi'nin ve muhsebe ketebesinden mahdmu Sdk Efendi ve ilesi ve tahsildr olup seferberlikden biraz akdem sokakdan geerken keyfe me't-tefak cerhedilen Hac Efendinin gen bir zevcesi, ikisi erkek, ins be ocuu, akrabasndan Cebeci olu Hac Yakub Aa'nn hnesinde hn- masmlar idm karrn verenlerin adlet-i kanniyyeleri bi't-tab tabakt- liyyeye irtik eylemi bulunacakdr. Keremzde Hidayet Efendi'nin yetmi yalarnda hallesine, kavnn-i vahiyyeye imtislen amram mahallesinde ve Mehmed Bey'in hnesinde, bilteeddb icr-y fil-i enden sonra iki yz kadn ve ocuk miynnda ve ak arklaryla na- masmlar ak ve erhlanmlardr. Ve hasta yatan Mlzm zzet ve Cerrah Mehmed efendiler bu adletin kurbn olup gitmilerdir. 11- Van'n Mehmedbey mahallesinde Sadullah'n kz ve Ceml'in de zevcesi Seher ve biri be, biri yedi yalarnda ocuklar, vlidesinin elinden alnarak kama ile paraland. Kr Hamza olu Abbas'n zevcesi, kermesi doranm. Halil avu'un yie ismindeki hemresi dayak altnda ezilmi, seksen yalarnda Cb Hac Abdullah Efendi ve hallesinin ta ile kafalarnn ezildii bi'z-zt grlmdr.

20

12- abane mahallesinden hasta yatan mtekid Mlzm Abdurrahman Efendi odasndan darya karlarak bidyeten suratna teerr icr ve hayli dldkden sonra ldrlm olduu bi'z-zt nandan anlalm ve komuluundan kurtulabilenlerin ehdetleriyle sbit olmu ve tccrdan Hac mer Efendi Ermenilerden iki hizmetkrnn muvenetlerine ve Rusya'nn dvel-i muazzamadan olduuna itimd ederek kamam, Ruslarn istlsnda paras alndkdan sonra rzlar vechile rh- pki cesedinden ayrlm. Topuolu mahallesinin sbk muhtr Bekir Efendi'nin on iki yanda yeeni Zhire fil-i enin tesriyle mahalle-i mezkrdan Sohbetolu mahallesine gelinceye kadar bu on be dakkalk mesfede terk-i hayat edip Ruslarn tekrr Van'a avdet ve takblerine binen defni kbil grlemediinden bir duvrn altna uzatlarak duvr mezbre-i masmenin zerine yklmak sretiyle tedfni yaplmdr. 13- Hfzefendi mahallesinden smil vlidesi Gle, Mahmud'un hemresi dile ve Menkelz olu Bayram ve Kasab Abbas katledilerek Abbas'n hsn kermesi Fikriye, dieri diye de Ruslar tarafndan gtrlmdr ki, isbt sehl'ttahkk mmkindir. Eminpaa mahallesinde Gardiyan Ali ve iki hafdi ve hallesi ve gelini ve kanun hizmetinde bulunan Bayram'n Mustafa isminde ve yedi yanda mahdmu, Seyyid avu'un mahdmu, Mustafa'nn iki erkek ocuu ve hallesi, Hac Kaya olu brhim avu'un gen hallesi Feride dahi arsa-i vahetde hisse-i nasbelerini almlardr. 14- Van'n Abbasaa mahallesinde mtekiden mukm Alay Ktibi Mehmed Ali Efendi kendisinin baesine karlarak bidyeten parasnn alnd ve sonra kendisi de bir aaca balanp yirmiyi mtecviz mermi vuruldukdan sonra bu brenin seksen yandaki hemresi ve kendi hallesi de can acsyla mm-ileyhe koar iken bunlarn ikisi de kama ile paralandklarn gren ve zevcesiyle erkek ocuu ehd edilen kadnn ehdeti ve bunlarn ddkleri yerde kalan nalaryle grlm ve bunun komusu sobac esnfndan Necib Efendi ve hallesi ayn ekvete giriftr olmudur. 15- Van'n Selimbey mahallesi ahlsinden olup "Rusyallar dvel-i muazzamadandr, girdikleri mahallerde bi't-tab kavid-i harbiyyeyi muhfaza ederler" diye sde bulunanlardan Svar olu Hlid ve Ziya ve Rza ve birderi Fik, evik olu Hoca Mehmed Efendi elliyi mtecviz komularyla byk bir hnede intizr- adletde iken Ruslarla mterek Van Ermenilerinden Panos'un delletiyle o civr dolaan mfrezeye vki olan istmnda; erkekler ve kadn, ocuklar toplatdrlm. Erkekler ve erkek ocuklar bir dizi olmak zere dizilmi ve kadnlardan ie yaramayanlar ve kz ocuklar da bu erkeklerin nne sra edilmi. Panos'un "ar" kumandasyla erkeklere ate edilmi. lmeyen erkekler boazlanm ve bu mahallenin teleft yz mtecviz bulunmudur. Mm-ileyh Hoca Mehmed Efendi'nin hallesi tarafndan ihtif edilen iki erkek ocuuyla sir 21

mahalde yakalanarak Amerika messesesindeki Rus kumandanlna gtrlyorken Senemke cddesinde Hac Ziya Bey'in hnesindeki kuyuya atlm ve Cevdet Bey'in Van'a duhlnde kendisini ihtif eden kadn getirilmi ve ifdesi alndkda ayn meseleyi tasvr eylemidir. 16- Tebrizkaps mahallesinden kendisi harbde bulunan Slih ve ilesi Ftma ve be yandan on yana kadar drt nefer kermesi ve birderinin ve hemresinin on yedi nfs klfetleri kanarada tevz edilen lahm misill bidyeten sa olarak engellere taklm oldukdan sonra kama ile doranm bunlarn vlideleri bu kanarann altndan geirilip salar bu masmun kanlaryla boyadlm oldukda kadnlar salverilmilerdir. Kadnlar el-yevm Diyarbekir'de 198 numaral hnede mukme bulunuyorlar ve kez mahalle-i mezkrda Slih'in hemresi Mahbb ve olu, iki kz ve Cmi-i Kebr mahalleli Ksm'n ilesi yie ve iki ocuu katledilmi ve fakat bidyeten ocuklar boazlanm, kanlarn vlidelerinin imeleri vahetleri tazyk edildikden sonra mezbretn dahi t- gadre uramlardr. 17- Van'n tahliye edildii esnda, sefnelere irkb edilenlerden bei frtna dolaysyle Erci, dilcevaz kazlar civrna kabilmi ve geceyi orada geirmek isteyen bu sefnelere Ermeni efrd tarafndan vehleten abluka edilerek kurunla sefnede drt yze karb nfsu itlf ve bir ou denize atlm ve bu miynda muhsebe ketebesinden Siirdlizde Tevfik Efendi ve ilesi ve birok zbta familyas da dhildr- hilf- beeriyyet olan bu vukt- elmeden kurtulan Polis Him ve Cell efendilerin ve bir iki ahlnin ifdeleriyle sbit olmala berber dilcevaz Kim-i makml'nca da mukayyed vukt- vahiyyedendir. 18- Van'da msteciren kalan Alay Ktibi Sivasl Hasan Fahr Efendi'nin hallesi olup ahren Ruslarn ricatleri esnda karlan kadn, bidyeten Ermeni Kavas Miko tarafndan ve Amerika messesesinde iken gy bery- insniyyet hnesine gtrm ve bu kadna da zevcesi katledilen ve Tfenki Dursun Ustann vlidesi de birlikde olarak gitmiler ve gitdikden sonra __ yaparak maetinizi temin edeceim diyerek elli lirasn alm ve on gn kadar kaldkdan sonra Osmanl askerinin Van'a duhl edeceini iidince kaar iken, merkm Miko dier aklerden birka kiiyi tahrk ederek her iki kadnn olancalar ellerinden alnm ve alay ktibin[in] iki ocuu da ldrlerek savuup gitdikleri kadnlarn ifdeleriyle sbitdir. 19- yz nfsdan ibret bulunan eyhayne karyesi ahlsi Van'a hicret ederler iken skele ve Kalack karyesinin Ermenileri bunlar yoldan evirmi, Zive karyesine ilticya mecbr tutmu. ki yz nfslu Zive karyesinde gen nisvn tefrk edilmi, erkekleri bi't-tamam katlolunmu. htiyre kadnlar ile sbyn da bir cmie doldurmular, sonra da mezkr cmii ihrk eylemilerdir. hrk iinde

22

kendisini bir takrb kurtarabilen ve el-yevm ber-hayat kalan Krd brhim ve kr'nn olu Mustafa ve dier Reid'in olu Hakk'nn ifdeleriyle ve ahlnin hl kmamalarndan sbitdir. 20- Mehr ziyretgh- Mslimnden bulunan Mollaksm karyeli ehl-i servetden ve yetmi yalarnda Feyzi Aa'nn kafas zevcesinin kucana verildikden sonra kesilmi dokuz yalarnda mahdmu Sabri ve gelini Huriye dahi merkez-i vilyete getirilmi, Feyzi Aa'nn paras bulunmak ve ire edilmek zere bu zavalllar be-tekrr karyeye gtrlm, parann mahall-i ihtifs bulunmu ve alnm oldukdan sonra katledilmilerdir. Tekyenin Zviyedr eyh Mehmed kir ve mahdmu Ziya ve bu Ziya'nn mahdmu Sadullah ve kermesi Zeyneb ve Muhabbet, Saadet, Fhire ve Fahriye, vlideleri Mevhibe ile byk vlideleri Ftma, dier vei kz Zehra'nn sret-i fecada katledildikleri gibi bu eyhin kardalarnn hnelerinde sar ve kebr olarak yetmi nfsa karb mahvedilmilerdir. Gelinlerden Van'a gtrdkleri Zhide ve Ftma, Mermid ay kprsnden geer iken kendilerini suya atmlardr. Bu hli rey-l ayn gren Slih olu erif'in zevcesi Mahi Hanm, mahfiyyen Van'a kaarken dostlarndan Mermid karyeli Hamparsom'un hnesin[d]e ocukla alt gn kalm ve orada bu bahs Hamparsom tarafndan tekrr edilmi ve mezbre ocuuyla Hamparsom tarafndan bir sat kadar yola vurulmu. Hamparsom dnm. Kadncaz ocuklaryla skele karyesi Ermenileri tarafndan yakalanm. ocuklar vah baklarn vsl- cinn olmu kurtulmu. Kadn bir mh kadar Ermenilerin ahrunda aldrlm, bu esnda Tatvan cihetine sefne gideceini iitmi. Gece iskeleye gitmi. Gemicinin birine ok yalvarmak sretiyle dokuz mecidiye vermi. Oradan sefne hareket etmi. Sath- bahrde kadn skdrlm. Bu kyn zenginlerinin para mahallerinin iresi yolunda tehdd ve tevehhm olunmu. Oradan tekrr Mollaksm karyesine karlm. Bir ey bulamaynca sefneye dnm. Kadn dilcevaz civrna karlm. Oradan da Zilan cihetlerindeki Krdlere kararak gelmi ve ayn vukt erh ve tadd eylemidir. Bu hl, bu karyeye ikier sat mesfede Amik ve Ayans karyelerinde de vuka gelmidir ki, bin be yze karb nfslarndan kurtulup gelen kyn imm Molla Yusuf ve mahdmu Said ve muhtr Cafer'in ifdeleriyle sbit ve vkidir. Ve nhiye-i mezkrun Badaan ve Karaaa karyelerine ayn hakretler ve itlflar oldukdan baka da yirmi yalarnda ve daha aa on yedi kzcazlar da Rusya'ya gtrlm olduu muhakkakdr. 21- Timar nhiyesi bi't-tamam Erek ve Havasor nhiyelerinin yzde yetmii katledilmi ve Mendn karyesinde Erekli errn-i err-i mehrun elde etdii krk be nfs, nin hedefi ittihz edilmek sretiyle idm edilmilerdir. Erci ve dilcevaz kazlar sekenesinin de yzde ellisi tahls-i can edebilmi ve Ercili olup insniyet ve servetiyle birok Ermeniyi ihy ve tccarla irtik eyleyen Hac Hasan 23

Aa gnlerce Ermeniler tarafndan ikence edildikden sonra, rh- pkine htime verildii uhd- adde ile vkidir. 22- Halil Bey frkasnn Rusyallar tarafndan takbi esnda Norduz kazsnn ahotu kprsnden gemekde bulunan Sary ve Hoab kazsyle birok nevh halk ve Van ahlsinden Mamretrread dhilinde gitmeye gayr- muktedir birok nisvn ve sbyn dhil olduklar hlde Kazaklar yetierek klnla kama ile itlf ve suya dklenlerin mikdr krk bini mtecvizdir. Geva kazsndan ve gerekse Vastan'dan Mks kazsndan imrr suhlet bilen ahlnin bini mtecviz nfsu da, ar ve sanda Mks komitesi tarafndan bit-tamam katlolunmulardr. Dersadet'de nfs sicilltyle sbit olaca zere Van muhtinin zyit yz bine karb decei tahakkuk eder. Hele Hakkri'den kp nect tarki arayan Msev milletinden yz nfsun Seyl karyesinde doranarak duvr biimi istif edildiklerini grenlerle isbt mmkndr. 23- Btn cmiler tahrb ve ihrk edilmi ve mehr eyh Abdurrahman Baba makberi ve eyh Abdurrahman Baba tekyesi ve btn Mslman mahallt da maan ihrk olunmu ve Van ve merkez muht yangn grm tarlaya dnderilmidir. Ecr- msmire ve gayr- msmiresi kat u kal edilmidir. Van Hastahnesi'nden nakle imkn bulunamayan seksen kadar hasta efrd, hasta ebniyesinde ihrk olunmulardr. Ktatn Van'a duhllerinde bidyet-i hdisede, Katrc mahallesinden ve Ermeniler taraflarndan Peynirci Receb olu Mahmud'un drt ocuuyla hallesi miynnda, Mlzm Hseyin Efendi'nin on iki yalarndaki kermesi gtrldn Ermeniler inkr edemezler. Bu kz kurunla yaral olduu hlde bil-terahhum hetk-i rz irtikb edilmi ve kesret-i tecvzden b-tb kalm ve mlzmn mukaddem hizmetiliinde bulunan bir Ermeni tarafndan saklanm olduu cihetle Vl Cevdet Bey tarafndan Bitlis'e, Bitlis'den de buraya getirilerek el-yevm mecrhan mevcddur. Van'dan karlm kadnlarn msv ve tafslt muyir-i db grnen zdrb ilcsyle yrmee muktedir olamadklarn bilen zbitn mevcddur. 24- Askerin Van'a duhln haber alan ve cebellerde ve gerekse Ruslarn nezreti altnda bulunan bir takm aret halk ve bir ksm kyl ahl, Van alnd nazaryle Van'a toplandlar. Ruslarn tekrr avdetlerinde ve Osmanl ktatnn ricatlerinde Engil karyesiyle Vastan karyesi aralnda telef olanlarn yeknu on bini tecvz etdiini ve nizmiye ktatndan esr alnanlarn da ahl miynnda katlolunduklar gayr- mnker vekyidendir. 25- Van ahlsinden Otuznc Ahz- Asker Kalemi'ne mlhak Mlzm- Evvel kr Efendi'nin seksen yalarnda ve Tayyar Efendi isminde amcas ihtiyr zevcesinin muvcehesinde ellerinden ivi ile kapya aklm, ibtid burnu ve kulaklar ve sonra da enesi kesilmi olduu[nu] Yzba Hlid Efendi ve rfeks

24

bi'z-zat grmlerdir. Zevcesi fecyi-i vahiyyede katlolunduu mhede olunmudur. enyi-i addeden biri de Erci Ahz- Asker resi olup naslsa kamayan Hikmet Efendi'nin kermesi cebren bir Ermeniye verilmi ve davul zurna ile tehr edildikden sonra pederiyle Rusya'ya gnderilmidir. Mezbrenin zevci bulunan Gevar Telgraf Mdri Hakk Efendi ise el-yevm meys ve bu hlle tecennn eder bir hldedir. Bayezid Hudd Bl Mlzm- Evveli Abdullah Efendi'nin Bayezid'de kalan ilesi, be memr ilesiyle Rusya'ya gtrlmdr. Esr-i harb olarak tannm ise byk bir bahtiyrlkdr. F 11 Mays sene [1]332 Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Ali [V]sf Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Polis Mdriyeti'nin 14 Mays sene [1]332, 5675/81 mzekkiresi sretidir. Rus istlsna urayan havlde ilc-y fakr u zarretle hicret imknn bulamayan ahl-i slmiyyeye kar Ruslarn rev grdkleri env-i zulm ve taaddleri hakknda direye bi'l-mrcaa hikye-i hl eden kesnn sret-i musaddakalar melff ifdt- mazbtalarna nazaran Of kazsnn Lazandoz karyesine giren birinci Rus asker kfilesi tarafndan ahlnin nfs ve isimleri ve hnelerinin mikdr ve adedini tahrr ve tecrden ve alabildikleri eyay ahz ve naklinden bir gn sonra muvsalat ve Ermeni eteleriyle mahlt bulunan ikinci Rus kfilesinin karye-i mezkreden Dilsiz olu Ali Osman zevcesi Ysemin nm kadnn enn-i tazallum-krsine ramen iffetini p-ml eylediklerini gren ve harekt- vkalar muhlif-i vicdn ve insniyyet olmakdan baka beeriyet nmna bundan en bir fil ve hareketin gayr- mutasavver olduunu ihtra cret eden zevci Ali Osman'n sng darbeleriyle kollarndan cerh ve kalbleri hayat- insniyyeden mahrm olan bu vah askerler tarafndan oralarda tesdf etdikleri pek ok kadn ve erkeklerin nmsu ve canlarn dehet-efz bir sretde hetk ve heder edilmi ve Srmene erfndan Fortunzde Polad ve smil Cibi olu Saadeddin efendilerin beyntnda: Ruslar kaz-y mezkrun Pervane karyesinden Suimez olu Bican Aa'y muvcehesinde zevcesine fil-i en icrsndan sonra katl u itlf ve kaz-y mezkrun Purnak, Zimlekova, Zimle-i Kebr ve karyeleri ahlsinden zarretleri hasebiyle kamayanlar katlim ve Of kazsnn Alana [Alano] karyesinden ele geirdikleri kadnlar siperlerine gtrerek tecvzt- vahiyneleri icr ve Polit[a] karyesinden akr olu Sleyman'n zevcesi rzna 25

tasallut edildikden sonra idm ve Sva (?) karyesinden Teh olu Emin ve kaz tahsildrlarndan Ali ve Zino [Zeno] karyeli Hac Mustafa olu Mehmed ve Molla Mahmud olu asker Mahmud'un ilelerine ve Komanit karyeli Kemahczde Ahmed ve Kelali karyesinden Ali olu Mehmed ve Day olu Hseyin Aa ve efendilerin bkire kermelerine tecvzt- iffet-eknne ve Srmene kazsnn nozta [Linosta] karyesinden mer olu Osman Efendi'yi katl ve zevcesine tasallut edilmi ve u harekt- byne Rus askerlerinin itirkiyle berber ksm- azam kendilerinin ihmlkr nazarlar karsnda, Ermeni eteleri tarafndan icr olunduu anlalm ve Yomra nhiyesinin Likne [Diene] karyesinde Taync olu Hfz Abdurrahman bin Mehmed'in esn-y hicretde kendisine mlk olan nhiye-i mezkrenin Karanl karyeli krk yalarnda bir kadnn ifdesine atfen vki olan beynt da dahi bunlar istl eyleyen dman askerleri rast geldikleri genleri Ermeni etelerine teslmen mahll-i hara sevk ve ihtiyrlar ile masm ocuklar sngleriyle katl ve telef ve kadnlar vahiyne tasallutlarna hedef eylediklerini ve hatta on kii tarafndan mezbrenin dahi rzna tecvz edilerek b-tb bir hlde terketdikden sonra Kadaru[k]sa karyesine kaabildii ve Ruslarn uradklar her yerde zulm ve enat kartmas hkmn icr ve Ermeni eteleriyle her zaman bu hn-rzne harektn pdr olduklar tebeyyn etmi olduu marzdur. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret

Ruslarn istlsna marz kalan memleket ahl-i slmiyyesine kar Rus askeri tarafndan yaplan fecyi ve enat hakknda Srmene kazs erfndan Fortunzde Polat ve smil Cibizde Saadeddin efendiler bervech-i t beyntda bulundular:Srmene'nin Pervane karyesinden Suimez olu Bican Aa'nn muvcehesinde Rus askerlerinin zevcesine fil-i en icr etdikden sonra Bican Aa'y telef ve Srmene'nin Purnak, Zimlekova, Zimle-i Sar ve Kebr karyeleri ahlsinden zarret hasebiyle kamayanlar katlim sretiyle itlf etdikleri gibi dman askerleri taraflarndan alnp istihkmlarna gtrlen on be kadar Of kazsnn Alana [Alano] karyeli kadnlarn rzlarna taarruz ve b-tb bir hlde istihkmlarda terketdikleri Of'un Polit[a] karyesinden akr olu Sleyman Aa'nn zevcesine fil-i en icr ve mtekiben Sleyman Aa'y katleyledikleri ve kaz-y mezkrun Sva (?) karyesinden Telli olu Emin ve Of tahsildrlarndan Ali Efendi ilesine ve Komanit karyeli Kemahczde Ahmed Aa'nn bkire kermesine ve Zino [Zeno] karyeli Hac Mustafa olu Mehmed'in gelinine ve Molla Mahmud olu

26

asker Mahmud'un ilesine ve Kelali karyesinden Ali olu Mehmed'in ve Day olu Hseyin'in bkire kermelerine env-i enati icr ve Srmene'nin Linozta [Linosta] karyesinden mer olu Osman Efendi'yi katl ve zevcesinin rzna tasallut etdiklerini, bu ilelerden firra muvaffak olan Emin Aa ve Tahsildr Ali Efendi, ve Kemahczde Ahmed Aa'nn kerme ve ilelerinin alayarak vki olan ifde ve beyntlarndan ttl hsl etdiimiz gibi isimleri tadd olunan karyeler ahlsinden olup hicret mnsebetiyle tesdf olarak grdmz pek ok kimselerin ifdelerinden anladk. Maamfh gerek Rus askerlerinin ve gerek berberlerindeki Ermeni etelerinin istl eyledikleri mahalle ve karyelerde daha ok insniyete yakmayacak harekt ve efllerini iitdik ise de isimleri ve karyeleri htrmzda kalmamdr. demekle mm-ileyhim taraflarndan ve tarafmzdan imz edildi. Ahlden Ahlden Komiser Muvini Komiser Muvini

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret

Yomra'nn Like [Diene] karyesinden Taync olu krk yalarnda Hfz Abdurrahman bin Mehmed Efendi direye gelerek ber-vech-i t ifdtda bulundu:Karadere'deki noktann bozulmas zerine maa-ile ikmet eylediim hneden hicret etmek mecbriyetinde kaldm. Esn-y rhda berberimdeki sr hayvanlarn ray etmek zere bulunduum srada Yomra'nn Karanl karyesinden tahmnen otuz be-krk yalarnda bir kadn alayarak yanma geldi. Karyelerinin dman tarafndan istl olunmasn mtekib dmann zarret hasebiyle karyeden kamam olan erkeklerden ihtiyrlar tamamen katl ve genleri toplayarak yanlarnda bulunan Ermeni etelerine teslmen mahall-i hara sevk ve masm ocuklar da sngleriyle telef etdii gibi gelin, kz ve kadnlarn rzlarna tasallut ve env-i enat icr eylediklerini ve hatta kendisinin de on kii tarafndan rzna geildiini ve geceleyin hnesi civrndaki hendeklerden srnmek sretiyle henz istlya marz kalmayan Kadaru[k]sa karyesine geip cann kurtardn hikye eyledii gibi esn-y rhda daha buna mmsil pek fec haberler iitdim. diye beyn- hl etmekle ibu ifdesi kendisine imz ve tarafmzdan dahi imz edildi. Ahlden Komiser Muvini Komiser Muvini 27

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Rus ve Ermenilerin gayr-i kbil tahamml-sz fecyii14 Tern-i Evvel sene [1]330, harbin ilk safhalarnda ve Ruslarn hudd- Osman'yi gedii bir sralarda Krmuson'dan Malazgird'e kadar mhedtma matf olan ahvl ber-vech-i t zh olunur. Ruslar tarafndan istlya urayan mahaller ahl-i slmiyyesi hakknda Rus ve Ermeni etelerinin yekdierine msbaka edercesine yapdklar mezlim yle bir mezlim ki, hamlini henz vaz etmemi kadnlara karnlarndan ocuklar karlmak bu hle bis Bayezidli Ermeni ete resi Soron, Erzurum mebs- sbk Pasdrmacyan Karkin, balarnda bulunan bin iki yz kadar Ermeni ete efrdyla slm kylerini dolayor. Gzel kadnlarn nmsunu lekedr etdikden sonra irkin olanlar gn-gn mezlim ile ldryorlard. Bu miynda Kavak karyeli Kele Aa'nn gelini ldrldkden baka, oullar ve dier ilesi kaza aklmak sretiyle itlf olunuyordu. 28 Nisan'da Malazgird'in suktunda, ilemle merkeze bir buuk sat mesfede Yaram nmnda bir erkes karyesinde bulunuyordum. Ruslarn n hcmu zerine ne karye ahlsi ve ne de ilemi hals etmek myesser olmad. Yalnz olarak Ahlat'a tbi Hulik nmnda bir erkes karyesine firr edebildim. kbeti orada intizr ediyordum. 23 Mays trhinde buralar da sukt etdi. Bu karye ahlsi nefsini kurtarabildi ise de dier bir erkes karyesi olan Acaviran ahlsi kendilerini ve hayvntlarn kurtaramadlar. Yirmiotuz bin lira rddesinde bulunan bu iki karyenin bi'l-umm mev ve eya-y beytiyyeleri gtrldkden sonra Acaviran karyesinden Musa ve Sadullah beylerle on nefer refki elleri balanarak Malazgird'e sevk ve ifdeleri alndkdan sonra Ermenilere teslm edildi. Gzleri oyulmak sretiyle Kire denilen mahalde itlf olundu. u fecyi ve mezlimi mhede eden Yaram karyeli erkes lyas Bey'le dier ky ahlsi frsatdan istifde ile firr etmek yolunu aryorlardysa da emellerine muvaffak olamyorlar. Hergn Ermeni ve Ruslarn mezlimine marz kalyorlard. Bu mntka-y harbden ayrldkdan sonra bir mddet de Liz cebhesinde bulundum. Bu cihet mntkasnda, Beinci Kuvve-i Seferiyye vatann mdfaas yolunda her trl fedkrl yapyor. Dmana kahhr darbesini indiriyor. Efrdndan mecrh olanlar Liz Hastahnesi'ne sevkeyliyor. Orada tedv etdiriyordu. Mevcd kuvvetiyle bir ey yapamayacan hisseden dman, Van tarafnda bulunan be-alt bin Ermeni gnll ile ran'dan Dragon atllarn celbetdi. Haziran'n yirmi nde balayan top ve tfenk muhrebesi alt gn devam etdikden sonra Temmuz'un birinde bu noktadan da ekilmek lzm geldi. Pek mstacel olan bu ekilmek srasnda hastahnede olan baz efrd kurtarlamad. Liz de mevcd Ermeni kadnlarna terkedildi. Liz, Hogeldi ve Prkain'e kadar gelen Rus ve Ermeniler 28

bi'l-hire Dokuzuncu Kolordu'nun ve Hns tarafndan tazyki zerine tekrr ekilmeye mecbr edildi ve hudd hricine kadar pskrdld. 11 Temmuz'da idi, tekrr Liz'e gelmek ve oradan Yaram'da kalan ilem nezdine gitmek cb ediyordu. Liz'e geldiim srada evvelce orada braklm hastagn htrma geldi. Bunlar grmek, ahvllerini renmek istiyordum. Hastalarn bulunduu mahallere gitdim. Ahvllerini grdm. Teessrtdan ne yapacam ardm. Otuz-krk kadar hasta efrdn bazlarnn gzleri karlm, bazlar salben idm edilmi, bazlarnn yzlerinden vcdlarnn yarsna kadar koyun gibi soyulmu, ksm- azamnn balar vcdlarndan ayrlmak sretiyle Neronlara, Timurlara, Cengizlere rahmet okudurcasna mezlim icr edilmi olduu yanmda bulunan Kopolu kin birderim erkes Musa Bey ve erkes Ceml ve Hseyin efendilerle u hl-i esefitimli mhede olunmu, oradan mteessirne ayrlmaa mecbr kalnm, hednn bakyye-i izmlar tarafmzdan toplanarak bir arada defnetdirilmidir. u hlden pek mteessir olan kin birderim Musa Bey, ky dernunda dolarken lmemi, bir mahzende alkdan lmesine ramak kalm bir efrda tesdfle merkmu mahzenden karm. Mnsib bir mahalde istirhatini temn etmi. Bir para karnn doyurdukdan sonra yaplan mezlimin tahkki iin bana dem-i mahss gndermi idi. Neferin ismi Memi, pederinin ismi Abdullah olduunu ve Boazlyan kazsnn Babayamur karyesinden bulunduunu ve bu mezlimi Ermenilerle Liz'de kalan Ermeni kadnlar tarafndan icr edildiini, kendisi bir frsatdan bi'l-istifde firr ederek bir mahzende saklandn keml-i teessrle sylyor ve cmlemizi de bu teessrta itirkle aladyordu. Mehdt ve shhate iktirn etmi malmtm b-tarafne kasemle takdm eylerim. Muhcirnden Konyal Hasib Harbin henz mebdeinde yz otuz Tern-i Evvel'in nihyetlerinde dman Tutak' istl etmi ve ahl arasnda heyecn balam ve muktez-y hamiyyet, herkesi birer sretle vatann muhfaza ve mdfaasna sevkeyliyordu. Bu miynda ben de mtehassis olduum en yce bir hisle ve elimden gelebilecei bir derecede vatanmn mdfaasna komak rzsuyla Tutak'n Esmer karyesine gitdim. Yz elli kadar atlm ile Tutak'n Esmer karyesinde bulunuyordum. Elekird Kazs Tahsildr Abdlkadir Efendi ile kaz-y mezkr aavtndan mer Aa ve Pasinler kazsndan Ahmed Bey bin Tadan Bey yanma geldiler. Elekird ahvlini bunlardan sulimde keml-i teessrle dediler ki: "Vaktki, Rus ve Ermeni eteleri Elekird'i basd. Der-akab btn Elekird kylerini erkek ve kadn ve kz ocuklaryla berber Didem karyesine ve Pasinlerin Ardos ve Slki ve Emrekom, 29

Esvence [Ebsemce] ve Karabyk ve Maslahat ve Horasan ve Ktek ve Yaan ve amurlu ve Tyler ve Tenzile ve Akzehir kyleriyle dier yirmi pre karye ahli slmiyyesini Esvence [Ebsemce] ve Tenzile'de katlim ve ins ksmnn nmsunu lekedr ve hayvntlarn gasben gtrmlerdir. Bu hayvnt mikdr koyun, kei, camus, esb, ester, kz ve inek olarak yz elli bin rddesinde idi. Ve [1]331 senesi ehr-i Nisan onuncu cuma gn Malazgird'in Kiranlk karyesinde bulunduum srada Rus ve Ermeni eteleri Tutak merkez kazsyla btn slmdan ibaret olan merbtu Esmer vesir 53 pre karyelerini basarak yirmi bine karb bir nfs ve Top ve Kk ve Esmer karyelerinde ictimla bunlar ihrk ve ins ksmn dhile sevkeylemiler, olduklarn da esretden bir sretle firr eden Kargalk karyeli Slih Bey olu Feyzullah ve karye-i mezkreli Reid Efendi'yle muhtr Seyyid Han ifde eylemilerdir. Ve bunlarn da efrd- ilesi de bu miynda itlf eylediklerini hngr hngr alayarak sylediler. Malazgird kazs dhilinde Bekran karyesinde ilesiyle birlikde ikmet etmekde olan Berber lyas ve mahdmu evket'i iki zevcesiyle bir kermesini bikrini izle srasnda ric etmekde olan vlide ve ebeveynini yine Malazgird'e tbi Dolaba karyeli Mardiros ve karye-i mezkreli Cendi ve Harbe-i Kasm karyeli Keleki Simon ve Kala kasabal Mardovak'n ve birderi Kn, Grk (?) karyesinde ikmet eden Serop ve sekiz nefer Kazak atlsyla mezbrelerin fil-i en icrsndan sonra kermesinin boynunda olan ve kymeti yirmi iki gurudan ibret bulunan bir rubiye altnn karmaa bile tenezzl deil, fazyihi gstermek iin merkm Mardovak'n Kostantin nmnda bir Kazaa "Omuz krei klncn ver! Altunu bak ne sretle karacam" demesi zerine, merkm Kazak klnc kendisine verir. B-re kadnn boyunundaki altun insniyete deil, hayvnat- vahiyyenin kabl edemiyecei bir sretde mezbrenin boynunu klnla kat ve mezkr rubiye altnn Kazaa ihd ve dier peder vlidesini de "Ver ilmna bakaym" Elinden kd alaca srada dier bir Kazak klnla merkmun kellesini uuruyor. Gyet mstehziyne bir tavrla "Ne tez ld!" gibi garib gsteriyordu. lem-i beeriyyet bu gibi fezyiha acab ne diyecek ve trh bunu ne sretle kaydedecekdir? Harb-i Umm'nin icr etdii tesrt her nokta-y harbde bu enat kabl ediyor. Ediyor da icr klnrsa yirminci asr medeniyetiyle kbil-i telf deildir. Hyr! Bu dehetengz fecyi b-re, masm slmlara rev grlyor. Ruslar ve Ermeniler lem-i slmiyyetden hiss-i intikm almak istiyor ve yine Malazgird'e merbt Ada karyesi ahlsinden ve mahkeme-i bidyet azasndan Hseyin Bey ve meclis idre azasndan mil beylere kendi hizmetileri Ermeniler tarafndan fil-i en icrsndan sonra merkmlar ileleri huzruyla ve ikence eylemek sretiyle mil Bey'i itlf, Hseyin ve Abdullah Bey ilelerini de muyir-i insniyyet olarak rzlarna tasallut etmiler. Henz sinn-i rde vsl olmayan bir sabiyye kz ocuunun bikrini bade'l-izle kendisini katleylemilerdir.

30

Yine bu cmleden olmak zere Malazgird'de yzba mtekidlerinden merhm Mirliva brhim Paa'nn birderi Ahmed Bey'in hnesine msfir olarak ilesine; "Bizim dtda mestr olmak yokdur. Her kadn serbest olmak ve ak bulunmak ve bize bu sretle hizmet etmek lzmdr" yolundaki ifdelerine kar; "Biz bu dete riyet edemeyiz" cevbnda bulunmularsa da; "Bu deti kabl eder ve bizlere sklik ederseniz hayatnzdan emin olabilirsiniz" kabl olunmad hlde kendi hareketlerinde muhtr olduklarn ve her trl efli icr edeceklerini sret-i katiyyede ifhm ve hatta bu srada Rus zbitlerinden birisi byk kermesine fil-i en icr eylediklerini mezbreler gyet ac ve mteessirne bir sretde ifdtda bulunmulardr. Mu hakkndaki fecyia gelince, bunu bir sretle tarf etmek kudret-i beerin fevkindedir. Henz Knn- Sn'nin yirmi dokuzunda idi. Harbin her cebhesinden gelen mlteclerin feryd ve fign iidenlerin tylerini de rperdecek bir dereceyi gemi idi. Knn- Sn'nin yirmi dokuzunda balayan ve iddetini artdran harb sads ve top tarrakasndan ziyde, Ermeni ve Rus etelerinin mezlimi, harbden daha ziyde insanlar dehet iinde brakyor ve herkesi bir ihfe istl eyliyordu. Harb yakn olduka cann kurtarmak isteyenler tella oraya buraya kouyor ve k el ve ayaklar balyor. Diri diri o zlimlere, o b-re Mslmanlar hediye brakyordu. Vesitden mahrm olan aceze grhu tevekkelt etmekden baka re bulamyor ve nefsini bilerek lme teslm eyliyordu. nki bir tarafdan k, bir tarafdan vesitsizlik ve masm ocuklarn h u enni herkesi aryor, kmldamak imkn brakmyordu. Bu miynda kudreti olanlar her i bd-bd hayatn kar iine atyor. Atamayanlar Ermeni klnlarna boyunlarn uzadyordu. ubat trhinde idi. Mu da sukt etdi. Mu, Ermeni aklerinin bir cevelngh olmu, kanna susam canavar gibi etrfa saldryor. "Hani slmlar nerededir?" diyerek bir gazabla aryorlard. Rast geldikleri slmlar tutuyorlar meclis ittihz etdikleri bir mahalde topluyor, "Hiss-i intikm" deyu baryorlard. Gerek kadn ve gerek tesdf etdikleri b-relere "Baknz burada bir slm var. Geliniz bunu da ldrnz" yolunda arkadalarn aryordu. Muhaddertdan gzel kadnlarn nmslar py-ml olunuyor. htiyreleri, ihrk bi'n-nr edilerek diyr- ademe gnderiliyordu. Pene-i zlimnelerinde kalan erfdan Hac Murad ve Reid Ktanlzde Hac Mehmed ve Cafer ve Neccar ve Abdullah ve Yusuf ve Mehmed Han ve Ndir Han aalar Kzlmanastr kurbn denilerek mahall-i maktele sevk ediliyordu. Varto kazsnn z nhiyesi dhilinde Ciran aretinden Cndi Aa'ya mensb on be karye halknn Bitlis cihetine savumak emeliyle muvsalat etdikleri Mu ovasnn Akcan nhiyesinden mrrlarnda ehrincr tarkyla Mu'un Sekv karyesine muvsalat eden Rus ve Ermeni eteleriyle sat miynelerinde vuka gelen msdeme esnsnda, kfileden tefrk etdikleri bini mtecviz erkek ve kadn ve ocuklarn Bezan karyesinde iskn etmek ifliyle 31

gtrdkleri Murad nehrinde Glhazal denilen marf gle kmilen ilk, bunlara id anm ve hayvnlarnn Rus askerinin merkezi bulunan ehrincr karyesine gnderilmi, marfnler ayaklarna ar frenk nallar aklmdr. Mehdt ve shhate iktirn etmi malmtm b-tarafne kasemle tasdk eylerim. Bunlarn hepsi Bitlis vakas karsnda ve bu manzara nnde hepsini unutur. Bu fecyi htra geldikce vcdlar lerze-nk olur. ubat on dokuz gecesi, sat on buukda balayan top ve tfenk tarrakalar uykuda bulunan ahlnin daha ziyde kuvve-i maneviyyeyi kryordu. Feryd u fign smna dayanyordu. Yunus avu nmnda birisi, hnesinden km sokakda gezerken birok Rus ve Ermeni aklerine tesdf etmi. Yol bulup firr edememi. Van stnf azsndan aban Efendi'nin hnesine giderken yollarda pek mdhi bir manzara karsnda tesdf etmi ve katlolunanlar hakknda env-i mezlim icr edildiini rey'l-ayn mhede eylemi. Kadn, oluk ve erkekleri mahalle bana doru Rus ve Ermeni, Kazak ve saltadlar tarafndan sevkolunmu ve bu esnda binlerce tfenk sads ve l-yuad ve l-yuhs Mslman cenzesine rastgelmi olduunu ve ikindi vaktinde drt Ermeni iki Rus askeri aban Efendi'nin hnesine bid-duhl hnede bulunan bir Ermeni kadn aban Efendi kendi aas olduunu ve kendisinin de Ermeni bulunduunu ifde etmi. Gelenler kadnyla aban Efendi'yi Antranik Paa'ya gtrmek lzm geldiini, bunlardan ikisi gidip drt neferin hnede kaldklarn bi'lhire avdet eden kadn, aban Efendi'nin katlolunduu ve hnede kalan bu drt Ermeni ve Rus neferi mm-ileyhin ilesinin rzna tasallut eylediklerini ve bu hnede ihtif eden dier ilelerin feryd u fignlar smna kdn ve bu hnenin de mahvedildiini ve mevcd cenzeler hne dernunda braklmayp tara atdklarn ve bir kadn "Hazret-i sa'y severseniz beni ldrmeyiniz" yolundaki rics zerine mezbreyi ieri gtrp bi'l-hire ldrdkden sonra ocuuyla berber dar atldn ve bundan bi'l-istifde Mutki tarkyle firr etdiini, firrndan evvel aceze oluk ve kadnlarn ihtiyrelerini eyhu'l-karb denilen tekyeye doldurup ihrk olunduklarn, ekser kadnlar memelerinden mecrh ve memeleri kesilerek salbedildiini, vlidesi mecrh memedeki bir ocuun, sokakda vlidesinin memesini emmekde olduunu rey'l-ayn mhade eylemidir. Bu miynda cmilerin tavla hline ifr ve tekyelerin ve ale'l-huss Kfrev hazretlerinin merkad-i mbreki ber-hev olunmu, ulemdan eyh Abdlgaffar Efendi'nin kafasnn derisi soyulmu, Bedi'z-zaman Said-i Krd ve rfek-y muhteremesi birer sretle gayet fecne bir tarzda ehd edilmiler ve Ser-tabb Mustafa Bey'i on be yirmi nefer kadar Ermeni kadnlar teann ile mm-ileyhi askerle berber gtrmekde olduklarn ve bu kadnlarn gyet ssl bir tarzda, asker n[n]de raks eylemekde olduklarn ve Kms cihetine doru giden Amdol kilisesinin yannda, ie yaramayan kadn ve ocuklar pek ackl bir sretde katlimla kan derysna boyadklarn ve huzzt- nefsniyyelerini teskn iin gen

32

kadnlar env-i mezlim icr eylediklerini Arab kprsnden Dikilita'a kadar binlerce zkr ve ins cenzesi mevcd olduunu ve bu cenzelerin ksm- azamnn mteaddid mahallerinden pek mdhi ve fecne kln ve kurun yaralaryla mecrh ve maktl ddklerini grmdr. F 23 Mays sene [1]332 Mehdt ve shhate iktirn etmi ibu malmtm maa'l-kasem tasdk ve imz etdim. Bitlis mlteclerindenHac Ahmed olu Yunus avu Yunus Malmt ve mehdtlar b-tarafne tahrr edildikleri yolunda imzlar mevz mm-ileyhnn bade't-tahlf huzrumuzla tanzm etdikleri zri musaddak ibu varaka manzr- lleri buyurulmak zere takdm klnr. F 23. 3. [1]332 Komiser Muvini Mehmed Emin Komiser Muvini ahin Komiser Muvini Ahmed Rsim

Ermeni ve Rus mezlimine mteallik cedveldir. Huzr- sm-i hazret-i vilyet-penhye takdm. F 24 minh Polis Mdri Abdurrahman Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Madde - Papucu esnfndan olup Van'da Halilaa mahallesi ahlsinden iken hnesinde maa-ile hasta kalarak muhlifen ifdesi alnan Mehmed ustann beynat da "Ben Van'da maa-ile hasta kaldm. Van'n tahliyesinden sonra bizi Ermeniler Amerika messesesine gtrdler. Rusyallar da geldi. ki ay orada kaldk. Hayli ahl de toplatdrld. Yevmiye birer somun veriliyordu. Bu somunlar yiyenlerin derhl salar dklr, kanl sular akar lrlerdi. Az zaman iinde klliyetli ahl telef oldu. Tahmnen yz mtecviz bir nfs kald. Hatta o srada kylerden toplanan ahlnin ksm- kllsi Mermid ayna dkldn messeseye gelenler sylerlerdi. Ondan sonra Fransz konsolosunun bulunduu hneye gtrdler. Nisvna yaplan vahiyne enatleri tadd etmek mcib-i r ve 33

haydr. Btn Mslman hnelerinin enkz Ruslar tarafndan getirilerek matbahlarda tam tabholundu. Ebniye temellerinin birer yznn talar Ermeniler tarafndan karld. Baelerin ecr- msmiresini ale'n-ner kal ve kavak aalar yama eklinde kat olundu. Cesm bir vilyet merkezinde ve az zaman iinde Mslman mahallt asrlardan kalm yn- tema bir ekle ifra edildi. Cebeci olu Hac Aa ve bunun hnesine iltic eden ocukla tahsildr Hac Efendinin ilesi, birlikde hayli nfs messeseye gtrlrken Sehak Bey'in hnesi kurbunda mkeyyeft kablinden olmak zere ldrldler. Orada bulunduum zaman Ermeninin birisi gelerek mfehe ve musafahada: "Memleket size kald" dedike, cevben: "Geri Osmanllar bize top atdlar. zerimize asker getirdilerse de fakat Ermeni ve Ruslarn yapdklar zulme kar memleketin bize de kalmayaca muhakkakdr" dedi. Ruslar ekilirken ben de bir harbeye gizlendim. Onlar gitdi. Osmanl askeri geldi. Kalanlarmz kurtardlar. Cenb- Hak nev-i beeri byle hakretlere giriftr etmesin diyerek alad. Fazla tafslt vermee rikkatim mnidir ve grd enat ve denetleri lisna getirmek ve sylemek beeriyet nmna muhill-i edebdir ve ar muhkemeyi mntic ahvldendir diyerek cier-sz beynatda bulundu. F 23 M