T.C. MMAR SNAN NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS MMARLIK ANA BLM / ANA SANAT DALI SANATTA YETERLK TEZ

ERKEN CUMHURYET DNEM KONUTLARINDA MEKAN VE MOBLYAY. Mimar H. ebnem UZUNARSLAN DANIMAN : Prof. Oya BOYLASTANBUL MAYIS 2002

NDEKLERSayfa

ZET SUMMARY RESM LSTES GR BLM: CUMHURYET DNEMNN BALANGICINDAN TBAREN YAANAN DEMN MEKANA ETKLER Toplumsal deiim srecinde ekonomik koullar ve kltrel yaplanmaya etkileri

I II III 1 2 2

1.1.1. 3 1.1.2. 5 1.1.3. 7

Toplumsal deiim sreci Ekonomik koullar ve etkileri Kltrel yaplanma hareketleri 9 10 14 16 16 17 17 22 27 28 38 45 51

Yaam biimindeki deiimin mekana etkileri 1.1.4. Kent konutlarnda mekansal deiim 1.1.5. Krsal blge konutlarnda mekansal deiim

BLM: CUMHURYET DNEM KENT KONUTLARINDA MEKAN ZELLKLER Dnemin konutlarnda i mekan 1.1.6. Dnemin konut tipleri 2.1.1.1. Cumhuriyet ncesinde gelimi konut tipleri 2.1.1.2. Cumhuriyetle gelien konut tipleri 1.1.7. Dnem konutlarnda genel mekansal zellikler 2.1.2.1. Duvar, tavan ve yer demesi 2.1.2.2. Aydnlatma 2.1.2.3. Istma 1.1.8. Dnem konutlarnn plan zellikleri ve oda dzeni

2.1.3.1. Plan zellikleri 2.1.3.2. Oda dzeni Dnemin mekanlarn belirleyen faktrler 1.1.9. Kullancnn ekonomik ve kltrel yaps 1.1.10. Gelenekler ve evre 82 1.1.11. Mimarlk alanndaki gelimeler 85 1.1.12. eitli yaynlarla nerilen mekanlar 87 BLM: CUMHURYET DNEM MEKANLARINDA MOBLYA 1.2. Mobilyalarn kullanm,biim ve genel zellikleri 3.1.1.Kullanm zellikleri 3.1.2. 102 3.1.3. 111 3.2.1. 116 3.2.2. 117 Biimsel zellikler Genel zellikler

51 63 78 79

94 94 96

Mobilya seimini etkileyen unsurlar htiyalar Maazalar ve atlyeler

115

3.2.3. 126 3.2.4. 132

Mimar ve dekoratrler Moda olgusu ve reklamlar 136 137 156 165 179 182 182 199 202 206 211 217 221

levlerine gre mobilya trleri 3.2.5. Oturma ve yatma elemanlar 3.2.6. Servis-hizmet elemanlar 3.2.7. Depolama elemanlar 3.2.8. Aksesuarlar BLM: CUMHURYET DNEM KONUT RNEKLER Atatrk Evleri Hseyin Rahmi Grpnar Evi/ Heybeliada-stanbul Sait Faik Abasyank Evi/ Burgazada-stanbul Makbule Atadan Kk/ ankaya-Ankara Kazm inasi Dersan Evi/ Bykada-stanbul SONU KAYNAKLAR EK ZGEM

I

ZETErken Cumhuriyet Dnemi Konutlarnda Mekan ve Mobilyalarn aratrld bu almada, konutlar dnem iinde gsterdikleri mekan zelliklerine gre deerlendirilmi ve bu mekanlarda kullanlan mobilyalar incelenmitir. Birinci blmde Cumhuriyet dneminin balangcndan itibaren yaanan deiim sreci, toplumsal, ekonomik ve kltrel boyutlar ile ele alnm, bu srecin kent ve krsal blge konutlarndaki mekansal etkileri ortaya konmutur. kinci blmde dnemin kent yaplarndaki i mekanlar, konut tipleri, plan zellikleri ve oda dzenine bal olarak belirginleen zellikleri ile irdelenmitir. Mekan dzenini etkileyen unsurlar da tm boyutlar ile ele alnmtr. nc blmde Cumhuriyetin ilk yirmi ylnn mekanlarnda kullanlan mobilyalar, kullanm ve biimsel zellikleri ile deerlendirilmitir. Seiminde rol oynayan etkenler belirlenmi; ilevlerine gre snflandrlan mobilya trleri ayr ayr incelenmitir. Drdnc blmde mekan ve mobilyalar ile dnemin zelliklerini tayan konut rneklerine yer verilmitir. Sonu blmnde ise Erken Cumhuriyet dnemi konutlarnn mekan ve mobilyalarnda belirginleen zellikler ve dnemin gnmze etkileri deerlendirilmitir.II

SUMMARY In this thesis studying Interiors and Furniture in the Houses of Early Republican Period , houses are evaluated according to their spacial properties and the furniture used in the interiors are examined. In the first chapter, the changes occuring since the beginning of the Republican Period have been considered according to the social, economic and cultural aspects; the spacial effects of this process on urban and rural houses are shown. In the second chapter, the city house interiors of the period are examined by their properties determined according to the house types, layouts and room arrangements. The elements effecting spacial order are considered with al their aspects. In the third chapter, furniture used in the first 20 years of the Republic are examined by their form and functional properties. Factors playing a role in the choices of furniture are determined. Furniture types being classified by their functions, are studied one by one separately. In the fourth chapter, house examples carrying the properties of the period are studied by their interiors and furniture. In the conclusion part, properties seen in the Early Republican Period house interiors and furniture as well as effects of this period to today are determined.

III

RESM LSTESBLM:Resim 2.1 : Rus Madamn Yals (zkan Yals) Yeniky, Resim 2.2 : (Reyhan Kk) Arif Paa Kk Resim 2.3 : (kr Bey Kona) Sultanahmet, Resim 2.4 : stanbul Ortakyde On sekiz Akaretler Msevi Sra Eevleri Resim 2.5 : stanbul Tnelde Doan Apartmannn Avlusu. Resim 2.6 : Harikzadegan Apartmanlarnn Resim 2.7 : Heybeliada, smet nn Kk Resim 2.8 : Ankara Villalar. Resim 2.9 : Ankara II.Vakf Apartman genel grn. Resim 2.10 : Mimar Zeki Sayarn Modada ina ettii villa. Resim 2.11 : Mimar Adil Denktan projelendirdii, Tten Apartman. Resim 2.12 : stanbul Ramiz Gke. Resim 2.13: Safranboludan bir rnek. Resim 2.14: Cevdet Kerim Beyin Salonu, stanbul,1933 Resim 2.15: Edip Hakknn nerdii duvar desenlerinden rnekler. Resim 2.16: Duvar hals kaplanm bir oda kesi.

Resim 2.17: Pembe Kk Tavan Resmi. Resim 2.18: Hseyin Rahmi Grpnar evinden bir rnek. Heybeliada, stanbul. Resim 2.19: Beyolu Perpignani Apartman, Resim 2.20: Sedat Hakk Eldem, Maka Ahmet Aaolu Evi, Resim 2.21: stanbul,Ayazpaa, Tten Apartman salonu. Resim 2.22: Ankara Yeniehir, Refik Bey Apartman Resim 2.23: stanbul, Ayazpaa,Tten Apartman Resim 2.24: Yedign, Ev kesi, hal rnei. Resim 2.25: stanbul, Suadiye, B.Yusuf evinin merdivenlerinde kullanlan yresel yol hals. Resim 2.26: Seyfi Arkann tasarm, siyah-bej ksilolit demesi.IV

Resim 2.27: Expanko Reklam. Resim 2.28: Lamba Reklam. Resim 2.29: H.R.Grpnar Evi, Gaz Lambas. Resim 2.30: S.F.Abasyank Evi, Gaz Lambas ve Avize Resim 2.31: Dnemin el dekorlu,boncuklu aydnlatma elemanlarndan rnekler. Resim 2.32: Dnemin Abajur renekleri. Resim 2.33: Osram Reklam. Resim 2.33: Bykada, Kazm inasi Dersan evinin giri holnde yer alan avize,

zel olarak yaptrlmtr. Resim 2.34: Bykada, K.. Dersan evi aydnlatma elemanlarndan rnekler. Resim 2.35: Ankara,Eski Kkn ocakl odas. Resim 2.36: S.F.Abasyank evinde kullanlm olan mangal. Resim 2.37: Yedign Dergisi, kapak resmi, mangal keyfi. Resim 2.38: H.R.Grpnar evi, demir dkm soba. Resim 2.39: H.R.Grpnar evi, ini soba. Resim 2.40: Yazar Vala Nurettin ve ei, stanbuldaki evleri. ini sobal salon. Resim 2.41: Pembe Kk, radyatr ka Resim 2.42: Ankara,Yeniehir,Refik Bey Apartman, modern bir mine Resim 2.43: Abdlhak Hamit Tarhan evi, kaloriferli ke Resim 2.44: stanbul, Surp Agop sra evleri konut plan. Resim 2.45a: ankaya,Eski Cumhurbakanl Kk sofa girii. Resim 2.45b: ankaya, Eski Cumhurbakanl Kk sofas Resim 2.46a: Kalamdaki villann planlar. Resim 2.46b: Villann n cephesi. Resim 2.47: Nianta, Hsn Bey Apartman ve planlar. Resim 2.48a: Mimar Samih Saim, Msy Pepo aki evi projesi, cephe grnleri. Resim 2.48b: Mimar Samih Saim, Msy Pepo aki evi projesi, alt kat plan. Resim 2.49: Mimar Necip Uzmann nerdii sanatkar evi projesi.

Resim 2.50: Selanik, Atatrk Evi, misafir odas. Resim 2.51: Ss Dergisi, Oturma odas. Resim 2.52: Bykada, Rosolato Kk, Oturma odas. Resim 2.53: Bykada, Rosolato Kk, Yatak odas.V

Resim 2.54: Uak,Kaftanclar Kona, Yatak odas. Resim 2.55: Tevfik Fikretin alma odas. Resim 2.56: stanbul, Modada bir villann salonu Resim 2.57: Aptullah Ziya, kabul salonu perspektifi,1930. Resim 2.58: Kalamda bir villann yemek salonu Resim 2.59: Yalova, Baltac iftlii oturma odas. Resim 2.60: Muhsin Erturulun evi, alma odas, stanbul. Resim 2.61: Silifke,Hac Hulisi Efendi Kona, Mutfak. Resim 2.62: Saka ocuk 1929 Resim 2.63: Mutfak nerisi. Resim 2.64: Dnemin Amerikan Mutfa, yeni yaplara rnek oluturmutur. Resim 2.65: Frigidaire,Buzdolab Reklam. Resim 2.66: Aparey ve tesisat malzemeleri reklam. Resim 2.67: Villeray Boch Reklam Resim 2.68: Salih Sabri Evi, Banyosu.

Resim 2.69: Yazlk Kk kesi Resim 2.70: Mimar Necip Uzmann proje rnei. Resim 2.71a: Hayalimizde Yaayan Evler kesi Resim 2.71b: Yuvamzn dekoru iin fikirler, Resim 2.71c: Evlerimizin Dekoru Resim 2.72: Asri Evin ii kesi,

BLM :Resim 3.1: Evlerimizin iyz Ramiz Gke,1936. Resim 3.2: Kuzguncuk Mrvvet Deniz Evi sofas. Resim 3.3: Modada bir villann salonu. Resim 3.4: Aptullah Ziyann yemek odas perspektifi,1930. Resim 3.5: Yatak odas takm. Resim 3.6: Atatrkn Samsunda kald oda.(1925-1928) Resim 3.7: Aptullah Ziyann yatak odas perspektifi,1930 Resim 3.8: Salah Cimcozun Modadaki kkVI

Resim 3.9: Kalamdaki villann salon ve yemek odas. Resim 3.10: stanbul Burgazada, Sait F. Abasyank evi Art Nouveau komod. Resim 3.11: Aptullah Ziya, i ve alma odas perspektif 1930. Resim 3.12: Mimar Seyfi Arkan,ler Apt. hsan Galip evi mobilyalar.

Resim 3.13: Erken Art Deco olarak tanmlanabilecek bir oda. Resim 3.14: Modada bir villa salonu, (Mimar Zeki Sayar) Resim 3.15: Bir villann salonu, Art Deco mobilylar. Bykada. Resim 3.16: Karm Beni Aldatrsa flim dekoru. Resim 3.17: stanbul Sokaklar flim dekoru Resim 3.18: Kelebek kontrplak reklam Resim 3.19: Tobal ithal kontrplak reklam. Resim 3.20a: H.R.Grpnar evi, hazeran sandalye. Resim 3.20b: Hasr bahe koltuu,1930. Resim 3.21: Yazlk bir evin salonu Resim 3.22: Psalty Maazas Beyolu/stanbul. Resim 3.23: Psalty Maazas, rn etiketleri Resim 3.24: Psalty Maazas reklam.. Resim 3.25: Baker Maazas reklam. Resim 3.26: Selahattin Refik Srmal, Mobilya Maazas. Ankara. Resim 3.27: S.R.Srmal, Beyolu Dekorasyon Maazas reklam. Resim 3.28a: Luvr Maazalar reklam. Resim 3.28b: Hara Kardeler Mobilya Maazas reklam. Resim 3.29: Macar marangoz fabrikas reklam. Resim 3.30: zi reklam.

Resim 3.31: Galovanoplasti reklam. Resim 3.32a: Adanadaki evin yemek blm. Mimar A.Ziya. Resim 3.32b: Adanadaki evin yemek blm. Mimar A.Ziya. Resim 3.33: Ankara Hariciye kk Yemek salonu ve oturma blm. Resim 3.34a: S.H.Eldem tasarm koltuk. Resim 3.34b: A.Morta tasarm yaz masas. Resim 3.35: Dekoratr Nizami Beyin mekan perspektifi. Resim 3.36: Prof. Se sergi ilan. .VII

Resim 3.37: Madeni eya modas ald yrd balkl ke. Resim 3.38: ki yazhane modeli Resim 3.39: Evleriniz kk ise Resim 3.40: Konforda yenilik Resim 3.41: Avusturya Fabrikalar hazeran sandalyeleri umumi sat deposu reklam. Resim 3.42: Psalty ve Franko Byk Mefruat Maazas reklam. Avusturyann Mondos markal sandalyeleri, koltuklar ve ngiliz karyolalar satlmakta. Resim 3.43: stambul Mahmutpaada 102 Nolu Maaza reklam. Leon J.Fredman Fb. (Thonet) sandalyeleri ve mperial Fb.karyolalar satlmakta. Resim 3.44: Avusturyann mehur Gloria markal sandalyeleri, lake ve pirin

karyolalar. Fiyatlarmz makuldr. Katrcolu Han No:46-48 Resim 3.45: Hara Kardeler Mobilya Maazalar reklamlar. Resim 3.46: Salih Sabri evi salonu Fatih. Resim 3.47: Cemal Nadirin izgileriyle bir sofa.(1940lar) Resim 3.48: Kalamda bir villann yemek odas takm Resim 3.49: Bir alma odas nerisi. Resim 3.50a: Eklektik tarzda bir sandalye. Resim 3.50b: Bir koltuk takm sandalyesi. Resim 3.50c: Yemek odas takm sandalyesi. (S.F.Abasyank evi) Resim 3.51a: Thonet sandalye. (Mrvvet Deniz evi) Resim 3.51b: Thonet sallanan sandalye. (H.Rahmi Grpnar evi) Resim 3.52: Salon takm sandalyesi. (K.inasi Dersan evi) Resim 3.53: Bir Koltuk takm nerisi. Resim 3.54: Manzara ve sohbet kesi. (Kalamda bir villa) Resim 3.55a: Yanyal Mustafa Paa Kona ndan bir koltuk. Resim 3.55b: Art Nouveau kanepe. Kzltoprakda bir kk salonu. (Tun Yalman 1925) Resim 3.56: ankaya Kk koltuklar. Resim 3.57: Metal kolakl koltuklar. (ler Apt.) Resim 3.58: Art Deco koltuk takm.

Resim 3.59: Nianta Hsn Bey Apt.koltuk rnei.VIII

Resim 3.60a: Erisel kolakl koltuk. Resim 3.60b: S.F.Abasyank, evinden bir rnek. Resim 3.60c: Ramiz Gkenin izgisiyle dneme zg koltuklar. Resim 3.61: Cemal Nadirin izgisiyle Art Deco bir koltuk.(Akbaba,1924) Resim 3.62: Rulo yastkl kanepe.(Mario Levi evi, Kadky) Resim 3.63a: Hasr koltuunda Atatrk Resim 3.63b: Hasr kanepe. (S.F.Abasyank evi, Burgazada) Resim 3.63c: Hasr koltuk. (Ziya Paann yazl,Bykada) Resim 3.64a: Aa grnmnde kam koltuk(S.F.Abasyank evi, Burgazada) Resim 3.64b: K..Dersan evinden bir rnek. (Bykada) Resim 3.65: Yatak olabilen bir ke kanepe, modern evler iin nerilmi. Resim 3.66a: Kanepe kitaplk birleimleri. Resim 3.66b: Fonksiyonel bir ke kanepe. Resim 3.67: Alr kapanr bir kanepe nerisi. Resim 3.68: Sedirli oda dzeni. Resim 3.69: H.Avni Lifijin Alayan Kadn tablosunda bir oturma odas. Resim 3.70: Bir divan rnei. Resim 3.71a: H.R.Grpnar evinden bir karyola

Resim 3.71b: Pirin karyola Resim 3.72: Imperial karyola reklam Resim 3.73: Cibinlikli yatak. Resim 3.74: El ii yatak rtleri. Resim 3.75: Cevis yatak odas takm.(M.Deniz evi) Resim 3.76: Kitaplkl karyolalar. Resim 3.77: Dolap grnmnde rnekler. Resim 3.78: Dnemin ezlonglarna bir rnek. Resim 3.79: Balkonda kullanlan ezlonglar. Resim 3.80: Tuvalet masas ile kullanlan bir puf nerisi. Resim 3.81: Arkalkl bir puf.(Tulya Madrann byk annesine ait.) Resim 3.82: Atatrkn puflu dinlenme koltuu.(Konya) Resim 3.83: Mnih Fehimin izgileriyle hasr fontlu tabureler. Resim 3.84a: Bir piyano taburesi.IX

Resim 3.84b: Dneme ait bir rnek Resim 3.85: Bykadada bir evin yemek odas takm. Resim 3.86: Modern bir alma masas (ler Apt.Ayazpaa) Resim 3.87: Alr - kapanr bir yemek masas. M.Deniz evi sofas. Resim 3.88: Oturma odasnda bir masa (Banu sfandiyar zer evi)

Resim 3.89: 19.yzyl zelliklerini tayan bir masa.(M. Levi evi) Resim 3.90: Art Deco tarzda lake bir yemek odas masas. Resim 3.91: S.F.Abasyankn cam yzeyli alma masas. Resim 3.92: S:F.Abasyankn evinden kam bir tuvalet masas Resim 3.93a: Art Deco tarzda bir tuvalet masas.(T.Madra evi) Resim 3.93b: Asimetrik bir tuvalet masas nerisi. Resim 3.94a:Oturma eleman ile birlikte kullanlm yksek sehpa. Resim 3.94b:Sedef kakmal bir sehpa. (H.R.Grpnar evi) Resim 3.95a:Sigaralk sehpa (S.F.Abasyank evi) Resim 3.95b:Sedef kakmal Sigaralk sehpa (Mario Levi evi) Resim 3.96a: ieklikler. (M.Deniz evi, Kuzguncuk) Resim 3.96b: Kam ieklik (S.F.Abasyank evi, Heybeliada) Resim 3.97a: Modern bir orta sehpa (ler Apt. Ayazpaa.) Resim 3.97b: Oturma grubu iinde bir orta sehpa (Gzel Fb. rn.) Resim 3.98: Ss eyalarna ayrlm bir sehpa (H:R.Grpnar evi.) Resim 3.99a: S.F.Abasyank evinden bir rnek Resim 3.99b: ayakl sehpa (M.Deniz evi.) Resim 3.99c: Levha ayakl sehpa nerileri. Resim 3.99d: Caml orta sehpa. Resim 3.100a: Sofada bir konsol. (M.E.Bozkurt Evi,Bykada)

Resim 3.100b: Salona yerletirilmi bir konsol. Resim 3.101: K:.Dersan evi giri hol, Bykada. Resim 3.102a: eitli sandklar. Resim 3.102b: S.F.Abasyank evi, bir sandk. Resim 3.103: Gmme dolap. Resim 3.104: Eklektik tarzda bir yatak odas takm.(Yalova Atatrk kk.) Resim 3.105: kapl aynal gardrop.(Gzel Fb. malat.)X

Resim 3.106: ok fonsiyonlu ceviz gardrop. Resim 3.107: Asimetrik bir takm nerisi. Resim 3.108: Oturma odasnda bir komod. Resim 3.109a: M.Deniz evi sofasndan bir rnek Resim 3.109b: S.F.abasyank evi yemek odasndan bir rnek Resim 3.110: Yatakla birlikte zmlenmi komodin rnei. Resim 3.111a: Psalty Maazas rn bir komodin. Resim 3.111b: S.F.Abasyank evinden Art Nouveau bir komodin Resim 3.111c: H.R.Grpnar evinden bir komodin Resim 3.112 : Takma dahil bir komodin Resim 3.113 : Bahariyede bir evin oturma odas. Resim 3.114 : Mario Levi evinden bir bfe.(1870)

Resim 3.115 : H.R.Grpnar evi yemek odas takmnn bfesi. Resim 3.116 : Art Nouveau vitrin (S.F.Abasyank evi) Resim 3.117 : Pempe Kkn yemek odas takmna bfe haricinde kontr bfe de dahil edilmi Resim 3.118 : Takmla birlikte nerilen bfeler. Resim 3.119 : Caml kitaplk (S.F.Abasyank evi) Resim 3.120 : Psalty kat dolab. Resim 3.121 : Modern bir kitaplk nerisi. Resim 3.122a : Mzik dolab (H.R.Grpnar evi) Resim 3.122b : Art Deco Mzik dolab (Mario Levi evi) Resim 3.123 : Art Deco iki dolab (K..Dersan evi) Resim 3.124 : thal iki dolab (Mario Levi evi) Resim 3.125a : Mrrvet Deniz evinden aynal ask rnekleri Resim 3.125b : M.Levi evi kapitone ask rnei. Resim 3.126 : M.Deniz evin sofasnda aynal portmanto. Resim 3.127 : Modern bir ask nerisi. Resim 3.128 : Mimar Aptullah Ziyann portmanto tasarm. Resim 3.129 : ankaya,Eski kk giriindeki boy aynas Resim 3.130a : Art Nouveau paravan. Resim 3.130b: Karikatre yansayan bir paravan rnei.

XI

Resim 3.131 : Duvar saati Resim 3.132 : Piyano rnei (Osman Bey ailesinden Rikkat Hanm.) Resim 3.133 : Yastkl kanepe.

BLM :Resim 4.1: amyayla Kk, anakkale. Resim 4.2 : Osmanl evi, Eskiehir. Resim 4.3: Hnkar Kk, Bursa. Resim 4.4: Suphi Paa evi, Adana. Resim 4.5: Mavromati Kona, Mersin. Resim 4.6: Hac Hulisi Efendi Kona, Silifke. Resim 4.7: Souksu Kk, Trabzon. Resim 4.8: Naim Palas, zmir. Resim 4.9: Baltac iftlii Kk, Yalova. Resim 4.10: Atatrk Kk, Yalova. Resim 4.11: Ankara Gar Direksiyon Binas Resim 4.12: Eski Cumhurbakanl Kk,Ankara. Resim 4.13: Dolmabahe Saray,stanbul. Resim 4.14: Florya Deniz Kk,stanbul. Resim 4.15: Hseyin Rahmi Grpnar Evi mekan ve mobilyalar,

Heybeliada,stanbul. Resim 4.16: Sait Faik Abasyank Evi mekan ve mobilyalar, Burgazada,stanbul Resim 4.17: Makbule Atadan Villas mekan ve mobilyalar, ankaya, Ankara. Resim 4.18: Kazm inasi Dersan evi mekan ve mobilyalar, Bykada, stanbul.

EK : ARATIRMA SORULARIErken Cumhuriyet dneminde yaadnz, incelediiniz ve / veya evrenizdeki evlerin: Konutlarn planlar nasld ? Oda dzeni nasld ? Mekan dzenlemelerinde neye gre karar verilmekteydi ? Ne tr mobilyalar vard ? Mobilyalarn kullanm biimlerine ilikin neler sylenebilir ? ilik ve bakm nasld ? Mobilya seimini etkileyen faktrler nelerdi ? Dnemin maaza ve atlyeleri konusunda neler syleyebilirsiniz ? Konutlarn yer demesi, duvar, tavan zellikleri nasld ?

Aydnlatma elemanlarnn eit ve zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz ? Istma sorunu nasl zmleniyordu ? Mekanda aksesuar, perde, rt vb. kullanm alkanlklar nasld ?

Mekan dzenlemelerinde dnemin mimar ve dekoratrleri ne kadar etkiliydiler ?

TEEKKRSanatta yeterlik tezi almamn her aamasnda sonsuz destei iin danman hocam Sayn Prof. Oya BOYLAya, almam sresince blmn tm imkanlarn sunan Blm Bakanmz Sayn Prof. Onur ALTANa ve hocam Prof. Nuran YENERe teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. Aratrmalarma katkda bulunan; Sayn elik GLERSOYa, Sayn Ercment TARCANa, Sayn Gevher BOZKURTa , Sayn lhan BERKe, Sayn Jale BDO BAARANa, Sayn Kerim KERMOLa, Sayn Mario LEVye,Sayn Metin DENZe, Sayn Muhlis TRKMENe, Sayn Mrvvet DENZe, Sayn Necdet ENe, Sayn Nedim GRSELe, Sayn Peride CELALe, Sayn Sadi Ze, Sayn Sadun ERSNe, Sayn Selim LERye, Sayn Sevim GRGNe, Sayn Utarit ZGye, Sayn Ziya ZTANa, deerli vakitlerini ayrdklar ,bilgi ve birikimlerini aktardklar iin, ayrca fotoraf ve grsel malzemelerin oluumundaki Sayn Erdal AKSOYa teekkrlerimi sunuyorum. Y. Mimar H. ebnem UZUNARSLAN stanbul, Mays 2002 tm katklarndan dolay

ZGEM 1997-1998 retim Yl Gz Dneminde Mimar Sinan niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Ana Bilim / Ana Sanat Dalnda Sanatta Yeterlik renimine balad. 1995 ylnda Mimar Sinan niversitesi Mimarlk Fakltesi 1991 ylnda Mimar Sinan niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Blmnde Aratrma Grevlisi olarak greve balad. Mimarlk Blmnde stanbulda Sata Sunulan ve Tketilen Mobilya Trleri konulu yksek lisans tezini tamamlad. 1987-1988 retim Ylnda Mimar Sinan niversitesi Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blmnden mezun oldu. 1983 ylnda stanbul Nianta Kz Lisesinden mezun oldu.

Bilimsel almalar : Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm Mimarlk Tarihi

Yksek Lisans programnn dzenledii; 2000den Kesitler II : Cumhuriyetin Mekanlar / Zamanlar / nsanlar, Doktora Aratrmalar Sempozyumunda Cumhuriyetin lk 20 Ylnda Mimarlk Alanndaki Gelimelerin Mekan ve Mobilyaya Yansmalar konulu billdiri sunumu. Kasm 2001.

Gazi niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm (Mimarlar Odas Ankara ubesi) dzenledii; Kuram Mimari Biimlendirmede Yzey Sempozyumunda

ve T.M.M.O.B.nin ve Uygulama

Yzey Dokularnn levi konulu bildiri sunumu. Ekim 1999.1

GR :Bu almada Erken Cumhuriyet dnemi olarak tanmlanan 1923 1943 yllar arasnda yaanan konutlarn mekan dzeni ve mobilyalar aratrlmtr. Aratrma srecinde arivler incelenmi; konusu bu yllarda geen romanlar, fotoraflar, dnemin mimari ve popler yaynlar, kadn dergileri ve gnlk gazeteler taranmtr. Bu yaynlarda yer alan reklam, karikatr ve haberlerin yan sra konutlarn mekan ve mobilyalarna ilikin neriler de deerlendirilmitir. lk yirmi yllk srete yaanan ve gnmze kadar korunabilen konutlar belirlenmi; mekan ve mobilyalar ayrntl olarak ele alnmtr. Ayrca, bu dnemi yaayan ve aratran kiilerle grlerek saptanan veriler dorultusunda varlan sonular; konut, mekan, mobilya geni ierisinde ele alnarak tez ierisinde rneklerle ortaya konmutur.2

1. BLM : CUMHURYET DNEMNN BALANGICINDAN

TBAREN YAANAN DEMN MEKANA ETKLER 1.1. Toplumsal deiim srecinde ekonomik koullar ve kltrel yaplanmaya etkileri :Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren balayan toplumsal deiim, byk lde ekonomik koullara bal olarak gerekleebilmitir. Bu deiim her alanda kendini hissettirmi ve kltrel deiimin de temelini oluturmutur. lhan Tekeli, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas balkl yazsnda yeni Trkiye Cumhuriyetinin aydnlanma gelenei iinde kktenci bir adalama ya da modernite projesini uygulamaya altndan bahsederek, bu projeyi genel izgileri ile drt ana boyutta irdeler: Bunlardan birincisi bilgiye, ahlaka ve sanata; aklc, evrenselci bir aydnlanma gelenei erevesinde yaklalmasdr. kinci boyut ekonomiktir. Bu boyut iinde kapitalist gelime sanayileme ve zel mlkiyetin kurumsallamas zel bir yer tutmaktadr. nc boyut ulus-devlet ve temsili demokrasinin kurumsallamasdr. Drdnc boyut ise kanun karsnda eit, toplum iindeki haklarnn ve sorumluluklarnn bilincinde olan zgr yurttan oluturulmasdr.1

Bu boyutlaryla Trkiyenin adalama projesi .Tekelinin de vurgulad gibi zengin bir kltrel birikimin ve tarihsel balarnn izlerini tamaktadr. Batnn gemiteki blc ve saldrgan tutumuna ramen Tark Zafer Tunayann deyimiyle batya ramen batllk felsefesi ile gerekletirilen devrimler deiim srecinin

simgesi haline gelmitir.

2

ada uygarlk dzeyine erimek her kesimde

benimsenmesi ngrlen hedef olmutur.1

lhan Tekeli, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 1. 2 nci Aslanolu, Erken Cumhuriyet Dnemi Mimarl Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm, Ankara, 1980, 8. 3

Toplumsal Deiim Sreci :Toplumsal deiim srecini irdelerken dnemin toplumsal yapsna deinmek gerekmektedir. Cumhuriyet ncesi nfus 1914 ylnda 16.3 milyon iken ,1927 ylnda 13.6 milyona dm %17 orannda azalmtr. Bu nfus kaybnn nedenlerinin banda sava yllarnn nemi byktr; ancak etnik yapdaki deiiklikler de nemli rol oynamtr. Kurtulu Sava sonrasnda Trk ve Yunan hkmetleri arasndaki nfus mbadelesi antlamas gereince Rumlar Yunanistana gnderilmi. Sadece stanbul Rumlar 1923-1927 arasnda uygulanan bu mbadelenin dnda tutulmutur.4 3

1914-1927 arasnda nfustaki azalmann en nemli yn bunun byk lde kentlerde yaanm olmasyd. stanbul, zmir, Edirne, Bursa, Sivas gibi byk kentlerin nfuslar 1880lerde ki dzeylerinin altna dm. Dou Anadolunun nemli kentleri ise (Bitlis, Van, Mu, Harput gibi) birer byk ky durumuna gelmilerdir. Bu dnemde kyl ii ve orta snf belirgin katmanlard. 1927 nfus5

saymna gre nfusun %83.6s krsal yerlemelerde %16,4 kentlerde yayordu. ok nemli rol oynamas ve deiimin gerekleebilecei sonucunu ortaya koyuyordu.

6

Bu nfus dalm, krsal yerlemelerde yaayan kyl kesimin gelime srecinde lkenin btnnde ele alnarak

1922de T.B.M.M. de yapt konumada Trkiyenin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki mstahsil olan kyldr diyerek bu duruma dikkat eken Gazi Mustafa Kemal, Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte yurt genelinde atlmlar balatmtr. Bu dorultuda tarma zendirici nlemler alnm, eitli kolaylklar salanm ve baz illerde rnek ky projeleri uygulanmtr. zellikle 1940l yllarn bandan itibaren etkin rol oynayan Ky Enstitleri modernleme srecinin krsal3

Yahya S.Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 1994, 97. 4 H.J.Psomiades, Greek, Turkish Relations 1923-1930, Colombia University,US. 1962, 148-55. (Y.S.Tezelin a.g.e. de aktard kaynak) 5 Y.S. Tezel, a.g.e., 99-100. 6 A.Gndz kn, Osmanl Sanayi 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, T.C. Babakanlk DE Matbaas, Ankara, 1997, 44. 4

kesimdeki uygulayclar olmulardr. Dnemin Trkiyesindeki toplumsal yapya bakldnda farkl i kollarnda alan kesimler arasnda snf farkll yaratacak boyutta ayrmlar yaplmadn gryoruz. Bu konuda zellikle Atatrkn konumalarnda, Trkiyede farkl snflara mensup kesimler olsa dahi snfsal kartlklarn olmadnn her frsatta vurgulanmas toplumsal btnlk adna

7

nemlidir.

8

Toplumsal deiim srecinin temellerinin atld dnem Cumhuriyetin ilk be yldr. Bu dnemde adalama felsefesi ile modern Trk toplumunun yaratm sresi balam ve Atatrk devrimleri srasyla gerekletirilmitir. 1922de saltanatn, 1924te hilafetin kaldrlmasnn ardndan Tevhid-i Tedrisat kanunu ile eitimde eitli dzenlemelere gidilmi ve laik dzene geilmitir. Yine ayn yl eriat mahkemelerinin kaldrlarak medeni kanunun kabul edilmesi toplumsal dzenin tamamen deimesine olanak tanmtr. 1926daki apka ve kyafet devriminin ardndan 1928de gerekleen harf devrimi, toplumda byk heyecanlar yaratm ve ulusal bilin kavramnn oluum ve geliiminde nemli rol oynamtr. 1934te Trk kadnna seme ve seilme hakknn tannmas, ada uygarlk seviyesine ulamak adna gerekleen atlm srecine yeni bir boyut kazandrmtr.9

Afife Baturun deyimiyle aydnlanma ve pozitivist dnce

kaynaklarndan etkilenmeler tayan devrim ilkeleri yeni Trk toplumuna yenilik, aklclk,ilev, yarar, nesnellik, bilime ve ilerlemenin determinizmine inan gibi dnce normlar ve kavramlar getirmitir.10

Toplumun iinde bulunduu bu hzl dnm sreci her alanda kendini hissettirmi, cumhuriyet toplumunun hedefleri belirginleerek, kltrel, siyasi ve ekonomik boyutlar ile de adalama yolunda kimlik geliimini srdrmtr.7

hsan Bilgin, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Modernlemenin ve Toplumsal Hareketliliin

Yrngesinde Cumhuriyetin mar, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 261. 8 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Remzi Kitabevi, 3.Bask, stanbul, 1969, c3, 453. 9 .S.Aydemir, a.g.e., 260. 10 Afife Batur, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk 1925-1950 Dneminde Trkiye Mimarl, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 214. 5

Ekonomik Koullar ve Etkileri :Cumhuriyetin ilk yllar, Birinci Dnya Savandan sonra, zorlu artlarda verilen byk mcadelenin sonucunda kazanlm Kurtulu Savann doal olarak yaratm olduu tahribat onarmaya alarak gemitir. Bu almalar yorgun insan gc ve km bir ekonomiyle gerekletirilmeye allmtr. Toplam nfusun azalmas, etnik yapnn deierek kentleme olgusunun gerilemesi Trkiye ekonomisinin olumsuz ynde etkilenmesine sebep olmutur. Yeniden yaplanma dneminin ilk yllarnda eitim ve salk problemleri de dolayl olarak ekonomiyi etkilemekteydi. Sava dnemlerinde azalan tarmsal retim ve Osmanlnn k dneminde ekonominin byk lde kapitalist metropollere bal olmas olumsuz koullar hazrlamt.11

Cumhuriyetin ilan ncesinde, ifti, sanayici,

tccar,ii gruplarnn

grlerini ortaya koyduklar Trkiye Ekonomi Kongresini gerekletiren Mustafa Kemal, dnemin ekonomik politikasnn temel ilkelerinin saptanmasn salamtr. Dnemin ekonomik politikasnn amac: zel sektrn desteklenmesi, ancak zel giriimlerin yetersiz kald alanlarda devlet uygulamalarnn devreye girmesi

ynnde belirginlemitir.

12

1927de kartlan Tevik-i Sanayi kanunu zel giriimcinin endstriye ve sermaye birikimine katksn desteklemek adna nemlidir. Bununla birlikte 19231926 dneminde tarmsal retimin artmasyla hzl bir dzelme yaanm, bu durum dier atlmlara imkan tanmtr.13

1920li yllarn yapm program zorunlu ve fonksiyonel yatrmlara ncelik vermi, ancak ilk yllarda planland kadar hzl gelimeler gerekleememitir. ngrlen program erevesinde; alt yap tesislerinin milliletirilmesi, ulam ann gelitirilmesi gibi mhendislik yatrmlar, sava maduru Anadolu kentlerinin onarm ve kk lekli hizmet ve prestij yaplarnn yapm, Ankarann bakent olarak ina ve kurulu giriimleri ile Misak- Milli snrlar dnda kalm gmenlerin iskan konularna yer verilmitir.11 12

Y.S.Tezel, a.g.e., 100-103. .S.Aydemir, a.g.e., 348-351. 6

Yeniden yaplanma srecinde, yap sanayinin yetersizlii ve btnyle ithal malzemeye baml olmasnn yan sra mimar, mhendis, teknisyen, kalifiye ii ve usta dzeyinde boluklarn olmas bu zorlu srecin almasn gletirmekteydi. zellikle yap alannda i sahibi olan aznlklarn sava sonrasnda Trkiyeden

ayrlmalar ile oluan boluk tm kentlerde

hissedilmitir. stanbulda yap

yatrmlar byk lde durmu, Anadolu kent ve kasabalarndaki anonim yap etkinlikleri de yok denecek kadar azalmtr. lk be yllk dnmede Ankara dnda nemli bir yapm etkinliinden sz etmek mmkn deildir.14

(A.Batur sh:214)

1929 dnya ekonomik bunalm, Trk ekonomisinde de eitli nlemler alnmasn gerektirmi, bu dnemde devleti bir politika benimsenerek ithalat ve ihracatta yeni dzenlemelere gidilmitir. Ayn yl Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin kurulmas ile yerli mallarn kullanm ve sat eitli etkinliklerle tevik edilmitir. Bu uygulamalar ekonominin kalknmasnda byk rol oynamtr. 30lu yllarn ekonomik politikas, hzl sanayileme yolunda krizin etkilerini azaltmak zere korumac ve dzenleyici ayn zamanda yatrmc bir kimlik kazanmtr.1931de Merkez Bankas kurulmu, 1934te yrrle giren be yllk kalknma plan erevesinde, endstriyel retimi artrmaya ynelik eitli sektrlerde (dokuma,maden,selloz,seramik,kimya, ...gibi) yaklak yirmi adet fabrika15

kurulmas planlanmtr.1933te kurulan Smerbank ve 1935te kurulan Etibank gibi bankalar nemli yatrmlarn gereklemesine katkda bulunmulardr. 30lu yllarn zorunlu olarak ynlendii devleti ekonomi politikas kamu sektrn yaplanma srecinde ncelikli hale getirmitir. Bu dorultuda 1930-35 yllar arasnda kentler, ada toplum bilincini destekleyici biimde yeniden16

rgtlenerek ina edilmeye balanmtr.

Dnemin ekonomik koullarnn dorudan etkiledii adalama sreci, kentsel ve krsal alanlardaki yapsal geliimin yan sra toplumun yaam biimini de ynlendirmitir. Modernleme srecinde, zellikle mekanlara yansyan boyutuyla yeniliki bir tutum olduka ksa srede benimsenmitir.13 14

A.Batur, a.g.e., 210. ve Yahyha S.Tezel, a.g.e., 111. A. Batur, a.g.e., 214. 15 T.Bulutay, Y.S.Tezel ve N.Yldrm, Trkiye Milli Geliri, 1923-1948, Ankara niversitesi S.B.F. Yaynlar, No:375, Ankara, 1974, 378. 7

Kltrel Yaplanma Hareketleri :Dnemin kltrel yaplanma hareketlerini irdeleyebilmek iin, Cumhuriyet ncesi, Osmanl mparatorluunun gelmi olduu noktadaki kltrel yapya, iki farkl adan bakmak gerekmektedir. Bunlardan birincisi yaam biimi ve alkanlklardr ki toplumun genel yapsn mekansal boyutlar ile ifade eder. Dier bak as ideolojik adan yaklamdr ve gemile gelecek arasnda kpr kurarak kltrel geliimin boyutlarn tanmlar ki bu boyutlar Cumhuriyet sonrasnda amalanan adalama ve modernleme srecinin geliimini ve nemini aka ortaya koymaktadr. Osmanlnn 19.yy boyunca gelien Bat hayranl yzyln sonlarna gelindiinde zellikle bakent stanbul merkezli bir deiim srecinin temellerini oluturmutur. Ekonomiden hukuka ve eitime kadar bat gz nne alnarak yaplan

deiiklikler, kltrel ve dnsel boyutta yaam biimini etkilemitir. stanbulda yaayan aznlklarn batnn sosyo-ekonomik model deerlerini benimseyerek oluturduklar evre, kltr deerlerin etkileimi asndan nemlidir.17

Bu dnemde batllama yolunda abalayan ynetici brokrat evre yeni yaam tarz ile mekanlarn bat normlarnda biimlendirmeye balamtr. Kadnlar alafrangalk gerei okutulmakta; evlerde yabanc mrebbiyeler, dil, mzik, dans ya da adab- muaeret dersleri vermektedirler. Evlerde roman ve gazete okunmakta, partiler dzenlenmektedir. Bu grnts ile 20.yya giren toplumun byk bir blm batnn alaturka bir yorumu niteliindedir. Anadolu kentlerinde, ayn dnemde yaam biimi farkllklar gstermekle birlikte stanbul rneinin etkileri byktr.18

Cumhuriyetle birlikte geleneksel aile yaps deimeye balam ve

ehirdeki aile yapsnn yaygnlamas ile konut tipleri mekan dzeni de ayn paralellikte deimeye balamtr. Ayn dneme ideolojik adan baktmzda, Osmanl Devletini iine dt kmazdan kurtarmay amalayan eitli ideolojilerin gelitiini gryoruz. Zamann16 17

Falih Rfk Atay, ankaya, 1881-1938, Doan Karde Matbaaclk, stanbul, 1969, 452. Aytanga Dener, Sosyal ve Mekansal Deimenin Etkileimi Cumhuriyet Sonras stanbul Konutlar, Doktora Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 1994, 97. 18 A. Dener, a.g.e., 129-131. 8

ttihat ve Terakki Hkmeti Osmanllk, slamclk ve Trklk

ideolojileri

arasnda bocalam ve sonuca ulaamamtr. Tm devrimci gelimeler Cumhuriyetle

beraber Atatrkn baarlar sonucu yaanmtr. Cumhuriyetin kurulu dneminde, Atatrkle birlikte yeni Trkiyenin yaplamasnda alanlar doal olarak dnsel yaplar Osmanl siyasi evrelerinde oluan brokrat aydnlardr. Bu nedenledir ki bir taraftan Osmanlnn yapsal ve dnsel baz zelliklerini tamakta, dier taraftan da bu miras reddetmektedirler.19

Bu kltrel kaos iersinde adalama yolundaki atlmlar teker teker yaama geirilmeye balanmtr. ada Trk ulusunu yaratma ve ortak bilinle lkeyi kalkndrma abalar iinde kltr alannda almalar yapacak Trk Kltr Kurumunun ve etnik aratrmalarnn sergilenecei Etnografya mzesinin kurulmas, Devlet Resim Heykel sergilerinin dzenlenmesi, Musiki Muallim Mektebinin al Cumhuriyet dneminin ilk atlmlardr.20

1930lara yaklaldnda her alanda ulusuluk ilkesinin benimsendii, Trk dili ve tarihi ile ilgili aratrmalarn younlatn grmekteyiz. 1931de daha sonra Trk Tarih Kurumuna dnecek olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kuruluu da bu ilkeyi destekler niteliktedir.21

1930lu yllarn sonlarnda Halkevlerinin kurulmas adalama ideolojisinin dorultusunda yeni kltrel faaliyetlerin ve hizmetlerin de yer ald mekanlar olmutur. Halkevleri zellikle kk ve orta lekli kentlerde etkili bir kltrel ortam yaratmtr.22

Halkevlerinin dnda yine benzer amalarla kurulmu olan Ky

Enstitleri, krsal kesimde kltrel geliimi ve aktiviteyi salayabilmek amacyla

kurulmu ve desteklenmitir.

23

Kltrel yaplanma hareketleri iinde Cumhuriyet

Trkiyesinin temelini oluturan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve yaz devriminden sonra modern ve laik eitim ilkeleri ile okullar yeniden rgtlenmitir.1927 saymna gre nfusun sadece %11nin okur yazar olduu tespit edilmitir.30lu yllarda, ylda19 20

A. Dener, a.g.e., 125. .Aslanolu, a.g.e., 10. 21 T.Timur, Trk Devrimi ve Sonras 1919-1946, Ankara,1971, 203. 22 Sevin Osmay, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk 1923ten Bu Gne Kent Merkezlerinin Dnm Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 142. 23 .Bilgin, a.g.e., 261. 9

ortalama elli ilkokul ve yirmi orta dereceli okul alm ancak, parasal koullarn yetersizlii eitim seferberliinin yaygnlamasna engel oluturmutur. 1930larn ikinci yarsndan itibaren kltrel deiimin24

toplumdaki

yansmalar belirginlemeye balamtr. lkenin modernizasyonu erevesinde gerekleen atlmlar ve batdaki gelimeler gnlk hayat ve yaam biimini dorudan etkilemitir. Yeniden yaplanma srecindeki kent planlamalar ve yap tipleri, dnemin glenen akm modernizm etkisinde gelimi, slam/Dou kkenli kltrden bat kltr everenine gemenin tamamlaycs olarak kabul edilmitir. Eski toplum dzeniyle balarn tek tek koparld bu dnemde, her alanda adalk felsefesi balamnda modern mimarinin de uygulanmaya balamas ile konutlarn mekan

dzeni, kullanm biimi ve mobilya tipleri de deimitir. Modern konut, modern konfor ve donat ile modern mobilya sahibi iin bir stat ve adalk belgesi saylm, Osmanl dneminde st gelir gruplarnn kulland mobilya ve konut donats Cumhuriyetten sonra orta snflara doru yaygnlamtr.25

Dnemin kltrel yaplanma hareketleri dorultusunda art gsteren yaynlar, hemen her konuda toplumu bilgilendirerek, adalama yolunda ynlendirmeyi amalam ve bu srece byk lde katkda bulunmulardr. Bu yaynlar iinde magazin ve kadn dergileri nemli yer tutarken; Trkiyenin ilk mimarlk yayn olan Mimar dergisi de modern mimarlk alanndaki gelimeleri ve ada ynelimleri duyuran ayrca uygulamalarn da tartld etkin bir platform oluturmu ve sonrasnda Arkitekt ad ile yayn hayatna devam ederek bu ilevini srdrmtr.

1.2. Yaam Biimindeki Deiimin Mekana Etkileri :Cumhuriyetle birlikte deimeye balayan toplumsal dzen, geleneksel yapdan uzaklaan yaam biimiyle yeni mekansal araylar da beraberinde getirmitir. Kltrel Yaplanma Hareketleri bal altnda incelenen bu deiim,24 25

A. Batur, a.g.e., 217. A. Batur, a.g.e., 218-220. 10

adalamann gerei olan devrimlerle hz kazanm ve Trkiyenin yeniden

yaratlmas ve yaplandrlmas

gerekliliinden hareketle mimarlk alannda

somutlamtr. Mimarlkta farkl dnemlerle ifade edilen gelimeler mekan perspektiflerini de paralel ynde etkilemitir. Bu dnemde Modern ve Asri szckleri deiim ideolojisinin sembol olarak, her alanda olduu gibi mimari ve mekan ada boyutta tanmlamak amacyla da olduka sk kullanlmlardr. Cumhuriyetle birlikte yerlemeye balayan geleneksel geni aile dzeninden ekirdek aile yapsna gei, mimarlkta yaanan gelimelerin mekandaki yansmalarn glendirmitir. Yeni yaam kltrnn gelitirdii farkllklar, eitli yaynlarla da vurgulanm ve bu yeniliki tutum mekansal boyutlar ile toplumun her kesimine ulatrlmaya allmtr. ada ideolojinin gelitirdii yeni dzenin toplumdaki yansmalar yerleim alanlarna gre farkllklar gstermitir. Trkiye geneli ele alnd zaman; deiimin daha ok kent merkezli olduu grlmektedir. Bu nedenle gerek konutlarda gerekse konut harici yaplarda mekansal deiim blgelerin ekonomik ve kltrel yapsna gre gemitir. kademeli olarak hayata

Kent Konutlarnda Mekansal Deiim :1920lerin mparatorluunun balarnda, kent konutlarna baktmzda; Osmanl son dnemlerinde yaanan batllama hareketlerinin sonucu,

zellikle entelektel kesimin Batl yaam tarzn rnek alarak biimlendirdii

mekanlar grmekteyiz. Konumu dolaysyla daha ok stanbul merkezli olarak gelien bu yaam biimi, Cumhuriyetin ilk yllarnda da ayn zelliini srdrerek dier kentlerdeki konutlarn mekanlarn da etkilemitir. Kozmopolit bir yapya sahip olan stanbulda eitlilik gsteren konutlar, geleneksel geni aile yapsna uygun mekan dzenlerini, 1930lara yaklatka terk etmeye balamlardr. adalama yolunda eskiye dayal olan her eyi reddetme eiliminde; hzla ekirdek Aile dzenine gemeye alan ailelerde kopmalar baladka yeni dnemin yeni yaplarna ilgi artmtr.11

Tanzimattan balayarak deien st snf ev kltr ve aile yaants ounlukla brokrasi ve ticaretle uraan sekinlerin evlerini deitirmitir. Ayn yndeki deiimi dier kentlerin nde gelen ailelerinin evlerinde de grmek mmkndr. Bu yeni dzen geleneksel ev dzeninden uzaklamay da ifade ediyordu. Cumhuriyet Trkiyesine geiin kazandrd ivme ile aile yapsndaki zlme eilimi yaygnlamaya ve mevcut geleneksel konut dzeni ihtiyalara cevap verememeye balad.26

Geleneksel Osmanl / slam toplumundan, btnyle

batllam, laik bir topluma geii amalayan yeni dzen; hemen tm yurtta kamu yaplarnn yan sra konut yapmna da hz verdi. 20li yllar mevcut mekan dzenine bir yenilik ve katk salayamamt. Ancak bu dnemde yaanan olumsuz ekonomik koullar konak yaamnn srdrlmesini de olanaksz klmaktayd. .

Peyami Safann Biz nsanlar adl romannda ad geen Orhan iin; yenilikler materyalizmle zdeleen boyutuyla farkl bir anlam kazanm; eskiden kurtulmak ise saplant halini almtr. Safa, 1920li yllarda yaanan bu durumu; ...Materyalizm kelimesinin Orhan iin genel bir cazibesi vard. Bu kelime hala ona kurtulular vaadediyordu. Kk Ayasofyadaki evelerinde kapdan ieri girdii vakit onu kf kokusu ile karlayan rutubetli ve karanlk talktan en st kata kadar, o khne binay tka basa dolduran kasvetten kurtulmak iin bu kelimenin verdii mitlere sarlmt. Onun nazarnda materyalizm, yalnz bir akidenin deil btn medeni, gzelliklerin adyd: Elektrik , otomobil srati, gramofon sesi, telefon kolayl, her ey, her ey... cmleleri ile ifade etmitir. Karaosmanolu, Kiralk Konak adl romannda, stanbul Cihangirde konakta oturan bir ailenin 1925lerde, konakta yapt deiimi ve daha sonra da yeni mekanlara geme isteini ve zlemini yle dile getiriyordu : Byk Hanmn vefatn mteakip, evi kendi heveslerine gre esasndan deitirmeye kalkt; ne kadar eski eya varsa hepsini tavan aralarna ve mahzenlere attrd, her oday Avrupadan gelmi mobilya kataloglarna gre ayr bir slupta, ayr bir renkte Pisaltiye detti.26

27

28

Sibel Bozdoan, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Living Modern : The Cubic House in Early Republican Culture, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 313-326. 27 Peyami Safa, Biz nsanlar nklap ve Aka Kitabevi stanbul, 1959, 98. 28 Yakup Kadri Karaosmanolu, Kiralk Konak, letiim Yaynlar, 23.Bask, stanbul, 2000, 14.

12

.......Hem dorusu, bu evde bir trl rahat edemiyordum; senelerden beri bu geni odalarda alt ay k bir trl snmann, senelerden beri alt ay yaz bir taraftan nefes almann imkann bulamadm. Bu ne ok pencere, bu ne ok kap..... .....Nasl desek, ne yapsak nafile. ....Sana teden beri sylerim. ilide, o mkemmel ve yeni apartmanlar dururken burada gebe halinde yaamann manasn anlayamyorum. .....ilinin yeni usul, elektrikli, banyolu, apartmanlar Servet Beyi gittike ekiyordu. ...Vaka bu apartmanlarn merdivenlerinden karken: Ne yazk asansr yok! diye hayflanyordu, fakat, zerinde zarif beyaz bir plaka Trke ve frenke numaras yazlm, zil dmesi parl parl parlayan kaplardan ieriye girip de burnu boyanm parkenin kokusunu alr almaz adeta ii alyor;...29

Kukusuz, Modernleme srecini yaayan her bireye ekonomik koullar elverdii lde bunu mekanlarna yanstabilmiti. Bu dnemde yeni yaplan konutlara geebilenler asri ve modern hayata daha abuk ayak uydurmular. Bunun haricinde, bir kesim mevcut konutlarndaki mekan dzenini yenileme yoluna gitmitir. R.N.Gntekin, Yaprak Dkm adl romannda bu dnemlerde skdar Balarbanda yaayan bir ailenin hayatndan kesitler verilirken; modernleme abalarnn yaam biimlerine ve mekanlarna yansyan etkileri de ortaya konmutu. .......Cazbant, durmadan alyor, iki gn evvel kafesleri sklm pencerelerin

arkasnda bir alay insann mtemadiyen srayp tepindii grnyordu. .......Senelerden beri hasretini ektikleri asri hayata nihayet kavumulard. .........Aa sofa ile talk arasndaki camekan kaldrlm, delik deik duvarlar sar yaldzl bir kat ile kaplanmt. Davet akamlar talktaki su kp, sofadaki yemek masas ve daha baka hrdavat eya mutfaa tanyor, yukardan kilimler iskemleler, ssl yastklar indirilerek bir kabul salonu dekoru kuruluyordu.30

1930lardan balayarak yaygnlaan konut yapm, yeni mekan dzeninin iaretlerini vermeye balam, stanbulda modern hayata ynelik hareketlilik srerken, Ankarann yeniden imar projesi kapsamnda ina edilen yaplarda29 30

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 140-141. Reat Nuri Gntekin, Yaprak Dkm, nklap Kitabevi, 27.Bask, stanbul, 2000, 60-66. 13

homojen olarak dalm gsteren modern tarz i mekanlarda da kendini gstermeye balamt. Yeni konutlar gelenekselden farkl olarak ekirdek aile yapsna gre programlanm, daha nce Oda olarak, tm eylemlere cevap veren mekanlarn yerini; Oturma Odas, Yatak Odas, Salon gibi fonksiyonlarna bal olarak kullanlmaya balayan mekan dzeni almt. Eski dzende Sofa olarak tanmlanan hacimler ise yerini hol ve koridorlara brakmt. Ancak mekanlardaki deiim ve yeni yaklamlar, modernizmin mimarideki yansmalar kadar hzl yaanmamtr. Yeni mimari ile ina edilmi konutlarda yaama sreci balamasna ramen pek ok

konutun i mekanlarnda, eski ve yeni alkanlklara paralel kullanlan eyalarda da eitlilik ve eklektik bir tutum grlmektedir. Kiralk Konak romannda Cihangirdeki konandan ilide bir apartman katna tanan Servet beyin, yeni evi, bu dnemin kartlklarn ok iyi ifade etmektedir. ......yeni yaplm bir apartmand; ii henz boya, al ve demir kokuyordu. .....Demecilerle beraber eyay kendi yerletirdi; perdeleri kendi eliyle takt, hallar serdi; ......Yemek odasn Fransz tarznda dedi; fmvarla ktphaneye ngiliz slubunda kanepeler, masalar ald; salon biraz melez oldu; zira, btn, konaktan getirilmi eyadan teekkl etti. Yalnz Cemille Seniha iin iki yatak odas smarland.31

Dnemin modern anlayn yanstan Kbik tanm ile ina edilen konutlar, ayn tanma uygun mobilyalarla denmi mekanlar, modern yaam imajn yaratmann koulu olarak dnemin yaynlaryla halka ulatrlmaya allyordu. Ancak bu yeni izgiler eski yaam dzenine tamamyla zt bir anlay ifade ettiinden, eitli tepkilerin domasna neden oluyor, ayn zamanda eletiriliyordu. Y.K. Karaosmanolu, Ankara romannda; Ordudan emekli Hakk beyin evini anlatrken, bu yeni tarzn zelliklerini detayl olarak yanstm ve ayn zamanda eletirmitir. .......Onlar da, nce saakl, kuleli bir evde oturmakta idiler. Onlar da her

aile gibi sonradan moderne doru bir istihale (bakalama.) buhranna mptela31

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 143. 14

oldular. Hatta Hakk Bey, her hususta olduu gibi ev hususunda da herkesten bir para ileriye gidip, aleme, kbiin ilk rneklerini gsterdi. deerlendirildiinde; batllama ve ada32

Erken Cumhuriyet dnemi konutlarnda mekansal deiim genel olarak Trkiyeyi yaratma ideolojisi sonucu,toplumun geleneksel dzenden uzaklaarak modern mimari ile ina edilen konforlu yaplara byk bir istekle yneldiini, bununla birlikte, modern yaama olgusunun ancak imkanlar lsnde mekanlara yansdn grmekteyiz.

Krsal Blge Konutlarnda Mekansal Deiim :Krsal alanlar genel anlamda deiim ve iletiim olanaklarnn azalarak yansd ve yerellik dozunun da ayn oranda artt bir yap sergilemektedir. Bu nedenle bu alanlarda yer alan konutlarda, gerek teknik ve malzeme gerekse planimetri alarndan blge ve yrelere gre deien, byk bir eitlilik hakimdir. Bununla birlikte yerellii amann yksek maliyetini en zor karlayabilen toplumsal gurubun, kylerde yaayan kesim olmas da mevcut durumu aklar niteliktedir. Krsal konut, corafi etmenlere baml olarak ok kolay farkllaabilmekte ama tarihsel srele ilintili deiimlere gl bir diren gsterebilmektedir. stisnai

yerleimler de olmakla birlikte, krsal konut daima folklorik bir kimlikle karmza kmaktadr.33

Dnemin Anadolu corafyas iinde, daha ok douya gidildike

belirginleen konutlar da bu perspektifi yanstan, geleneksel bir dzenin paras niteliindedirler. Cumhuriyetle birlikte, Anadolu kentlerinde yaanan deiim daha ok kamu yaplaryla kendini hissettirirken; bu srecin gnlk yaama yansmas zaman almtr. Anadolunun btnnde modernleen ve geleneksel kalann oluturduu iki kutuplu bir yap grlmektedir.34

Cumhuriyet sonrasnda, ekonomik ve politik etkinlik merkezinin Bat Anadoludan orta Anadoluya kaym olmas mekansal deiimi hazrlam;32 33

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, letiim Yaynlar, 10.Bask, stanbul, 2000, 136. Uur Tanyeli, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Bizans,Osmanl ncesi ve Osmanl Dnemlerinde Yerleme ve Barnma Dzeni, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 445-448. 15

Ankarann bakent oluuyla ilikili olarak gelien krsal blgelerde, yap etkinlikleri artm; mevcut yresel mekan zelliklerinde kademeli bir deiim gzlenmitir. hsan Bilginin tanmlad gibi modern tutum, yaygn geleneksel doku iinde adacklar oluturmutur.35

Krsal alanlardaki toplumsal kesim genelde tarmla geimini salayan ailelerden olumakta; toprak sahipleri ve topraa sahip olmayanlar olarak ayrabileceimiz, bir yapdayd.36

Bu kesimin yaad, blgelere gre farkllaan

geleneksel konutlarda, ksa vadede mekansal bir deiimden sz etmek mmkn deildir. Ancak krsal alanlarda merkezi konumdaki kasabalar, Cumhuriyetle birlikte gelien yeni kamusal dzenden paylarn almlar ve modern kavramyla bu yolla tanmlardr. 1930lu yllarda konut, devletin hedefleri iinde yer alm kyl ve ii konutlarnn yapmna zel bir nem verilmitir. Krsal blgelere ada bir grnm kazandrmak amalanm; ancak nceki uygulamalarn kye ve kylye yabanc bir izgide olmas nedeniyle; ayn hatalarn tekrarlanmamas dncesinden hareketle yarmalar alm; yeni ev projelerinin kylnn yapt evler ett edilerek yaplmas gereklilii vurgulanmtr. Dnemin ky projeleri ile ilgili olarak Abidin Mortan Arkitekte yazd yazda, sz konusu anlay yanstan bir ok ky plannn hazrland ve mimar Burhan Arif ve Behet nsal tarafndan hazrlanan projelerin, bu yaklamn doru rnekleri olduu belirtilmitir.38 37

Ancak geleneklerin

gz nne alnarak yapld bu yaplar dnemin modernist tutumunun rnekleri olmulardr. Bu abalar krsal blgelerde yeni bir oluumu hedeflemi ancak yaygn bir uygulamaya dnememitir. Her eye ramen etkiledii sylenebilir.34

bu abalar krsal kesimde

modernleme ideolojisinin yerlemesi ynnde deerlendirilirse, dolayl olarak

.Bilgin, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Modernleme Srecinde Konut ve Yerleme, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 472-473. 35 .Bilgin, a.g.e., 1996, 476-478. 36 Gven Glksz ve Yiit Glksz, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi Krsal Yap,

letiim Yaynlar, stanbul, 1983, 1240-1244. 37 Yldz Sey, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Cumhuriyet Dneminde Konut Y.Sey (derl.) Tarih Vakfi Yaynlar, stanbul,1996, 277-278. 38 Abidin Morta, Ky Projesi Arkitekt, (11-12) stanbul, 1935, 320. 16

Cumhuriyet ncesi dnem

dahil olmak zere, krsal blgelerdeki kent39

merkezlerinde yer alan evlerde, Uur Tanyelinin deimiyle stanbul merkezli zevk dnyasna katlma olgusu hep var olmutur. balamtr. Anadolunun doal yapsndaki zelliklere bal bir oluum gsteren geleneksel yapdaki konutlar ve mekanlar, iklim ve evresel etkilere gre programland iin mevcut dzen korunmutur. Bu konutlarn genel mekan dzeni ekonomik koullara gre fazla bir farkllk gstermemekle birlikte; farkllk yapnn ve odalarn kuruluundaki zen ve ss elerinde gze arpmaktadr. ancak deiim byk kentlerdeki ivmeyi yakalayamamtr.40

te bu ynelimle, kimi konfor ve lks

eleri tarada; ancak bu maliyete katlanabilen bireylerin konutlarnda grlmeye

Daha ok

19.yzyldan gnmze uzanan bu yaplarda i mekana az sayda mobilya katlm;

BLM : ERKEN CUMHURYET DNEM KENT KONUTLARINDA MEKAN ZELLKLER 2.1. Dnem Konutlarnda Mekan :Dnemin kontlar genel olarak Osmanldan devrald geleneksel geni aile

yaps, alkanlklar ve mekan dzeni ile Cumhuriyeti karlamtr. Mekanlar, genelde mesafeli ilikilerin korunmas gelenei sonucu gelien, sabit elemanlarla zmlenmi oda dzenini korumakta; odalar farkl eylemlere (oturma,dinlenme,yemek yeme,alma,yatma ve ykanma) cevap verecek konumda, bamsz eylem alanlar olarak kullanlmaktayd. Konutlar, ortak eylem alan olan sofa ile odalarn konumu asndan geni aile yapsn barndracak biimde planlanmt. Ancak kentlere gre deiiklikler gsteren konutlar ve mekan dzenleri toplumun gelir ve kltr yapsna bal olarak farkllamaktayd. zellikle, mparatorluun merkezi konumundaki stanbulda konutlar; kozmopolit yapsna bal olarak eitlilik gsteriyor ve dier kentlere rnek oluturuyordu. stanbulun39 40

U.Tanyeli, a.g.e., 466-467. nder Kkerman, Trk Evi T.Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, stanbul, 1996, 196-209 17

saray evresinden gelen, aydnlarn yaam biimi, Avrupa rnei dorultusunda gelierek mekanlarna yansyordu. Cumhuriyet ncesinde zellikle zmir, Mersin, Trabzon gibi liman kentlerinde bu etkileimin izleri daha belirgindi. Bu merkezlerde ticaret burjuvazisi, aznlklar ve st kademe brokratlarn yaad mekanlardaki deiim, Cumhuriyetle birlikte orta ve byk lekli Anadolu kentlerinde, brokrat ve memur kesimle birlikte, prestijli meslek sahiplerinin yaad mekanlarda da

hissedilmeye baland.

41

Erken Cumhuriyet dneminde mekanlarda gze arpan en

nemli zellik geleneksel yap tipleriyle birlikte, modern yaam dzeniyle rten yeni konut tiplerinin kullanmndan doan eitliliktir. Bu nedenle konut tipleri, mevcut i mekan dzeninin olumasn dorudan etkileyen bir unsur olarak karmza kmaktadr.

Dnemin Konut Tipleri :Cumhuriyetin ilk yirmi ylndaki konut tipleri incelendiinde iki farkl oluum gndeme gelmektedir. Cumhuriyete adm atld yllarda mevcut olan konutlar ve yeniden yaplanma srecinde ina edilen konutlar olarak ayrabileceimiz, bu konutlar tanmladklar yaam biimiyle mekansal adan farkllamakta ayn zamanda kentlere gre de eitlilik gstermektedir. Mevcut olan konut tipleri, Osmanlnn bakenti stanbul eksenli bir eitlilik gstermektedir. Kentsoylu bir yaam biiminin Anadolu kentlerine yansmalarnda da bu konutlar etkili olmutur. Cumhuriyetin ilan ile birlikte Ankarada younlaan yap etkinlikleriyle birlikte yeni konut tipleri belirginlemeye balamtr.

Cumhuriyet ncesinde Gelimi Mevcut Konut Tipleri :Osmanl Corafyas iinde blgelere ve kentlere gre farkllamakla birlikte yaygn olan konut tr ahap konutlardr. Ancak, 18.yzyln ikinci yarsndan balayarak Hakim Kent konumundaki stanbul merkezli deiim olgusu konut

41

.Bilgin, a.g.e., 1996, 477-478. 18

tiplerinde de etkili olmu; zellikle 19.yzyl boyunca geliim gsteren konutlar, Cumhuriyetin ilk yllarna kadar uzanan yaam biiminin, tanm iinde yer almlardr. Dolaysyla; Cumhuriyetin ilk yllarna tanan konutlar, Anadolu genelindeki etkileri de gz nne alnrsa yine stanbulun yrngesinde belirginlemitir. Bu konut tiplerini Atilla Ycel drt balk altnda toplamtr. : Mahallelerdeki Geleneksel ahap konutlarda gzlenen deiime uram tipler (Konaklar, Kkler,Yallar gibi); Sra Evler; Apartma nlar; Sayfiye konutlar, kkleri gibi; Dnem konutlarnn biimlenmesinde, Avrupa kentlerinde yaanan gelimelerden baka; stanbul, zmir gibi kentlere yerleen Avrupallar ve Levantenlerin de etkileri hissedilmektedir. stanbul konutlarnn Boaziinde, su kylarnda ve ahap olanlarna yal; sayfiye semtlerinde, bahe iinde ve yine ahap olanlarna kk; ehirde haremlik ve selamlk daireli ve ou kagir olanlarna konak,42

ad verilmekteydi.

43

(Resim 2.1 - 2.2 - 2.3)

Resim 2.1 : Rus Madamn Yals (zkan Yals) Yeniky, 100 yllk yap 1984-86 yllar arasnda restore edilmi Kaynak : Cafer Bozkurt,Tasarm (8), Boazii Eski Eser Yanilemeleri stanbul 1990 73.42

Atilla Ycel, Tarihten Gnmze Anadoludan Yerleme, stanbulda 19.yzyln Kentsel Konut Biimleri, Y.Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 298. 43 Ahmet inasi Hisar, Gemi Zaman Evleri Varlk Yaynevi, stanbul, 1956, 103. .

19 Resim 2.2 : (Reyhan Kk) Arif Paa Kk engelky 90 yllk yap,1988-1989 yllar arasnda restore edilmitir. Kaynak : Cafer Bozkurt,Tasarm (8), Boazii Eski Eser Yanilemeleri stanbul 1990 78. .

Resim 2.3 : (kr Bey Kona) Sultanahmet, Bugn Yeil Evolarak bilinen konan restorasyondan nceki grnm. Kaynak : elik Glersoy,Yeil Ev, Trkiye Turing Otomobil Kurumu Yayn, stanbul 1999, 23

Birinci gruba giren bu yaplarn dnda, stanbulda yeni yap tiplerinin yaplmasnn bir nedeni de yaad yangnlar olmu; kagir yap sistemi tevik edilmitir. zellikle 19.yzyln son eyreinden itibaren yangn sonras planlanan ve toplu bir dzenlemeyle imara alan alanlarda yaygn olarak uygulanan konut tr Sra Evler olmutur. Bu konutlar iki, yada drt katl olup odalar zellemi kk konutlardr. Kumkapdan Kuzguncuka , Balattan Yeldeirmenine , Balarbandan Ortaky ya da Beiktaa kentin farkl semtlerinde ina edilen bu konutlarn kullanclar da eitlidir. Bazen Akaretler rneinde olduu gibi saray

brokrasisine, bazen de ehrin eitli gayrimslim cemaatlerine bal olmu ve ortak emalar kullanlarak ina edilmilerdir.44

44

(Resim 2.4)

A.Ycel, a.g.e., 1996, 307-309. 20 Resim 2.4 : stanbul Ortakyde Onsekiz Akaretler Msevi Sra Eevleri. Kaynak : .Bilgin, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Modernleme Srecinde Konut ve Yerleme, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 477. .

Dnemin apartman rnekleri ise Galata-Pera, Ayazpaa, Nianta, Tevikiye ve ili semtlerinde yer alan bu ok katl kagir yaplar, ortak kullanm alanlar bulunan, alt katlar ticarethane olarak tasarlanm konutlardr. zel bahelerinde tenis kortu olan, asansrl, avlulu, at katlarnda ortak amarhaneler ve uak odalar da bulunan bu tip konutlar, geleneksel yap dorultusunda bazen de aile apartmanlar olarak kullanlmlardr.45

(Resim 2.5)

Dneme ait en nemli rnek, 1918 yangnnda evlerini kaybeden dk gelirli

kiiler iin yaplan THY. Harikzadegan apartmanlardr. Merkezi bir avlu etrafnda toplanan bloklardan oluan, her katnda -drt odal sekiz dairenin yer ald bu konutlar dnemin sosyal konut olarak yaplan tek apartman tipi kontlardr. dneminin konutlarna model oluturmutur. (Resim 2.6)45 46

46

Viyana

ve Paristeki rnekleri ile yaran boyutlaryla bu apartmanlar, Cumhuriyet

.Bilgin, a.g.e., 1996, 475. ve A.Ycel, a.g.e., 1996, 309. Yldrm Yavuz ve Sha zkan, Modern Turkish Architecture The Final Years of The Ottoman Empire, R.Holod and A.Evin, (Ed.) University of Pennsylvania Press, US.1984, 35. 21

Resim 2.5 : stanbul Tnelde Doan Apartmannn Avlusu. Kaynak : A.Ycel, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme stanbulda 19. Yzyl Kentsel Konut Biimleri, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 307.

Resim 2.6 : Harikzadegan Apartmanlarnn 1922-23de tamamlanm durumu. Kaynak : Ertem Ertunga, Ramada Hotel Laleli Tasarm, (8), stanbul, 1990, 54.

Ayrca, Anadolu ve Rumeli yakas sahilleri boyunca demir yoluna paralel olarak; Boazda sahil boyunca ve Adalarda, yeni bir yerleme eilimini ifade eden Sayfiye Evleri de dnemin yaplar arasndadr. hsan Bilginin Banliy Evi olarak da tanmlad bu evleri, Avrupadaki rneklerinden ayran bu zellik47

mevsimlik kullanm amal olmalardr.

Bu evler genellikle geni baheler, bazen

de kk balar ve koruluklar iinde yer alan, iki- katl ahap konutlardr. Geleneksele yakn bir izgide gzkmelerine ramen biim ve slup eitlilii

47

.Bilgin, a.g.e., 1996, 475-476. 22

hakimdir. 1930 sonrasnda modern konutlara gei, hzlanmasna ramen yazlk konut kullanm uzun sre devam etmitir. (Resim 2.7)Resim 2.7 : Heybeliada, smet nn Kk. Kaynak : nn Vakf Arivi / Ankara

Ele alnan dnemde, stanbulda grlen kimi tipolojilerin, zellikle de apartman ve sayfiye evi tipindeki konutlarn, ksa sre iinde yakn yerlemelere, dier byk kentlere ve giderek ok daha geni bir corafyaya yaylarak geerlilik

kazand gzlenmektedir. Bu dorultuda 20. yzyl balarnda, demiryolu gzergah ve ticaret eksenleri boyunca bu konut tiplerinin farkl rnekleriyle karlamak mmkndr.

Cumhuriyetle Gelien Konut Tipleri :Cumhuriyetle birlikte bir yandan nceki dnemde ortaya km olan apartman tipi konutlar, Orta Anadolunun modernlemeyi temsil eden blgelerinde yaygnlarken, dier yandan yeni sunum biimleri gndeme geliyordu. Yeni devletin nderliinde yrtlen modernleme programnn, konut yerlemelerindeki karln da toplu konutlar oluturmaktayd. Bu konutlar Avrupadaki rneklerin etkisinde gelien Lojman Konut tipi yaplard. Bata Ankara olmak zere Anadoludaki sanayi yatrmlarnn evrelerinde kmelenen bu yerlemeler, kendi dneminin modernist izgilerini yanstmaktayd. Yine ayn ideolojiyle hayata23

geirilen ve yeleri iin Mlk- Konut retmeyi amalayan kooperatiflerin ilk rnekleri de bu dnemde verilmeye balanmtr.48

Ankarann bakent olmas nedeniyle stanbuldan gelen brokratlar ve devlet kadrolarnn oluturulmas dolaysyla yeni konutlara ihtiya duyulmu ve bakentin inasna balanmtr. lk konutlar memurlar iin yaplm, ikier katl drt yada be odal, ada anlayla donanm mutfak ve banyolar ile ayr hizmeti odalar bulunan yaplard. Duvarlar fayans denen banyolara, Avrupadan zel banyo

tekneleri ithal edilmi ve bu konutlara jeneratrle elektrik salanmtr. Ancak bu konutlar daha sonra zenginlerin oturabilecei pahal villa ve apartmanlara dntrlmlerdir. (Resim 2.8)

Resim 2.8 : Ankara Villalar. Kaynak : Y.Sey, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk Cumhuriyet Dneminde Konut, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1998, 275.

Kira evleri olarak kullanlan konutlar da yine bu dnemde yaygnlamtr. Ankarada ina edilen ok katl kiralk konut yaplarnn ilk rnekleri I.ve II. Vakf Apartmanlar olarak bilinen betonarme yaplardr. ok katl kiralk konut yaplarnn

mekanlar genellikle ortak kullanm alanlar ile desteklenen tek odal blmlerden olumaktayd.49

Ancak bu yeni yaplarda yaanan mekanlar, yap tipleriyle kartlk

oluturmaktadr. (Resim 2.9)48 49

.Bilgin, a.g.e., 1996, 478-480 Yldrm Yavuz, Tarih inde Ankara 1923-1928 Ankarasnda Konut Sorunu ve Konut Gelimesi A.T.Yavuz, (derl.), ODT Ankarallar Vakf Yayn, Ankara,2000, 233-239. 24 Resim 2.9 : Ankara II.Vakf Apartman genel grn. Kaynak : Y.Yavuz, Tarih inde Ankara 1923-1928 Ankarasnda Konut Sorunu ve Konut Gelimesi, ODT Ankarallar Vakf Yayn, Ankara,2000, 247. 7

Memduh evket Esendaln Ayal ve Kiraclar adl romanna konu olan olaylar, Ankarada ok katl kiralk bir apartmann mekanlarnda gemektedir. Esendal, bir ok katl konutun sahibi olan Ayalnn da yaad, ayn binadaki odasn, komusunun azndan kaleme almtr. ......Ayal benim yanmdaki odada oturuyor. Kapdan ieri girince insan kendini Semercinin hannda bir odada sanr: Solda yere serilmi bir yatak. Bu yatak baz gnler drlp keye kaldrlr,baz gnler de serili kalr,Ayal stnde oturur. Kap arkasnda su testisi,aznda mavi marapa kapal. Kap karsnda pencere nnde serili bir yatak daha ... Yerde Krehir rnei bir hal seccade. Bir kede st renkli teneke kapl bir sandk,bir eski bavul, kapan Ayalnn kendi ksele paralaryla mhlad bir gaz sand. Bunu Ayal amar dolab gibi kullanr. stnde oturduu zaman soluk pembe yorgan boydan boya yatan stne serilir, daha stne de yerdeki seccadelerden biri yaylr. Yatan baucunda, duvarda asl bir saz....50

Bu odann tasvirlerinde grld gibi geleneksel alkanlklarn

srdrld, mekanda mobilya kullanlmam geici zmlerle idare edilen bir mekan anlatlmtr. Ayn hikayede ; deiim abalar da hissedilmekte ve geen zaman iinde bu odann eklenen mobilyalarla deitirilmeye alld grlmektedir..... Ayal odaya, iki kiilik ok eski, ok mkellef bir ceviz karyola ile50

Memduh evket Esendal, Ayal ve Kiraclar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2000, 28-29. 25

konsolu ok yksek, gene cevizden ereveli bir endam aynas, bir de yuvarlak orta masas getirdi, koydu. Bu yksek konsol ve aynas ancak bir ifte merdivenin orta sahanlna konulmak iin yaplm olabilir. Yoksa bir sandalye stne kmadka insan aynada yzn gremez.51

Ankarann yeniden imar projeleri dorultusunda

ina edilen farkl tipteki bu konutlarn pek ou Ayal ve Kiraclar rneinde olduu gibi mekansal zellikler asndan moderni yakalamakta zorlanmlardr. stanbulda yaanan gelimeler ise Ankarada yaanan yeniden yaplanma srecinden farkl bir zemine oturmaktadr. Cumhuriyet kurulduktan sonra mparatorluun ortadan kalkmas ile stanbuldan yeni bakente kayan yksek brokrat kesim ve Avrupaya giden aznlklar kent nfusunun azalmasna neden olmutur. Bu ortamda stanbulda konut a bulunmamaktadr. Ancak stanbulda 1930lardan balayarak inaat hzlanan betonarme apartmanlar asansrl kaloriferli ve her mevsim scak suyu bulunan rahat ve konforlu yaamn simgesi olmutur. Dnemin arsa speklasyonlar sonucu ortaya kan apartmanlarn haricinde villalar veya tek aile evleri olarak tasarlanan konut tipleri byk ahap konaklarn ve kklerin yerini almtr. (Resim 2.10) Ayrca mal sahiplerinin bina yaptrmay yatrm kabul ettii bu dnemde, kira evi olarak yaplan konut tipleride yaygnlamtr. (Resim2.11)

Resim 2.10 : Mimar Zeki Sayarn Modada ina ettii villa. Kaynak : Arkitekt,(3), stanbul, 1936, 65.51

M..Esendal, a.g.e., 28. 26

Resim 2.11 : Mimar Adil Denktan projelendirdii, Tten Apartman. Kaynak : Arkitekt,(5-6), stanbul, 1936, 133.

stanbulda 1928-1934 yllar arasnda yaplan konut tiplerinin semtlere gre dalmlar incelendiinde; 1070i Beyolunda olmak zere 1301 adet apartman olduu tespit edilmitir. Ayn dnemdeki tek aile evlerinin says ise 4704 tr. Bu toplamn 1989 adeti ise Fatih blgesi merkezlidir.52

Bu dnemde, Ramiz Gkenin

1936da Akbaba dergisinde yaynlanan stanbul adl karikatrne yansyan perspektifler; konut tiplerindeki eitlilii ifade etmesi asndan ilgintir. (Resim 2.12)

Resim 2.12 : stanbul Ramiz Gke. Kaynak : Tan Oral, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Ev izgi ehir Y.Sey.,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 345.52

mer Kanpak, Modernism and Dwelling Residential Architecture in Early Republican Turkey Massachusadts Institute of Techonology. US. 1998, 48-52. 27

Yeni yap tiplerinin sunduu konfor tercih edilmesine karn bu konutlardaki yaam biimine almann zor olduu dncesi de eitli yaynlar aracl ile dile getirilmitir.Kbik tanm ile zdeleen bu yeni dnemin konut tipleri Hseyin Cahit Yalnn 1935de kaleme ald Ev Sevgisi balkl yazsnda, byk bir

hzla hayata geen apartman yaamn u cmlelerle eletirmektedir. : ..... Byk yurt iinde adeta yurtsuz ve yuvasz kaldk gibi.... Eski evlerimizi ykclara sattk. Ve onlar bizim ailemizin tarihini tekil eden, ac ve tatl gnlerimizi iinde toplayan, yaatan eski binay, gzmzn nnde atr atr yktlar, bizi hayatta serseri braktlar. Belki modern apartmanlara tandk. Belki bugn o eski plak tahta demeli odalarmzn yerine yumuak tyl serili salonlarmz var. Fakat bu bizim iin bir ocak deil, bir ev deil53

diyerek; deiim srecini, duygusal bir adan

yorumlamaktadr. Bu dnemde konut tiplerinde belirginleen yaam tarznn hzla deierek farkllamas aslnda an getirdii bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr.

Dnemin Konutlarnda Genel Mekansal zellikler :Bu dnem konutlar Cumhuriyetle birlikte girdii srete, pek ok aamay ayn anda kat etmi; konut yaplarnn trleri ne olursa olsun genel mekan zellikleri paralel deiimler gstermitir. Ancak ilk yllarda geleneksel alkanlklarn hkm srd bu konutlar, eski ve yeninin kart, ounlukla bir arada kullanld bir yap sergilemektedirler. Cumhuriyet ncesinden gelen mevcut konutlar bir yandan kendi yapsal zelliklerini korurken, dier yandan yeni malzemelerin mekanlarda kullanlmaya balanmas ile deiime uramlardr. Bunun dnda kalan yeni konut tipleri ise yapm sreci ierisinde; gelien yenilikleri bnyesinde toplam, eskiden tamamyla

kopuk bir anlay ve farkl malzemeleri ile

ada yaam yakalamaya

almlardr. Bylece konutlarn duvar, tavan, yer demesi gibi yapsal zellikleri eskiye oranla farkllam, daha nce konstrksyona bal bir grnt hakimken sonralar, kullanlan malzeme zelliklerinin n plana kt bir tutumla ele53

Hseyin Cahit Yaln, Ev Sevgisi, Yedign, (V-119) stanbul, 1935, 5. 28

alnmlardr. Mevcut konut tiplerine deiim sonucu giren malzemeler apartman ve villa gibi yeni yaplarda mimarlarn seim ve nerileri dorultusunda uygulanmtr. Bu srete aydnlatma ve stma zmleri yine konutun yapsna gre farkllamaktadr. zellikle elektriin yaplara girmesiyle birlikte yaam deimi; ncelikle kent konutlarnn mekanlarn etkilemitir. Elektriin konutlara kademeli olarak balanmas, ayn dnem iinde farkl dzenlerin yaanmasna neden olmu, elektrik balanmayan konutlar bir sre eski dzeni devam ettirmilerdir. ounlukla byk kentlerde kullanm yaygnlaan elektrik, 1930lardan sonra aydnlatma elemanlarnn yan sra asri dzenin vazgeilmez ekipmanlarn da mekanlara tamtr. Istma sorunlar da evlerin yap tipleriyle balantl olarak deiik ekillerde zmlenmitir. Ancak geleneksel yaplar eski dzenlerini korumularken; yeni stma tesisat genelde yapnn inas srasnda uygulanabildii iin, zellikle ahap konutlar bu yeni snma biimini bnyelerine alamamlardr. Bu nedenle yeni sistem

- stanbulda mevcut baz kagir apartmanlar hari - ancak Cumhuriyet sonrasndaki konutlarda, bir konfor esi olarak karmza kmaktadr.

Duvar, Tavan ve Yer Demesi :Konutlarn duvar, tavan ve yer demesi olarak ele alacamz yapsal ve yzeysel zellikleri yap tiplerine ve hzl yaanan deiim srecine bal olarak farkllamaktadr. Cumhuriyeti karlayan mevcut yaplar iersinde ahap konutlarn arlkta olduu grlmektedir. Bu konutlarn pek ou deiim sreci ncesinde var olan yzey zelliklerini yaplar gerei genellikle srdrmlerdir. Ahap yaplarn ounda duvar ve tavanlar yapnn konstrksyonunu yanstmaktadr. Ahap duvarlar dekorlu olarak kullanld gibi baz konutlarda dz denebilecek sadelikte de olabilmektedir. Baz duvar yzeylerinde alan yerli dolaplarn yzeyleri ile btnlk salanmtr. (Resim 2.13)29

vernik

kullanlarak ahabn dokusu korunmu; geleneksel mekanlarda oda dzeni iinde yer

Resim 2.13: Safranboludan bir rnek. Kaynak : .Kkerman, Trk Evi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, 5.Bask, stanbul, 1996, 140.

Cevdet Bey ve Oullar romannda ad geen Erzincandaki bir kk odasnn yzey zellikleri: .... Tavann kelerinde kurtlarn delik deik ettii ahap ilemeler vard. Bir duvar boydan boya dolapt. Ayn ilemeler dolaplarn kapaklarnda da ayetlerin vav kayklaryla iie grnyordu. tanmla karmza kmaktadr. Bazlarnda ahap dokuyu rten yal boya uygulamalar mekann yapsal zelliklerini ikinci planda brakmtr. zellikle 1930lardan sonra modernleme abalar iinde pek ok ahap yapda duvarlar kat kaplanm, deme ve perdelerle54

eklinde, farkl bir

uyumlu

renk

ve

desenler

seilerek

mekan

btnl

yaratma

amal

kullanlmtr.(Resim 2.14)

Resim 2.14: Cevdet Kerim Beyin Salonu, stanbul,1933 Kaynak : Yedign,,(34), cilt:2, 1 kinci Terin, stanbul, 1933, 11.54

Orhan Pamuk, Cevdet Bey ve Oullar, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, 469. 30

Reat Nuri Gntekin, Yaprak Dkm adl romannda 1935lerin modern yaam yakalama abalar ile, skdar, Balarbandaki bir evde yaanan mekansal deiim; Ev eyas, hemen batan baa deiiyordu. Eski krk oda takmlar, kerevetler, masalar, sandalyeler satlyor, yerine yenileri geliyor, baz odalarn duvarlar katlanyordu.55

biiminde ifade edilmitir.

Kagir yaplarn ounda badanal duvar ve tavanlara rastlanrken, moderni yakalama ynnde konut sahibinin gelir durumuna gre yal boya ve kat kapl duvarlar ne kmaktadr. Edip Hakk, Mimar dergisine yazd makalede duvar katlarnn modern sanatla birlikte farkl bir boyut kazandndan sz ederken, ayn zamanda mekana uygun desenlerde56

katlarn

kullanlmas

gerekliliine

karlatrmal olarak deinmitir.

(Resim 2.15)

Resim 2.15: Edip Hakknn nerdii duvar desenlerinden rnekler. Kaynak : Arkitekt,,(6), stanbul, 1932, 175.

Dnem mekanlarnda ska rastlanan bir e de duvar hallardr. Eskiye dayanan alkanlklarla, farkl renk ve desenlerde yresel hallarla giydirilen duvarlar yzeylerde doku zenginlii yaratmaktadr.(Resim 2.16) Y.K.Karaosmanolu Ankara romannda, mteahhit Murat Beyin 1926da yeniledii Kavaklderedeki kkn anlatrken; hallarn rengine ve naklarna gre boyanm duvarlardan ve bu55 56

R.N.Gntekin, a.g.e., 60. Edip Hakk, Duvar Katlar Arkitekt, stanbul, 1932, (6) 175. 31

duvarlarn farkl ebatlarda kymetli ipek seccadelerle

kaplandndan sz

etmektedir.

57

Kk ve konak gibi konutlarn tavan yzeyleri genellikle oymal ve zel dekorlu olabilmektedir. Ayrca bu tip konut mekanlar zelleemeye baladka daha ok misafir odas olarak ayrlan mekanlarda ince iilikli tavanlar (boyal veya vernikli), zel bir yer tutmaktadr.(Resim 2.17) Aznlkta olsa da baz kklerin zel blmlerinde; Ankara romannda da bahsedildii gibi geleneksel tepe pencerelerine de rastlanmaktadr.58

Resim 2.16: Duvar hals kaplanm bir oda kesi. Kaynak : ehbal,cilt:3, 1914, 85.

Resim 2.17: Pembe Kk Tavan Resmi. Kaynak : nn Vakf Arivi / Ankara.

Yine ayn tip konutlarn odalarnda tahta deme olarak bilinen; ahabn on- on iki santim eninde, uzunlamasna kullanlmasndan oluan bir konstrksyonla yaplm, cilasz yer demeleri dneme zgdr. ounlukla hal ve kilimlerle rtlerek kullanlan bu tip yer demelerinin, fralanarak ykanp temizlenmesi ii o dnemin gnlk yaants iinde nemli bir yer tutmaktadr. Bu demlerin haricinde cilal parke demeler de ok sk kullanlmaktadr. Mekanlarda kullanlan yresel hallar iinde Hereke, Isparta, Sivas ve Kayseriye ait olanlar tercih edilmektedir.(Resim 2.18) Daha ok Anadolu evlerinde karmza kan kilimlerin haricinde seccadeler de mekanlarda nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca acem hals57

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 135-136.

32

olarak tannan ran hallarna da ayr bir deer verilmitir. Bu tip hallara, dnemi anlatan romanlarda ki mekanlarda da rastlamak mmkndr. Ankara romannda geen Kavaklderedeki kk tasvir edilirken; Alt metre boyunda, yedi metre eninde bir acem hals, sedef kakmal bir parkenin drtte n ancak rtebiliyordu. cmlesi ile mekann59

bykl,

yer

demesindeki

detaylara

girilerek

vurgulanmtr.

Resim 2.18: Hseyin Rahmi Grpnar evinden bir rnek. Heybeliada, stanbul. Fotoraf : Erdal Aksoy

Yeniden yaplanma sreci yeni malzemeleri de beraberinde getirmi; bu

dnemde muamba olarak bilinen ve duvardan duvara serilerek kullanlan malzemelere talep artmtr. Ayrca dier plastik esasl malzemeler de kolay temizlenebilme zellii ve renk seenekleriyle ounlukla tahta demelerin yerine tercih edilmilerdir. Konutlarn talk olarak da nitelenen giri hacimlerinde ise karo-mozaik, ini ve ta haricinde nadiren mermer kullanlm, ayrca Malta ta gibi zel malzemeler de mekanlara girmitir.58 59

60

(Resim 2.19)

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 135. Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 135. 60 Sevim Grgn, 31.01.2001 ve Ercment Tarcan, stanbul,18.10.2000 tarihli grmeler, 33

Resim 2.19: Beyolu Perpignani Apartman, karo-mozaik yer demesi. Kaynak : 1870 Beyolu 2000, Bir Efsanenin Monografisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000, 9

zellikle 1930lardan sonra hzlanan inaatlar betonarme apartman ve villa tipi konutlarda younlamtr. Dnemin mimari anlay ile projelendirilen bu konutlarn duvar, tavan ve yer demesi gibi yzey zellikleri dnemin malzemelerini yanstmaktadr.

Modern planl konutlarn, duvarlarnda da yenilenen konutlarda olduu gibi ounlukla yal boya ve kat kullanld grlmektedir. Ancak mekanlarn eski dzenden tamamen farkl bir yaklamla, modernizm in kurallar dorultusunda ele aln biimi eitlenerek duvar yzeylerine de tanmtr. Genellikle misafir odas ya da salon olarak kullanlan mekanlarn duvarlarnda programlanm niler, dekoratif amal tasarlanmtr. Bu niler kimi yerde duvarla btnlemi; bazen de ahap malzemenin kullanld, kitaplk gibi rafl depolama elemanlarna dnmtr.(Resim 2.20) Mimar Adil Denktan stanbul Ayazpaadaki Tten apartmannn bir dairesinde; salona ayrlan blmde yer alan ni iine yerleen ceviz kaplama ktphane, ahap profillerle karelere blnm duvarla btnletirilmitir.(Resim 2.21)34

Resim 2.20: Sedat Hakk Eldem, Maka Ahmet Aaolu Evi, duvar nileri. Kaynak : S.H.E., 50.Yl Meslek Jbilesi, M.S.. Yayn, stanbul ,1983, 36.

Resim 2.21: stanbul,Ayazpaa, Tten Apartman salonu. Kaynak : Arkitekt,(5-6), stanbul,1936, 135.

Baz konutlar da ise daha ok yatak odalarnda duvarla birlikte zlm, geleneksele gnderme yapan gmme dolaplar modern bir izgide ele alnarak tercih edilmitir. Bunlarn haricinde konuta zel tasarlanm yzeylerde nemli bir yer tutmaktadr. Ankara Yeniehirdeki Mimar Refikin projelendirdii Refik Bey apartmanndaki bir dairenin salon duvarlarnda kapy da iine alarak, kiri boyunca devam eden ve yan duvardaki nilerle btnleen siyah bir izgi dikkat ekmektedir. Bu mekana zel, tasarlanm duvar yzeyleri; dnemin modernizm akmnn temelini oluturan De Stijl grubu sanatlarndan Mondreannn resimlerini artrmaktadr. (Resim 2.22) Dnemin duvarlara getirdii en byk yenilik cam duvar olarak tanmlanan yzeylerdir. Genellikle mekan blmek ihtiyacna effaf bir zm35

getiren bu yzeyler, daha ok giri holn salondan veya salonun oturma blmn yemek blmnden ayrmak amacyla kullanlm, modern mimarl simgeleyen bir unsur olarak uygulanmtr.61

Ayrca ahap lambri duvar yzeyleri de baz

mekanlarda farkl etkiler yaratmak amacyla kullanlmtr. Kimi yerde merdivenle btnleen duvarlarda, kimi zaman da salon ve yemek blmlerini birbirinden ksmen ayran yzeylerde grlmektedir.Resim 2.22: Ankara Yeniehir, Refik Bey Apartman Salonu. Kaynak : Mimar,,(5), stanbul, 1933, 171.

Mekanlarn pek ounda kap ve pencere doramalar renk ve malzeme asndan duvar yzeyiyle kontrast yaratmaktadr. Kaplar genellikle lake ve camldr. Baz konutlarda ince perdelerin gerilerek kullanld kap rnekleri de mevcuttur. Ayrca kap yksekliinden tavana kadar olan mesafenin duvardan farkl tonda veya tavanla ayn renkte boyanmasyla oluan bir bordr de etkilemektedir. (Resim 2.23)Resim 2.23: stanbul, Ayazpaa,Tten Apartman alma odas,tavan bordr, Kaynak : Arkitekt,(5-6), stanbul, 1936, 136.61

atmosferi

Behet nsal, Kbik Yap ve Konfor, Arkitekt, (3-4), stanbul, 1939, 60-62. 36

Dnemin yeni konutlarnda, kk ve konaklardaki kadar olmasa da tavanlar genellikle yksektir. ou badanal olan tavanlarda, ksmen al uygulamalarnn da balad grlmektedir. Ankara, Yeniehirde 1926larda yaanan evin tavanlar, Y.K.Karaosmanolu tanmlanmaktadr.62

tarafndan

yuvarlak

halkal

kbik

bir

tavan

olarak

Bu rnekte olduu gibi, modern araylar erevesinde gelien

ve dnemin popler aydnlatma tarz olan gizli k uygulamalarnda tavanlar alyla bitirilmi, ayrca kartonpiyer bordrler de kullanlmtr. Duvar yzeylerinde olduu gibi ounlukla konutlarn salon blmnde zelleen tavanlar, kimi zaman duvarlarda yer alan esprilerin izlerini tamaktadr. Bu tip zmlerde, Tten apartmanndaki dairenin salonunda olduu gibi tavanlar ahap profillerin deiik ekillerde kullanlmas ile biimlendirilmitir. Modern konutlarn oda ve salonlarnda, farkl cins ahaptan cilal parke yer demeleri yaygndr. Mimarlarn tercihine gre odalarda daha ok yerli retim parke kullanlrken, salonlarda Tten apartmannda olduu gibi Rus parkesi gibi ithal malzemeler de grlmektedir. Deme ekilleri farkllamakta, odalarn veya salonun konumuna gre bordr gibi deiik biimlerde uygulanabilmektedir. balk srt tabir edilen parke deme ekli en yaygn olandr. Konut yaplar modern ilkeler nda tasarlanmasna ramen i mekanda moderni tam olarak yakalayamamtr. Bu durum mobilyalarn yan sra seilen hallarla da belirginlemektedir. Modern izgide mekanla uyumlu zel dokunmu

renk ve desende hallar kullanlmakla birlikte; (Resim 2.24) eski hallarn yeni mekanlara tand rnekler hayli fazladr. Villa tipi evlerin ounlukla ahap olan merdivenlerinde de talarla sabitlenmi, yol hals olarak bilinen ou yresel olan hallarla hemen her evde karlamak mmkndr. (Resim 2.25) Giri, hol ve koridorlarda daha ok rastlanan karo-mozaik, ini gibi malzemelerin yan sra karo-seramik ve mermer kullanmnn yaygnlat da gzlenmektedir. Bu malzemelere ek olarak ithal plastik yer demeleri de modern renk ve izgileri uygulama kolaylndan dolay daha ok mimarlar tarafndan tercih edilmilerdir. Ayazpaada kira evi olarak tasarlanm apartmanda kullanlan62

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 101. 37

ksilolit yer demesi dnemin modernist izgilerine ve kullanlan metal bkm

mobilyalara uyumlu deseniyle zel rnekler arasna girmektedir. (Resim 2.26)

Resim 2.24: Yedign, Ev kesinde yer alan zel dokunmu hal rnei. Kaynak : Yedign,,(223), cilt:9,1937, 22.

Resim 2.25: stanbul, Suadiye, B.Yusuf evinin merdivenlerinde kullanlan yresel yol hals. Kaynak : Arkitekt,(3), stanbul, 1937, 70. Resim 2.26: Seyfi Arkann tasarm, siyah-bej ksilolit demesi. Kaynak : Arkitekt,(5), stanbul, 1935, 135.

thal yer demeleri iinde mantar parketi olarak piyasaya sunulan ve her tip demeye uygulanabilirlii vurgulanan zel malzemeler de dnemin seenekleri38

arasna girmitir. expanko markas ile tantlan bu rnn reklamlarna 1936dan itibaren Arkitekt sayfalarnda rastlamak mmkndr. (Resim 2.27) Bunun haricinde, ithal olan Ksilolit63

adyla piyasada yer alan, alternatif malzeme olarak

niteleyebileceimiz; yerlisi Eskiehir, Marg ocandan kan manyezit ile yaplan deme kaplamalarnn da kullanld grlmektedir. Reklamlarnda hem tahta deme ve hem muamba yerini tutan deme olarak tantlan Margolit adl deme malzemesi tm mekanlar iin nerilmektedir.Resim 2.27: Expanko Reklam. Kaynak : Arkitek, (1), stanbul, 193664

Yeni konutlarn yer demeleri genellikle yapnn dier elemanlar gibi mekan btnln tamamlayacak biimde zmlenmitir. Seilen malzemeler

ister eski ister yeni olsun zellikle mimarlarn tasarlad mekanlarda, kuralc bir yaklamla uygulanmtr.

Aydnlatma :Osmanl mparatorluu, ancak 1900lerin banda, son dnemlerini yaarken elektrikle tanabilmitir. Elektriin Avrupada hayata geiinden olduka ge saylabilecek bir dnemde kullanlmaya balanmas; stanbulun ahap arlkl yapsal perspektifi ile dorudan ilgilidir. Ge kullanmn balca nedeni ahap63 64

Mimar,(4) Ksilolit stanbul, 1931, 179. Mimar,(4) Margolit Reklam stanbul, 1931 39

yaplarn tad yangn riski olmutur. Ve maalesef bu yllardaki ilk deneme, zzet Paann Beiktataki konann yanmasyla sonulanm; bu durum, Osmanlnn elektrie kavumasn bir kez daha geciktirmitir. Bu tarihten yllar sonra ilk elektrik lisans 25 Ekim 1910 da Ganz adnda bir Macar irketine verilmi; ehirdeki, ilk elektrikli lamba 11 ubat 1914de yanmtr.65

Ancak, mparatorluun sonunu hazrlayan sava yllar ayn zamanda elektrik kullanmnn yaygnlamasna da engel olmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomik sorunlarn glgesinde balayan yeniden yaplanma abalar, genellikle karanlkta yaanmtr. 1920li yllarn ikinci yarsndan itibaren konutlarda yava yava art gsteren elektrikle aydnlatma, 1930larla birlikte zellikle byk

kentlerin konutlarnda kademeli olarak yaygn kullanma ulamtr. Dnemin gazetelerinden Vakitde 14 Temmuz 1932 tarihinde yaynlanan haber; ilk olarak 1929da elektrik verilen zmirin, Karyaka semtinin 15 Austosta elektrie kavuacan bildirmektedir. Bu haber dnemin bu konudaki geliimini aklar niteliktedir. Konut aydnlatmasn bu geliim erevesinde incelediimizde; ayn dnem iinde, henz elektrik tesisat olmayan ve elektrik kullanan evler olarak iki farkl konut dzeni ile karlamaktayz. ounlukla Cumhuriyetin ilk yllarna tarihlenen ve elektrik tesisat olmayan evler, eitli gaz lambalar ve kandillerle aydnlatlmakta idi. Bu yllarda geen pek ok romanda, bu tip konutlarn atmosferine ilikin anlatmlara ska yer verilmitir. zellikle dnemi gereki mekan tasvirleriyle anlatan Ankara romannda yer alan konutlar iinde Murat Beyin ayn dnemde yaad elektrikli lks kknn aksine, yazar Neet Sabitin 1926da oturduu mahallede hibir evin elektrik ve suyunun olmadna deinilmi; Elektrik ok pahalya mal oluyor, yanalmaz bir lks telakki ediliyordu. sylemiyle mevcut durum ortaya konmutur.66

Kerime Nadirin Hkrk adl romannda, Paalimannda kk bir yalda yaanan olaylar nakledilirken elektriksiz bir konuttaki dzen satrlara u cmlelerle yansmtr : ... Sofada kk bir idare lambas yanyordu.....Karanlkta bir yere65

Murat Bardak, Beyaz Enerji Krizimiz Bir Yangnla Balad, Hrriyet Gazetesi, stanbul, 13.05.2001, 7.

40

arpmamak iin dikkatle yryerek onu yatana braktm, sonra konsolun zerinde duran byk lambay yaktm.67

... Komodinin stndeki pembe abajurlu lambadan68

dklen k, Nalann zerine uzanm olduu ezlongu iyice aydnlatyordu. nnde grdm. aydnlatyordu.70 69

... Sofa karanlkt. .......Bam evirince Nalan elinde bir amdanla kapnn .... Masann zerinde yanan lamba ikimizin de yzn nden

Halide Edip Advarn Sinekli Bakkalnda da, bu mahallede yer alan evin perspektifi iinde; ... Tavanda asl kocaman fenerin iindeki petrol lambasnn sar .... zellikle vurgulanmtr.71

Bu anlatmlarda da yer ald gibi dnemin aydnlatma elemanlar kullanldklar yere gre eitlilik gstermektedir. Bu eitlilii dnemin gazetelerindeki reklamlarda da grmek mmkndr. Farkl markalarda retilen bu elemanlar : Fener lambas, asma lambalar, duvar lambalar, masa lambalar ve tercihe gre masa stnde de kullanma uygun abajurlu veya abajursuz fenerler, genellikle yz mumluk olarak sata sunulmulardr. (Resim 2.28)

Resim 2.28: Lamba Reklam. Kaynak : Milliyet Gazetesi,, 18 /11/1926, 6.66 67

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 143. Kerime Nadir, Hkrk, nkilap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1982, 76. 68 K.Nadir, a.g.e., 80. 69 K.Nadir, a.g.e., 98. 70 K.Nadir, a.g.e., 126. 71 Halide Edip Advar, Sinekli Bakkal, zgr Yaynlar, stanbul, 2000, 243. 41

Yine dnemin kk ve konaklarnda yer alan deiik formlardaki mumlu avizeler ve lambalarn bazlar elektrikle birlikte, yenileri ile deitirilmitir. Bu dneme rnek olarak verebileceimiz; Hseyin Rahmi Grpnarn Heybeliadadaki ve Sait Faik Abasyankn Burgazadadaki evlerinde kullanlan farkl tipte aydnlatma elemanlar, elektriksiz yaamdan elektrie geiin izlerini tamaktadr. (Resim 2.29-2.30 )

Resim 2.29: H.R.Grpnar Evi, Gaz Lambas. Fotoraf : Erdal Aksoy Resim 2.30: S.F.Abasyank Evi, Gaz Lambas ve Avize Fotoraf : Erdal Aksoy

Elektrikle aydnlanmaya balayan konutlarda moderni yakalama heyecannn mekansal yansmalar daha hzl yaanmtr. Yeni dzenin yeni aydnlatma

elemanlar arasnda yer alan ilk rnekler, her ne kadar gaz lambalarnn formlarna yaknlk gsterse de zelleen mekan yaps ile btnlk salamaktadr. lk yllardaki rnekler arasnda; el dekorlu cam avizeler ve ayakl lambalarn yan sra kuma (boyama desenli) kullanlm olanlarda mevcuttur. Bu tip aydnlatma elemanlar genelde Avrupadaki rneklerine yakn bir izgide karmza kmaktadr. Bu yllarda Sevim Grgnn, ocukluunda yaad evde, kendi odasnda boncuklu, zeri elle boyanm cam bir lambann; Annesinin odasnda, krmz kumatan yaplm bir avizenin yan sra, salonlarnda ise cam ubuklar olan bir avize kullanlmaktadr.72

72

Ercment Tarcannn

ocukluunun getii evde ise

S.Grgn, 2001 42

Annesinin odasnda yer alan; sehpa ile balantl, ayakl, ince cam saaklar sallanan, kularla ssl reflektrl bir lamba dnemin tipik rneklerindendir.73

Verilen rneklerin benzerlerine 1920li yllarn balarnda yaynlanan kadn dergilerinde de rastlamaktayz. 1923 tarihli Ss dergisinin dekorasyon kelerinde, dnemin modas niteliindeki bu tarz aydnlatma elemanlarna yer verilmitir. (Resim 2.31) 1930lara doru eitli konumlarda kullanlan abajurlar; hemen her

mekanda dneme zg izgileriyle yerini almtr. (Resim.2.32)

Resim 2.31: Dnemin el dekorlu,boncuklu aydnlatma elemanlarndan rnekler. Kaynak : Ss,(17), cilt:1,stanbul,1923, 139. Resim 2.32: Dnemin Abajur renekleri. Kaynak : Yedign,(171), cilt:7,stanbul,1936, 17.

Ayrca elektrik, mekanlarda zellikle 1930 sonrasnda yeni elemanlarn kullanmn da beraberinde getirmitir. Buzdolab, elektrikli gramofon, vantilatr, aspiratr, elektrikli t gibi pek ok rn mekanlardaki yerini almtr. Yeni konut tiplerinin ounda, Modernizmin getirdii anlayla planlanan mekanlarn aydnlatma sistemleri iin zel projeler retilerek uygulanmtr. Yapyla birlikte zmlenen elektrik tesisat konuta zel aydnlatma biimini mmkn klmtr. Bu ynde gelien konutlarda al tavanlarla kombine edilmi gizli k uygulamalarna ok sk rastlanmaktadr. Yine Ankara romanndan rneklersek; Y.K.Karaosmanolunun anlatm ile, ordudan emekli Hakk Bey, yeni konutunda73

E.Tarcan, 2000 43

kbiin ilk rneklerini gstermi, tavanlar gizli k enstalasyonlarna gre oyuk binalarn ilkine sahip olmutur.74

Dnemin mimar ve mhendisleri, aydnlatma konusunu modern mimarlkla birlikte ele alarak, mekann doru aydnlatlmas gereklilii zerinde durmulardr. Elektrik mhendisi Hassan Halet Evlerin Elektrik Tertibat balkl makalesinde; i mekan aydnlatmasnn, mekan ambians ile ilikili olmas gerektiini, k

kaynann saklanarak yaynk bir kla aydnlatmann gzler iin de iyi olduunu vurgulamtr. Aydnlatmann eylemler dorultusunda ihtiyalara cevap verecek biimde yerletirilmesinin nemine de deinen Halet, masa lambalar haricinde yemek mekannda masann zerinde, yatak odasnda yatak kenarlarnda ve mekann ortasnda da genel aydnlatma kullanlmasnn doruluu zerinde durmutur. Mimar Behet nsal da modern mimarln konforunu sz etmitir.76 75

anlatt, Ankara

Radyosundaki konumasnda endirekt aydnlatmadan dolayl bir konfor esi olarak

Aydnlatma projeleri hazrlayan kurulularn yan sra eitli aydnlatma rnleri ve nerileri yaynlarla da kullanc tercihine sunulmutur. zellikle Osram marka ampullerin nerildii reklamlara ska rastlanmaktadr. (Resim 2.32) Ayrca 1935lerden itibaren Osramn rettii Linestra Borular kullanlan floresanlarn ilk rnekleri olarak77

adyla piyasaya srlen, tavan

dairesel ve izgisel farkl aydnlatma kombinasyonlarna imkan tanyan, bu gn tanmlayabileceimiz aydnlatmalar piyasaya sunulmutur. Bu elemanlar modern konutlar iin nerildii

gibi konut harici mekanlar iin de bir alternatif olarak grlmtr.(Resim 2.33)Resim 2.33: Osram Reklam. Kaynak : Cumhuriyet Gazetesi, 25/02/1926, 6.74 75

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 136-137. Hassan Halet, Evlerin Elektrik Tertibat Mimar, stanbul, 1931, 14. 76 B.nsal, a.g.e., 60-61. 44

Resim 2.33: Bykada, Kazm inasi Dersan evinin giri holnde yer alan avize, zel olarak yaptrlmtr. Kaynak : Arredamento Dekorasyon,(6-7),1989, 57.

Modern mekanlarda kullanlan aydnlatma elemanlar giderek dnemin izgilerini yanstr hale gelmi, popler tarz Art Deco esprisinde elemanlar, mobilya ve mekanla uyumu gzetilerek seilmi; ounlukla da doru kullanmna dikkat edilmitir. (Resim 2.34)

Resim 2.34: Bykada, K.. Dersan evi aydnlatma elemanlarndan rnekler. Kaynak : Arredamento Dekorasyon,(6-7),1989, 6177

Arkitekt, (11-12), Linestra Borular ile Tenvirat stanbul, 1935 45

Istma :Konutlarda snma ihtiyacna getirilen zmler, yine farkl konut tiplerine ve modernleme eilimlerine paralel olarak eitlilik gstermektedir. lk yllarda kullanlan stma elemanlar, her konuda olduu gibi geleneksel dzen erevesinde gelimitir.

ounluu ahap olan geleneksel planl konutlarn erken rneklerinde, ie dnk sabit dzenin getirdii zmler yer almtr. Baz odalarnda (k odas) ocaklar sreklilik gsteren mevcut dzenin bir parasn oluturmulardr. (Resim 2.35) Ayrca ihtiyaca gre kullanlan mangallar pirin veya bakrdan olup; iinde kmr yaklan, hem stma hem de ksmen piirme ilevini yerine getiren elemanlardr.(Resim 2.36)

Resim 2.35: Ankara,Eski Kkn ocakl odas. Kaynak : nn Vakf Arivi Resim 2.36: S.F.Abasyank evinde kullanlm olan mangal. Fotoraf : Erdal Aksoy 46

Mekanlarn zellemeye balamasyla oda dzeni iinde gremediimiz ocaklar; ancak byk kk ve konaklarn salonlarnda, Batdaki rnekler dorultusunda farkllaarak yerini minelere brakmtr. Mangal kullanm ise uzun yllar devam etmi, snma ilevinden ok, keyif amal tercih edilmitir. Mekanlarn modernleme sreci iinde mangallar, daha ok ark kesi gibi

geleneksele gnderme yapan baz blmlerin dekoratif esi olmulardr. (Resim 2.37)

Resim 2.37: Yedign Dergisi, kapak resmi, mangal keyfi.

Kaynak : Yedign,(44), cilt:2, 1934

Yaprak Dkm adl romana konu olan Balarbandaki ev de mangal kullanlan evlerden biridir. Bir k gecesi Ali Rza Bey, elinde bir kitap, mangal banda uyukluyordu. ... Mangal eeledi.78

cmleleri iine gizlenen mangal keyfi

dnemin gnlk yaamn rutinleri arasndadr. Halide Edip Advarn ocukluk anlarn toplad kitab Mor Salkml Evde de, mangal benzer bir hayatn parasdr. Yazar, Bykbabasnn, mangalda ekmek kzartarak tulum peyniri ile ikramlarn unutamamaktadr.79

Yine yazarn kaleme

ald Sinekli Bakkal daki evde, mangal; etrafna konulan hasr iskemle ile

mekanda kullanlm ve geleneksel