Ayrnt: 74 Tarih dizisi: 4

1780'den Gnmze Milletler ve Milliyetilik

"Program, Mit, Gereklik" E. J. Hobsbawm

nglli.ceden eviren Osman Aknhay

Yayma hazrlayan Abdullah Ylmaz

Kitabn zgn ad N ati ons and nationalism since 1780

"Programme, myth, reality"

Cambridge University Press New and Revised Edition 1992

basmndan evrilmitir.

Akcal-Tuna Ajans

Bu kitabn tm yayn haklan Ayrnt Yaynlar'na aittir.

Kapak resmi Bruegel/Babil Kulesi

Kapak dzeni Arslan Kahraman

Basma hazrlk Renk Yapmevi 516 94 15

Bask Renk Basmevi 518 54 36

Birinci Basm Temmuz1993

ISBN 975-539-033-2

AYRINTI YAYINLARI PiyerLotiCad.17/2emberlita-stanbul Tel:518 7619 Fax:51645 77

E. J. Hobsbawm 1780' den Gnmze

MLLETLER ve

MLLYETLK "Program, Mit, Gereklik"

AYUNTI

TARH DZS

VALYE, KADIN VE RAHP Feodal Frasa'da Evlilik

Georges Duby

ERKEK ORTAAG Aka Dair ve Dier Denemeler

Georges Duby

KAPTALZM KLTR Alan Macfarlane

1780'DEN GNMZE MLLETLER VE MLLYETLK

Eric Hobsbawm

Hazrlanan Kitaplar

ORTAAG'DA ENTELEKTELLER Jacques Le Goff

NDEKLER

- TRKE BASIMA NSZ .. . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . ... . . . . . . . . . . . . .. . 7 - NSZ . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . ... . . . ... . . . . .. .. ... . . . . . . . . . . . .. . . . . 1 2 - GR 14

I . YEPYEN BR EY OLARAK DEVLET: DEVRMDEN LBERALZME . . . . . . . . . ... . . .... . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . .. .. . 29

11. POPLER N-MLLYETLK . . . . . .. . . . ... .. . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . 64 III . HKMETLERN PERSPEKTF . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . 1 02 IV. MLLYETLGNDNM. 1 870- 1918 . . . . . . . . . . ... . ... . . 1 25 V . MiLLiYETLGN ZRVES, 1918-1950 ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 57

VI . YRMNC YZYILIN SONUNDA MLLYETLK . ...... . . . 1 92

TRKE BASIMA NSZ

Elinizdeki kitap 1989'da bitirilip 1990'da yaymlanmt ve asl olarak 1 985'te verilen bir dizi konferans metnine dayanmaktadr. Dolaysyla, Dou Avrupa'daki Sovyet iktidarnn ve SSCB 'nin kendisinin kyle ba gstermi olan "milli mesele"nin patlayc gelimeleri zerine bir yorum olarak tasarlanmad -tasarlanamayaca- aktr. Kitabn amac daha genel kapsamlyd; yani, umarm gncel ilintisi de olan fikirler ve dnceleri de barndrmakla birlikte, uzun dnemli bir tarihsel perspektifteki milliyetilikle ilgilidir.

Ayn nedenlerle bu kitap zgl devletlerin zgl milli ve etnik problemlerini ayrntl olarak ele almak amacn da gtmyordu. Okurlar gerek Osmanl mparatorluu gerekse cumhuriyet Trki-

7

yesi hakknda baz deinmelerle karlaacaklardr, ama bunlar geerken dlen notlardan pek teye gitmezler.

Bununla birlikte, l980'den beri meydana gelen gelimeler o kadar geni kapsamldr ki, bunlarn nemi hakknda muhakkak bir eyler sylenmelidir. imdilerde korkun bir pelitik ve etnik istikrarszlk ve belirsizlie srklenmi olan blgenin merkezinde yer aldndan Trkiye'nin durumu hakknda da bir iki sz sylenmelidir.

Sovyet iktidarnn ve SSCB'nin knn "milliyeti" ya da etnik boyutlar hakknda dikkat ekilecek ilk nokta, yaygn inancn tersine, herhalde Yugoslavya dnda bu ke milliyetiliin neden olmaddr. Sovyet iktidar Moskova'da sapasalam durduka, yerel Rus-kart milliyetiliin ok derin kkler salm olduu uydu devletler, rnein Polonya bile, Moskova'ya bakaldracak konumda deillerdi ve bunu ciddi lde denememilerdi . Eski Sovyet egemenlik alannda milliyeti hkmetlerin ve hareketlerin ortaya kmas, Moskova'nn geri ekilmesinin nedeni deil, sonucuydu. O ana kadar Bat Almanya' da olsun Dou Almanya' da olsun, Almanlarn yeniden birlemesi ciddi biimde akla bile gelmiyordu. Yine, Moskova'da merkezi iktidarn zlmesine kadar, ok etnik yapl devletlerin hepsinde olduu gibi SSCB 'de de, var olan milli ve etnik gerginlikler Sovyetler Birlii 'nin birliini riske atmyor ve attna da inanlmyordu. Baltk devletleri dnda cumhuriyetlerder herhangi birinin 1980' lerin sonlarna gelinmeden nce ayrlmay m istedikleri, yoksa ayrln pratik olabilecei bir durumu mu ngrdkleri olduka kukuludur. SSCB'nin srtn yere getiren milli bask deil, 199 1 ' deki merkezi iktidarn kdr.

Dikkat ekilecek ikinci nokta, eski Sovyet blgesindeki patlayc nitelikli milli ve etnik sorunlarn kaynann znde, Versailles, Saint-Germain, Trianon, Sevres ve Brest-Litovsk anlamalarnn, yani Birinci Dnya Sava'ndan sonra Avrupa ve Ortadou' daki yerleimin yarm kalan ilerinin yattdr. Avrupa'y etnik-milli dorultuda yeniden dzenlemeye ynelik bu sama giriimin baz snrllklar metin ierisinde tartlmtr. Birinci Dnya Sava 'ndan sonra ok etnik yapl arkaik imparatorluktan ikisi

8

(Habsburg ve Osmanl) dalmt. ncs olan arlk Rusyas ise Ekim Devrimi'yle eyrek yzyllk ek bir sre daha kazand, ama imdilerde karlatrlabilir bir zlme srecine girmi bulunmaktadr. Ancak, daha somut olursak, bugnk patlayc nitelikli milli-etnik sorunlar, 19 18 sonras dneme aittir, nk bu sorunlar 19 14'ten nce byk nem tamyorlard ve baz rneklerde zaten tayamazlard. eklerle Slovaklarn, Srplar, Hrvatlar ve Slovenlerin tek bir devlette birlemesine kadar, hi kimse onlarn potansiyel atma unsuru olduklarndan kayglanmyordu. Transilvanya konusunda Romenlerle Macarlarn, Moldavya konusunda Romenlerle Ruslarn atmas, Birinci Dnya Sava ' ndan sonra Byk Romanya'nn kuruluuna kadar kimsenin uykusunu karan bir konu deildi. Baltk milliyetilii, an kayglandran milli sorunlarn en nemsiziydi. 1917 Kurucu Meclis (daha sonra Bolevikler tarafndan datlmt) seimlerine gre deerlendirirsek halk da fazla destek vermiyordu. Brest-Litovsk Anlamas' nn peinden Trklerin ve Almanlarn mdahalelerine kadar Transkaflcasya ayrlklnn sz bile gemiyordu. Buna karlk, blgede varl uzun sredir kabul gren ve politik baknndan ciddi saylan Ukrayna ve Makedonya' daki gibi "milli" problemler, o devletlerin birliinin baka nedenlerle kt 199 1 'e kadar, SSCB'nin olsun Yugoslavya'nn olsun istikrarszla srklenmesinde hibir rol oynamamt. Eski milliyetiliklerin grnte canland durumlarda bile eski ve yeni milliyetilikler arasnda fiili tarihsel sreklilie ok az rastlanr. Milliyetilik rneinde sk sk gzlendii zere, gemi icat edilir ya da yeniden icat edilir. Bir ek uzmann belirttii gibi: Nasl on dokuzuncu yzyl ek milliyetileri Huss* olduklarn iddia ediyorlarsa, komnist dnem sonras ek milliyetileri de on dokuzuncu yzyl militanlar olduklarn iddia etmektedirler.

Sylenecek nc ey bellidir. Muazzam byklkteki Avrasya blgesinin an Balkanlamas (belki de duruma uygun den doru terim "Lbnanlama"dr), yeni devletlerin hepsinin etnik, dilsel ve kltrel homojenlik iddiasnda bulunduu varsaymna John Huss (1373-141 5), dinsel inanlara aykr dncelerden tr lme mahkm edilip diri diri yaklan Bohemyal din reformcusu. (.n.)

9

dayand srece, ne istikrarl ne de kalc bir politik dzen yaratabilir. Her durumda, fazla byk olmayan, hatta minimal* boyutlu nemli sayda devletin kuruluu sonucunda, kendilerini savunmaktan aciz olan devletlere ynelik saldrganla kar gvenceler sunan bir milletleraras dzenin varl ngrlmektedir. Ancak, 1 991 ' de Srbistan ile Hrvatistan arasnda kan atmann kantlad gibi, blgenin byk ksmnda bylesi bir milletleraras dzen artk yrrlkte deildir. 19 18'den sonraki Avrupa haritasn etnik-dilsel milliyetilik temelinde yeniden izme denemesi, bu giriimin ancak halklarn topluca kovulmas ve/veya katliam ve jenosid pahasna baarya ulaabileceini kantlamt. Gnmzde bir kere daha grlmektedir bu. imdi yeni bir istikrarszlk, insanlk dlk ve sava ayla yz yzeyiz. Ayrlk etnik-dilsel milliyetilik etkili bir milletleraras dzen yaratamadndan, sonunda bunun yerini baka bir istikrar ilkesi alacaktr. Bu deiimin gereklemesi uzun srebilir. Bu arada biz de, eski Habsburg mparatorluu sakinlerinin gemie baktklarnda imparatorluun yok oluunu kederle hatrlamalar gibi, Dou Avrupa ile eski SSCB' de yaayan insanlarn kten nceki gnleri kederle hatrladklarn saptayabiliriz.

Trkiye, kendi i etnik sorunlaryla, kendi devletinin snrlar dna taan hem eski hem de yeni bir Trkler diasporasyla bu istikrarszlk alannn gbeinde bulmaktadr kendisini. Ne yazk ki baz Trklerin, Rus Devrimi ile imdi ortadan kalkm bulunan SSCB'nin istikrarl dnemi arasndaki yllarda su yzne kan pan-Turanc emelleri canlandrarak bu istikrarszl krkleyebilmeleri tehlikesi de vardr. Asya' daki eski Sovyet cumhuriyetlerinin eitli halklaryla etnik ya da dilsel yaknlk iddialarna dayal politik emeller, bu kitapta serinkanh biimde analiz etmeye altm milliyeti ideolojinin mistifikasyonlannn bir parasdr. Tarihiler olacaklar pek fazla etkileyemezler. Gene de, byk kk milli ovenizmin tehlikeleri konusunda uyarda bulunabilirler. Ayrlk kk millet ovenizmine kar koyulmaldr. Ancak Bamsz bir Estonya, Letonya ve Slovenya'nn nfuslar 3 milyondan, Litvanya, Hrvatistan, Moldavya, Krgzistan, Trkmenistan, Tacikistan ve Ermenistan'n nfuslar ise 5 milyondan daha azdr.

10

Byk Rus milliyetiliinin, Srp genilemeciliinin ve Trk yaylmacl dahil olmak zere ayn trde dier fenomenlerin canlanmasna da kar koyulmaldr.

1 991

Son.blm, kitabn ilk basmnn metninin tamamlanndan sonraki gelimeleri deerlendirmek amacyla geniletilmi ve byk lde yenilen kaleme alnmtr.

Londra, Mart 1 992

11

N SZ

Bu kitap, Mays 1985'te Belfast'daki Queen's University'de verme onuruna eritiim Wiles konferanslarma dayanmaktadr. Konferansn yeri zaten konusunu akla getiriyordu. Dzenleyicilerin katlmclardan istedikleri drt konferans metninin olduka youn olan ieriini burada okura kolaylk salamak dncesiyle kitabn btnne yaydm. Sonuta eit olmayan uzunluktaki be blm, bir giri blm ile baz sonu dncelerimi topladm son blmden oluan bir kitap kt ortaya. Msveddemi de, ksmen baz yeni materyalleri deerlendirmek amacyla, ama esas olarak arl olan uzmanlarla yaplan tartmalar (katlma ansna kavuanlar asndan Wiles Konferanslar'nn asl cazip ynlerinden birisi budur) nda yeniden gzden geirdim. Bu konfe-

12

ranslar dzenleyen ve tartmalara katlan herkese, bilhassa Perry Anderson, John Breuilly, Judith Brown, Ronan Fanning, Miroslav Hroch, Victor Kiernan, Joe Lee, Shula Marks, Terence Ranger ve Gran Therbom' a, eletirileri ve tevik edici tleri, zellikle Avrupal olmayan milliyetilik konusuna daha fazla kafa yormam saladklar iin minnettarm. Bununla beraber, burada, konunun arlkla Avrupa merkezli olduu ya da en azndan "gelimi" blgelerde merkezlendii on dokuzuncu yzyl ile yirminci yzyl balarndaki dnemde younlatm. Milletler ve milliyetilik hakknda gr alveriine girip soru soracak zaman bulduum iin bana baka koullarda edinemeyeceim fikir, bilgi ya da kitap referanslar aktaran baka pek ok kii de vardr. Hakszlk yapma riskini gze alarak bunlar arasnda, Kumari Jayawardene ile Helsinki' de bulunan World Institute for Development Economics Research'teki dier Gney Asyal aratrmaclar ve bu almalardan bir ksmn renip tartm olan New York, New School for Social Research'teki meslektalarmla rencilerimi ayryorum. Elinizdeki kitapla ilgili aratrmalarm byk lde Leverhulme Vakf Emeritus Bursu sayesinde gereklemitir ve burada Leverhulme Vakf'nn salad cmerte yardmlar byk bir takdirle karladm ifade etmek isterim. .

"Milli mesele" pek iyi anlmayan bir tartma konusudur. Ben konunun tartmal olan ynn azaltmaya almadm. Gene de bu konferans metinlerinie, basl halleriyle, kavramay denedikleri tarihsel olgular zerindeki almalar gelitireceini umuyorum.

Londra, 1 989

13

GR

Nkleer bir savatan sonraki gnlerden birinde, galaksiler aras bir tarihinin, kendi galaksisindeki alclarn kaydettikleri uzaktaki ki.ik felaketin nedenini aratrmak zere artk l durumdaki bir gezegene ayak bastn dnn. Bu tarihi (dnya tesi fizyolojik reme konusu zerinde speklasyon yrtmekten kandmdan eril ya da diil form kullanmyorum), gelikin nkleer silah teknolojisinin eyalardan ziyade insanlar yok edecek biimde tasarlanmas nedeniyle korunmu bulunan gezegen ktphaneleriyle arivlerine bavursun. Gzlemcimiz, bir sre inceleme yaptktan sonra, yeryz gezegenindeki insann tarihinin son iki yzylnn, "millet" terimini ve bu terimden tretilen szckleri anlamadan kavranamayaca sonucunu karacaktr. "Millet" terimi insanlarn

14

i likilerinin nemli bir boyutunu anlatr grnmektedir. Ama, tam olarak neyi? Sr burada yatar. Tarihimiz, on dokuzuncu yzyl tarihini "milletlerin inas"mn tarihi olarak sunan, ama ayn zamanda, her zamanki saduyusuyla "Bize sormadnz zaman bunun ne olduunu bilir, ne var ki hemen aklayamaz ya da tanmlayamayz"! diyebilen Walter Bagehot' okumu olsun. Bu gzlem B agehot asndan ve bizim .amzdan geerli saylabilir, ancak, "millet" fikrine inandrclk kazandrr grnen insanolunun deneyimini yaamayan galaksiler aras tarihiler asndan geerli deildir.

Son on be-yirmi ylda kan yaynlar sayesinde byle bir tarihinin eline, kendisine yardmc olacak, istenen analizleri ieren ksa bir okuma listesi tututurmak ve sz konusu listeyi o tarihe kadar bu alandaki en kapsaml referanslarn yer ald A. D. Smith ' in "Nationalism: A Trend Report and Bibliography" adl almasyla tamamlamak bugn mmkn olacaktr sanrm.2 Bu almalarda erken dnemlerde yazlm olanlar pek tavsiye edilmeyecek ve okuma listemiz, ileride akla kavuacan umduumuz nedenlerden tr ve ayrca o devirde milliyeti ve rk retoriin dnda ok az ey yazldndan, on dokuzuncu yzyl liberalizminin klasik dneminde kaleme alnm ok az almay ierecektir. Kald ki, John Stuart Mill'in Considerations on Representative Government'mn konuyla ilgili pasajlarnda ve Emest Renan'n nl "Millet Nedir?" konferansnda3 grld zere, o dnemin en iyi yaptlar aslnda ok zet almalard.

Okuma listemiz, tarihsel adan gerekli baz yaptlarn yam sra, konuyu hibir nyargya kaplmadan analiz etmeyi hedefleyen ilk nemli abalarn ardndan seilerek yaplacak okumalar ve kinci Enternasyonal Marksistlerinin "milli mesele" dedikleri 1 . Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), s. 20-21. 2. A. D. Smith, "Nationalism, A Trend Report and Bibliography", Current Sociology XXl/3, Lahey ve Paris, 1973. Ayrca bkz. ayn yazarn Theories of Nationalism (Londra, 2. basm, 1983) ve The Ethnic Origins of Nations (Oxford, 1986) adl kitaplarndaki kaynakalar. Profesr An thony Smith u srada lngiliz dilindeki okurlar iin bu alann balca klavuzudur. 3. Ernest Renan, Qu'est ce que c'est une nation? (Conference !aite en Sorbonne le il mars 1882) (Paris, 1882); John Stuart Mili, Consideations on Representative Government (Londra, 1861), Blm XVI.

15

nemli, deeri bilinmemi tartmalar da kapsayacaktr. Milletleraras sosyalist hareketin (ki bir sr stn zekal kiiyi barnda topluyordu) en iyi beyinlerinin (yalnzca birkann ismini sayarsak; Kautsky, Luxemburg, Otto Bauer ve Lenin) niin bu sorunda younlatklarn ileride greceiz.4 Bu listeye Kautsky'nin baz almalar byk ihtimalle, Otto Bauer'in Die Nationalitiitenfrage 'si ise kesinlikle girecektir; gelgelelim, snrl ama -zgn olmasa bile- grmezlikten gelinemeyecek entelektel hasletlerinden ziyade yazlndan sonraki politik etkilerinden dolay, Stalin'in Marxism and the National and Colonial Question 'nn da listeye dahil edilmesi gerekmektedir.s

Bana kalrsa, Birinci Dnya Sava'ndan sonra milliyetilii konu alan akademik incelemelerin "ikiz kurucular" diye adlandrlan kiilerin (Carleton B . Hayes ve Hans Kohn)6 andan bu listeye girmeyi hak eden almalarn says fazla deildir. Bu konunun, Avrupa haritasnn ilk (ve anlald zere, tek bir) defa milliyet ilkesine gre yeniden izildii, Avrupa milliyetiliinin szck daarcnn, en azndan Hans Kohn'un zerinde bir hayli durduu yeni smrge kurtulu hareketlerince ya da nc Dnyacl savunanlarca benimsenmeye balad bir dnemde dikkatleri kendinde toplamasndan daha doal bir ey yoktu.7 Sz ko-4. Zamann balca Marksist yazarlarnn yazlarndan bir seki dahil olmak zere yara1 bir tantm iin, Georges Haupt, Michel Lowy ve Claduie Weill, Les Marxistes et la question nationale 1848-1914 (Paris, 1974). Otto Bauer'in Die National ittenfrage und die Sozialdemokratie'si (Viyana, 1 907; 1924'te kan ikinci basmnda nemli bir yeni giri blm bulunmaktadr) nedense lngilizce'ye evrilmemitir. Yakn zamandaki bir deneme iin , Horace B. Davis, Toward a Marxist Theory of Nationalism (New Vork, 1978). 5. 1913 tarihini tayan metin, etkisi komnistlerle snrl kalmayan, zellikle baml dnyay kapsayacak biimde milletleraras dz.eye yay lan bir ciltte, Marxism and the National and Colonial Question (Londra, 1 936), Joseph Stalin'in dier yazlaryla birlikte yaymlanmt. 6. Carleton B. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism (New York, 1931) ve Hans Kohn, The idea of Nationalism. A Study in its Origin and Background (New Vork, 1944); bu almalar deerli tarihsel materyaller barndrmaktadr. "Kurucular" deyiinin kkeni filolojik ve kavramsal tarih alannn paha biilmez bir incelemesidir, A. Kemilainen, Nationalism. Problems Concerning the Word, the Concept and Classification (Jyvaskyla, 1964) . 7. Bkz. Hans Kohn, History of Nationalism in the East (Londra, 1 929); Nationalism and lmperialism in the Hither East (New York, 1932).

16

nusu dnemdeki yazlarn, bu alann rencilerini bir hayli vakit alan hazrlk okumalarndan kurtarabilecek biimde, daha eski yaynlardan derlenen ynla malzemeyi ierdiinden de kuku duyulamaz. Bu almalarn byk blmnn eskimesinin temel nedeni, esasen yeni bir dneme geilmi olduunu (burada, Marksistlerin bu gelimeyi tahmin etmi olduunu ekleyelim) milliyetilerin dnda herkesin kabul etmesiydi. Milletlerin, Bagehot'n dnd gibi, "tarih kadar eski"S olmadn artk (bilhassa Hayes ile Kohn'un andaki abalarla) bilmekteyiz. Szcn modern anlam ta atlasa on sekizinci yzyldan daha eskiye dayanmaz. Milliyetilik zerine akademik yaynlarda oalma grlm, ama sonraki on yllarda fazla bir ilerleme kaydedilmemitir. Birtakm insanlar nemli bir katk diye, milletlerin oluumunda iletiimin roln vurgulayan Kari Deutsch'un almasna iaret edeceklerdir, ne var ki bence bu yazarn vazgeilmez bir nemi yoktur.9

Milletler ve milliyetilik konulu literatrn yaklak yirmi yl nce ok verimli bir aamaya' girmesinin nedeni btnyle ak deildir, zaten sorun da yalnzca sorunun ktna inananlar asndan vardr. Henz evrensel lde genelgeer bir gr deildir bu. Ben, fazla ayrntya girmesem bile, son blmde bu soruna eileceim. Ne olursa olsun bu satrlarn yazarnn kansna gre, 1968-88 dneminde milletlerin ve milli hareketlerin ne olduu, tarihsel gelimede nasl bir rol oynadklar sorununa gerekten k tutan almalarn says, iki kat daha uzun bir zaman dilimini kucaklayan daha nceki dnemdeki almalardan fazladr. Metin boyunca bu almalardan hangilerini ilgin bulduum aa kacaktr, ancak bu noktada birka nemli bala deinmek yararl olabilir; yalnz konuyla ilgili kendi yazlarmn birisi dnda dierlerini anmaktan bilerek kanacam.o Aadaki zet liste bu alan tanmay salayabilir. Milli kurtulu hareketlerinin bileimi-

8. Bagehot, Physics and Politics, s.'83 . 9. Kari W. Deutsch, Nationalism and Social Cummunication. An Enquiry into the Foundations of Nationality (Cambridge, MA, 1 953). 1 0. Bunlar, The Age of Revolution, 1789-1848 (1 962), The Age of Capital, 1 848-1875 (1975) ve The Age of Empire, 1 875-1 91 4 (1 987)'deki konuyla ilgili blmlere ek olarak kaleme alnm u yazlardr: "The attitude of popular classes towards national rnovements tor independence' (Byk Britanya'nn

F2/Milletler v e Milliyetilik 17

nin zmlenmesinde yeni bir r aan Hroch'un almas dnda yazarlar alfabetik srayla aktaryorum:

-Hroch, Miroslav. Social Preconditions of National Revival in Europe (Cambridge, 1985). Bu kitap, yazarn Prag'da 1968'de ve 1971 ' de yaymlad iki almann bulgularn birletirmektedir. -Anderson, Benedict. lmagined Communities (Londra, 1983 ). -Armstrong, J. Nations before Nationalism (Chapel Hill, 1982). --Breuilly, J. Nationalism and the State (Manchester, 1982). -John W. Cole ve Eric R. Wolf. The Hidden Frontier: Ecology and Ethnicity in an Alpine Valley (New York ve Londra, 1984). -(Der.) J. Fishman, Language Problems of Developing Countries (New York, 1968). -Emest Gellner, Nations and Nationalism (Oxford, 1983). -(Der.) Hobsbawm, E. J. ve Ranger, Terence. The lnv,ention of Tradition (Cambridge, 1983). -Smith, A. D. Theories of Nationalism (2. basm, Londra, 1983). -Szcs, Jen. Nation und Geschichte: Studien (Budapete, 198 1). -(Der.) Tilly, C. The Formation of National States in Western Europe (Princeton, 1975).

Bunlara, bir "millet"le znel bir zdeleme duygusuyla yazlan, ama konuyu da ender rastlanabilecek lde bir tarihsel balama oturtup ok iyi youran parlak bir deneyi eklemekten kendimi

Keltlere ait blgeleri) , Commission l nternationale d'Histoire des Mouvements Sociaux et Structures Sociales, Mouvements nationaux d'independence et classes populaires aux XIXe et XX siecles en Occident et en Orient, 2 cilt (Paris, 1 971/, cilt 1 , s. 34-44; "Soma reflections on nationalism", der. T. J. Nossiter, A. H. Hanson, Stein Rokkan, lmaginatlon and Precision in the Social Sciences: Essays in Memory of Peter Netti (Londra, 1 972, s. 385-406); "Reflections on 'The Break-Up of Britain' " (New Left Review, No: 5, 1977); "What is the worker's country?" (benim, Worlds of Labour, Blm 4, Londra 1 984): "Working-class internationalism", der. F. van Holthoon ve Marcel van der Linden, lnternationalism in the Labour Movement (Leiden-New YorkKopenhag-Kln 1 988, s. 2-1 6) .

18

alkoyamayacan: Gwyn A. Williams'n The Welsh in their History (Londra ve Canberra, 1982) iindeki "When was Wales?" balkl denemesi.

Saylan yaynlarn ou "/Bir/ millet nedir?" sorusuna ayrlmtr. nk insan gruplarn bu ekilde snflandrmann temel zellii; bir millete ait olanlarn, milletin baz alardan kendi yelerinin toplumsal varoluu, hatta bireysel kimliinde asli ve temel bir yer tuttuunu iddia etmelerine ramen, pek ok insan topluluundan hangisinin bu ekilde nitelenmesi gerektiine karar vermenin tatmin edici bir kriterinin bulunamamasdr. Bu, tek bana alndnda, artc deildir; nk "millet"i insann tarihinde ok yeni bir e olarak dnr, zgl -ve kanlmaz olarak yerel ya da blgesel- tarihsel konjonktrlerin rn sayarsak, "millet"in dnyann geneline dalm olan insanlardan ziyade, balangta da grld gibi, birka yerleim kolonisinde ortaya kmasn bekleriz. Gelgelelim problem, gzlemcimize bir kuu nasl tanyacan ya da bir fareyi bir kertenkeleden nasl ayracan anlatabilmemiz gibi, bir milleti dier birimlerden a priori nasl ayracan anlatmann bir yolunun var olmamasdr. Millet-izleme kuizlemeye benzeseydi iimiz kolay olurdu.

Millet olmak iin nesnel kriterler saptama ya da belirli gruplar "milletleirken", belirli gruplarn neden "milletlemediini" aklama giriimleri; genellikle ya dil veya etnik kken gibi tek bir kritere ya da dil, ortak topraklar, ortak tarih, kltrel zellikler gibi bir kriterler kmesine dayanmtr. Stalin'in tanm herhalde bunlardan en iyi bilinenidir, ama kesinlikle tek "millet" tanm deildir.il Bylesi tanmlara uyan geni birimlerin yalnzca bazlarnn

. her zaman "millet" olarak nitelenebileceinden, yani istisnalarla daima karlalmas gibi ak bir nedenden dolay, btn nesnel tanmlar bir noktada tkanmladr. Tanma uyan rnekler aka "milletler"i ya da milli zlemlere sahip birimleri temsil etmedikleri (veya henz temsil etmedikleri) gibi, millet olmann zelliklerini tadndan hibir kuku duyulmayan "milletler" de tek bir krite-1 1 . "Millet, tarihsel olarak evrilmi istikrarl bir dil, toprak, ekonomik yaam ile kendin kltr ortaklyla davuran psikolojik adan oluan br topluluktur", Joseph Staln, Marxsm and the National an olonial Question, s. 8. ilk olarak 1912'de yazlmt.

19

re veya kriterler kmesine denk dmez. Gerekten, tarihsel adan yeni olan, gelien, deien ve bugn dahi evrensel olmayan birimleri kalc ve evrensel bir ereveye sokmaya altmz gz nne getirirsek, baka ne beklenebilir ki?

stelik, ileride greceimiz zere, bu amala kullanlan kriterler -dil, etnik kken, vb.- bulanik, deiken ve birden ok anlaml olup; yolcunun varmak istedii nokta asndan yol iaretleriyle kyaslandnda bulutlarn ekilleri kadar yararszdr. Dolaysyla bu kriterlerin, tanmlama amacnn dnda, propagandist ve programatik amalarla da yararl olmas kukusuz olaanst derecede zorlar. Byle "nesnel" bir milliyeti tanmn son zamanlardaki Asya politikasnda grlen bir rnei bu duruma aklk getirebilir:

Seylan'da Tamilce konuan insanlar; millet olmann her temel ltyle, yani, birincisi adada en azndan Sinhalilerinki kadar eski ve anl (sic), apayr bir tarihsel gemilerinin olmasyla, ikincisi Tamil'i btn gncel ihtiyalarn karlayacak yeterlilie ulatran stn klasik miras ve modem gelimesi sonucu Sinhali dilinden btnyle ayr bir dilsel birim oluturmalaryla, ncs ise belli blgelerde ikamet etmeleriyle deerlendirildiinde, Sir Lankallardan apayr bir millet olutururlar.12

Bu pasajn amac aktr: Tamil milliyetiliine dayanarak Sri Lanka "adasnn te birini akn" diye tanmlanan bir blgeye zerklik ya da bamszlk istemek. Anlalan bundan baka hibir .sonu karlamaz. Ne var ki bu durum, yerleim blgelerinin, farkl kkenlere sahip Tamilce konuanlarn (yerliler ile yaknlarda gelmi Hint gmen iiler) yaad, corafik bakmdan iki ayn alandan olutuu;. aynca, Tamillilerin srekli yerleim blgelerinde, belirli yerlerde, dierlerini saymasak bile, Sinhalilerin te birinin ve kendilerini Tamil milletinden saymayp Mslmanlarla ("Maribiler") zdeletirmeyi tercih eden Tamilce konuanlarn ise yzde 41 ' inin ikamet ettii gereini gzlerden saklamaktadr. Aslnda, gmen merkezi olan blgeyi bir kenara braksak bile, 1 2. llankai Tamil Arasu Kadehi, "The case for a federal constitution for Ceylon", Colombo 1 95 1 , akt. Robert N. Kearney, "Ethnic conflict and the Tamil separatist movement in Sri Lanka" (Asian Sucvey, 9, 25 Eyll 1 985, s. 904).

20

Tamillilerin byk blmnn srekli olarak ikamet ettii blgenin (ki bu blge, Tamillilerin youn olduu yerler -yzde 7 1-95'inin topland Batticaloa, Mullaitivu ve Jaffa- ile kendilerini Tamilli sayanlarn yzde 20 ya da 33'lk bir oran temsil ettii yerlerden -Amparal, Trincomalee- olumaktadr), salt haritaya bakarak karar vermenin dnda tek bir mekan olarak tanmlanmasn dorulayacak hibir gsterge yoktur. Gerekte 1987' de Sri Lanka i savann sona ermesiyle noktalanan grmelerde i savan bitirilme kararnn alnmas dpedz Tamil milliyetilerine verilmi bir politik dnd. Daha nce grdmz gibi "dilsel birim"; yerli Tamilliler, gmen Hintliler ve Maribilerin -imdiye kadar- dilbilimsel anlamn dnda homojen bir topluluk oluturmadklar, herhalde dilbilimsel anlamda bile homojen bir topluluk oluturmadklar ynndeki su gtrmez geree glge drmektedir. "Ayr tarihsel gemi"e gelince, bu deyi, kesinlikle anakronik, gevek ya da neredeyse anlamsz kalacak kadar belirsiz bir deyitir. Kukusuz, besbelli propagandist nitelikteki manifestolarn, sanki sosyal bilimlere katkymlar gibi titizlikle irdelenmesi gerekmedii yolunda bir itirazda bulunulabilir; oysa nemli olan, bylesine ak nesnel ltlere dayanarak herhangi bir topluluu "millet" snfna sokan hemen her yaklamn, o topluluun bir "millet" olmas baka temellere oturtulamadka, benzer itirazlarla yz yze gelecek olmasdr.

Peki, baka temeller hangileridir? Nesnel bir tanmn alternatifi znel bir tanmdr ve bu znel tanm, hem kolektif (Renan'n "bir millet, her gn yenilenen bir plebisittir" sz dorultusunda), hem de bireysel (Avusturyal Marksistler gibi, "milliyet"in, nerede ve kimlerle yaarlarsa yaasnlar kiilere -o kimlii sahiplenmeyi setikleri takdirde- atfedilebilmesi)l3 bir kapsamda olabilir. Hem kolektif hem bireysel kapsamdaki znel tanmlarla, aka, deiik yollarla olmakla birlikte "millet" tanmn Fransa' da ve Habsburg mparatorluu'nda grld gibi farkl diller konuan ya da baka "nesnel" kriterlere sahip insanlarn bir arada yaadklar 1 3. Kari Renner, zellikle, bireyin millet yelii i le onun dinsel bir mezhebe ye olmasn, yani "rtn ispat etmi bireyin ve reit olmayanlar adna onlarn yasal temsilcilerinin de jure* zgrce setikleri" bir staty karlatryordu. Synopticus, Staat und Nation {Viyana, 1 899), s. 7ff. (Lat.) Yasal olarak. (.n.)

21

blgelere uygulayarak, a priori nesnelciliin kstlamalarndan kurtulmaya allmaktadr. Ancak znel tanmlarn ikisi de, bir milleti kendi fertlerinin ona ait olma bilinciyle tammlamann bir totolojiden teye gitmedii ve yalnzca bir milletin ne olduu hakknda a posteriori yol gstermekle snrl kald itirazna aktr. Bundan baka, zensiz kiileri bir millet olmak, yaratmak veya yeniden yaratmak iin millet olma iradesinin yeteceini dndren voluntarizm kutbuna srkleyebilir: Wight Adas sakinlerinin yeterli saydaki bir blm Wight milleti olmay istiyorlarsa olur-lar.

Bu yaklam, zellikle 1960'lardan itibaren milletin bilin ykseltme yoluyla ina edilmesi dorultusunda baz giriimler doururken, milletlerin ayn zamanda ortak nesnel elerinin de bulunduunu ok iyi bilen Otto Bauer ile Renan kadar bilgili gzlemcilere kar hakl bir eletiriyi yanstmaz. br yandan, bilincin ya da tercihin millet olmann kriteri olduunda srar etmek, farkna varmadan, insanlarn kendilerini grup yeleri olarak tanmlamalar ve yeniden tanmlamalarnn karmak ve ok eitli yollarn tek bir seenee (bir "millet"e ya da "milliyet"e ait olma seimine) tabi klmaktr. Politik ya da idari adan byle bir seim, gnmzde nfus saymlarnda dille ilgili sorular soran ya da pasaport salayan devletlerde yaamaktan dolay yaplr mutlaka. Oysa, bugn bile Slouh'ta yaayan birisi, kendisini, koullara bal olarak -diyelim- bir Britanyal, (farkl renkteki dier yurttalarn karsnda) bir Hintli, (dier Hintliler karsnda) bir Guceratl,* (Hindularn ya da Mslmanlarn karsnda bir Jain,"" belirli bir kast yesi, akrabalk balan tayan birisi, evde Gucerata' dan ziyade Hinduca konuan birisi ya da ba.J;a kimliklerde dnebilir pekala. Aslnda "milliyet"i bile ister politik, ister kltrel, isterse baka temelde tek bir boyuta indirmek (tabii devletler force majeure ile bunu dayatmadka) mmkn deildir. nsanlar gerek din, dil, kltr, gelenek, tarihsel arka plan ve kan ba kalplaryla ge- Gucerat, Hindistan'da Bombay eyaletinin ikiye ayrlmasyla kuzeybatda kurulan eyaletin addr. (.n.) M. . VI. yzylda kurulan ve retileri Budizm'inklne ok benzeyen bir Hindu mezhebi yesi. (.n.) (Fr.) stn, kar konulmaz g. (.n.)

22

rekse Yahudi devletine kar tutumda ortak zellikler sergilemedikleri halde, kendilerine Yahudi kimliini biebilirler. Bu tavr da salt znel temeldeki bir "millet" tanmn iermez.

Demek ki ne nesnel ne de znel tanmlar tatmin edicidir; her ikisi de yanltcdr. Her neyse, bu alandaki bir rencinin i lk benimseyecei en iyi tutum bilinemezcilik olduundan, elinizdeki kitapta bir milleti oluturan eylere i likin a priori hibir tanm ngrlmemektedir. Burada yalnzca, bavurulabilecek bir balang varsaym olarak, kendilerini bir "millet"in yeleri gren yeterli byklkteki insan topluluklarnn bu halleriyle "millet" saylmasyla yetinilecektir. Bununla beraber, bir insan topluluunun kendisini "millet" olarak grp grmemesi, basite ona "millet" stats atfeden politik rgtlerin szcleri ya da yazarlarna danlarak tespit edilemez. Bir "milli fikir" adna bir grup szcnn sahneye kmas gz ard edilecek bir durum deildir, ancak "mi llet" szc gnmzde o denli yaygn ve gevek bir biimde kullanlmaktadr ki bugn milliyetiliin szck daarnn kullanm gerekten ok az ey ifade edebilir.

Ne var ki "milli mesele"yi deerlendirirken, "temsil ettii gereklikten ziyade millet kavramyla (yani, 'milliyetilik' le) balamak ok daha yararldr." nk "milliyetiliin akla getirdii belli bir 'millet ' gelecee dnk olarak tannabilirken, gerek 'millet' ancak a posteriori tannabilir."14 Elinizdeki kitabn yaklam byledir. Bu yaklamla, kavramn zellikle on dokuzuncu yzyln sonuna doru geirdii deiiklik ve dnmlere zel bir arlk verilmektedir. Kukusuz kavramlar aya yere basmayan felsefi sylemin paras deildir; kavramlarn toplumsal, tarihsel ve yerel kkleri vardr ve dolaysyla bu gereklikler temelinde aklanmaldr.

Bunlarn dnda yazarn konumu yle zetlenebilir: (1) Ben "milliyetilik" terimini, Gellner' n tanmlad gibi,

yani "esasen politik birim ile milli birimin uyumluluunu ngren bir ilke"15 olmas anlamnda kullanyorum. Bu ilkenin aynca Ruri-14. E. J. Hobsbawm, "Soma reflections on nationalism", s. 387. 1 5. Ernest Gellner, Nations and Nationalism, s. 1 . Esas itibaryla politik olan bu tanm baka yazarlarca da kabul edilmektedir, m. John Breuilly, Natlonalism and the State, s.3.

23

tanya'llarn Ruritanya* milletini kucaklayp temsil eden yapya kar politik grevlerinin btn dier kamusal ykmllklerden, ar rneklerde (savalar gibi) ise her trl ykmllkten nce geldiini ekleyeceim. Buna bal olarak modern milliyetilik, sayfalar ilerledike karmza kacak olan, baka tr ve insandan daha az ey isteyen milli ya da grup kimlii biimlerinde ayrlabilir.

(2) ou ciddi renci gibi ben de "millet"i ne asli ne de deimez bir toplumsal birim olarak gryorum. "Millet" yalnzca zgl ve tarihsel bakmdan yakn bir dneme aittir. "Millet" ancak belli bir modern teritoryal** devletle, "milli devlet"le ilikilendirildii kadaryla bir toplumsal birimdir; bununla ilikilendirmedike milleti ve milliyeti tartmann hibir yarar yoktur. Dahas, Gellner' la birlikte, milletlerin oluumu alanna giren yapaylk, icat ve sosyal mhendislik unsurlarn vurgulayacam. "Milletlerin, insanlar snflandrmann doal, tanr vergisi bir yolu olduu, doutan gelen bir ... politik kader olduu iddias bir mittir; bazen nceden var olan kltrleri alp onlar milletlere eviren milliyetilik, bazen de milletleri icat eder ve genellikle nceden var olan kltrleri tamamen yok eder: Bu bir gerekliktir.''16 Ksacas, analitik dzlemde milliyetilik milletlerden nce gelir. Milletler devletleri ve milliyetilikleri yaratmaz, doru olan bunun tam tersidir.

(3) Eski kuak Marksistlerin adlandrdklar biimiyle "milli mesele", politika, teknoloji ve toplumsal dnmn kesime noktasnda bulunmaktadr. Milletler, yalnzca zgl trde bir teritoryal devletin ilevleri ya da bir devlet (genel bir ifadeyle, Fransz Devrimi'nin yurtta devleti) kurma zlemi olarak deil, bunun yan sra, teknolojik ve ekonomik gelimenin belirli bir aamas balamnda vardr. Bugn ou renci, konuulan ya da yazlan standart milli dillerin bu haliyle matbaadan, kitlesel okur yazarlk ve dolaysyla kitlesel eitim aamasndan nce ortaya kamayacanda anlaacaktr. Kald ki, bir yirminci yzyl dilinin gndelik * Yazar Anthony Hope'un romanlarndaki, soluk kesici servenler, gzel kadnlar ve kll arpmalarla dolu, eski zamanlarn hayali bir kk Avrupa krallna verilen ad. (.n.) **Toprak esasna dayanan. (.n.) 1 6. Gellner, Nations and Nationalism, s. 48-49.

24

ilerin ve yz yze iletiim alan dnda kalan eylerin tam kapsamn ifade edebilme ihtiyacn karlayan bir dil olarak konuulan popler talyanca'nn, gnmzde ancak milli televizyon programclnn ihtiyalarnn bir fonksiyonu olarak kurgulanmakta olduu bile ileri srlmtr.17 Dolaysyla milletler ve artrd olgular politik, teknik, idari, ekonomik ve dier koullarla ihtiyalar erevesinde analiz edilmelidir.

(4) Bu nedenle milletler, benim grmce, znde tepeden oluturulmu, ama aynca aadan bir bakla, yani sradan insanlarn mutlaka milli olmas gerekmedii gibi milliyetilii daha da az olan varsaymlar, umutlan, ihtiyalar, zlemleri ve karlar temelinde analiz edilmedike anlalamayan ikili olgulardr. Benim Gellner'n yaptna ynelik ciddi bir eletirim varsa, o da, tercih ettii tepeden modernleme perspektifinin, aadan deerlendirmeye yeteri kadar nem verilmesini gletirmesidir.

Bu aadan deerlendirmeyi, yani, hkmetler ile milliyeti (ya da milliyeti olmayan) hareketlerin szcleri ve aktivistleri yerine, onlarn eylem ve propagandalarnn hedefleri olan sradan insanlarn gzyle grlen milletin nasl bir ey olduunu ortaya sermek olaanst derecede zordur. Bereket versin ki sosyal tarihiler yazya dklmemi fikirler, kanaatler ve duygular tarihini nasl aratracaklarn renmilerdir; bu nedenle, tarihilerin bir zamanlar alkanlk edindikleri gibi, sekin gazetelerin bayazlarn kamuoyunun gr ile kartrma ihtimalimiz bugn daha azdr. Kesin olarak bildiimiz fazla bir ey yok. Gene de nokta aka ortadadr.

Birincisi, devletlerin ve hareketlerin resmi ideolojileri, en sadk yurttalarn veya yandalarn bile zihinlerindeki dnceleri ynlendiremez. kincisi ve daha zel olarak, ou insan iin milli kimliin -var olduu zaman- toplumsal varl oluturan kimlikler kmesinin dier unsurlarn dladn ya da daima veya herhangi bir zamanda onlardan stn olduunu varsayamayz. Aslnda milli kimlik, onlardan stn olduunun hissedildii zamanlarda bile baka trde kimliklerle hep birlemitir. ncs, milli kimlik 1 7. Antonio Sorella, 'La televisione e la lingua italiana" (Trimestre, Periodico di Cultura, 1 4, 2-3-4 (1982), s. 291-300.

25

ile bu kimliin ierdii unsurlar zamanla, olduka ksa dnemlerde bile deiime urayabilir. Kanmca bu da, gnmzde zerinde dnlp aratrma yaplmas gereklilii en youn biimde hissedilen milli aratrmalar alanna girer.

(5) Milletler ile milliyetiliin Britanya ve Fransa gibi kkl gemii olan devletler iinde gelimesi, imdilerde yeni yeni dikkat toplamaya balamakla birlikte, ok fazla incelenmemitir.s Britanya' da, brakn rlanda milliyetiliini, sko ve Gal milliyetiliine verilen nemin karsnda ngiliz milliyetiliiyle (kulakta ok tuhaf tnlamalar brakan bir terimdir bu) ilintili problemlerin gz ard edilii, yukarda deindiimiz bu bolua ok iyi bir rnektir. br yandan, son yllarda, asl olarak Hroch'un Avrupa' daki kk apl milli hareketler hakkndaki r ac karlatrmal incelemelerini izleyerek, devlet olma zlemi duyan milli hareketleri konu alan aratrmalarda bir patlama grlmtr. Bu mkemmel yazarn zmlemesindeki iki nokta benim dncelerimi de somutlamaktadr. Birincisi, "milli bilin" bir lkenin sosyal gruplar ve yreleri iinde eitsiz biimde gelimektedir ve szn ettiimiz yresel eitlilik ile bu eitliliin nedenleri gemite zellikle grmezlikten gelinmitir. Sras gelmiken belirtelim, ou renci, "mili bilin"in ekim alanna ilk giren sosyal gruplarn nitelii ne olursa olsun, ondan en son etkilenecek grubun halk kitleleri -iiler, hizmetliler, kyller- olaca grn paylaacaktr. kincisi ve buna bal olarak, Hroch'un milli hareketlerin tarihini aamaya ayrmasn kabul etmekteyim. On dokuzuncu yzyl Avrupas'nda A aamas salt kltrel, edebi ve folklorik bir ierie sahipti. Bu durumun politik hatta milli adan zgl sonulan, ancak, Gypsy Lore Society (ingene lim Dernei) hakkndaki (Roman* olmayanlarn) aratrmalarn(n), bu aratrmalarn konusu olan kiileri etkiledii kadard. B aama-

1 B. Bu tr al malarn kapsam iin bkz. der. Raphael Samuel, Patriotism. The Making and Unmaklng of Brltlsh National ldentity (3 cilt, Londra 1 989). Linda Colley'in almasn zellikle tevik edici bulmutum, rn. "Whose nation? Class and national consciousness in Britain 1 750-1830" (Past and Present, 1 33, 1 986), s. 96-117. ingenelerle birlikte anlan, onlarn dilini konuan ama ingene olmayan kiiler. (.n.)

26

snda "millet fikri"ni savunan ncler ve militanlar topluluuyla, bir fikri ne karan politik kampanyalarn ilk admlaryla karlarz. Hroch da almasnn byk blmnde bu aamann zerinde durmakta; bu minorite agissante'n* kkenleri, bileimi ve dalmn zmlemektedir. Ben ise elinizdeki kitapta daha ok, milliyeti programlarn kitlelerin desteini ald, en azndan milliyetilerin daima temsil ettikleri iddiasnda olduklar kitlesel destein bir blmne sahip olduu zaman (daha ncesini deil) gsteren C aamasna eiliyorum. B aamasndan C aamasna gei milli hareketlerin kronolojisinde aka belirleyici bir momenttir. Bazen rlanda'da grld gibi bu gei bir milli devletin kurulmasndan nce, herhalde ou zaman da ondan sonra, yani milli bir devletin kurulmasnn sonucu olarak ortaya kar. Bazen ise, nc Dnya dediimiz yerde olduu gibi, o zaman bile ortaya kmaz.

Son olarak, milletler ve milliyetilik alanndaki ciddi tarihilerin inanl bir politik milliyeti olamayacaklarn eklemeden geemeyeceim; bunun tek istisnas, Kitab Mukaddes'in harfi harfine doru olduuna inananlarn, bir yandan evrim kuramna katkda bulunamazlarken, br yandan arkeolojiye ve Sami dilbilimine katklarn esirgememeleridir. Milliyetilik, aka yle olmad bilinen bir eye sk skya balanmay gerektirir. n dedii gibi, "Tarihinin yanl yazlmas bir millet olmann parasdr."19 Tarihiler meslekleri gerei bir milletin tarihini yanl yazmamak veya en azndan bu dorultuda aba harcamak zorundadrlar. rlandal olmak ve gururla rlanda'ya balanmak (hatta Katolik rlandal ya da Ulsterli Protestan rlandal olmaktan gururlanmak) kendi bana rlanda tarihiyle ilgili ciddi aratrmalar yapmakla badamaz bir ey deildir. Bana kalrsa, nasl bir siyonist olmak Yahudilerin gerekten ciddi bir tarihini yazmaya engel deilse, bir Ferian** ya da Orangeman*** olmak da ciddi bir rlanda tarihi yazmaya * (Fr.) Etkili aznlk. (.n.) 19. Ernest Renan, Qu'est que c'est une natlon?, s. 7-8: "L'oubli et je dirai meme l'erreur historique, sont un facteur essentiel de la formation d'une nation et c'est ainsi que le progres des etudes historiques est souvent pour la nationalite un danger." ** (Fr.) Tarihin unutulmas ya da yanl yazlmas bir milletin oluumunda ok

27

engel deildir; yeter ki tarihi ktphaneye yada alma odasna girerken inanlarn geride braksn. Baz milliyeti tarihiler bunu baaramamlardr. Bereket versin, ben u anda okumakta olduunuz kitab yazmaya koyulurken kendi tarihsel olmayan inanlarm kapda brakma ihtiyac duymuyorum.

---- ---- -----

nemli bir yere sahip olduundan, tarihsel al malarn srdrlmesi milliyet asndan genellikle tehlike barndrmaktadr. (.n.) rfanda'y ngiliz egemenliinden kurtarmay amalayan gizli devrimci

hareketin yesi. (.n.) Kuzey rlanda'da 1 975'te kurulan gizli bir Protestan derneinin yesi. (.n.)

28

I. YEPYEN BR EY OLARAK MLLET: DEVRMDEN LBERALZME

Modern milletin ve onunla bantl her eyin temel karakteristii, modernliidir. Bugn bu, iyi bir biimde anlalm durumdadr; ancak milli kimliin tarihten de eski olacak kadar doal, temel ve kalc olduu ynndeki zt varsaym o denli yaygn bir kabul grmektedir ki, konuya ilikin szck daarnn modernliini irdelemek yararl olabilir. eitli basmlar bu amala titizlikle gzden geirilmi olan spanya Kraliyet Akademisi Szl' ndel 1884 basmndan nce modern anlamyla devlet, millet ve dil terminolojisi kullanlmaz. Lengua nacional'in "bir lkenin resmi ve edebi dili; o lkede genel olarak, baka milletlerin dillerinden ve lehelerden ayn biimde konuulan dil" olduunu ilk defa 1884 basmyla reniriz. "Lehe" maddesinde, lehe ile milli dil arasndaki 1 . Lluis Garcia i Sevilla, "Llengua, naci6 i estat al diccionario de la real academia espanyola" (L'Aven, 1 6 Mays 1 979, s. 50-55).

29

ayn iliki yeniden kurulmaktadr. 1 884'ten nce naci6n szc, basite "bir eyalet, bir lke ya da bir krallkta oturanlarn toplam" ve ayn zamanda "bir yabanc" anlamna geliyordu. Oysa 1 884 basmyla birlikte, artk "her eyden stn bir ortak ynetim merkezini tanyan bir devlet ya da politik birim", bunun yannda "bir btn saylan bu devletin oluturduu topraklar ve bu topraklarda yaayan insanlar" anlam yklenmekteydi. Dolaysyla ortak ve egemen bir devlet unsuru, en azndan ber dnyasnda, bu tr tanmlarn merkezinde yer almaktadr. Naci6n, "conjunto de los habitants de un pais regido por un mismo gobierno "* olarak tanmlanmtr (alt izgili yerler yazarndr).2 Daha yakn zamanlardaki Enciclopedia Brasileira Merito 'da3 ise, naao, "Bir devletin, ayn rejim ya da ynetimde yaayan, ortak karlar olan yurttalar topluluu; belirli bir toprak parasnda ortak gelenek, zlem ve karlar bulunan, grubun birliini srdrme sorumluluunu stlenen merkezi bir iktidara baml olan insanlarn oluturduu kolektif; ynetim gleri dnda, bir devlete bal halk" olarak tanmlanmaktadr (alt izili yerler yazarndr). Bundan baka, spanya Akademisi Szl'nde "millet"in kesin tanm l 925 ylna kadar grnmez; millet ancak o zaman "ayn etnik kkene sahip olan, genelde ayn dili konuan ve ortak bir gelenei paylaan insanlarn oluturduu kolektif' olarak anlatlr.

Dolaysyla, ynetim anlamna gelen gobierno, 1 884'e kadar naci6n kavramyla zellikle ilikilendirilmemitir. Gerekten, filolojinin iddia ettii gibi, "nation" szcnn ilk anlam kken ya da soya iaret etmektedir: Froissart'n ''je fus retourne au pays de ma nation en la conte de Haynnau" (Hainault vilayetindeki doum yerime/kklerimin bulunduu yere geri gnderildim) szn aktaran eski bir Franszca szlnde "naissance, extraction, rang"** ile ilikilidir "nation" szc.4 Ve kken ya da soy belirli bir 2. Enciclopedia Universal l lustrada Europeo-Americana (Barcelona, 1 907-34), Cilt 37, s. 85467: "Nacin" maddesi. 3. (Sao Paulo-Rio-Porto Alegre, 1 958,64), Cilt 13, s. 581 . (lsp.) "Ayn hkmet tarafndan ynetilen bir lkede yayan insanlar toplam." (.n.) (Fr.) Doum, soy, mevki. (.n.) 4. L. Curne de Sainte Pelaye, Dictionnaire historique de l'ancien langage franois (Niort, tarihsiz), 8 cilt: "Natlon" maddesi.

30

insan grubuyla bal olduu srece, bunlarn (ynetenler ya da onlarla akrabalk ba tayanlar deillerse) bir devlet oluturan kiiler olduklar akla getirilemez. Kken ya da soyun belli bir toprak parasyla bal olmas halindeyse, bu toprak paras yalnzca rasgele ekillenmi ve asla ok geni olmayan bir politik birimi oluturmaktayd. spanya Akademisi Szl'nn 1726' daki (ilk) basmnda patria* ya da halkn daha ok kulland tierra, "memleket", szc; "bir insann doduu yer, kasaba ya da toprak" veya "bir senyrln ya da devletin bir blge, eyalet ya da ilesi" anlamn tayordu. Modem spanyolca kullanmnda geni anlamdaki patria chica 'dan, yani "kk anayurt" tan, ayrt edilmek zorunda kalnan patria'nn bu dar anlam, antik Roma hakknda bilgisi olan klasik eitim grm kiileri saymzsak, on dokuzuncu yzyldan nce olduka evrensel bir nitelie sahiptir. Tierra szc 1 884 ylna kadar bir devletle ilikilendirilmeye balamamt; l 925 ylna kadar da, patria'y "yurtseverlerin severek sadakatlerini koruduklar gemiin, gnmzn ve gelecein maddi ve manevi unsurlarnn toplamn ieren kendi milletimiz" olarak tanmlayan modem yurtseverliin duygusal tnsn iitmeyiz. Kabul edildii zere on dokuzuncu yzyl spanyas kesinlikle ideolojik gelimelerin ncs deildi, oysa Kastilya -ve burada Kastilya dilinden sz ediyoruz- "milli devlet" etiketini yaptrmann gerekilie tamamen ters saylmayaca en eski Avrupa krallklarndan biriydi. Kald ki on sekizinci yzyl ngilteresi ve Fransas 'nn bambaka bir anlamda "milli devletler" olduklar da bir hayli tartmaldr. Demek ki Kastilya'daki konuyla ilgili szcklerin evrimi bir genellik tayabilir.

Romans** dillerinde "nation" szc yerli bir szcktr. Baka yerlerde ise, kullanld kadaryla, dardan alnmtr. Bu erevede kullanm farkllklarn daha net bir biimde izleyebiliriz. Yksek ve Aa Almanca' da Volk (halk) szc bugn, "natio" szcnden tretilen szcklerle bir lde aka ayn armlar uyandrmaktadr, yalnz aralarnda olduka karmak bir etkileim vardr. Ortaa'daki Aa Almanca'da, natie terimi, Vatan. (.n.) Vulgar Latince'den gelen talyanca, spanyolca, Franszca, Portekizce ve Romence gibi diller. (.n.)

3 1

kullanld kadaryla (Latince kkenine baklrsa, kraliyet ailesinden, soylu ai lelerden gelenler ya da dier st snf kkenli olanlar veya eitimli kiiler dnda pek kullanlmam olsa gerektir), ak ki henz Volk'un anlamn artrmaz ve bu anlamna ancak on altnc yzylda kavumaya balar. Natie terimi Ortaa Fransas'nda olduu gibi doum ve soy grubunu (Geschlecht) anlatmaktadr. 5

Bu terim, baka yerlerde de grld gibi, bir arada varolduklar benzerlerinden ayrt edilmeleri gereken loncalar ya da dier korporasyonlar gibi daha byk ve btnlkl gruplar anlatmak dorultusunda gelime gsterir, "milletler" in spanyolca' daki gibi yabancyla eanlaml kullanlmasnn, yabanc tccarlar ("bir ehirde yaayan ve ayrcalklardan yararlanan yabanc topluluklar, zellikle tccarlar") anlamn tamasnn,6 allageldii zere eski niversitelerde renci "milletler"inden sz edilmesinin ve ayn zamanda pek sk kullanlmayan "Lksemburg milletinden bir alay" ifadesinin7 kayna budur. Ancak aka grnmektedir ki, bu evrim, insann kkeninin bulunduu yere ya da toprak parasna bal olduunu vurgulama ynnde geliecei (bylece eski bir Franszca tanmdaki pays natal, en azndan daha sonraki szlk yazarlarnn zihinlerinde hemen "eyalet" anlamn yklenebilecei)S gibi, baka bir yne evrilerek etniklik dorultusunu izleyebilir; nitekim Hollandallarn natie teriminin asl anlamnn "ayn 'stam'a** ait olduu varsaylan insanlar toplam" olduunda srar etmeleri bunun bir gstergesidir.

Her iki evrim izgisinde de bylesine genilemi ama hala yerli olarak kalan "millet"in devletle ilikisi problemi artcln korumutur, nk etnik, dilbilimsel ya da baka bir temelde belli byklkteki ou devletin homojen olmad, dolaysyla basite milletle eitlenemeyecei apak gzkyordu. Hollandaca 5. Dr. E. Verwijs ve Dr. J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, Cilt 4 (Lahey, 1988), stun 2078. 6. Woordenboek der Nederlandsche Taal, Cilt 9 (Lahey, 191 3), stun 1 586 90. 7. Verwijs ve Verdam, Middelenderlandsch Woordenboek, Cilt 4. * (Fr.) Bir insann doum yeri olan memleket. (.n.) 8. Le Huguet, Dictionnaire de la langue franaise du 16e siecle, Cilt 5 (Paris, 1961 ) , s. 400. '* Soy ve kken. (.n.)

32

szlnde, "millet" szcnn ayn dili konumasalar bile bir devlete ait olan insanlar anlamnda kullanlmasnn, Fransz ve ngilizlerin zgll olduu zellikle vurgulanr.9 Bu bilmecenin en retici tartmalarndan birisi on sekizinci yzyl Almanyas' ndan gelmitir.o Ansiklopedist Johann Heinrich Zedler'e gre millet, 1 740'ta, gerek ve zgn anlamyla, ortak adetleri, ahlaki gelenekleri ve yasal an paylaan birlemi bir Brger (on sekizinci yzyl ortas Almanyas'nda belirsizliiyle tannan bu szc kendi haline brakmak en iyisi olsa gerektir) grubu demekti. Yani milletin toprak parasyla ilgili hibir anlam olamaz, nk farkl ,milletlerin fertleri (birbirlerinden "yaam tarzlar -Lebensarten- ve adetlerindeki farkllklar"la ayrlmlardr) ayn eyalette, hatta ok kk bir devlette birlikte yaayabilirler. Milletlerin toprak parasyla zsel bir ba olsayd, Almanya'daki Wend'lere Alman demek gerekirdi, oysa Wend'lerin Alman olmadklar ok aktr. Bu rnek, doal olarak, Almanca konuanlarn bulunduu blgedeki son kalan -ve halli yaayan- Slav halk yakndan tanyan bir Sakson bilim adamnn aklna gelmekte, oysa ayn bilim adam "milli aznlk" gibi esnek bir etiket yaptrmay dnmemektedir. Zedler'e gre, ayn eyalet ya da devlet iinde yaayan btn "milletler"den insanlarn tamamn tanmlayacak tek szck, Volck 'tur. Ne yazk ki terminolojik ayrmlara zen gstermeyenler asndan "Millet" terimi, pratikte genellikle "Volck"la ayn anlamda, bazen toplumdaki bir "zmre"nin (Stand, ordo) ve bazen de herhangi bir birlik ya da topluluun (Gesellschaft, societas) eanlamls olarak kullanlmaktadr.

"Doru ve zgn" ya da dier anlamlan ne olursa olsun, "millet" terimi modem anlamndan aka ok uzak bir yerdedir. Bunun iin, konuyu daha fazla irdelemeden, millet kavramnn modem ve esasen politik anlamyla tarihsel adan ok gen bir kavram olduunu syleyebiliriz. Gerekten, New English Dictionary gibi baka bir nemli dilbilimsel yaptta da, 1 908'de, szcn eski anlamnn esasen etnik birimi anlatt, oysa son zamanlarda-9. Woordenboek ( 1913), stun 1 588. 1 O. John. Heinrich Zedler, Grosses vollstndiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Kunste . . ., Cilt 23 (Leipzag-Halle 1 740, yeniden basm. Graz 1 961), stun 901-3.

FJ/Milletler ve Milliyetilik 33

ki kullanmnda daha ok "politik birlik ve bamszlk nosyonu"na arlk verildii belirtilmekteydi.'

Modern "millet" kavramnn tarihsel adan yenilii dikkate alndnda "millet"in niteliini anlamann en iyi yolu, bence, Devrim a'nda ve zellikle "milliyet ilkesi" ad altnda 1930'lardan itibaren, politik ve toplumsal sylemlerinde bu kavram sistemli biimde kullanmaya balayanlar izlemektir. Gelgelelim, ksmen -ileride greceimiz gibi- adalarnn da bu tr szckleri kullanrken fazla titizlik gstermemelerinden, ksmen ayn szcn ayn anda ok deiik anlamlar yklenmi ya da yklenebilecek olmasndan dolay bu Begriffsgeschichte* gezintisine kmak kolay bir i deildir.

"Millet"in asl ve literatrde en yaygn biimde kullanlan anlam o zamanlar politikti. Politik anlam, Amerikan ve Fransz devrimlerinde olduu gibi "millet"i "halk"la ve devletle eitleyen; "milli devlet'', "Birlemi Milletler" ya da yirminci yzyl sonundaki devlet bakanlarnn sylevleri gibi yakndan bildiimiz bir kullanmd. ABD'nin erken dnemindeki politik syleminde, "millet'' teriminin federe eyaletlerin haklar karsnda merkeziyeti ve niter armlar uyandrmasndan kanmak amacyla, "halk", "birlik", "konfederasyon", "ortak lkemiz'', "kamu", "kamu refah" ya da "topluluk" gibi deyiler tercih edilmekteydi.12 nk, Franszlarn deyiiyle "millet"in "tek ve blnmez" olmas gereken devrimler anda, millet kavramnn bir zellii buydu ya da ok gemeden yle olacakt.13 Dnld biimiyle "millet", kolektif egemenlikleri kendilerinin politik ifadesi olan bir devlette

1 1 . Oxford English Dictionary, Cilt Vll (Oxford, 1 933), s. 30. (Alm.) Kavramlar tarihi. (.n.) 1 2. Der. John J. Lalor, Cyclopedia of Political Science (New York, 1 889), Cilt il, s. 932: "Nation" maddesi. Konuyla ilgili maddeler byk oranda daha nceki Franszca yaptlardan aktarlm, daha dorusu evrilmitir. 1 3. "Bu tanmdan kacak sonu, bir milletin kaderinin tek bir devlet oluturmak olduu, blnmez bir btn oluturduudur." (a.g.y, s. 923). Bu "sonucun karlaca" tanma gre, "ayn dili konuan, ayn adetleri paylaan, kendilerini benzer nitelikteki baka gruplardan ayran belirli ahlaki zellikler tayan insanlar topluluu"dur millet. Bu, milliyeti argmanlarn yatkn olduu varsaymlarla hareket etme sanatnn eitli rneklerinden birisidir.

34

somutlaan, bir yurttalar topluluuydu. nk, baka ne anlama gelirse gelsin, bir yurttalk ve kitlesel katlm ya da tercih unsuru millette hibir zaman eksik olmamt. John Stuart Mill, milleti, yalnzca ortak milli duygular tamalar temelinde tanmlamakla yetinmiyor, ayn zamanda, bir milliyetin fertlerinin "ayn ynetim altnda olmay arzuladklarn, bunun da yalnzca kendilerinin veya ilerinden bir kesiminin ynetimi olmasn istediklerini" ekliyordu. 1 4 Mill' in milliyet fikrini apayr bir almada deil, karakteristik biimde -ve zet olarak- Temsili Hkmet'i yani demokrasiyi iledii kk bir kitapkta tarttn gzlemek bizi artmaz.

Millet=devlet=halk (zellikle egemen halk) denklemi kukusuz milleti belli bir toprak parasna balyordu, nk devletlerin yaps ve tanm artk esasen belli bir toprak parasyla ilikiliydi. Ayrca bylece ok sayda milli devletin olumas dnlyordu; kald ki halkn kendi kaderini tayin etmesi ilkesinin kanlmaz sonularndan birisiydi bu. 1795 tarihini tayan Fransz Haklar Bildirgesi'nde yle denmekteydi:

Kendisini oluturan bireylerin says ve zerinde yaad topran bykl ne kadar olursa olsun, her halk bamsz ve egemendir. Bu egemenlik bakasna devredilemez.IS

Ne var ki bu ifadeyle bir "halk" neyin oluturduu konusuna pek aklk getirilmiyordu. zel olarak, bir yanda belli bir toprak parasndaki bir devletin yurttalar ile br yanda bir "millet"in etnik, dilsel ya da dier temellerle veya grup yeliinin kolektif biimde tannmasn salayan baka karakteristik zelliklerle tanmlanmas arasnda mantksal bir ba yoktu. Aslnda tam da buna dayanarak Fransz Devrimi'nin "milliyet ilkesi ya da duygu-

1 4. J. S. Mili, Utilitarianism, Liberty and Representative Government (Everyman basm, Londra, 1 9 1 0), s. 359-66. 15. 1 789 ya da 1 793 Haklar Bildirgelerinde halklarn egemenlik ve bamszlk haklarna hi deinilmedii gzlemlenebilir. Bkz. Lucien Jaume, Le Discours jacobin et a democratie (Paris, 1989), Ek 1 -3, s. 407-14. Bununla birlikte 1 793'te ayn gr savunanlar da vardr, der. O. Dann ve J. Dinwiddy, Nationalism in the Age of the French Revolution (Londra, 1 988), s. 34.

35

suna tamamen yabanc, hatta dman olduu" iddia edilmitir.16 Hollandal szlk yazarnn da fark ettii gibi, dilin ilke olarak ngiliz ya da Fransz olmakla hibir ilgisi yoktu; gerekte Franszca uzmanlar, ileride greceimiz gibi, kendilerince salt Fransz yurtta olm

letiren bir unsur deildi . Bundan baka, Franszlarn "grande nanion"unun* snrlan devrim dneminde ve Napoleon savalaryla milli aidiyet kriterlerinin hibirisine gre Fransz denilemeyecek blgelere kadar genilerken, sz geen kriterlerden tekinin bile "byk millet"in varlnn temeli olmad aka ortaya kmt.

Bununla beraber, daha ileride devlet-d milliyet tanmlar kefetmekte kullanlan eitli unsurlar kukusuz mevcuttu; bunlar ya devrimci milletle ilikiliydiler ya da devrimci milletin bana sorun karyorlard. Devrimci milletin tek ve blnmez olduu iddias ne kadar ne karlrsa, ierdii heterojenlik o kadar ok problem yaratyordu. ou Jakoben asndan Franszca konumayan bir Fransz'dan kukulanlmasnda ve pratikte milliyetin etnik-dilsel kriterinin genel bir kabul grmesinde pek artc bir yan yoktur. Barere' in Kamu Selameti Komitesi'ne sunduu dillerle ilgili raporunda belirttii gibi:

Yukar Ren ve Aa Ren departmanlarnda snrlarmz igal etsinler diye Prusya ve A v.isturyallara ar yapan hainlerle birlik olanlar kimlerdir? Kendilerini onlara baka bir dille hitap edip baka adetleri olan Franszlarn kardei ve yurtta grmekten ziyade, dmanlarmzla ayn dili konuan ve sonuta kendilerini onlarn kardei ve yurtta sayan (Alsasl) blge halk.19

Franszlar devrimden beri dilsel birlikte gerekten ok belirgin biimde srarl olmulardr ve o zamanlar iin bu hayli an bir srard. Buna aada geleceiz. Ama imdi belirtmeden geemeyeceimiz bir nokta, bir insan Fransz yapan eyin kuramsal olarak Franszca'nn anadili olmas deil, (devrim bizzat, Fransa'da fiilen Franszca konuanlarn saysnn ne kadar az olduunu kantlamaya byk aba harcarken, byle bir ey nasl dnlebi* (Fr.) Byk millet. (.n.) 19 . Akt. M. de Certeau, O. Julia ve J. Revel, Une Politique de la langue. La Revolution Franaise et les patois: L'enquete de I' Abbe Gregoire (Paris, 1 975), s. 293. Genel olarak Fransz Devrimi ve milli dil sorunu iin, ayrca bkz. Renee Balibar ve Dominique Laporte, Le Franais nationI. Politique et pratique de la langue nationale sous la Revolution (Paris, 1974). zgl Alsac'e sorunu iin, bkz. E. Philipps, Les Lutter linguistiques en Alsace jusqu'en 1 945 (Strasbourg, 1 975) ve P. Levy, Histoire linguistique d'Alsace et de Lorraine (2 cilt, Strasbourg, 1 929). .

37

lirdi?),20 zgr Fransa halknn dier zgrlk, yasa ve ortak karakteristiklerinin yannda bu dili de renmeye istekli oluuydu. Bir anlamyla Franszca bilmek, ngilizce bilmenin Amerikan yurttalndaki nemi gibi, tam Fransz yurttalna (ve dolaysyla milliyetine) ye olmann koullarndan birisiydi. Asl olarak dilsel temeldeki bir milliyet tanm ile Franszlarn milliyet tanm -hatta bunun en ar biimi- arasndaki farkll rneklemek iin, Devlet statistik Kongresi'ne devlet nfus saymlarnda dille ilgili bir sorunun yer almas gerekliliine inandrdn ileride greceimiz Alman dilbilimciye bavuralm (bkz. s 122-23). 1 860' lardaki etkili yaynlaryla dilin milliyetin biricik yeterli gstergesi olduunu ileri sren (Almanlar Orta ve Dou Avrupa'ya iyice yaylm olduklarndan Alman milliyetiliine ok uygun den bir sav) Richard Bckh, Yidi' in Ortaa Almancas'ndan treyen tartma gtrmez bir Alman lehesi olmasna dayanarak, Akenaz Yahudilerini Alman olarak snflandrmak zorunda kalmt. Alman Yahudi dmanlarnn bu sonucu ho karlamayacaklarn da iyi biliyordu. Oysa Yahudilerin Fransz milletine entegre olmasndan yana tavr koyan Fransz devrimcileri bu trden bir sava ne gerek duyar ne de byle bir gereklilii anlarlard. Fransz devrimcilerinin bakyla, Ortaa spanyolcas konuan Sefardik Yahudiler ile Yidi dili konuan Akenaz Yahudileri -Fransa' da her iki grup da vard- kukusuz Franszca konumay da kapsayan Fransz yurttalnn koullarn kabul ettikten sonra ayn lde Fransz saylyorlard. Buna karlk, Yahudi soyundan geldii iin Dreyfus'un "gerekte" Fransz olamayaca sav, hakl olarak, Fransz Devrimi'nin zne ve devrimin ngrd Fransz milleti tanmna meydan okumak diye anlalmaktayd.

Barere'in raporu birbirinden ok farkl iki millet anlayn bir araya getirmekteydi: Devrimci-demokratik ve milliyeti anlaylar. Devlet=millet=halk denklemi her iki anlay asndan da geerliydi. nk milliyetilerin gznde milleti kapsayacak politik birimlerin yaratlmas, kendisini yabanclardan ayran bir topluluun n varlna balyken; devrimci-demokratik bak asna gre, temel anlay olan egemen yurtta-halk=devlet denklemi 20. De Certeau, Julia ve Revel, Une Politique de la langue, eitli yerler.

38

insan rknn dier kesimleri karsnda bir "millet"i oluturmaktayd.21 Dolaysyla devletlerin, Devrim a' nda halk ynetmenin daha fazla zorlamas nedeniyle, nasl kurulurlarsa kurulsunlar artk kendi tebaalarn da dikkate almak zorunda kalacaklarn unutmamalyz. Yunan zgrlk savas Kolokotrones'in belirttii gibi, "halkn, krallarn yeryzne inmi tanrlar olduklarna ve kendilerinin krallarn ne yaparlarsa iyi yaptklarn syleme zorunluluu duyduklarna inanmalar" artk geerli deildi.22 Kutsalln artk kuatc bir zellii yoktu. Fransa Kral X.Charles 1 825'te Rheims'te eski ta giyme ve (gnlsz biimde) sihirle sa-.

_ltma trenini yeniden canlandrdnda, kraln bir dokunuunu sraca hastaln iyiletireceine inanarak gelenlerin says yat}

"rizca 120'ydi. Oysa 1774'te yaplan ondan nceki son trene bu __!!!!!Utla 2.400 kii gelmiti!3 leride greceimiz gibi, 1 870'ten

sonraki demokratiklemeyle, meruiyet ve yurttalar seferber etme sorunu hem acilleecek hem de keskinleecekti. Hkmetlerin gznde devlet=millet=halk denklemindeki en nemli unsur aka devletti.

Bu durumda, kendi damgasn en belirgin biimde on dokuzuncu yzyl Avrupas'na, zellikle "milliyet ilkesi"nin Avrupa haritasn en dramatik biimde deitirdii dneme, yani 1 830-1 880 dnemine vuran kesimin, bir baka deyile liberal burjuvazilerle onlara bal entelektellerin kuramsal syleminde, milletin, dahas devlet=millet=halk denkleminin yeri neydi? Liberal burjuvazilerle onlara bal entelekteller, isteselerdi bile, Avrupa' daki gler dengesinin milli ilke temelinde iki byk devletin (Almanya ve talya) douu, nc byk devletin ( 1 876 Uzlamas'ndan sonraki Avusturya-Macaristan) ise ayn temelde fiilen dalyla altst olduu; batda Belika' dan gneydou Avrupa' da Osmanl' nn yerini almaya alan devletlere (Yunanistan, Srbistan, Romanya, Bulgaristan) kadar daha nemsiz politik birimlerin, milli temeldeki

2 1 . "Yurttalar" devlet karsnda halk, insan rk karsnda ise milleti olutururlar", J. Helie, "Nation, definiton of', Lalar, Cyclopedia of Political Science, Cilt i l , s. 923. 22. Akt. E. J. Hobsbawm, The Age of Revolution 1 789-1 849 (Londra, 1 962), s. 91 -92. 23. Marc Bloch, Les Rois thaumaturges (Paris, 1 924), s. 402-4.

39

halklar olarak yeni statlerinin ve bamsz devletler olduklarnn tannmasn talep ettikleri; Polonyallarn iki milli ayaklanmayla kendilerini bir milli devlet olarak grp bu temelde yeniden yaplanmay istedikleri elli yllk zaman diliminde bu sorun zerinde dnmekten kanamazlard. Hem onlarn da bundan kandklar yoktu. Walter Bagehot'a gre "millet oluturma" on dokuzuncu yzyhn evriminin temel ieriini temsil ediyordu.24

Bununla beraber, on dokuzuncu yzyln banda milli devletlerin says ok az olduundan, zihinleri kurcalayan sorun, ak ki, u ya da bu temelde bir "milliyet" olarak snflandrlabilen eitli

Avrupa halklarndan hangilerinin bir devlet olma aamasna ula. acaklar (ya da alt dzeyde politik ya da idari ayrcalklarn kabul ettirecekleri), bunun yan sra, var olan devletlerden hangile-rinin "millet" niteliini alacayd. Potansiyel ya da gereklemi biimiyle millet olma kriterlerinin sralanmas znde bu amaca hizmet etmekteydi. Btn devletlerin milletlere, btn milletlerin de devletlere denk dmeyecei ak gibi grnyordu. br yandan, Renan'n nl "Hollanda bir milletken, Hanover ile Byk Panna Dkal niin deildir?" sorusu25 bir dizi analitik sorunu gndeme getirmekteydi. John Stuart Mill'in, bir milli devletin kurulmasnn (a) gerekleebilir, (b) milliyet tarafndan arzulanr olmasna bal olduu eklindeki gzlemi de baka analitik sorunlar gndeme getirmekteydi. Bu durum, kendi milliyetleri ya da bu milliyetin ifadesi devlet asndan her iki soruyu da hemen hemen yantladklanndan en ufak bir kuku duymayan Victoria dneminin ortalarndaki milliyetiler iin de geerlilik tayordu. nk onlar bile baka milliyetlerle devletlerin benzer dorultudaki iddialarna souk gzlerle baktklarnn farkndaydlar.

Oysa birka adm daha attmzda, on dokuzuncu yzyl liberal syleminde artc derecede bir entelektel belirsizlik olduunu grrz. Bu belirsizliin kayna, millet sorununu btn boyutlaryla ele alamamaktan daha ok, durum zaten ok ak olduundan her eyin birer birer saylp dklmesinin gerekli ol-24. Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1 887), Blm 1 1 1 , iV, "Milletin oluumu" zerine. 25. Emest Renan, "What is a nation?", der. Afred Zimmern, Modern Political Doctrines (Oxford, 1 939), s. 1 92.

40

matl varsaymyd. Bundan tr liberal milletler kuram, arlkla, deyim uygun derse liberal yazarlarn syleminin kenarnda gsterir kendisini. Aynca, yine ilerideki sayfalarda greceimiz gibi, liberal kuramsal sylemin merkezi unsurlarndan birisi "millet"in entelektel boyutta ele alnmasn son derece gletirmekteydi. Okuduunuz blmn geri kalan ksmndaki grevimiz, arkeologlarn drlm sikkelerin izlerini srerek ticaret yollarnn haritasn izmeye almalarna benzer biimde, tutarl bir liberal burjuva "millet" .kuram oluturabilmektir.

Bu abay gerekletirmenin en iyi yolu, Adam Smith'in "millet" szcn kendi dev yaptnn balnda kulland anlamdaki, en az tatmin edici "millet" nosyonuyla balamak olabilir. nk Adam Smith'in devrinde, "millet" aka belli bir teritoryal devletten baka anlam tamaz; Smith'i eletirerek on dokuzuncu yzyl bandaki Kuzey Amerika'y gzden geiren, keskin bir sko zekasna sahip John Rae'nin szleriyle ise "her ayn topluluk, toplum, millet, devlet ya da halk (konumuz itibaryla eanlaml saylabilecek terimler)"26 demektir. Gene de byk liberal ekonomi politikinin /Adam Smith kastediliyor. -.n./ dncesi ile John Stuart Mili gibi ekonomist ya da W alter Bagehot gibi The Economist editr olmasalar bile "millet"e baka alardan yaklaan liberal orta snf dnrler arasnda kesinlikle bir ba olsa gerektir. Bu duruma yle bir soru sorabiliriz: Serbest ticaret liberalizminin klasik a ile Bagehot'n kendi yzyl asndan temel nemde grd "millet oluturma"nn akmas tarihsel adan rastlant inyd? Baka bir deyile, milli devletin kapitalizmin gelime srecinde bu haliyle zel bir ilevi var myd? Daha dorusu yle soralm: ada liberal analistler bu ilevi nasl gryorlard?

nk, devlet snrlaryla belirlenen ekonomilerin rolnn byk olduu tarihinin gznde ok aktr. On dokuzuncu yzyln dnya ekonomisi, kozmopolit olmaktan ziyade milletleraras nitelikteydi . Dnya sistemi kuramclar, kapitalizmin tam da tek bir "dnya imparatorluu"nun parasn ne oluturan ne de kuran

26. John Rae, The Sociological Theory of Capital, being a complete reprint of The New Principles of Political Economy by John Rae (1 834), yayna hazrlayan C. W. Mixter (New York, 1 905), s. 26.

41

Avrupa 'nn politik oulculuundan dolay, bir ktada -baka bir yerde deil- global bir sistem olarak gelitiini gstermeye almlardr. On altnc-on sekizinci yzyllardaki ekonomik gelime, her biri birlemi bir btn olarak merkantilist politikalar izlemeye eilimli olan teritoryal devletler temelinde yol almt. Hatta daha akas, on dokuzuncu yzyldaki ve yi rminci yzyl bandaki kapitalizmden sz ettiimizde, gelimi dnyada kapitalizmin parasn oluturan milli birimler (Britanya sanayisi, Amerikan ekonomisi, Fransz kapitalizminden ayr olan Alman kapitalizmi, vb.) temelinde konuuruz. On sekizinci yzyldan kinci Dnya Sava'ndan sonraki yllara kadar gelen uzunca dnemde, kapitalist bir dnya ekonomisinin douunda byk rol oynam olan ve bugn yine n plana kan, gerekten belli bir toprak parasnn snrlarn aan (extra-territorial) milletlerst ya da ara birimler global ekonomide kendilerine ok az yer ve alan bulabiliyor gibiydiler: Ekonomik etkisi byklk ve kaynaklaryla kyaslanamayacak kadar fazla olan bamsz mini-devletler, on drdnc yzylda Lbeck ve Ghent, yine gnmzde Singapur ile Hong Kong bu birimlere birer rnektir. Aslnda, gzmz gemie evirip modern dnya ekonomisinin gelimesine baktmzda, ekonomik gelimenin tamamen ok saydaki gelimi teritoryal devletlerin "milli ekonomileri"yle bal olduu aamann esas olarak iki milletlerst a arasnda yer aldn grebiliriz.

On dokuzuncu yzyl liberal ekonomistleri iin ya da beklenebilecei zere klasik ekonomi politiin argmanlarn kabullenen liberaller asndan ortaya kan glk, milletlerin ekonomik anlamn kuramda deil, yalnzca pratikte fark edebilmeleriydi. Klasik ekonomi politik (zellikle Adam Smith'in ekonomi politii), "merkantil sistem"in, yani tam olarak hkmetlerin milli ekonomilere, devletin abalan ve politikalaryla gelitirilecek btnlkler (ensembles) gzyle baktklar sistemin bir eletirisi olarak formle edilmiti. Serbest ticaretin ve serbest piyasann hedefi tam da Smith ' in retken olmadn kantladn dnd bu milli ekonomik kalknma anlayyd. Bu yzden ekonomi kuram, yalnzca, zel bir mekansal boyutu olmayan bir piyasada kazanlarn rasyonel biimde azamiye karp kayplarn en aza indiren tek

42

tek iletme birimleri -kiiler veya firmalar- temelinde gelitirilmiti. Snrda dnya pazar vard ve baka bir ey de olamazd. Smith, hkmetin ekonomiyle ilintili olan belirli ilevlerine kar kmazken; genel ekonomik byme kuram asndan gerek millete gerekse firmadan daha byk olan bir kolektiviteye yer yoktu; kald ki bu konuda fazla aratrma yapma zahmetine de girilmedi .

Bylece J. E. Cairnes bile, liberal' an doruundaki gnlerde, bireyler arasndaki ticaretin dnda bir milletleraras ticaret kuramnn gereksiz olduu nermesini ciddi olarak ilemeye on sayfa ayrmt .27 Cairnes 'e gre, bir yandan milletleraras ilemler kukusuz gn getike kolaylarken, br yandan devletler arasndaki ticaret probleminin ayn olarak ele alnmasn hakl gsterecek kadar srtmeyle yine karlalyordu. Alman liberal ekonomisti Schnberg, "milli gelir" kavramnn bir anlam olup olmadndan kuku duyuyordu. Yzeysel fikirlerle yetinmeyenler bu gre ikna edilebilirdi, ancak (parasal temelde "milli servet" hesaplan yapmak yanl olsa bile) herhalde bu dnceyle ok u noktalara savruluyorlard.28 Edwin Canan,29 Adam Smith'in "millet"inin yalnzca bir devletin topraklarnda yaayan bireylerden olutuunu dnyor, yz yl ierisinde bu insanlarn hepsinin lecek olmasnn "millet"ten srekli var olan bir birim olarak sz etmeyi mmkn klp klmayacan tartyordu. Politika temelinde bakarsak, yalnzca kaynaklarn piyasada datlmasnn optimal olduu, piyasann ileyiine gre bireylerin karlarnn otomatik olarak btnn karlarn (kuramda, btn topluluun karlar gibi bir kavrama yer kald srece) meydana getirecei inancna varyordu bu. Buna karlk John Rae de, 1 834'te kaleme ald kitabn, zellikle Smith'e kar bireysel ve milli karlarn zde olmadn, yani bireyin kiisel karn kovalamasna yn veren ilkelerin mutlaka milletin zenginliini en fazlaya karmaya

27. J. E. Caimes, Some Leading Principles of Political Economy Newly Expounded (Londra, 1 874), s. 355-65. 28. Der. Dr. Gustav Schnberg, Handbuch der politischen Oekonomie, Cilt 1 (Tbingen, 1 882), s. 1 58fl. . 29. Edvin Cannan, History of the Theories of Production and Distribution in English Political Economy form 1776 to 1 848 (Londra, 1 894), s. 1 0tf. 30. Rae, The Sociological Theory of Capital.

43

yaramadn kantlamak amacyla yazmt.30 Greceimiz gibi, Smith'i kaytsz artsz kabullenmeyi reddeden kiiler yok deildi, ama onlarn ekonomik kuramlar klasik okulla boy lemezdi. "Milli ekonomi", Alman ekonomi kuramyla balantl olarak yalnzca Palgrave' n Ekonomi Politik Szl 'nde grlmektedir. "Millet" terimi 1 890' lardaki Franszca ekonomi politik szlnden kanlmt.31

Buna karn, en saf klasik ekonomist bile milli ekonomi kavramn kullanmaktan kanamamt. Saint-Simoncu Michel Chevalier'nin College de France'da ekonomi politik profesr olarak ilk dersinde zr dilercesine ya da aka yollu bir ifadeyle belirttii gibi:

Bize insan toplumlarnn genel karlar iin kendimizle ilgilenmemiz emredilmi, iinde yaadmz toplumdaki zgl duruma eilmemiz ise yasaklanmamtr.32

Ya da Lord Robbins 'in belirtecei gibi, yine klasik ekonomi politikilerle ilgili olarak "onlarn, bir politika belirleme kriteri olarak milli stnl snamay geride braktklarna ilikin ok az; milli balarn zlne kafa yormaya hazrlandklarna ilikin ise daha da az kant vardr."33 zetle, klasik ekonomi politikiler "millet"ten ne vazgeebilirlerdi ne de vazgemeyi istiyorlard; kald ki Porter da herkesin "her topluluun hangi ara sayesinde milletler arasnda stnlk saladn renmek" istediini dndnden, milletlerin gelimesini 1 835'ten sonra halinden memnun bir biimde izlemiti. Eklemeye pek gerek yok ki Porter'n "her topluluk"la kastettii "herkesin kendi topluluu"y;lu. 34

Gerekten de milli devletin ekonomik ilevleri, hatta yararlar 3 1 . Der. Leon Say ve Joseph Chailley, Nouveau Dictionnaire d'Economie Politique (Paris, 1 892). 32. Michel Chevalier, Cours d'economie politique fait au College de France, Cilt (Paris, 1 855), s. 43. Bu ders ilk olarak 1 841 'de verilmiti. 33. L. Robbins, The Theory of Economic Policy in English Classical Political Economy (2. basm, Londra, 1 977), s. 9-10. Bununla birlikte, gerekten global bir yaklam olan Bentham istisna say lmaldr. 34. George Richardson Porter, The progress of the Nation, in its various social and economic relations, from the be_;inning of the nineteenth century to the present time, 2 pts (Londra, 1 836), Onsz.

44

nasl yadsnabilir? Para zerindeki tekeliyle, kamu maliyesi, dolaysyla mali politikalar ve faaliyetleriyle devletlerin varl bir olguydu. Devletin ekonomiye zarar veren mdahalelerine son vermek isteyenler dahi bu ekonomik faaliyetleri kaldramazlard. Dahas, an liberterler bile, Molinari 'yle birlikte, "insanln zerk milletlere blnmesinin znde ekonomik olduu"nu kabul edebiliyordu.35 nk devlet (devrim sonras adaki milli devlet) her eyden nce mlkiyet ve szleme gvenliini gvenceye alyordu; iflah olmaz bir kamusal giriim kart olan J. B. Say'n belirttii gibi, "imdiye kadar hibir millet dzenli bir hkmet ynetiminde olmadan bir zenginlik dzeyine ulamamtr.''36 Liberal ekonomi, serbest rekabete dayanarak hkmetin ilevlerini bile aklclatrabilirdi. Molinari de, "son derece gl bir ekonomik rekabet ilkesini gelitirdiini dikkate alrsak, insanln milletler eklinde paralanmasnn yararl olduu"nu ileri srmekteydi37 ve bu grn desteklemek iin 1 85 1 'deki Great Exhibition rneini aktarmt. Ancak bu tr gerekelere dayandrlmasa bile, hkmetin ekonomik gelimeye yararl olduu kabul ediliyordu. Bir millet ile komular arasnda, iki komu eyalet arasndakinden baka bir farkllk gremeyen J. B. Say, Fransa'y (yani, Fransa devleti ve hkmetini) lkenin i kaynaklarn gelitirmeyi ihmal etmek ve bunun yerine gzn d fetihlere dikmekle sulamt. Ksacas, en an liberal eilime sahip bir ekonomist bile milli ekonomiyi grmezlikten gelemiyordu ya da dikkate almamazlk edemezdi. Ancak liberal ekonomistler bu konuda konumay sevmiyorlard, daha dorusu neler diyeceklerini pek bilmiyorlard.

Bunun yannda, Britanya'nn stn ekonomisine kar milli ekonomik kalknma yolunu izleyen lkelerde, Smithi serbest ticaretin ekicilii daha az grnyordu. Bu tr lkelerde bir btn olarak milli ekonomiden sz etmeye hevesli insan sknts ekmeyiz. Daha nce, pek dikkate alnmam olan sko asll Kanadal 35. Pictionnaire d'economie politique (Paris, 1 854)'te Molinari, yeniden basm. Lalar, Cyclopedia of Political Science, Cilt il, s. 957: "Ekonomi politikte milletler" maddesi. 36. A.g.y., s. 958-9. 37. A.g.y., s. 957. 1 Austos 1 851'de Crystal Palace'da (Hyde Park) alm olan ilk milletleraras sanayi sergisi. (.n.)

45

Rae' den bahsetmitik. Rae, Birlemi Milletler Latin Amerika Ekonomi Komisyonu'nun 1 950'lerde izledii ithal-ikameci ve teknoloji ithal etme retilerini nceleyen kuramlar gelitirmiti. Daha ak bir rnek olarak, ABD' deki federalist Alexander Hamilton, daha az merkeziyeti politikaclar karsnda kendisinin savunduu gl milli hkmeti hakl karmak amacyla millet, devlet ve ekonomiyi birbirine bal grmt. Nitekim daha sonraki bir Amerikan bavuru kitabnda "millet" maddesinin yazarnn sralad Hamilton'n "byk milli tedbirler" listesi yalnzca ve yalnzca ekonomik niteliklidir: Bir milli bankann kurulmas, devlet borlarnda milli sorumluluk, bir milli bor kurumunun yaratlmas, yksek gmrk vergileriyle milli imalatn korunmas ve zorunlu retim vergisi.38 Hayran yazarn dnd gibi, "btn bu tedbirler milliyetilik tohumunu bytmek amacyla tasarlanm" olabilir; ya da Hamilton, milletin adn azlarna ok az alan, ekonomik argmandan ise oka bahseden dier federalistler gibi, federal hkmet ekonomik kalknmay kollarsa, milletin de kendi kendini kollayacan hissetmi olabilir: Ne olursa olsun, millet hem milli ekonomiyi hem de devletin milli ekonomiyi sistemli biimde beslemesini ieriyordu ve bunun on dokuzuncu yzyldaki ifadesi korumaclkt.

On dokuzuncu yzylda Amerika' daki kalknmac ekonomistler, genellikle, zavall Carey ile dierlerinin denedikleri gibi, Hamiltonculuk adna bir kuramsal sav gelitiremeyecek kadar sradan ekonomistlerdi.39 Bununla birlikte, bu sav Alman ekonomistleri hem kolay anlalr hem

- de parlak bir biimde ortaya

koymulard . Alnan ekonomistlerin ban, 1 820' lerde ABD'de kald ve o dnemin milli ekonomi tartmalarna fiilen katld srada, bariz bir biimde Hamilton'dan esinlenen fikirlerini gelitirmi olan Friedrich List ekiyordu.40 List'e gre, Almanlarn o 38. A.g.y., s. 933. 39. Kr. J. Schumpeter, History of Economlc Analysis (Oxford, 1 954), s. 5 1 5-1 6. 40. List, daha sonraki grlerini nceleyen Outline of American Political Economiy (Philadelphia, 1 827) kitabn yazmt. Amerika'daki List iin bkz. W. Notz, "Friedrich List in Amerika" (Weltwirtschaftliches Archiv, 29, 1 925, s. 1 99-265 ve Cilt 22, 1 925, s. 1 54-82 ve Frederick List in America" (American Economic Review, Cilt 1 6, 1 926, s. 249-65).

46

zamandan beri "ekonomi politik" demekten daha ok "milli ekonomi" (Nationaloekonomie) ya da "halk ekonomisi" (Volkswirthschaft) demeyi tercih ettikleri iktisadn grevi, "milletin ekonomik gelimesini tamamlamak ve onu gelecein evrensel toplumuna girmeye hazrlamak"t.41 Eklemeye gerek yok ki bu gelime sreci, dinamik bir burjuvazinin nayak olduu kapitalist sanayileme biimini alacakt.

Gelgelelim, bizim amzdan gerek List'in, gerekse ondan esinlenen daha sonraki Alman ekonomistlerinin (rlandal Arthur Griffith42 gibi baka lkelerin ekonomik milliyetileri de ondan esinlenmilerdi) "tarihsel okulu"nun ilgi eken yan, List'in aka, genelgeer bir doru olduu varsaylan "liberal" millet kavramnn karakteristik zelliklerinden birisini formle etmesidir. Milletin, yaama ans olan bir gelime birimi oluturmak iin yeterli bir byklkte olmas gerekiyordu. Bu eikte taklp kalan bir birimin hibir tarihsel hakll olamazd. ok ak biimde tartlmas gereken bu konuya ender olarak eilinmitir. 1 843'teki GarnierPages'nin Dictionnaire politique 'inde, besbelli ok kk kaldklanndan Belika ile Portekiz'in bamsz milletler olmas "gln" karlanyordu.43 John Stuart Mill, yadsnmas pek mmkn olmayan rlanda milliyetiliini, onlarn her eyden nce, btn etkenler hesaba katldnda, "saygn bir milliyet oluturabilecek sayda" olmalanna bakarak hakl gsteriyordu.44 Oysa aralarnda Mazzini ile Cavour'un da bulunduu dier havariler milliyet ilkesini kabul etmekle birlikte, J. S. Mill'le ayn grte deildiler. Gerekten, New English Dictionary "millet" szcn, Britanya'da J. S. Mill 'in yaygnlatrd allm anlamyla deil, gerekli karakteristik zellikleri tayan "geni bir insanlar topluluu" olarak tanmlyordu (alt sonradan izilmitir).45

List aka yle yazyordu: 41 . Friedrich List, The National System of Political Economy (Londra, 1 885), s. 1 74. 42. Grlerinin iyi bir zeti iin, E. Strauss, lrish Nationalism and British Democracy (Londra, 1 951 ) , s. 21 8-20. 43. "Millef' maddesi, Elias Regnault, Dictionnaire politique; Garnier-Pages'in bir giri yazs da vardr (Paris, 1 842), s. 623-5. "N'y-a-t-il pas quelque chose de derisoire d'appeler la Belgique une nation?" 44. Utiliarianism, s. 365'te Considerations on Representative Government. 45. Oxford English Dictionary, Vll, s. 30.

47

ok eitli milli kaynaklarla donatlm byk bir nfus ile geni bir toprak paras, olaan milliyetin esas gereklilikleridir ... nsanlannn says ve topraklarnn bykl snrl olan bir millet, zellikle ayn bir dili olsa bile, sanatn ve bilimin gelimesi asndan ancak derme atma kurumlara ve ksr bir edebiyata sahip olabilir. Kk bir devlet kendi topraklan iinde retimin eitli dallannda asla tam anlamyla yetkinleemez. 46

Profesr Gustav Cohn'un dncesine gre, byk apl devletlerin (Grossstaaten) ekonomik yararllklar Britanya ve Fransa'nn tarihiyle kantlanmt. Byk apl devletlerin ekonomik stnlkleri kukusuz tek bir global ekonominin stnlklerinden daha azd; oysa ne yazk ki dnya birlii aamasna henz ulalamamt. Bu ara aamada, "insanln btn insan rk adna zlemini duyduu her ey . . . insanln nemli bir kesimi, yani 30-60 milyon insan iin bu noktada zaten (zuniichst einmal) salanm durumdadr" ve "sonuta, uygar dnyann gelecei daha uzunca bir zaman byk devletlerin kurulmas (Grossstaatenbildung) biiminde srecektir."47 Yeri gelmiken, "milletler"le ilgili aada ele alacamz deimez varsaymn dnya birlii asndan, en iyisi deilse bile, iyi bir varsaym olarak dnldn de not edelim.

Bu tezden kanlar iki sonu konuyla ilgili ciddi dnrlerin hemen hepsince, Almanlarn baz tarihsel nedenlerden dolay yaptklar kadar aka formle etmedikleri zaman bile, evrensel lde kabul edilmekteydi.

lkin, "milliyet ilkesi" pratikte yalnzca belirli bir bykle sahip milliyetlere uygulanyordu. Bundan dolay, milliyet ilkesinin havarisi olan Mazzini'nin rlanda'ya bamszlk ngrmemesi pek artc deildi . Daha da kk milliyetlere ya da potansiyel milliyetlere (Sicilyallar, Britonlar, Galliler) gelince, onlarn taleplerinin ciddiye alnma ans iyice dkt. Aslnda Kleinstaaterei (mini devletler sistemi) szcnde kastl bir aalayc anlam yk vard. Alman milliyetilerinin kar ktklar buydu. Eski-

46. A.g.y., s. 1 75-6. . 47. Gustav Cohn, Grundlegung der Nationaloekonomie, Cilt 1 (Stuttgart, 1 885), $, 447-9.

48

den Trk imparatorluunda bulunan topraklarn eitli kk bamsz devletlere blnmesinden tretilen "Balkanlama" szc halii olumsuz bir arm uyandrmaktadr. Aslnda her iki terim de politik hakaretler szlne giriyordu. Mazzini'nin 1 857'de hazrlad gelecein Avrupa milletleri haritas bu "eik ilkesi"nin mkemmel bir rneidir: Bu haritada ancak bir dzine devlet ve federasyon yer alyordu ve bunlardan yalnzca bir tanesi (sylemek gereksiz ki, talya'yd bu) sonraki kritere gre aka "okmilletli" snfna girmeyecekti .48 Birinci Dnya Sava 'ndan sonraki bar anlamalarna egemen olan Wilsoncu formlasyondaki "milliyet ilkesi", yirmi alt (ksa sreliine kurulan zgr rlanda Devleti'ni* de eklersek, yirmi yedi) devletlik bir Avrupa ortaya karmt. Benim ekleyeceim, yalnzca Bat Avrupa' da yresel hareketler zerine yaplan yeni bir incelemede bu tr krk iki hareket saptandn,49 bunun da "eik ilkesi" bir kere terk edilirse nasl bir manzarayla karlalabileceini kantladn sylemektir.

Ancak, dikkat eken nokta, liberal milliyetiliin klasik dneminde hi kimsenin eik ilkesini terk etmeyi hayal bile etmemi olmasyd. Milletlerin kendi kaderlerini tayin etmesi yalnzca yaama ansna sahip olduu dnlen milletler iin geerliydi ve burada kastedilen, yaayabilirlik tam olarak ne anlama gelirse gelsin, kltrel adan ve ayrca kesinlikle ekonomik adan da yaama ansna sahip milletlerdi. Bu anlamyla Mazzini 'nin ve Mill'in savunduklar milletlerin kendi kaderlerini tayin etmeleri fikri ile Bakan Wilson'un yaklam arasnda temel farkllklar vard . Birinden tekine geiin nedenleri zerinde aada duracaz. Ancak burada en passant** not etmeye deer olabilecek bir ey, "eik ilkesi"nin Wilsoncu ada bile btnyle terk edilmediiydi. ki sava arasnda Luxemburg ile Liechtenstein'n varl, bu yaplar pul koleksiyoncularna ne kadar ho grnrse grnsn, hala ufak bir rahatszlk yaratyordu. zgr Danzig ehri 'nin***

48. Bkz. der. Denis Mack Smith, il Risorgimento (Bari, 1 968), s. 422. zgr lrlanda Devleti 1 922-1 937 yllar arasnda var olmutu. (.n.) 49. Der. Jochen Blaschke, Handbuch der westeuropaischen Regionalbewegungen (Frankfurt, 1 980). ** (Fr.) Geerken, sz arasnda. (.n.) Danzig, 1 920-39 yllar arasnda Milletler Cemiyeti'nin himayesinde zgr bir ehir olarak varolmutu. (.n.)

F4/Milleler ve Milliyetilik 49

varl, yalnzca onu kendi topraklarna katmak isteyen iki komu devlette deil, ayrca daha genel olarak hibir ehir-devletinin yirminci yzylda Hanseatic* gnlerde olduu gibi yaama ans bulamayacan hissedenler arasnda da kimseyi mutlu etmiyordu. Geride kalan Avusturya'nn sakinlerinin hemen hepsi, kendilerininki kadar kk bir devletin bir ekonomi olarak bamsz biimde yaayabileceine ("lebensfiihig") inanamadklarndan Almanya'yla birlemeyi arzu ediyorlard. Milletler topluluunda Dominik, Maldiv Adalan ya da Andorra gibi birimlere yer ama durumuna gelmemiz ancak 1 945' ten, hatta smrgeciliin bitiinden sonralara rastlar.

kinci sonu, milletlerin inasnn kanlmaz biimde bir genileme sreci olarak grlmesiydi. rlanda rneinin ya da salt ayrlk milliyetiliin kural d saylmasnn bir nedeni de buydu. nceden grdmz gibi, toplumsal evrimle birlikte insan topluluklarnn oluturduu birimlerin aile ve kabileden kaza ve kantona, yreselden blgesel, milli, hatta global lee doru genilemesi kuramda kabul grmekteydi. Bu yzden milletlerin, dier etkenler ayn kalmak kouluyla, ancak insan toplumunun leini genilettikleri kadaryla tarihsel evrimle uyum iinde olmalar gibi bir durumla karlalyordu.

retimizi bir nerme biiminde zetlemeye kalkarsak sylememiz gereken herhalde uduti: Milliyetler ilkesi, genelde, dank insan gruplarn sk bir btn halinde birletirmeye eilimli olduu zaman ,meru, bir devleti blmeye eilimli olduu zaman gayrimerudur.50

Demek ki pratikte, milli hareketlerin milli birlie ya da genilemeye uygun hareketler olmas beklenmekteydi. Btn Almanlar ve talyanlar, btn Yunanllarn yaptklar gibi, tek bir devlet iinde bir araya gelmeyi ummulard . Srplar Hrvatlarla birleerek tek bir Yugoslavya'y oluturacakt (ki bunun tarihte hibir rnei yoktu). Bununla da yetinmeyip daha da geni bir birimin pe-

Burada, Kuzey Almanya'da ve ona bitiik lkelerde ekonomik karlarn gelitirip kollamak zere kurulan ve balca yeleri Bremen, Lbeck ile Hamburg olan ortaadaki zgr ehirler birliine atf yaplyor. (.n.) 50. Lalor, Cyclopedia of Political Science, Cilt i l , s. 941 'de Maurice Block.

50

inde olanlar, bir Balkan Federasyonu'nun ryasn gryorlard. kinci Dnya Sava'ndan sonraya kadar komnist hareketler bu amaca bal kalmlard. ekler Slovaklarla birleecek, Polonyallar Litvanyallar ve Ruthenyallarla* birlik oluturacak (aslnda bunlar, Polonya'nn paylalmasndan nce tek bir byk devleti meydana getiriyorlard), Moldavya' daki Romenler Eflak ve Transilvanya' daki Romenlerle kaynaacaklard, vb. Bu durum etnik kken, dil ya da ortak tarihe dayal millet tanmlaryla aka badamyordu, ama bunlar da zaten nceden grdmz gibi, liberal millet oluturmann belirleyici kriterleri deildi. Her neyse, en eski ve en tartmasz milli devletlerin, yani Britanya, Fransa ve spanya'nn fiilen ok sayda milliyet, dil ya da etnik grup barndrdn asla kimse reddetmemitir.

Milliyetlerin ayn topraklar zerinde aka kaynam olduu, onlar salt yaadklar mekan yznden birbirine drmenin kesinlikle gereki grnmedii Avrupa'nn pek ok kesinde ve dnyann geri kalan blmnn ou yerinde olduu gibi, "milli devletler"in milli adan heterojen bir nitelik tamas artk ok daha kolay kabul ediliyordu. Millet olmay bir toprak paras yerine kiilere balayan Avusturyal Marksistinki /Karl Renner kastediliyor. (.n.)/ gibi milliyet yorumlarnn temelini bu oluturacakt. Avusturya sosyal demokrat partisi iinde bu yndeki inisiyatifin arlkl olarak Slovenlerden gelmesi de rastlant deildi. Genellikle kskaca alnm blgeler iinde yine kskaca alnm blgeler ya da belirsiz ve durmadan deien kimlikteki snr blgeleri olarak var olan Sloven ve Alman yerleim yerlerinin birbirinden ayrlmalarnn bilhassa zor olduu bir alanda yayorlard Slovenler.51 Gene de milli devletlerin milli temelde heterojen bir nitelik tadklarnn kabul grmesinin nedeni , ncelikle, kk, zellikle de kk ve geri milliyetlerin daha byk milletlerle birleerek ve onlar araclyla insanla kendi katklarn yaparak ok ey kazanacaklarnn belli olmasyd. Saduyulu gzlemcilerin konsenssn dile getiren,l\lfill, "Deneyim, bir milliyetin baka bir milli-* Ruthenya ve Dou ekoslovakya'da yaayan bir grup Ukraynal . (.n.) 5 1 . Etbin Kristan'n partisinin milli programnn gelitirildii Brnn (Bmo) Kongresi'ne katks iin, bkz. Georges Haupt, Michel Lwy ve Claduie Weill, Les Marxistes et la question nationale 1 848-191 4 (Paris, 1 937), s. 204-7.

51

yetle birleip C>.zrsenrenin n:iim1cn CJ.duuru Jqmtlar" ciiyordu. nk geri ve aa uluslar iin ok ey kazanmak anlamna gelecekti bu:

Bir Briton ya da Fransz Navarre'ndan bir Basklnn ... Fransz yurttalarnn btn ayrcalklarna eit lde sahip olarak Fransz milliyetini kabul etmesinin, dnyann genel hareketine katlmadan ya da ilgi duymadan kendi dar zihinsel yrngesinde dnerek, gemi zamanlarn yan-vahi kalnts olan kendi tana toprana bakarak yzn asmasndan daha yararl olmadm kimse dnemez. Ayn szler Britanya milletinin yeleri olarak Galli ya da Kuzey skoyallar iin de geerlidir.52

Bamsz ya da "gerek" bir milletin o zaman benimsenen kriterlere gre yaama ansna sahip bir millet olmas gerektii bir kez kabul edilince, daha kk milliyetlerle dillerden bazlar bu halleriyle kaybolmaya mahkum oluyorlard. Friedrich Engels, eklerin bir halk olarak ortadan kalkacan tahmin ettii ve baka birka iyi halkn geleceiyle ilgili aalayc szler sarf ettiinden dolay bir byk Alman ovenisti olduu yolunda ar saldrlara uramt.53 Engels Alman olmaktan gurur duyuyordu ve kendi halkn devrimci gelenei dnda dier halklardan stn grmeye eilimliydi; aynca, en ufak bir kuku yok ki, ekler ve baka baz halklar hakknda tam bir yanlg iindeydi. Gene de Engels'i , on dokuzuncu yzyl ortasndaki her tarafsz gzlemcinin paylat kendi zsel tutumu iin eletirmek kesinlikle anakronizm olur. Baz kk milliyetlerle dillerin bamsz bir gelecei yokt