erdal erol°darİ... · 2015-12-18 · rekabet gÜcÜ analİzİ ..... 38 2.1.1. metodoloji ... Öte...

II

ÖZET

AB UZMANLIK TEZİ

Türkiye Tarımsal Dış Ticaretinin Yapısal Analizi ve AB Sürecinin Etkileri

Erdal EROL

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü

Türkiye’de tarım sektörü ve dış ticareti ülke ekonomisinde ve AB sürecinde önemli

bir politika alanıdır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye tarımsal dış ticaretinin yapısını, farklı

dış ticaret veri sınıflamalarına göre, 1990-2013 dönemi verileri üzerinden temel

göstergelere dair değerlendirmeler yaparak ortaya koymak ve dış ticaretin yapısal

durumunu ve sorunlarını, söz konusu veriler kullanılarak oluşturulan çeşitli endeksler

yoluyla analiz etmektir. Ayrıca, çalışmada tarımsal dış ticaretin AB sürecindeki konumunu

ve yaşadığı etkileri ortaya koymak amacı ile mevzuat ve literatür taraması yöntemiyle

çeşitli bulgulara erişilmektedir. Çalışmada yapılan analizler sonucunda varılan sonuçlar;

tarımsal dış ticaret verileri değerlendirilirken seçilen sınıflamanın önem arz ettiği, endüstri

içi ticaret analizlerinin dış ticaret değerlendirmesinde dikkate alınması gereken bir husus

olduğu, sektör dış ticaretinde, bitkisel üretim alt sektörleri ve bunlara dayalı işlenmiş gıda

sanayine bağımlı bir ihracat yapısının mevcut olduğu, tarımsal hammaddelerde önemli

oranda dışa bağımlılığın söz konusu olduğu ve AB sürecinin sektör üzerindeki etkilerinin

sınırlı olduğu şeklindedir. Çalışma, Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi olarak, AB Uzmanı

Seçil Adalet GÖK’ün danışmanlığında hazırlanmıştır.

Anahtar kelimeler: tarım, tarımsal dış ticaret, AB, gümrük birliği, rekabet gücü, dışa

açıklık, tarımsal dış ticarette yoğunlaşma, endüstri içi ticaret,

III

ABSTRACT

EU Expertise Thesis

Structural Analysis of Turkish Agricultural Foreign Trade and Effects of EU Process

Erdal EROL

Ministry of Food, Agriculture and Livestock

Directore General of EU and Foreign Affairs

Agriculture and agricultural foreign trade has been a crucial policy area in overall

economy and EU membership process. The purpose of this study is to manifest the

structure of Turkish agricultural foreign trade in terms of basic trade indicators by using

trade data classified according to different trade data classifications for 1990-2013 period,

and analyse structural situation and problems using indexes composed from this data.

Furthermore, there achieved some findings through legislation and literature review to

manifest the position of agricultural trade in EU membership process and its effects faced

by agricultural trade in this period. The results of this study revealed through performed

analysis, are; ( a) classifications used and intra-industry trade are both important issues in

evaluations of agricultural foreign trade data; (b) there exists a plant production and

processed food based on this production dependent structure in export; (c) there is a

substantial level of foreign-source dependency in agricultural inputs and; (d) EU

membership process has had limited effect on agricultural foreign trade. This EU Expertise

Thesis is prepared in collaboration with EU Expert Seçil Adalet GÖK, as thesis advisor.

Key words: agriculture, agricultural foreign trade, EU, customs union, competitiveness,

trade openess, concentration in agricultural foreign trade, intra-industry trade

IV

İÇİNDEKİLER

ÖZET ................................................................................................................................... II

ABSTRACT ....................................................................................................................... III

İÇİNDEKİLER .................................................................................................................. IV

TABLOLAR DİZİNİ ......................................................................................................... VI

GRAFİKLER DİZİNİ ....................................................................................................... IX

GİRİŞ .................................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 4

1. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISININ ANALİZİ ................................................ 4

1.1. TEMEL GÖSTERGELER İLE TARIMSAL DIŞ TİCARET ................................... 4

1.1.1. İhracat ..................................................................................................................... 9

1.1.2 İthalat .................................................................................................................... 13

1.1.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 17

1.2. DÜNYADAKİ KONUM .......................................................................................... 27

1.2.1. İhracat ................................................................................................................... 27

1.2.2. İthalat .................................................................................................................... 30

1.2.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 34

İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 38

2. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISAL ANALİZİ ................................................. 38

2.1. REKABET GÜCÜ ANALİZİ .................................................................................. 38

2.1.1. Metodoloji ............................................................................................................. 39

2.1.2. Rekabet Gücü Analizi Sonuçları ........................................................................... 43

2.1.3. Rekabet Gücüne İlişkin Değerlendirmeler............................................................ 57

2.2. DIŞA AÇIKLIK DEĞERLENDİRMESİ ................................................................. 65

2.2.1. Metodoloji ............................................................................................................. 65

2.2.2. Tarımsal Dış Ticarette Dışa Açıklık ..................................................................... 67

2.2.2.1. Farklı Sınıflamalara Göre Değerlendirmeler..................................................... 67

2.2.2.2. Farklı Sınıflamalara Göre Tablolar ve Grafikler ............................................... 73

2.3. YOĞUNLAŞMA ANALİZİ .................................................................................... 82

2.3.1. Metodoloji ............................................................................................................. 83

2.3.1.1. CRm Analizi ...................................................................................................... 83

2.3.1.2. Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI) Analizi ................................................. 84

V

2.3.2. Yoğunlaşma Analizi Sonuçları ............................................................................. 86

2.3.2.1. İhracat ................................................................................................................ 88

2.3.2.1.1. Alt Sektör Yoğunlaşması .................................................................................. 88

2.3.2.1.2. Ülke Yoğunlaşması ........................................................................................... 96

2.3.2.2. İthalat ............................................................................................................... 105

2.3.2.2.1. Alt Sektör Yoğunlaşması ................................................................................ 105

2.3.2.2.2. Ülke Yoğunlaşması ......................................................................................... 112

2.3.3. Yoğunlaşma Analizine İlişkin Değerlendirmeler ............................................... 121

2.3.3.1. İhracat .............................................................................................................. 121

2.3.3.2. İthalat ............................................................................................................... 122

2.3. ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET ANALİZİ ................................................................... 124

2.4.1. Metodoloji ........................................................................................................... 125

2.4.2. Endüstri İçi Ticaret Analizi Sonuçları ................................................................ 126

2.4.3. Endüstri İçi Ticaret Analizine İlişkin Değerlendirmeler .................................... 134

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................... 135

3. AB SÜRECİ VE TÜRKİYE TARIMSAL DIŞ TİCARETİ ...................................... 135

3.1. GENEL DEĞERLENDİRME ................................................................................ 135

3.2. AB SÜRECİ VE TARIMSAL DIŞ TİCARET ...................................................... 137

3.2.1. Türkiye-AB Gümrük Birliği ............................................................................... 137

3.2.1.1. İşlenmemiş Tarım Ürünleri ............................................................................. 139

3.2.1.2. İşlenmiş Tarım Ürünleri .................................................................................. 140

3.2.1.3. Serbest Ticaret Anlaşmaları ............................................................................ 141

3.2.2. Gümrük Birliği’nin İşlenmemiş Tarım Ürünlerine Genişletilmesi ..................... 143

3.3. TÜRKİYE-AB TARIMSAL DIŞ TİCARETİ ........................................................ 146

3.3.1. İhracat ................................................................................................................. 146

3.3.2. İthalat .................................................................................................................. 147

3.3.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi, İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ..... 148

3.4. AB SÜRECİNİN TARIMSAL DIŞ TİCARETE ETKİLERİ ................................ 163

SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER ......................................................................... 169

KAYNAKÇA .................................................................................................................... 181

EKLER ............................................................................................................................. 185

ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................................................... 254

VI

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. Harmonize Sistem Sınıflamasında Tarım Sektörü Fasılları .................................... 5

Tablo 2. Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri ............... 7

Tablo 3. Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri ................ 8

Tablo 4. Tarım Sektörü Alt Sektörleri RCA Değerleri-Tarım Sektörü Sıralı Liste (Milyon

USD) .................................................................................................................................... 45

Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) .. 51

Tablo 6. Alt Sektörler RCA Değerleri-Tarımsal Hammaddeler RCA Sıralı Liste (Milyon

USD) .................................................................................................................................... 55

Tablo 7. Tarım Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme .............................................. 63

Tablo 8. Gıda Maddeleri Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme ............................... 63

Tablo 9. Tarımsal Hammaddeler Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme .................. 64

Tablo 10. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri-HS ............................................... 73

Tablo 11. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ......................... 76

Tablo 12. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-ISIC Rev. 3........................... 79

Tablo 13. Tarımsal İhracatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları ................................................... 91

Tablo 14. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ............................... 92

Tablo 15. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000) ................... 94

Tablo 16. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013) ................... 95

VII

Tablo 17. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ......................................... 99

Tablo 18. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000) .............. 100

Tablo 19. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013) .............. 102

Tablo 20. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl

8 ve 20)(Milyon USD) ....................................................................................................... 103

Tablo 21. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl

7 ve 24)(Milyon USD) ....................................................................................................... 104

Tablo 22. Tarımsal İthalatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları .................................................. 107

Tablo 23. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) .............................. 108

Tablo 24. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) .............................. 108

Tablo 25. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013).................... 111

Tablo 26. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ....................................... 115

Tablo 27. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000) ............... 117

Tablo 28. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013) ............... 118

Tablo 29. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl

15 ve 10)(Milyon USD) ..................................................................................................... 119

Tablo 30. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl

12 ve 23)(Milyon USD) ..................................................................................................... 120

Tablo 31. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-2000-2010-2013) .................... 129

Tablo 32. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-1996) ...................................... 130


VIII



Tablo 36. Türkiye’nin Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları (Şubat 2015) ... 141

Tablo 37. Türkiye-AB Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%) .......................................... 151

Tablo 38. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Toplam Ticaret İçindeki Payları ve Yıllara Göre

Değişimi (%) ..................................................................................................................... 152

Tablo 39. Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaretinin Toplam Tarımsal Ticaret İçindeki Payları

(%)(Önde Gelen Fasıllar) .................................................................................................. 153

Tablo 40. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Yıllara Göre Değişimi (%)(Önde Gelen Fasıllar) 154

Tablo 41. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl

1-6/1990-2003) .................................................................................................................. 155


7-12/1990-2003) ................................................................................................................ 157


13-18/1990-2003) .............................................................................................................. 159


19-24/1990-2003) .............................................................................................................. 161

Tablo 45. Gümrük Birliği’nin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkilerini İnceleyen

Çalışmalar .......................................................................................................................... 164

IX

GRAFİKLER DİZİNİ

Grafik 1. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-HS ................................................................... 74

Grafik 2. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-HS ...................................................................... 75

Grafik 3. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-HS ..................................................................... 75

Grafik 4. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 .................................................... 77

Grafik 5. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ....................................................... 77

Grafik 6. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ...................................................... 77

Grafik 7. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3...................................................... 80

Grafik 8. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3 ........................................................ 80

Grafik 9. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3 ....................................................... 81

Grafik 10. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) .............................. 93

Grafik 11. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ..................................... 100

Grafik 12. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ............................. 109

Grafik 13. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ...................................... 116

X

KISALTMALAR DİZİNİ

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika Birleşik Devletleri

CN Combined Nomenclature (Kombine Nomanklatör)

CR Concentration Ratio (Yoğunlaşma Oranı)

DTÖ Dünya Ticaret Örgütü

GB Gümrük Birliği

GDP Gross Domestic Product (Gayrisafi Yurtiçi Hasıla)

GSYH Gayrisafi Yurtiçi Hasıla

GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

GTİP Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu

HS Harmonized System (Harmonize Sistem)

HHI Herfindahl-Hirschman Index (Herfindahl-Hirschman Endeksi)

ISIC International Standard Industrial Classification of All Economic Activities

(Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması)

İKV İktisadi Kalkınma Vakfı

OKK Ortaklık Konseyi Kararı'nın

OTP Ortak Tarım Politikası

s. Sayfa

SITC Standard International Trade (Classification Uluslararası Standart Ticaret

Sınıflaması)

STA Serbest Ticaret Anlaşması

TKB Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş.

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği

UN Comtrade Birleşmiş Milletler Mal Ticareti Veri Tabanı

UNSD United Nations Statistics Division (Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi)

USD United States Dollar (USD)

1

GİRİŞ

Dış ticaret, kendi kendine yetemeyen ülkeler için hem verimli üretim ve

kaynakların etkin kullanımı hem de tüketicilerin ürün çeşitliliğinde sağladığı avantajlar

bakımından önemli bir araç olagelmiştir. Bu ve benzeri gerekçelerle ticaret yapan

devletler, küreselleşme ile gün geçtikçe birbirlerine daha fazla yakınlaşarak, kendi sınırları

içindeki kaynakları ile vatandaşlarının tüm ihtiyaçlarını karşılamayacakları gerçeğinin

farkında olarak diğer ülkeler ile çeşitli düzeylerde ekonomik, siyasi ve ticari ortaklıklara

girişmektedirler. Burada temel amaç, bazı alanlarda üretim ve teknoloji açısından ileri

düzeyde olan ülkelerin tecrübeleri ve kaynaklarından yararlanmak ile yürütülen ortak

diplomasi ve müzakereler yoluyla karşılıklı ticaretin önündeki engelleri bertaraf ederek

yapacakları ticaret ile gelirlerini ve dolayısıyla refah düzeylerini yükseltmektir.

Tarım sektörü, sektörün genel ekonomideki payı, verimlilik düzeyi ve kendine

yeterliliği gibi ekonomik endişeler ile nüfusun beslenmesi, gıda güvenliği ve kırsal

istihdam gibi sosyal gerekçelerle politika konusu olan bir sektördür. Bu bağlamda, tarımsal

dış ticaret de diğer sektörlerden farklı biçimde ele alınması gereken önemli ve hassas bir

alandır. Bu hususlar, Türkiye’nin yukarıda sayılan gerekçelerle yürüttüğü dış ticaret

ilişkilerinin, siyasal anlamda giriştiği çeşitli ortaklıkların, katılım sağladığı bazı

uluslararası organizasyonların ve ekonomik anlamda dâhil olduğu bölgesel ve küresel

ölçekteki, geniş kapsamlı ekonomik ve ticari anlaşmaların ve bu ilişkilerin etkilerinin

önemle ele alınmasını gerektirmektedir.

Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) arasında Temmuz 1959’dan bu yana tesis edilen

yakın ilişkiler en kapsamlı siyasi ve ekonomik ortaklık girişimi olarak tarihte yerini

almaktadır. Bu süreçte 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararıyla tesis edilen Türkiye-AB

Gümrük Birliği (GB) ülkemizin hem iç hem de dış ticaretinde gerek mevzuatta gerek

ticaret hacmi ve kompozisyonunda önemli etkileri olan bir ortaklıktır. Tarım sektörü

GB’de özel bir konumda ve sınırlı bir şekilde yer almaktadır.

2

Öte yandan Türkiye’nin uluslararası ilişkilerinde devam eden ve olması muhtemel

yeni gelişmelere ile bunların etkilerine karşı tarım sektörünün konumu ve sektörün karşı

karşıya kalacağı muhtemel etkiler önemli bir politika alanını oluşturmaktadır. Burada, dış

ticaret önemini korumakta ve bu ilişkilerde önemli tartışma alanı olmaktadır. Bu

kapsamda, tarımsal dış ticaret alanında, politika yapıcılara perspektif sağlaması ve

yürütülen ilişkilerde sektöre dair, sektörün geleceği açısından önem arz eden hususlarda

önemli değerlendirme ve sonuçlar sağlaması amaçlarına hizmet edecek akademik

çalışmaların yürütülmesi önem arz etmektedir.

Çalışmanın 1. bölümünde, tarımsal dış ticaret, dış ticaret verilerinin derlenmesinde

kullanılan üç farklı istaistiki sınıflamaya göre (HS-Harmonized System-Harmonize Sistem,

ISIC -International Standard Industrial Classification of All Economic Activities -

Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması, SITC-Standard International Trade

Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması), 1990-2013 dönemi için, dış

ticaret verileri, ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi, ihracatın ithalatı

karşılama oranı, tarımsal dış ticaretin genel dış ticaret içerisindeki payı temel göstergeleri

üzerinden ele alınmakta ve bu göstergelerde ülkemizin dünyadaki konumu aynı dönemin

seçilmiş yılları için ortaya konmaktadır. Ayrıca tarımsal dış ticaret göstergeleri genel

ticaret göstergeleri ile de karşılaştırılmaktadır.

Çalışmanın 2. bölümünde, sektörün dış ticareti yapısal göstergeler itibariyle ele

alınmakta ve dış ticarette rekabet gücü analizi (SITC bazında/1990-2013), sektörün dış

ticarete açıklık düzeyi (HS-SITC-ISIC bazında/1998-2013), dış ticarette fasıl, ürün ve ülke

düzeyinde yoğunlaşma analizi (HS bazında/1990-2013) ve dış ticarette endüstri içi ticaret

analizi (SITC bazında/1990-2013) yapılmaktadır. Bu analizler yoluyla dış ticaretteki

yapısal durumlar ve sorunlar tespit edilmeye çalışılmaktadır.

Çalışmanın 3.bölümünde ise Avrupa Birliği sürecinde tarımsal dış ticaretin konumu

ve sürecin dış ticaret üzerindeki etkileri, yoğunluklu olarak GB bağlamında ele

alınmaktadır.

3

Çalışmanın sonuç bölümü ise çalışmada ele alınan hususlara dair çıkarımlara ve

politika önerilerine yer vermektedir.

4

BİRİNCİ BÖLÜM

1. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISININ ANALİZİ

1.1. TEMEL GÖSTERGELER İLE TARIMSAL DIŞ TİCARET

Çalışmanın bu alt bölümünde, tarımsal dış ticaret farklı dış ticaret veri

sınıflamalarına göre 1990-2013 dönemi verileri üzerinden değerlendirilmekte olup, Türk

tarımsal dış ticaretinin yapısı; ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi,

ihracatın ithalatı karşılama oranı ve tarımsal dış ticaretin genel dış ticaret içerisindeki payı

gibi temel göstergeler kullanılarak ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

Yapılan hesaplamalarda ve analizlerde kullanılan veriler, Türkiye İstatistik Kurumu

(TÜİK) veri tabanından temin edilmiş olup, 1990-2013 yıllarını kapsamaktadır ve 2014 yılı

Kasım ayı ve sonrasında yapılmış ve yapılması muhtemel güncellemelerden aridir. TÜİK

veri tabanında ihracat verileri FOB (Free On Board-Gemi Güvertesinde Teslim), ithalat

verileri ise CIF (Cost, Insurance and Freight- Mal Bedeli, Sigorta ve Navlunu Ödenmiş

Olarak Teslim) olarak değerlendirilmektedir.

Dış ticaret verilerinin derlenmesinde, açıklanmasında, değerlendirilmesinde ve

uluslararası karşılaştırmasında Harmonize Sistem (HS), Uluslararası Standart Ticaret

Sınıflandırması (SITC) ve Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC) sıklıkla

kullanılan sınıflamalardır (TÜİK, 2008, s. 21).

- Harmonize Sistem Sınıflaması (HS-Harmonized System)

HS; gümrük işlemlerinde kullanılan istatistiksel bir sınıflama olup 1981 yılında

Gümrük İşbirliği Konseyi tarafından hazırlanmıştır. Birleşmiş Milletler’in yaptığı bir

5

araştırmaya göre 104 ülke ve Dünya Ticaret Örgütü bu sistemi kullanmaktadır.

Uluslararası ticarete konu eşyaların eşya ve ekonomik değer sınıflama indeksi olan

Gümrük tarife cetvelinde yaklaşık 19.000 adet 12 basamaklı Gümrük Tarife İstatistik

Pozisyonu (GTİP) kodu mevcuttur. Bu kodların ilk 6 basamağı HS kodu olup, 7. ve 8.

Basamakları ile AB ülkelerinde kullanılan Kombine Nomanklatör (CN) kodlarına uyum

sağlamıştır. Son 4 basamak ise Türkiye tarafından ilave edilen kodlardır (TÜİK, 2008, s.

21). Çalışmada bu sınıflamanın 2’li bazda 01-24 arası fasılları tarım sektörü olarak

alınmıştır.

Tablo 1. Harmonize Sistem Sınıflamasında Tarım Sektörü Fasılları

Kod Fasıl Adı

01 Canlı hayvanlar

02 Etler ve yenilen sakatat

03 Balıklar, kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar ve suda yaşayan diğer omurgasız hayvanlar

04 Süt ürünleri; yumurtalar; tabii bal; diğer yenilebilir hayvansal menşeli ürünler

05 Diğer hayvansal menşeli ürünler (kıl, kemik, boynuz, fildişi, mercan, bağırsak, vb.)

06 Canlı ağaçlar ve diğer bitkiler; yumrular, kökler ve benzerleri; kesme çiçekler ve süs yaprakları

07 Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular

08 Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu meyvalar

09 Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat

10 Hububat

11 Değirmencilik ürünleri; malt; nişasta; inülin; buğday gluteni

12 Yağlı tohum ve meyvalar;

muhtelif tane, tohum ve meyvalar;sanayiide ve tıpta kullanılan bitkiler; saman ve kaba yem

13 Lak; sakız, reçine ve diğer bitkisel özsu ve hülasalar

14 Örülmeye elverişli bitkisel maddeler;

tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan bitkisel ürünler

15 Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar; yemeklik katı yağlar; hayvansal ve bitkisel mumlar

16 Et, balık, kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar veya diğer su omurgasızlarının müstahzarları

17 Şeker ve şeker mamulleri

18 Kakao ve kakao müstahzarları

19 Hububat, un, nişasta veya süt müstahzarları; pastacılık ürünleri

20 Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar

21 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları

(kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.)

22 Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke

23 Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri; hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler

24 Tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler

Kaynak: TÜİK, GTİP 2014

6

- Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması (SITC-Standard International

Trade Classification)

SITC, Birleşmiş Milletler tarafından hükümetlerin işbirliği ile uzmanların görüşleri

alınarak hazırlanmış bir sınıflama sistemidir. Birçok ülke dış ticaret istatistiklerini STIC ile

ilişkili sınıflamalara göre düzenlemiş, uluslararası kuruluşların birçoğu da dış ticaret

istatistikleri için SITC’yi temel almışlardır. SITC, özellikle uluslararası dış ticaret

verilerinin karşılaştırılmasında kullanılmakta olup, 3.121 adet 5 basamaklı kod içeren bir

yapısı vardır (TÜİK, 2008, s. 22).

Çalışmada Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması, 3. Revizyonuna göre tarım

ürünleri için sınıflamanın;

0 - canlı hayvan ve gıda maddeleri,

1 - içki ve tütün,

21 - işlenmemiş kösele ve deri,

22 - yağlı tohumlar, yağ veren meyveler,

23 - ham kauçuk,

24 - mantar, odun ve kereste,

25 - kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt,

26 - kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt,

29 - başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler,

4 - hayvansal, bitkisel katı ve sıvı yağlar, mumlar

kalemleri temel alınmıştır. Gıda maddeleri için 0, 1, 22 ve 4, tarımsal hammaddeler için

21, 23, 24, 25, 26 ve 29 kodlu kalemler kullanılmıştır.

7

Tablo 2. Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri

Kod Tanım

00 Canlı hayvanlar

01 Et ve et müstahzarları

02 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar

03 Balıklar ve diğer deniz ürünleri

04 Hububat, hububat ürünleri

05 Meyve ve sebzeler

06 Şeker, şeker ürünleri ve bal

07 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri

08 Hayvanlar için gıda maddeleri

09 Çeşitli yenilebilir ürünler (yağ, homojenize ürünler, sos, maya vb.)

11 İçkiler

12 Tütün ve tütün mamülleri

21 İşlenmemiş kösele, deri ve kürk

22 Yağlı tohumlar, yağ veren meyveler

23 Ham kauçuk (tabii ve sentetik)

24 Mantar, odun ve kereste

25 Kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt

26 Dokuma elyafı ve bunların artıkları

29 Başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler

41 Hayvansal sıvı ve katı yağlar

42 Bitkisel sıvı yağlar ve franksiyonları (rafine edilmiş olsun olmasın, kmyasal işlem görmemiş)

43 Kimyasal işlem görmüş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar

Kaynak: TÜİK, SITC Rev. 3

- Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC-International Standard

Industrial Classification of All Economic Activities)

Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması'nın

(International Standart Industrial Classification: ISIC) uyarlaması Birleşmiş Milletler

Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından 1948 yılında kabul edilmiştir. Sınıflama

ekonomik faaliyet türlerine göre oluşturulmuştur. ISIC Rev. 2 sınıflaması 1958 ve 1968

yıllarında revize edilmiştir. 1989 yılından itibaren ISIC Rev. 3, 2002 yılından itibaren ISIC

Rev. 3.1 versiyonu kullanılmaktadır. Daha sonra ortaya yeni faaliyet kollarının çıkması ve

hizmetler sektörünün yeni faaliyetlerle genişlemesi daha detaylı bir sınıflama olan Rev. 4’ü

ortaya çıkarmıştır. ISIC Rev. 4 2006 yılından beri Rev. 3 ve Rev. 3.1 yerine

8

kullanılmaktadır. Sınıflama 21 kısım, 99 bölüm, 238 grup ve 419 sınıftan oluşmaktadır.

Sınıflama ya göre tarım sektörü kalemleri Tablo 3’teki gibidir (TÜİK, 2008, s. 23).

Tablo 3. Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri

Kod Tanım

01 Tarım ve Hayvancılık

02 Ormancılık ve Tomrukçuluk

05 Balıkçılık

Kaynak: Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi, ISIC Rev. 3

- HS, SITC ve ISIC Sınıflamalarının Karşılaştırılması

SITC ve HS arasındaki en önemli fark, SITC’nin, ürünlerin üretim sürecindeki

ekonomik fonksiyonlarına odaklanması (hammadde-ara malı gibi) iken, HS’nin ürünlerin

ferdi dağılımlarına yoğunlaşmasıdır. SITC ürünlere üretim yönünden yaklaşırken, HS

ürünleri kullanım amacından bağımsız olarak kendi başına ele almaktadır. Bunun dışında

SITC, HS kadar detaylı değildir. HS kodları 12 rakama kadar detaylanabilirken, SITC 5

rakama kadar kodlanmıştır (UNSD, 2006).

Tarımsal ürünlerin ticareti ele alınırken HS 01-24 fasıllarında gıda maddeleri

yoğunlukta iken SITC için çalışmada dâhil edilen kalemler tarımsal hammaddeleri de

tarımsal ürünlere katmaktadır. Bu tarımsal hammaddelere yoğunlukla sanayi sektöründe

kullanılan hammaddeler de dâhildir (işlenmemiş kösele, deri ve kürk, ham kauçuk, mantar,

odun ve kereste, kâğıt hamuru ve kullanılmış kağıt, dokuma elyafı ve bunların artıkları).

ISIC, ürün sınıflaması değil bir faaliyet sınıflamasıdır. Sınıflamada önemli oranda

üretim süreçlerinin ve üretim teknolojilerinin ortaklığı belirleyici olmaktadır. Tarım

sektörü doğal kaynaklara dayalı bitkisel (tahıl, meyve sebze yetiştiriciliği vb. ve hayvansal

(canlı hayvan yetiştiriciliği vb.) üretim ile balıkçılık ve ormancılık faaliyetlerini

kapsamaktadır. Gıda ürünlerinin imalatı (et ve et ürünleri, balık, kabuklu deniz hayvanları,

yumuşakçalar, işlenmiş meyve-sebze, bitkisel ve hayvansal katı-sıvı yağ, süt ve süt

ürünleri, öğütülmüş tahıl ürünleri, fırın ürünleri, şeker-kakao vb., makarna-şehriye vb.,

9

hazır gıdalar, hazır hayvan yemleri), içeceklerin imalatı (alkollü-alkolsüz içecekler) ve

tütün ürünleri imalatı sanayi sektörü içerisinde ele alınmaktadır (UNSD, 2008, s. 65-79).

1.1.1. İhracat

Çalışmanın bu alt bölümünde tarımsal ihracat verileri üç farklı sınıflamaya göre

ayrı alt başlıklar halinde ele alınacaktır.

- Harmonize Sistem Sınıflaması

Türkiye tarımsal ihracatı 1990 yılında 3 milyar 14 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013

yılında 16 milyar 977 milyon USD’ye ulaşmıştır. Dönem içerisinde tarımsal ihracatın dolar

bazında parasal değerinin 1990’dan 2013’e ortalama beş kat arttığı görülmektedir. Öte

yandan genel ihracat 1990 yılında 12 milyar 959 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu

değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 151 milyar 803 milyon

USD’ye çıkmıştır. Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı ise dönem başında %

23,3 iken 2013 yılında % 11,2’ye gerilemiştir. Tarımın genel ihracat içerisindeki payının

1990’dan itibaren düşüşe geçtiği, 2002’den itibaren daha düz bir seyir izlediği, ancak

2005- 2008 yılları arasında genel ihracattaki artışa paralel olarak tarımsal ihracatın payının

düştüğü, 2008’den 2011’e kadar ise artış gösterdiği görülmektedir (EK 1-Tablo 1 ve

Grafik 1).

Türkiye tarımsal ihracatının 1990 yılından itibaren yaşadığı değişimlere

baktığımızda, dönem boyunca dalgalanmalar yaşanmakla birlikte değişimlerin ortalaması

% 8,5 olarak gerçekleşmiş ve yaşanan artışın da önemli oranda 2000-2013 döneminde

yaşandığı dikkat çekmektedir. Bu ortalama değerlere göre, 1990-1999 arası ortalama yıllık

artış % 2,5 iken, 2000-2013 yılları arasında %13,2 olarak gerçekleşmiştir. Genel

ihracattaki değişim değerleri tarımsal ihracat ile paralellik arz ederken dönem boyunca

ortalama değerlerde tarımsal ihracattan daha fazladır (EK 1-Tablo 1).

10

Tarımsal ihracatta önde gelen ülkelere baktığımızda dönemler itibariyle ihracat

partnerlerinin farklılaştıklarını görmekteyiz. 2013 yılında Irak, Almanya, Rusya

Federasyonu, İtalya ve ABD ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 3.538 (%

20,8), 1.347 (% 7,9), 1.179 (% 6,9), 665 (% 3,9), ve 635 (% 3,7), milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. 1990’dan 2010 yılına kadar Türkiye’nin en önemli ihracat partneri

Almanya iken, 2010 yılından itibaren ilk sırayı Irak’ın aldığı görülmektedir. Tarımsal

ihracat içerisinde önemli ülkelerin toplam paylarına baktığımızda 1990’larda % 70

civarında seyreden payın, 2013’te % 60 civarına düştüğünü görmekteyiz. Bu da ihracatta

partner sayısının, aynı dönemde 108’den 197’ye artmış olmasıyla uyumlu bir durumu

sergilemektedir. Ülke değerlendirmeleri çalışmanın 2. Bölümünde Yoğunlaşma Analizi alt

bölümünde detaylandırılacaktır (EK 1-Tablo 2).

Tarımsal ihracatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde

Türkiye’nin ihracatında 7. ve 8. fasıllarda yer alan sebze ve meyvenin hem değer hem pay

olarak en önemli kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır. Meyve ve sebzeyi, dönem

boyunca tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl), hayvansal ve bitkisel

katı ve sıvı yağlar (15. fasıl) ve sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin

diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) takip etmektedir. Dönem içerisinde

değer olarak artsa da meyve ve sebze, tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler ile

yenilen sebze ve kök yumruların paylarında azalma gözlemlenmektedir. Yine aynı

dönemde canlı hayvanlar (1. fasıl) dışındaki tüm kalemlerde değer artışı gözlemlenmesinin

yanı sıra diğer hayvansal menşeli ürünler (5. fasıl), kahve, çay ve baharat (9. Fasıl), lak

sakız, reçine (13. Fasıl), ve örülmeye elverişli bitkisel maddeler (14. fasıl) gibi fasıllarda

pay olarak azalma görülmüştür. Bunların dışında kalan fasıllarda ise değer olarak artış söz

konusuyken çoğu fasılda 2010 yılından itibaren daha yüksek oranlı bir artış eğilimi

izlenmektedir. Ancak bu değer artışı, toplam tarım ihracatındaki artıştan küçük olduğu için

fasılların genel tarım ihracatı içerisindeki paylarına düşüş olarak yansımıştır (EK 1-Tablo

3).

11

- Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması (SITC Rev. 3)



yılında 17 milyar 739 milyon USD’ye ulaşmıştır. Gıda maddeleri ihracatı 1990 yılında 2

milyar 906 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar

yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 16 milyar 749 milyon USD’ye ulaşmıştır.

Tarımsal hammadde ihracatı ise 1990 yılında 394 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu

değer 2013 yılında dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 990 milyon USD’ye

ulaşmıştır. Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı ise dönem başında % 25,5

iken 2013 yılında % 11,7’ye gerilemiştir. Tarımsal ihracat değer olarak artarken, genel

ihracatın daha yüksek oranda artması nedeniyle tarımın genel ihracat içerisindeki payı

yıllar itibariyle düşmüştür. Aynı dönemde gıda maddeleri ihracatının tarım ihracatı

içerisindeki payı % 88'den % 94,4'e çıkarken, tarımsal hammadde ihracatının payı %

11,9'dan % 5,6'ya gerilemiştir (EK 1-Tablo 4-5 ve Grafik 2-3).

Gıda maddeleri, tarımsal hammadde ihracatı ile tarımsal ve genel ihracatta

dönemler itibariyle yıllık değişimlerin ortalamasına bakıldığında; 1990-1999 döneminde

gıda maddeleri ihracatının yıllık ortalama % 2,7 arttığı, 2000-2013 döneminde bu artışın

yıllık olarak ortalama %13,2 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Benzer şekilde tarımsal

hammadde ihracatı yıllık ortalaması da aynı dönemlerde % 0,3'ten % 10,5'e çıkmıştır.

Tarımsal ihracatın 1990-1999 ve 2000-2013 dönemleri itibariyle yıllık ortalama artış

hızının % 2,2'den % 13'e; genel ihracatın ise % 8,1'den % 14,9'a çıktığı görülmektedir (EK

1-Tablo 5).

Gıda maddeleri ihracatında önemli partnerlerimizin 2013 yılında Irak, Almanya,

Rusya, İtalya ve ABD olduğu; bunun da tarımsal ihracatın % 90’nından fazlasını gıda

maddelerinin oluşturması sebebiyle, tarım ihracatı partnerlerimizle aynı olduğu

görülmektedir. 1990’dan 2010 yılına kadar Türkiye’nin en önemli ihracat partneri

Almanya iken, 2010 yılından itibaren ilk sırayı Irak’ın aldığı görülmektedir. Gıda

12

maddeleri ihracatı içerisinde önemli ülkelerin toplam paylarına baktığımızda 1990’da %

65,7 olan payın, 2013’te % 71,4 olarak gerçekleştiği görülmektedir (EK 1-Tablo 6-7).

Tarımsal hammadde ihracatımızda önemli ülkeler sıralamasında 1990’dan 2013’e

önemli değişiklikler gözlenmektedir. En önemli değişimler Çin ve İran’a olan hammadde

ihracatında görülmektedir. 1990’larda tarımsal hammadde ihracatımızda % 1,5 payı olan

Çin, 2013’te % 11,1’lik pay ile en önemli ihracat partnerimiz haline gelmiştir. İran’a olan

tarımsal hammadde ihracatımızın toplam hammadde ihracatımız içerisindeki payı Çin’e

göre daha ılımlı bir artış göstererek % 6’dan % 9,5’e çıkmıştır. Payında azalma görülen

önemli ülkeler ise Almanya ve İtalya olarak öne çıkmaktadır. Bu kalemdeki diğer önemli

partnerler gıda maddeleri ve tarım ürünleri ihracatımızdaki gibi Almanya, İtalya ve ABD

olmuştur. Önemli ülkelere yapılan ihracatın toplam içindeki payı ise 1990 yılında %

63,8’den 2013 yılında % 79,5’e çıkmıştır (EK 1-Tablo 8).

- Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC Rev. 3)


gerçekleşirken, bu değer yıllar boyunca artarak 2013 yılında 5 milyar 912 milyon USD’ye

ulaşmıştır. Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı ise dönem başında % 15,9

iken 2013 yılında % 3,9’a gerilemiştir. Tarımsal ihracat değerlerinin ve dolayısıyla genel

ticaret içerisindeki paylarının düşük olmasının nedeni daha önce de belirtildiği gibi

sınıflamanın temel tarım sektörlerini kapsaması ve işlenmiş gıda ürünleri ve içki-tütün gibi

ürünlerin dış ticaretini imalat sanayi içerisinde değerlendirmesidir (EK 1-Tablo 9 ve

Grafik 4).

- Sonuç

13

Tarımsal ihracat, farklı değerler alsa da her üç sınıflamada da 1990-2013

döneminde bazı yıllar azalmalar sergilemesine rağmen önemli artışlar yaşamış, tarımsal

ihracatta yaşanan artışlar genel ihracat artış oranlarının altında kalmış ve artışların önemli

kısmı 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri ve tarımsal hammadde

ihracatı aynı dönemde artmış olup bu artış da önemli oranda 2000-2013 döneminde

gerçekleşmiştir. Tarımsal ihracatta gıda maddelerinin payı yükselirken tarımsal

hammaddelerin payı azalmıştır.

Tarımsal ihracatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde

Türkiye’nin ihracatında 7. ve 8. fasıllarda yer alan sebze ve meyvenin hem değer hem pay

olarak en önemli kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır. Meyve ve sebzeyi, dönem

boyunca tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl), hayvansal ve bitkisel

katı ve sıvı yağlar (15. fasıl) ve sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin

diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) takip etmektedir.

Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı dönem boyunca önemli oranda

azalma sergilemiştir.

1.1.2 İthalat

Çalışmanın bu alt bölümünde tarımsal ithalat verileri üç farklı sınıflamaya göre ayrı

alt başlıklar halinde ele alınacaktır.

- Harmonize Sistem Sınıflaması

Türkiye tarımsal ithalatı 1990 yılında 1 milyar 895 milyon USD olarak


yılında 11 milyar 200 milyon USD’ye ulaşmıştır. Öte yandan genel ithalat 1990 yılında 22

milyar 302 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar

yaşayarak 2013 yılında 251 milyar 661 milyon USD’ye çıkmıştır. Tarımsal ithalatın genel

14

ithalat içerisindeki payı ise dönem başında % 8,5 iken 2013 yılında % 5,5’e gerilemiştir.

Tarımın genel ithalat içerisindeki payının 1990’dan itibaren düşüşe geçtiği, 2006’dan sonra

bir süre artış yaşadıktan sonra % 4,5 bandında yatay bir seyir izlemeye başladığı

görülmektedir (EK 1-Tablo 10 ve Grafik 5).

Türkiye tarımsal ithalatının 1990 yılından itibaren yaşadığı değişimlere

baktığımızda, dönem boyunca dalgalanmalar yaşanmakla birlikte ortalama % 12,5 artış

yaşandığı ve bu artışın da önemli oranda 2000-2013 döneminde yaşandığı dikkat

çekmektedir. Bu ortalama değerlere göre, 1990-1999 arası ortalama yıllık artış % 7,1 iken,

2000-2013 yılları arasında bu değer % 16,6 olarak gerçekleşmiştir. Genel ithalattaki

değişim değerleri tarımsal ithalat ile paralellik arz ederken 2000-2013 döneminde tarımsal

ithalatın gerisinde kalmıştır (EK 1-Tablo 10).

Tarımsal ithalatta önde gelen ülkelere baktığımızda dönemler itibariyle ithalat

partnerlerinin farklılaştıklarını görmekteyiz. 2013 yılında Rusya Federasyonu, ABD,

Ukrayna, Endonezya ve Almanya ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 1.969

(% 17,6), 1.251 (% 11,2), 871 (% 7,8), 440 (% 3,9) ve 393 (% 3,5) milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. 1990’dan 2010 yılına kadar Türkiye’nin en önemli ithalat partneri ABD

iken, 2013 yılında ilk sırayı Rusya Federasyonu’nun aldığı görülmektedir. Tarımsal ithalat

içerisinde önemli ülkelerin toplam paylarına baktığımızda 1990’larda % 80 civarında

seyreden payın, 2013’te % 70 civarına düştüğünü görmekteyiz. Bu da ithalatta partner

sayısının, aynı dönemde 100’den 164’e artmış olmasıyla uyumlu bir durumu

sergilemektedir. Ülke değerlendirmeleri çalışmanın 2. Bölümünde Yoğunlaşma Analizi alt

bölümünde detaylandırılacaktır (EK 1-Tablo 11).

Tarımsal ithalatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde

Türkiye’nin ithalatında hububat (10. fasıl), yağlı tohumlar (12. fasıl), hayvansal ve bitkisel

katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), Şeker ve şeker mamulleri (17. fasıl), gıda sanayiinin kalıntı

ve döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler (23. fasıl) ve tütün ve tütün yerine

geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin hem değer hem pay olarak önemli

15

kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır. 10. ve 15. fasıllar dönem boyunca en yüksek pay

ve değerlere sahipken, 17. ve 24. fasıllar 1990-2000 arası 23. fasıl ise 2000-2013 arasında

yüksek paylara sahip olmuştur (EK 1-Tablo 12).




yılında 16 milyar 916 milyon USD’ye ulaşmıştır. Gıda maddeleri ithalatı 1990 yılında 1

milyar 861 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar

yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 10 milyar 832 milyon USD’ye ulaşmıştır.

Tarımsal hammadde ithalatı ise 1990 yılında 952 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu

değer 2013 yılında dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 6 milyar 84 milyon USD’ye

ulaşmıştır. Tarımsal ithalatın genel ithalat içerisindeki payı ise dönem başında % 12,6 iken

2013 yılında % 6,7’ye gerilemiştir. Tarımsal ithalat değer olarak artarken, genel ithalatın

daha yüksek oranda artması nedeniyle tarımın genel ithalat içerisindeki payı yıllar

itibariyle düşmüştür. Aynı dönemde gıda maddeleri ithalatının tarım ithalatı içerisindeki

payı % 66,2'den % 64,0’a düşerken, tarımsal hammadde ithalatının payı % 33,8’den %

36,0’a yükselmiştir (EK 1-Tablo 13 ve Grafik 6-7).

Gıda maddeleri, tarımsal hammadde ithalatı ile tarımsal ve genel ithalatta dönemler

itibariyle yıllık değişimlerin ortalamalarına bakıldığında; 1990-1999 döneminde gıda

maddeleri ithalatının yıllık değişimlerinin ortalamasının % 11,9 olduğu, 2000-2013

döneminde bu artışın yıllık olarak ortalama % 11,0 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Öte

yandan tarımsal hammadde ithalatı yıllık değişimlerinin ortalaması aynı dönemlerde %

8,3'ten % 13,7’ye çıkmıştır. Tarımsal ithalatın 1990-1999 ve 2000-2013 dönemleri

itibariyle yıllık değişimlerinin ortalaması % 11,9’dan % 14,8'e; genel ithalatın ise %

11,5'den % 14,7'ye çıkmıştır. Dönem boyunca tarımsal ithalatın, genel ithalatın, gıda

maddeleri ithalatının ve tarımsal hammadde ithalatının yıllık değişimlerinin ortalaması

sırasıyla % 13,6, 13,3, 11,4 ve 11,3’tür (EK 1-Tablo 14).

16

Gıda maddeleri ithalatında 2013 yılında Rusya Federasyonu, ABD, Ukrayna,

Endonezya ve Almanya ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 1.961 (% 18,1),

1.230 (% 11,4), 867 (% 8,0), 479 (% 4,4) ve 365 (% 3,4) milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. 1990’da Türkiye’nin en önemli ithalat partnerleri ABD ve Fransa iken,

2013 yılında ABD birinciliği Rusya’ya bırakmış, Fransa ise 13. sıraya gerilemiştir (EK 1-

Tablo 16).

Tarımsal hammadde ithalatımızda 2013 yılında ABD, Almanya, Yunanistan,

Endonezya ve Türkmenistan ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 1.338 (%

22,0), 349 (% 5,7), 317 (% 5,2), 303 (% 5,0) ve 275 (% 4,5) milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. (EK 1-Tablo 17).



gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde yaşanan dalgalanmalara rağmen artarak 2013

yılında 7 milyar 776 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal ithalatın genel ithalat içerisindeki

payı ise dönem başında % 5,1 iken 2013 yılında % 3,1’e gerilemiştir. (EK 1-Tablo 18 ve

Grafik 8).

- Sonuç

Tarımsal ithalat sınıflamalara göre değer olarak önemli farklılıklar arz etmektedir.

ISIC sınıflamasında temel tarım ürünlerinin yer alması ve HS sınıflamasının gıda

maddeleri yoğunluklu olması bu sınıflamalarda tarımsal ithalat değerini önemli oranda

düşük gösterirken SITC sınıflaması tarımsal hammaddeleri içerdiği için tarımsal ithalat

değeri yüksek çıkmaktadır.

Tarımsal ithalat farklı değerler alsa da her üç sınıflamada da 1990-2013 döneminde

bazı yıllar azalmalar sergilemesine rağmen önemli artışlar yaşamış, tarımsal ithalatta

17

yaşanan artışlar genel ithalat artış oranlarına yakın seyretmiş ve artışlar genel olarak 2000-

2013 döneminde gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri ve tarımsal hammadde ithalatı aynı

dönemde artmıştır. Tarımsal ithalatta gıda maddelerinin payı düşerken tarımsal

hammaddelerin payı artmıştır.

Tarımsal ithalatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde

Türkiye’nin ithalatında hububat (10. fasıl), yağlı tohumlar (12. fasıl), hayvansal ve bitkisel

katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), Şeker ve şeker mamulleri (17. fasıl), gıda sanayiinin kalıntı

ve döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler (23. fasıl) ve tütün ve tütün yerine

geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin hem değer hem pay olarak önemli

kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır.

Tarımsal ithalatın genel ithalat içerisindeki payı dönem boyunca önemli oranda

azalma sergilemiştir.

1.1.2. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı

Çalışmanın bu alt bölümünde tarımsal dış ticaret, dış ticaret hacmi, dış ticaret

dengesi ve ihracatın ithalatı karşılama oranı göstergeleri ile üç farklı sınıflamaya göre ayrı

alt başlıklar halinde ele alınacaktır.

- Harmonize Sistem Sınıflaması (HS)

Türkiye tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 4 milyar 909 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 28 milyar 177 milyon

USD’ye ulaşmıştır. Öte yandan genel dış ticaret hacmi 1990 yılında 35 milyar 261 milyon

USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013

yılında 403 milyar 464 milyon USD’ye çıkmıştır. Tarımsal dış ticaret hacminin genel dış

ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 13,9 iken 2013 yılında % 7,0’a

gerilemiştir. Tarımsal dış ticaret hacminin genel ticaret hacmi içerisindeki payının

18

1991’den itibaren düşüşe geçtiği, 2006’dan sonra bir süre artış yaşadıktan sonra % 6,5-7

bandında yatay bir seyir izlemeye başladığı görülmektedir (EK 1-Tablo 19 ve Grafik 9).

Türkiye tarımsal dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl fazla olarak

gerçekleşmekle birlikte (yıllık ortalama 2 milyar 831 milyon USD), fazla değeri 1990

yılında 1 milyar 118 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 5 milyar 777 milyon

USD olarak gerçekleşmiştir. Öte yandan genel dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl

açık olarak gerçekleşmiş (yıllık ortalama 36 milyar 381 milyon USD), açık değeri 1990

yılında 9 milyar 343 milyon USD olarak gerçekleşirken, 2013 yılında 99 milyar 859

milyon USD olmuştur (EK 1-Tablo 19 ve Grafik 10).

Dış ticaret dengesinin başka bir göstergesi olarak kullanılan, formülü aşağıda

verilen ve % 100 değerinin altına indiğinde dış ticaret açığı, üstüne çıktığında dış ticaret

fazlası anlamına gelen ihracatın ithalatı karşılama oranı (İİKO) üzerinden değerlendirme

yapıldığında tarımsal dış ticaret İİKO dönem boyunca % 100’ün üzerinde seyretmiş ve

yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamıştır (dönem ortalama değeri % 191,4 olarak

gerçekleşmiştir). Tarım İİKO 1990 yılında % 159, 2000 yılında % 163,1, 2010 yılında %

156,7 ve 2013 yılında % 151,6 olarak gerçekleşmiştir. Genel ticaret İİKO ise 1990 yılında

% 58,1, 2000 yılında % 51,0, 2010 yılında % 61,4 ve 2013 yılında % 60,3 olarak

gerçekleşmiştir (dönem ortalama değeri % 62,7 olarak gerçekleşmiştir) (EK 1-Tablo 19 ve

Grafik 10).

İİKO= X*100/M

X: İhracat Değeri

M: İthalat Değeri

Tarımsal dış ticaret hacmini fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013

döneminde Türkiye’nin dış ticaret hacminde, yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler

(8. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), sert kabuklu meyvalar ve

bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) ve tütün ve tütün yerine

19

geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin öne çıktığı görülmektedir. Hububat (10.

fasıl), yağlı tohumlar (12. fasıl), yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular (7. fasıl) öne

çıkan diğer fasıllardır. 8. ve 15. fasıllar dönem boyunca en yüksek pay ve değerlere

sahipken, 24., 10. ve 20. fasıllar 1990-2000 arası 12. ve 7. fasıllar ise 2000-2013 arasında

yüksek paylara sahip olmuştur (EK 1-Tablo 20-21).

Fasılların dış ticaret hacmi, dengesi ve ihracatın ithalatı karşılama oranı itibariyle

değerlendirilmesinde ise ortaya şu sonuçlar çıkmaktadır (EK 1-Tablo 21);

- 1.fasılda 1990’da 313 milyon USD olan ticaret hacmi 2000 yılında sert bir düşüş

göstermiştir, 2005 yılında 2000 yılındaki seviyesinin de altına düşmüş olan ticaret

hacmi, 2013 yılında 360 milyon USD seviyesinde gerçekleşmiştir. Ticaret dengesi,

1990 yılında 95 milyon USD fazla iken, dönem boyunca açık olarak seyretmiş ve

2013 yılında 333 milyon USD açık olarak gerçekleşmiştir. İİKO ise 1990-2013

döneminde önemli oranda düşüş göstermiştir. 1990 yılında % 187 olan oran, 2013

yılında % 4’e gerilemiştir.

- 2.fasılda ticaret hacmi 1990 yılında 35 milyon USD seviyesinde gerçekleşmişken,

1990-2013 yılları arasında dalgalı bir seyir izlemiş ve 2013 yılında 640 milyon

USD seviyesine ulaşmıştır. Ticaret dengesi de yine dönem boyunca pozitif ve

negatif değerlere ulaşmıştır. İİKO 1990’da % 150 düzeylerindeyken 2005 yılında

% 13.000 seviyesini görmüş ve 2013 yılında da % 2.432 düzeyinde gerçekleşmiştir.

- 3. fasılda düzenli bir artış sergileyen ticaret hacmi 1990’da 67 milyon USD

seviyesinden 2013’te 707 milyon USD seviyesine yükselmiştir. Ticaret dengesi

1990’larda fazla olarak gerçekleşmiş olup, 44 milyon USD seviyesindeyken 2013

yılında 335 milyon USD düzeyine çıkmış, İİKO ise dalgalı bir seyir izleyerek

1990’lardaki % 479 seviyesinden % 280’e gerilemiştir.

- 4. fasılda ticaret hacminde düzenli bir artış görülmektedir. 1990’da 33 milyon USD

olarak gerçekleşen ticaret hacmi 2013 yılında 822 milyon USD düzeyine kadar

artmıştır. Ticaret dengesi 1990’daki açık olarak gerçekleşmiş iken, 2013 yılında

20

502 milyon USD fazla olarak gerçekleşmiş ve İİKO buna paralel olarak 1990’daki

% 80 seviyesinden 2013 yılında % 414 düzeyine çıkmıştır.

- 5. fasılda 1990’da 46 milyon USD olan ticaret hacmi 2010 yılında 72 milyon USD

seviyelerindeyken, 2013 yılında 113 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Dönem

başında fazla olarak gerçekleşen ticaret dengesi dönem boyunca azalma eğilimi

göstermiştir. 1990’da % 778 olan İİKO 2010 yılına kadar azalmış, 2013 yılında ise

artış göstererek % 132 düzeyinde gerçekleşmiştir.

- 6. fasılda 1990 yılında 24 milyon USD olarak geçekleşen ticaret hacmi 2013 yılında

169 milyon USD seviyesine ulaşmıştır. Ticaret dengesi 1990’da fazla olarak

gerçekleşmiş iken, 2000 ve 2013 yıllarında denge açık olarak gerçekleşmiştir. İİKO

da aynı dönemlerde % 100’ün altında seyrederek, 2000 ve 2013 yıllarında % 74 ve

% 83 oranlarında gerçekleşmiştir. 1990 ve 2013 yılları arasındaki dönemde

İİKO’nun genel eğilimi de azalma yönünde olmuştur.

- 7. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 431 milyon USD seviyesinden 2013’te 1 milyar

365 milyon USD seviyesine ulaşmıştır. Dönem boyunca ticaret dengesi yüksek

oranda fazla olarak gerçekleşmiştir. Bununla birlikte İİKO 1990’daki % 1.097

seviyesinden % 319 seviyesine gerilemiştir.

- 8. fasılda 1990’da 1 milyar USD olan hacim, 2013 yılında 4 milyar 392 milyon

USD seviyesine yükselmiştir. Ticaret dengesi yıllar boyunca fazla vermeye devam

etmiş 1990’da 978 milyon USD olarak gerçekleşen denge, 2013’te 3 milyar 546

milyon USD olarak gerçekleşmiştir. İİKO 1990’daki % 5.884 seviyesinden 2013’te

% 938 seviyesine düşmüştür.

- 9. fasılda ticaret hacmi 1990’da 92 milyon USD ve 2013 yılında 306 milyon USD

seviyesinde gerçekleşmiştir. Aynı dönemde 92 milyon USD’lik fazla olan denge 13

milyon USD seviyesine azalmıştır. İİKO aynı dönemler arasında azalarak, % 436

seviyesinden % 109’a düşmüştür.

- 10. fasılda ticaret hacmi 2005 yılındaki düşüş haricinde düzenli bir artış

sergilemiştir. Ticaret dengesi ise dönem boyunca açık olarak gerçekleşmiştir. Açık

düzeyi 2010 yılından 2013 yılına önemli oranda artmıştır. İİKO 1990’da % 2

21

düzeyinde gerçekleşmişken, dönem boyunca dalgalanmış ve 2013 yılında % 9

olarak gerçekleşmiştir.

- 11. fasılda 1990’da 70 milyon USD seviyesindeki ticaret hacmi 2013 yılında hızlı

bir artışla 1 milyar 208 milyon USD seviyesine yükselmiştir. Fazla olarak

gerçekleşen ticaret dengesi de aynı dönemde benzer bir seyir izleyerek 66 milyon

USD’den 1 milyar 19 milyon USD seviyesine çıkmıştır. İİKO ise % 3.778

düzeyinden % 1.178 seviyesine düşmüştür.

- 12. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 90 milyon USD düzeyinden 2013’te 1 milyar

944 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Bu dönemde ticaret dengesinde görülen açık

da tırmanışa geçmiş ve 2013 yılında 1 milyar 386 milyon USD'lik açık düzeyine

ulaşmıştır. İİKO1990’da % 97 iken bu oran 2013 yılında % 17 olarak

gerçekleşmiştir.

- 13. fasılda ticaret hacmi 1990 yılından 2013 yılına göre çok az bir artış göstermiştir.

Ticaret dengesi ise 1990’da fazla olarak gerçekleşmiş iken, 1995 yılından itibaren

açık olarak gerçekleşmeye başlamış ve 2013 yılında 34 milyon USD düzeyinde bir

açık söz konusu olmuştur. İİKO 1990’da % 163 iken 2013 yılında bu oran % 24

olarak gerçekleşmiştir.

- 14. fasılda yıllar boyunca ticaret hacmi büyük bir değişim göstermemiştir. 1990’da

18 milyon USD olan hacim, 2013 yılına gelindiğinde 31 milyon USD seviyesine

ulaşmış, ticaret dengesinde de yine benzer şekilde önemli bir değişim olmamış,

1990’dan 2013 yılına kadar fazla vermeye devam etmiştir. Buna karşılık İİKO

1990’da % 1.199 seviyesindeyken 2013’te % 199 olarak gerçekleşmiştir.

- 15. fasılda 1990’da 505 milyon USD olan dış ticaret hacmi 2013 yılında 3 milyar

213 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Ticaret dengesi dönem boyunca açık

vermeye devam etmiştir. İİKO 1990’da % 67 seviyesinden 2013’te % 77 seviyesine

çıkmıştır.

- 16. faslın ticaret hacmi 1990’da 17 milyon USD seviyesinden 2013’te 104 milyon

seviyesine çıkmıştır. Ticaret dengesi 1990-2013 dönemi boyunca artan oranda fazla

vermiştir. Buna karşın İİKO 1990’da % 3.255 seviyesindeyken, 2013 yılında bu

oran % 1.919 olarak gerçekleşmiştir.

22

- 17. fasılda ticaret hacmi 1990-2013 yılları arasında dalgalı bir seyir izlemiştir.

1990’da 323 milyon USD olan hacim, 2013 yılında 740 milyon USD düzeyinde

gerçekleşmiştir. Aynı dönemde ticaret dengesi 2000 yılına kadar açık olarak

gerçekleşirken, 2000’den bu yana fazla vermeye başlamış ve bu eğilimine 2013

yılına kadar devam etmiştir. İİKO 1990’da % 8 düzeyindeyken, 2013 yılında bu

oran % 592 seviyesine çıkmıştır.

- 18. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 24 milyon USD seviyesinden dönem boyunca

artış göstererek 2013 yılında 1 milyar 125 milyon USD seviyesine sıçramıştır.

Ticaret dengesi ise 1990’da 12 milyon USD’lik açık durumundan, 2013 yılında 100

milyon USD’lik fazlaya doğru değişim göstermiştir. İİKO 1990’da % 32’den,

2013’te % 120 seviyesine yükselmiştir.

- 19. fasılda ticaret hacmi 1990 yılında 38 milyon USD düzeyinden önemli oranda

artış göstererek 2013’te 1 milyar 767 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Ticaret

dengesi de benzer şekilde 1990’daki 19 milyon USD fazladan, 2013’te 1 milyar

323 milyon USD fazla seviyesine ulaşmıştır. İİKO, 1995 yılında 1990 yılına göre 6

kata yakın bir artış göstermiş olup, 2013’te % 696 seviyesine gerilemiştir.

- 20. fasılda ticaret hacminin 1990’daki 306 milyon USD seviyesinden 2013’te 1

milyar 889 milyon USD seviyesine ulaştığı görülmektedir. Ticaret dengesi de

1990’da 302 milyon USD fazla vermekteyken, 2013’te 1 milyar 712 USD

seviyesinde bir fazla seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde İİKO % 15.146’dan %

2.044’e gerilemiştir.

- 21. fasılda 1990’da 18 milyon USD’lik ticaret hacminin 2013’te 1 milyar 305

milyon USD seviyesine yükseldiği görülmektedir. Ticaret dengesi dönem içerisinde

dalgalı bir seyir izlemiş ve 2013’te 223 milyon USD’lik bir fazla gerçekleşmiştir.

İİKO, 1990’da % 126 iken, dönem içerisinde dalgalı bir seyir izlemiş ve 2013

yılında % 141 olarak gerçekleşmiştir.

- 22. faslın ticaret hacmi 1990’da 26 milyon USD seviyesinden 2013’te 561 milyon

USD seviyesine çıkmıştır. Ticaret dengesi 1990’da 0 iken, 2013’te 30 milyon USD

seviyesine çıkmıştır. Buna karşın İİKO 1990’da % 101 seviyesindeyken, 2013

yılında bu oran % 111 olarak gerçekleşmiştir.

23

- 23. fasılda ticaret hacmi 1990-2013 yılları arasında sürekli bir artış yaşamıştır.

1990’da 58 milyon USD olan hacim, 2013 yılında 1 milyar 776 milyon USD

düzeyinde gerçekleşmiştir. Dış ticaret dengesi ise 1990’da 48 milyon USD açık

olarak gerçekleşirken 2013 yılında 1 milyar 373 milyon USD açık olarak

gerçekleşmiştir. İİKO 1990’da % 9 düzeyindeyken, 2013 yılında bu oran % 13

seviyesine çıkmıştır.

- 24. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 780 milyon USD seviyesinden dönem boyunca

artış göstererek 2013 yılında 1 milyar 410 milyon USD seviyesine çıkmıştır.

Ticaret dengesi ise 1990’da 105 milyon USD fazla durumundan, 2013 yılında 399

milyon USD fazlaya doğru artış göstermiştir. İİKO 1990’da % 131’den, 2013’te %

179 seviyesine yükselmiştir.


Tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 6 milyar 113 milyon USD olarak


USD’ye ulaşmıştır. Gıda maddeleri dış ticaret hacmi 1990 yılında 4 milyar 767 milyon

USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 27 milyar 581

milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal hammadde dış ticaret hacmi ise 1990 yılında 1 milyar

346 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında dalgalanmalar yaşanmasına

rağmen artarak 7 milyar 74 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal dış ticaret hacmin genel

dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 17,3 iken 2013 yılında % 8,6’ya

gerilemiştir. Aynı dönemde gıda maddeleri dış ticaret hacminin tarımsal dış ticaret hacmi

içerisindeki payı % 78,0’dan % 79,6’ya yükselirken, tarımsal hammadde dış ticaret

hacminin payı % 22’den % 20,4’e düşmüştür (EK 1-Tablo 22 ve Grafik 11-12).

Türkiye tarımsal dış ticaret dengesi bazı yıllar açık vermesine rağmen genel olarak

fazla şeklinde gerçekleşmiştir (7 yılda açık gerçekleşmiştir). Dış ticaret denge değeri 1990

yılında 487 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 823 milyon USD olmuştur.

Gıda maddeleri dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl fazla olarak gerçekleşmekle

24

birlikte (yıllık ortalama 2 milyar 860 milyon USD), fazla değeri 1990 yılında 1 milyar 45

milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 5 milyar 917 milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. Tarımsal hammadde dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl açık olarak

gerçekleşmekle birlikte (yıllık ortalama 2 milyar 405 milyon USD), açık değeri 1990

yılında 557 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 5 milyar 94 milyon USD

olarak gerçekleşmiştir. (EK 1-Tablo 22).

Tarım İİKO yıllar boyunca dalgalanmalar yaşamış (dönem ortalama değeri % 116,4

olarak gerçekleşmiştir) ve 1990 yılında % 117,3, 2000 yılında % 92,8, 2010 yılında % 98,3

ve 2013 yılında % 104,9 olarak gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri İİKO ise dönem boyunca

% 100’ün üstünde seyretmiş (dönem ortalama değeri % 194,8 olarak gerçekleşmiştir) ve

1990 yılında % 156,1, 2000 yılında % 166,1, 2010 yılında % 160,1 ve 2013 yılında %

154,6 olarak gerçekleşmiştir. Tarımsal hammadde İİKO dönem boyunca % 100’ün altında

seyretmiş (dönem ortalama değeri % 24,6 olarak gerçekleşmiştir) ve 1990 yılında % 41,4,

2000 yılında % 15,5, 2010 yılında % 14,5 ve 2013 yılında % 16,3 olarak gerçekleşmiştir

(EK 1-Tablo 22 ve Grafik 13).


Tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 3 milyar 199 milyon USD olarak


USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal dış ticaret hacmin genel dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise

dönem başında % 9,1 iken 2013 yılında % 3,4’e gerilemiştir. (EK 1-Tablo 23 ve Grafik

14).

Türkiye tarımsal dış ticaret dengesi dönem boyunca 12 yıl fazla 12 yıl açık şeklinde

gerçekleşmiştir. Dış ticaret denge değeri 1990 yılında 921 milyon USD fazla şeklinde

gerçekleşirken 2013 yılında 1 milyar 865 milyon USD açık olarak gerçekleşmiştir.

Tarımsal dış ticaret dengesi 2007 yılından itibaren sürekli açık şeklinde gerçekleşmiştir.

(Tablo 26).

25

Tarım İİKO yıllar boyunca dalgalanmalar yaşamış ve 1990 yılında % 180,8, 2000

yılında % 79,2, 2010 yılında % 78,4 ve 2013 yılında % 76,0 olarak gerçekleşmiştir. (EK 1-

Tablo 23 ve Grafik 15).

- Sonuç

Tarımsal dış ticaret hacmi sınıflamalara göre değer olarak önemli farklılıklar arz

etmektedir. ISIC sınıflamasında temel tarım ürünlerinin yer alması ve HS sınıflamasının

gıda maddeleri yoğunluklu olması bu sınıflamalarda tarımsal dış ticaret hacmini önemli

oranda düşük gösterirken SITC sınıflaması tarımsal hammaddeleri içerdiği için tarımsal dış

ticaret hacmi yüksek çıkmaktadır.

Tarımsal dış ticaret hacminin genel dış ticaret hacmi içindeki payı sınıflamalarda

farklı değerler almasına rağmen dönem boyunca düşüş göstermiştir.

Dış ticaret dengesi ve İİKO itibariyle yapılan denge değerlendirmesinde ise şu

sonuçlara varılmaktadır:

- Yoğunluklu olarak gıda maddelerinin tarımsal dış ticarete dahil edildiği HS

sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dönem boyunca yüksek değerlerde dış ticaret

fazlası vermiş ve % 100’ün üzerinde İİKO değerlerine sahip olmuştur.

- Tarımsal hammaddelerin tarımsal ithalata önemli oranda katkı sağladığı SITC

sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dengesi yıllara göre değişmekle birlikte son

yıllarda açık halinde gerçekleşmiş ve İİKO değerleri % 100’ün altına düşmeye

başlamıştır.

- Sadece temel tarım faaliyetlerinin tarım sektörüne dahil edildiği ISIC sınıflamasına

göre tarımsal dış ticaret dengesi yıllara göre değişmekle birlikte son yıllarda sürekli

açık vermiş ve % 100’ün altında İİKO değerlerine sahip olmuştur.

26

Gıda maddeleri dış ticareti dönem boyunca fazla vermiş ve % 100’ün üzerinde

İİKO değerlerine sahip olmuştur. Tarımsal hammadde dış ticareti dönem boyunca açık

vermiş ve % 100’ün önemli miktarda altında İİKO değerlerine sahip olmuştur.


döneminde Türkiye’nin dış ticaret hacminde, yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler

(8. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), sert kabuklu meyvalar ve

bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) ve tütün ve tütün yerine

geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin öne çıktığı görülmektedir.

Tarımsal dış ticaret dengesine, fasıl 8, 20, 7, 11 ve 19 en fazla katkıyı

sağlamışlardır. Bu fasıllar aynı zamanda dönem boyunca ihracatta önde gelen fasıllardır.

27

1.2. DÜNYADAKİ KONUM

Çalışmanın bu alt bölümünde ülkemizin dünya tarımsal dış ticaretindeki konumu

ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi, İİKO ve tarımsal dış ticaretin genel dış

ticaret içindeki payı göstergeleri ile Birleşmiş Milletler Mal Ticareti veri tabanı UN

Comtrade veri tabanından faydalanılarak, Harmonize Sistem ve Uluslararası Standart

Ticaret Sınıflamalarına göre 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları verilerine göre ortaya

konmaya çalışılmaktadır. TÜİK ve UN Comtrade veri tabanlarında Türkiye değerleri ile

ilgili oluşan farklılıkların nedeni TÜİK tarafından dönem dönem yapılan güncellemelerin

UN Comtrade veri tabanı tarafından verilere uygulanmamasıdır.

1.2.1. İhracat


Dünya tarımsal ihracatı 1990 yılında 112 milyar 871 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde yaşanan önemli oranda artışlarla 2013 yılında 1

trilyon 440 milyar 575 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında ABD, Hollanda, Almanya,

Brezilya ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 147.215, 103.343,

88.220, 84.922 ve 77.172 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 2000, 2010 ve 2013

yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal ihracatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu

ülkelerin toplam payları 2000 yılında % 36,5, 2010 yılında % 34,1 ve 2013 yılında % 34,8

olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 1).

Türkiye ise 1990 yılında 3.014 milyon USD ve % 2,7 pay ile 11., 2000 yılında

3.597 milyon USD ve % 0,8 pay ile 26., 2010 yılında 12.066 milyon USD ve % 1,1 pay ile

24. ve 2013 yılında 16.998 milyon USD ve % 1,2 pay ile 23. sırada yer almıştır (EK 2-

Tablo 1).

28

Öte yanda tarımsal ihracatın genel ihracat içindeki payları itibariyle ülke

değerlendirmesi yapıldığında durum değişmektedir. Bu ülkeler tarımsal ihracat değeri ile

önde gelirken genel ticaret içindeki pay olarak ön sıralardaki yerlerini kaybetmektedirler.

Bu gösterge tarımın ülke ekonomisi ve dış ticareti içindeki yerini belirtmekte kullanılmakla

beraber çalışmada ülkemizin dünyadaki konumu ile ilgili değerlendirme ile sınırlı

tutulmuştur. Türkiye bu gösterge itibariyle 1990 yılında % 23,3 pay ile 13., 2000 yılında %

13,1 pay ile 83., 2010 yılında % 10,6 pay ile 98. ve 2013 yılında % 11,2 pay ile 84. sırada

yer almıştır (EK 2-Tablo 1).

Dünya genel ihracatı 1990 yılında 1 trilyon 378 milyar 180 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli oranda artışlar yaşayarak 2013 yılında 17

trilyon 382 milyar 281 milyon USD’ye ulaşmıştır. Genel ihracattaki durum

değerlendirildiğinde, tarımsal ihracattaki sıralamalarda ilk 5’te yer alan gelişmiş ülkelerden

sayılan ABD, Hollanda, Almanya ve Fransa için sıralamalarda önemli değişiklikler

gözlenmezken, gelişmekte olan ülkelerden sayılan Brezilya ve Türkiye için önemli oranda

değişiklikler oluşmaktadır. Türkiye 1990 yılında 12.959 milyon USD ve % 0,9 pay ile 18.,

2000 yılında 27.485 milyon USD ve % 0,4 pay ile 39., 2010 yılında 113.979 milyon USD

ve % 0,8 pay ile 32. ve 2013 yılında 151.796 milyon USD ve % 0,9 pay ile 29. sırada yer

almaktadır (EK 2-Tablo 2). Türkiye’nin tarımsal ihracatta dünyadaki konumu genel

ihracat ile karşılaştırıldığında Türkiye’nin tarımsal ihracatta sıralama olarak daha iyi bir

durumda olduğu görülecektir.

Ayrıca Türkiye ürün bazında dünya ihracatında aşağıda yer alan ürünlerde ihracat

sıralamasında ilk 5 ülke arasında yer almaktadır;

Birinci olunan ürünler: Fındık (iç), kuru kayısı, incir, kuru incir, kuru üzüm,

buğday unu, haşhaş tohumu, işlenmiş kabuklu yemişler( yer fıstığı hariç), pamuk

artığı, ayva,

İkinci olunan ürünler: Limon, mercimek, makarna, konserve sebzeler,

Üçüncü olunan ürünler: Kiraz, tavuk yumurtası, pamuk linteri, sebze ürünleri (taze

veya kurutulmuş), tahıl müstahzarları, karışık tahıl unu,

Dördüncü olunan ürünler: Domates, greyfurt, mandalina, salamura zeytin,

29

Beşinci olunan ürünler: Kayısı, portakal, pamuk tohumu (FAO-2011).


Dünya tarımsal ihracatı 1990 yılında 348 milyar 338 milyon USD olarak


trilyon 668 milyar 937 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında ABD, Hollanda, Almanya,

Brezilya ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 175.618, 105.573,

95.602, 90.691 ve 80.034 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013

yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal ihracatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu

ülkelerin toplam payları 1990 yılında % 39,7 (Almanya hariç), 2000 yılında % 34,5, 2010

yılında % 33 ve 2013 yılında % 32,8 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 3).

Türkiye ise tarımsal ihracatta 1990 yılında 3.300 milyon USD ve % 0,9 pay ile 22.,

2000 yılında 3.828 milyon USD ve % 0,7 pay ile 31., 2010 yılında 12.370 milyon USD ve

% 0,9 pay ile 27. ve 2013 yılında 17.420 milyon USD ve % 1,0 pay ile 26. sırada yer

almıştır (EK 2-Tablo 3).

Dünya gıda maddeleri ihracatı 1990 yılında 264 milyar 564 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında 1 trilyon 404 milyar 360 milyon USD’ye ulaşmıştır.

2013 yılında ABD, Hollanda, Almanya, Brezilya ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve

değerleri sırasıyla 141.808, 89.025, 83.398, 82.108 ve 74.553 milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler dünya gıda maddeleri

ihracatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 1990 yılında % 41,8

(Almanya hariç), 2000 yılında % 35,8, 2010 yılında % 33,6 ve 2013 yılında % 33,5 olarak

gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 4).

Türkiye ise gıda maddeleri ihracatında 1990 yılında 2.906 milyon dolar ve % 1,1

pay ile 18., 2000 yılında 3.521 milyon dolar ve % 0,8 pay ile 26., 2010 yılında 11.878

milyon dolar ve % 1,1 pay ile 23. ve 2013 yılında 16.750 milyon dolar ve % 1,2 pay ile 24.

sırada yer almıştır (EK 2-Tablo 4).

30

Dünya tarımsal hammadde ihracatı 1990 yılında 83 milyar 773 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında 264 milyar 577 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013

yılında ABD, Kanada, Hollanda, Almanya ve Tayland ilk 5 ülke olarak yer almış ve


gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal hammadde

ihracatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 1990 yılında % 42,0

(Almanya hariç), 2000 yılında % 41,8, 2010 yılında % 35,6 ve 2013 yılında % 34,8 olarak


Türkiye ise tarımsal hammadde ihracatında 1990 yılında 394 milyon dolar ve % 0,5

pay ile 31., 2000 yılında 308 milyon dolar ve % 0,3 pay ile 43., 2010 yılında 493 milyon

dolar ve % 0,2 pay ile 55. ve 2013 yılında 670 milyon dolar ve % 0,3 pay ile 50. sırada yer


- Sonuç

İki sınıflama bir arada değerlendirildiğinde, Türkiye 1990-2013 döneminde dünya

sıralamasında tarımsal ihracatta 11. ile 31. sıralar arasında genel ihracatta 18. ile 39. sıralar

arasında yer almıştır. Gıda maddelerinde 18. ile 26. sıralarda hareket eden Türkiye tarımsal

hammaddelerde 31. ile 55. sıralar arasında yer değiştirmiştir.

1.2.2. İthalat


Dünya tarımsal ithalatı 1990 yılında 136 milyar 684 milyon USD olarak


trilyon 395 milyar 942 milyon ABD dolarına ulaşmıştır (miktar bazında dünya ihracat ve

ithalatı birbirine eşit iken değer bazın kur farklılıklarından dolayı değerler

farklılaşmaktadır). 2013 yılında ABD, Çin, Almanya, Japonya ve İngiltere ilk 5 ülke olarak

31

yer almış ve değerleri sırasıyla 132.345, 101.911, 99.421, 74.954 ve 67.953 milyon USD

olarak gerçekleşmiştir. 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal ithalatında

önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 2000 yılında % 39,5, 2010

yılında % 32,7 ve 2013 yılında % 34,1 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 6).




Tablo 6).

Öte yanda tarımsal ithalatın genel ithalat içindeki payları itibariyle ülke

değerlendirmesi yapıldığında durum değişmektedir. Bu ülkeler tarımsal ithalat değeri ile

önde gelirken genel ticaret içindeki pay olarak ön sıralardaki yerlerini kaybetmektedirler.

Türkiye bu gösterge itibariyle 1990 yılında % 8,5 pay ile 17., 2000 yılında % 4,1 pay ile

161., 2010 yılında % 4,2 pay ile 158. ve 2013 yılında % 4,5 pay ile 134. sırada yer almıştır

(EK 2-Tablo 6).

Dünya genel ithalatı 1990 yılında 1 trilyon 347 milyar 848 milyon USD olarak


trilyon 378 milyar 349 milyon ABD dolarına ulaşmıştır. Genel ithalattaki durum

değerlendirildiğinde, tarımsal ithalattaki sıralamalarda ilk 5’te yer alan ülkelerin

sıralamalarda önemli değişiklikler gözlenmemiştir. Türkiye, 1990 yılında 22.301 milyon

dolar ve % 1,7 pay ile 17., 2000 yılında 54.150 milyon dolar ve % 0,9 pay ile 23., 2010

yılında 185.541 milyon dolar ve % 1,3 pay ile 19. ve 2013 yılında 251.651 milyon dolar ve

% 1,4 pay ile 18. sırada yer almaktadır (EK 2-Tablo 7). Türkiye’nin tarımsal ithalatta

dünyadaki konumu genel ithalat ile karşılaştırıldığında sıralama olarak daha aşağıda yer

almaktadır.

32


Dünya tarımsal ithalatı 1990 yılında 372 milyar 235 milyon USD olarak


trilyon 619 milyar 549 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında Çin, ABD, Almanya,

Japonya ve İngiltere ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri 165.459, 146.485, 109.651,

85.994 ve 71.861 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında

bu ülkeler dünya tarımsal ithalatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam

payları 1990 yılında % 32,3 (Çin ve Almanya hariç), 2000 yılında % 40,0, 2010 yılında %

34,5 ve 2013 yılında % 35,8 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 8).

Türkiye ise tarımsal ithalatta 1990 yılında 2.806 milyon USD ve % 0,8 pay ile 22.,

2000 yılında 4.133 milyon USD ve % 0,7 pay ile 28., 2010 yılında 12.880 milyon USD ve

% 1,0 pay ile 24. ve 2013 yılında 16.916 milyon USD ve % 1,0 pay ile 23. sırada yer


Dünya gıda maddeleri ithalatı 1990 yılında 275 milyar 166 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında 1 trilyon 344 milyar 045 milyon USD’ye ulaşmıştır.

2013 yılında ABD, Çin, Almanya, Japonya ve İngiltere ilk 5 ülke olarak yer almış ve


gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler dünya gıda maddeleri

ithalatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 1990 yılında % 31,7

(Çin ve Almanya hariç), 2000 yılında % 38,9, 2010 yılında % 32,4 ve 2013 yılında % 33,5

olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 9).

Türkiye ise gıda maddeleri ithalatında 1990 yılında 1.856 milyon USD ve % 0,7

pay ile 25., 2000 yılında 2.128 milyon USD ve % 0,5 pay ile 38., 2010 yılında 7.413

milyon USD ve % 0,7 pay ile 35. ve 2013 yılında 10.832 milyon USD ve % 0,8 pay ile 32.

sırada yer almıştır (EK 2-Tablo 9).

33

Dünya tarımsal hammadde ithalatı 1990 yılında 97 milyar 70 milyon USD olarak


milyar 504 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında Çin, ABD, Almanya, Japonya ve

İtalya ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 66.813, 23.580, 17.351, 14.245 ve

11.238 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler

dünya tarımsal hammadde ithalatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam

payları 1990 yılında % 37,4 (Çin ve Almanya hariç), 2000 yılında % 46,6, 2010 yılında %

45,9 ve 2013 yılında % 48,4 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 10).

Türkiye ise tarımsal hammadde ithalatında 1990 yılında 951 milyon USD ve % 1,0

pay ile 22., 2000 yılında 2.006 milyon USD ve % 1,6 pay ile 16., 2010 yılında 5.467

milyon USD ve % 2,3 pay ile 11. ve 2013 yılında 6.084 milyon USD ve % 2,2 pay ile 11.

sırada yer almıştır (EK 2-Tablo 10). SITC sınıflamasının tarımsal hammaddeleri içermesi

nedeniyle Türkiye’nin payı ve sıralaması yükselmiştir.

- Sonuç


sıralamasında tarımsal ithalatta 17. ile 38. sıralar arasında genel ithalatta 17. ile 23. sıralar

arasında yer almıştır. Gıda maddelerinde 25. ile 38. sıralarda hareket eden Türkiye tarımsal

hammaddelerde 11. İle 22. sıralar arasında yer değiştirmiştir.

34

1.2.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı


Dünya tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 249 milyar 555 milyon USD olarak


trilyon 836 milyar 518 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında ABD, Almanya, Hollanda,

Çin ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 279.560, 187.641, 171.095,

167.331 ve 140.877 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu

ülkeler dünya tarımsal dış ticaret hacminde önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin

toplam payları 2000 yılında % 34,1, 2010 yılında % 31,7 ve 2013 yılında % 33,4 olarak





Tablo 11).

Dünya genel dış ticaret hacmi 1990 yılında 2 trilyon 726 milyar 29 milyon USD

olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli oranda artışlar yaşayarak 2013

yılında 34 trilyon 760 milyar 630 milyon USD’ye ulaşmıştır. Genel dış ticaretteki durum

değerlendirildiğinde, tarımsal dış ticaret hacmi sıralamasında ilk 5’te yer alan ülkelerin

sıralamalarında önemli değişiklikler gözlenmemiştir. Türkiye ise 1990 yılında 35.260

milyon USD ve % 1,3 pay ile 18., 2000 yılında 81.635 milyon USD ve % 0,7 pay ile 30.,

2010 yılında 295.520 milyon USD ve % 1,0 pay ile 27. ve 2013 yılında 403.447 milyon

USD ve % 1,2 pay ile 23. sırada yer almaktadır (EK 2-Tablo 12).

Türkiye tarımsal dış ticarette 1990 yılında 1.118 milyon USD dış ticaret fazlası ve

% 159,0 İİKO ile 14., 2000 yılında 1.385 milyon USD dış ticaret fazlası ve % 162,6 İİKO

35

ile 38., 2010 yılında 4.293 milyon USD dış ticaret fazlası ve % 155,2 İİKO ile 34. ve 2013

yılında 5.680 milyon USD dış ticaret fazlası ve % 150,2 İİKO ile 34. sırada yer almıştır

(EK 2-Tablo 11-sıralama İİKO sıralamasıdır).

Türkiye genel dış ticarette 1990 yılında 9.341 milyon USD dış ticaret açığı ve %

58,1 İİKO ile 26., 2000 yılında 26.664 milyon USD dış ticaret açığı ve % 50,8 İİKO ile

114., 2010 yılında 71.562 milyon USD dış ticaret açığı ve % 61,4 İİKO ile 95. ve 2013

yılında 99.854 milyon USD dış ticaret açığı ve % 60,3 İİKO ile 85. sırada yer almıştır (EK

2-Tablo 12-sıralama İİKO sıralamasıdır).

Türkiye tarımsal dış ticarette sahip olduğu fazla ve yüksek karşılama oranları ile

dünyada ön sıralarda yer alırken, genel ticarette verdiği açık ve dolayısıyla düşük

karşılama oranları ile alt sıralarda yer almıştır.


Dünya tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 720 milyar 573 milyon USD olarak


trilyon 288 milyar 486 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında ABD, Çin, Almanya,

Hollanda ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 322.104, 235.618,

205.254, 176.080 ve 148.470 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve

2013 yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal dış ticaret hacminde önemli paylar elde

etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 1990 yılında % 30 (Çin ve Almanya hariç), 2000

yılında % 33,2, 2010 yılında % 31,9 ve 2013 yılında % 33,1 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-

Tablo 13).




Tablo 13).

Türkiye tarımsal dış ticarette 1990 yılında 494 milyon USD dış ticaret fazlası ve %

117,6 İİKO ile 31., 2000 yılında 305 milyon USD dış ticaret açığı ve % 92,6 İİKO ile 77.,

36

2010 yılında 509 milyon USD dış ticaret açığı ve % 96,0 İİKO ile 61. ve 2013 yılında 504

milyon USD dış ticaret fazlası ve % 103,0 İİKO ile 58. sırada yer almıştır. (EK 2-Tablo

13-sıralama İİKO sıralamasıdır).

Dünya gıda maddeleri dış ticaret hacmi 1990 yılında 539 milyar 730 milyon USD

olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 2

trilyon 748 milyar 405 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında ABD, Almanya, Çin,

Hollanda ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 264.713, 175.699,

158.629, 151.910 ve 134.944 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve

2013 yıllarında bu ülkeler dünya gıda maddeleri dış ticaret hacminde önemli paylar elde

etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 1990 yılında % 31,6 (Çin ve Almanya hariç), 2000

yılında % 33,2, 2010 yılında % 31,1 ve 2013 yılında % 32,2 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-

Tablo 14).

Türkiye ise gıda maddeleri dış ticaret hacminde 1990 yılında 4.762 milyon USD ve

% 0,9 pay ile 23., 2000 yılında 5.648 milyon USD ve % 0,7 pay ile 35., 2010 yılında

19.291 milyon USD ve % 0,9 pay ile 30. ve 2013 yılında 27.582 milyon USD ve % 1,0 pay

ile 26. sırada yer almıştır (EK 2-Tablo 14).

Türkiye tarımsal gıda maddeleri dış ticaretinde 1990 yılında 1.050 milyon USD dış

ticaret fazlası ve % 156,6 İİKO ile 23., 2000 yılında 1.393 milyon USD dış ticaret fazlası

ve % 165,5 İİKO ile 37., 2010 yılında 4.465 milyon USD dış ticaret fazlası ve % 160,2

İİKO ile 31. ve 2013 yılında 5.918 milyon USD dış ticaret fazlası ve % 154,6 İİKO ile 32.

sırada yer almıştır (EK 2-Tablo 14-sıralama İİKO sıralamasıdır).

Dünya tarımsal hammadde dış ticaret hacmi 1990 yılında 180 milyar 843 milyon

USD olarak gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında 540 milyar 082 milyon USD’ye

ulaşmıştır. 2013 yılında Çin, ABD, Almanya, Hollanda ve Kanada ilk 5 ülke olarak yer

almış ve değerleri sırasıyla 76.989, 57.390, 29.555, 24.170 ve 22.983 milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal hammadde

dış ticaret hacminde önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 1990

37

yılında % 27,0 (Çin ve Almanya hariç), 2000 yılında % 37,8, 2010 yılında % 37,3 ve 2013

yılında % 39,1 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 15).

Türkiye ise tarımsal hammadde dış ticaret hacminde 1990 yılında 1.345 milyon

USD ve % 0,7 pay ile 28., 2000 yılında 2.314 milyon USD ve % 1,0 pay ile 25., 2010

yılında 5.960 milyon USD ve % 1,3 pay ile 22. ve 2013 yılında 6.754 milyon USD ve %

1,3 pay ile 23. sırada yer almıştır (EK 2-Tablo 15).

Türkiye tarımsal hammadde dış ticaretinde 1990 yılında 556 milyon USD dış

ticaret açığı ve % 41,5 İİKO ile 39., 2000 yılında 1.698 milyon USD dış ticaret açığı ve %

15,4 İİKO ile 128., 2010 yılında 4.974 milyon USD dış ticaret açığı ve % 9,0 İİKO ile 132.

ve 2013 yılında 5.414 milyon USD dış ticaret açığı ve % 11,0 İİKO ile 118. sırada yer

almıştır (EK 2-Tablo 15-sıralama İİKO sıralamasıdır).

- Sonuç


sıralamasında tarımsal dış ticaret hacminde 16. ile 35. sıralar arasında genel dış ticaret

hacminde 18. ile 30. sıralar arasında yer almıştır. Gıda maddelerinde 23. ile 35. sıralarda

hareket eden Türkiye tarımsal hammaddelerde 22. İle 28. sıralar arasında yer değiştirmiştir.

İhracatın ithalatı karşılama oranında ise Türkiye 1990-2013 döneminde dünya

sıralamasında tarımsal İİKO’da HS sınıflamasına göre 14. ile 38. sıralar arasında yer

alırken SITC sınıflamasında 31. ile 77. sıralar arasında yer almıştır. Bu farkın nedeni

SITC’de tarım sektöründe yer alan tarımsal hammaddelerde yapılan önemli miktarlardaki

ithalattır. Genel dış ticarette ise İİKO sıralaması dış ticarette sahip olduğumuz açık

sebebiyle 26. ile 114. sıralarda dalgalanarak çok gerilerde kalmaktadır.

Gıda maddelerinde İİKO sıralaması 23. ile 37. sıralarda dalgalanırken, tarımsal

hammaddelerde sahip olduğumuz açık nedeniyle 39. ile 132. sıralarda dalgalanarak çok

gerilerde kalmaktadır.

38

İKİNCİ BÖLÜM

2. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISAL ANALİZİ

2.1. REKABET GÜCÜ ANALİZİ

Çalışmanın bu alt bölümünde Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (Revealed

Comparative Advantages -RCA) yöntemiyle, tarım sektörünün dış ticarete konu mallar

üreten alt sektörleri için bir karşılaştırmalı analiz yapılması amaçlanmıştır.

Çalışmada rekabet güçlerinin (RCA) belirlenmesinin yanı sıra, eğilimleri de

belirtilmek suretiyle dinamik analiz yapılarak, zaman içindeki değişimlerin yönünün

belirlenmesi yoluyla gelecek döneme ilişkin de bir değerlendirme yapılabilmesinin

sağlanması da amaçlanmıştır.

Analizde kullanılan veriler, TÜİK veri tabanından alınmış olup, SITC Revize 3

bazında ve 4 haneli düzeyde çalışmanın 1. bölümünde belirtilen kalemlerden oluşan tarım

sektörü, 1990-2013 dönemi yıllık ihracat ve ithalat rakamlarından müteşekkildir.

SITC Rev. 3 sınıflandırmasında 4 haneli düzeyde 177 tanesi gıda maddeleri ve 68

tanesi tarımsal hammadde alt sektöründen oluşmak üzere toplam 245 adet alt sektör

bulunmaktadır. Bu alt sektörler Ek 1'de bazı yıllara ait RCA değerleri ve tüm dönem için

hesaplanmış ortalama RCA değerleri ile verilmiştir. Bu alt sektörlerin yıllar itibariyle dış

ticarete konu olanları değişme gösterebilmektedir. Çalışmada, veriler arasında bütünlük

sağlamak ve yıllar itibariyle hesaplanacak RCA değerlerini karşılaştırılabilir yapmak

amacıyla, yıllar itibariyle alt sektör sayısı eşitlenmiştir. Bu amaçla, her yıl için dış ticarete

konu olan alt sektörler belirlenmiş ve alt sektör sayısı 243'e düşürülmüştür. Bu kapsamda

0013 kodlu Diğer domuzlar alt sektörü ihracat verisi olmaması nedeniyle 0124 kodlu At,

39

eşek, katır eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş alt sektörü ithalat verisi olmaması nedeniyle

RCA hesaplaması yapılamadığı için çalışma dışı bırakılmıştır.

Bunun yanı sıra, kullanılacak formülde tanımsızlık yaratmaması için bazı yıllarda

ithalat veya ihracatı bulunmayan alt sektörlerde ilgili yıl için ihracat veya ithalat değerleri

1 olarak alınmıştır.

Veri setinde yapılan bu düzenlemeler neticesinde elde edilen (dış ticaret verisi

bulunan) 243 alt sektör değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

2.1.1. Metodoloji

Çalışmada kullanılan metodoloji, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. (TKB)

Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü tarafından 2006 yılında, Türkiye imalat

sektöründe 1995-2005 dönemi için rekabet gücü analizinin yapıldığı “Dış Ticaretteki

Rekabet Gücüne Göre Sanayi Sektörünün Değerlendirilmesi (1995-2005 Dönem, ISIC

Revize 3 Dört Haneli Düzey Sınıflamasına Göre)” isimli çalışmada kullanılan yöntemin

tarım sektörü için uyarlanması sonucu elde edilmiştir. Bu çalışmada kullanılan endeksler

söz konusu çalışmanın, aşağıda çalışmadan alıntılanan değerlendirmeler sonucu elde ettiği

endeks formülüne sadık kalınarak hesaplanmıştır.

Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (Revealed Comparative Advantages -

RCA) kavramı geleneksel dış ticaret teorilerinden kaynaklanmaktadır. Balassa (1965)

tarafından formüle edilen orijinal Balassa RCA endeksi aşağıdaki gibidir;

B = (Xij / Xit) / (Xnj / Xnt)

Burada X ihracatı, i bir ülkeyi, j bir malı, t bir mal grubunu, n ise bir ülke grubunu

temsil etmektedir. B, gözlemlenen dış ticaret yapısına dayanmakta olup, belirli bir ülke

grubunun ihracat performansını dikkate alarak, bir ülkedeki bir malın ihracatının o ülkenin

toplam ihracatı içindeki göreli payını göstermektedir. B>1 ise, o mal için bir karşılaştırmalı

üstünlük mevcut demektir. Balassa'nın RCA teorisini ortaya atmasından sonra, Vollrath

(1991) bilhassa tarım sektöründeki rekabeti irdeleyerek, RCA için üç alternatif ölçüm

40

yöntemi geliştirmiştir (alıntılayan TKB, 2006, s. 2); (aktaran Vollrath, 1987 ve 1989;

Vollrath ve Vo, 1990) . Bu ölçümlerden ilki Göreli Dış Ticaret Üstünlüğü (Relative Trade

Advantage-RTA) olup, ihracatın yanı sıra ithalatı da dikkate almaktadır. RTA; Göreli

İhracat Üstünlüğü (Relative Export Advantage- RXA) (Balassa endeksine eşittir) ile Göreli

İthalat Üstünlüğü (Relative Import Advantage-RMA) arasındaki fark şeklinde

hesaplanmaktadır.

RTA = RXA - RMA

Burada,

RXA = B

ve

RMA = (Mij / Mit) / (Mnj / Mnt)

şeklindedir. M, ithalatı göstermektedir. Dolayısıyla,

RTA = (Xij / Xit) / (Xnj / Xnt) - (Mij / Mit) / (Mnj / Mnt)

olmaktadır. Vollrath'ın ikinci ölçüm yöntemi RXA'nın doğal logaritması şeklinde olup (ln

RXA), üçüncü yöntemi ise Açıklanmış Rekabetçilik (Revealed Competitiveness-RC)

olarak aşağıdaki gibi formüle edilmektedir.

RCA= ln RXA - ln RMA

Vollrath, RCA değerinin sıfırdan büyük/(küçük) olması durumunda rekabet gücü

olduğunu/(olmadığını) ifade etmiştir.

Gerek Balassa, gerek Vollrath'ın temel yaklaşımları, bir ülkenin başka bir ülkeye

veya ülkeler grubuna göre, belirlenmiş bir mal bazında rekabet gücü olup olmadığını

belirlemektir. Bu çalışma ise, Türk tarım sektörünün, alt sektörler bazındaki rekabet

gücünü irdelemeyi ve alt sektörleri rekabet güçlerine göre sıralayabilmeyi amaçlamaktadır.

41

Bu nedenle, Vollrath'ın formülü tekrar ifade edilerek, RCA için kullanılacak

hesaplama yöntemi aşağıdaki gibi yapılacaktır.

RCA =ln [(Xij / Xit) / (Xnj / Xnt)] - ln [(Mij / Mit) / (Mnj / Mnt)]

RCA = ln (Xij / Xit) - ln (Xnj / Xnt) - ln (Mij / Mit) +ln (Mnj / Mnt)

Burada , (Xnj / Xnt) dünyadaki (ülkeler grubundaki) j malının toplam ihracatının

dünya (ülkeler grubu) toplam ihracatına oranını ve (Mnj / Mnt) de dünyadaki (ülkeler

grubundaki) j malının toplam ithalatının, dünya (ülkeler grubu) toplam ithalatına oranını

göstermektedir. İhracat ve ithalat arasındaki hesaplama farkları (sigorta, navlun vb.) ihmal

edildiğinde (Xnj / Xnt) = (Mnj / Mnt) olacaktır. Diğer bir deyişle, bir malın dünyadaki

toplam ihracatı, o malın dünyadaki toplam ithalatına eşittir. Bu durumda;

ln (Xnj / Xnt) - ln (Mnj / Mnt) = 0

olacağından,

RCA = ln (Xij / Xit) - ln (Mij / Mit)

haline gelecektir. Bu ifadeyi aşağıdaki gibi yazmak mümkündür;

RCA = ln [(Xij / Xit) / (Mij / Mit)]

Çalışmada Balassa terminolojisi ile karışıklık olmaması için, RC yerine RCA

kullanılmıştır.

Formüldeki i indisi belirli bir ülkeyi ifade etmektedir. Çalışmada, daha önce de

belirtildiği gibi, ülkelerin değil alt sektörlerin göreli rekabet güçleri karşılaştırılacaktır.

RCA endeksi, mal grubu (j) sabitken, farklı ülkelerin (i) aynı mal grubundaki göreli

üstünlüklerini karşılaştırmaya yöneliktir. Bu nedenle, çalışmada Türkiye'nin tarım

42

sektörünün dünyaya ihracatı ile Türkiye'nin tarım sektörünün dünyadan ithalatı dikkate

alınacağından, formüldeki ülke indisi olan (i), her bir alt sektör (j) için sabittir ve ihmal

edilebilir. Bu durumda formülün yeni hali,

RCA = ln [(Xj / Xt) / (Mj / Mt)]

olacaktır. Dolayısıyla, herhangi bir mal (alt sektör) için rekabet gücü o malın (alt sektörün)

ihracatının ülke toplam ihracatına (çalışmada toplam tarım sektörü ihracatı) oranının, o

malın (alt sektörün) ithalatının ülke toplam ithalatına (çalışmada toplam tarım sektörü

ithalatı) oranının doğal logaritmasına eşit olacaktır.

RCA değerinin sıfır olması, [(Xj / Xt) / (Mj / Mt)] değerinin 1'e eşit olmasını (ln 1

= 0) göstereceğinden, bu değere sahip mal (alt sektör) için rekabet gücü sınırda; RCA

değerinin sıfırdan büyük olması [(Xj / Xt) / (Mj / Mt)] değerinin 1'den büyük herhangi bir

değere sahip olmasını göstereceğinden, bu mal (alt sektör) için rekabet gücünün yüksek

olduğunu ve nihayet de RCA değerinin 0'dan küçük olması [(Xj / Xt) / (Mj / Mt)]

değerinin sıfırdan küçük olmasını işaret edeceğinden, o mal için de rekabet gücünün zayıf

olduğu (rekabet gücünün bulunmadığı) anlamına gelecektir. RCA değerini daha da

hassaslaştırarak, ölçümü bir endeks olarak ifade edebilmek için eşitliğin sağ tarafı 100 ile

çarpılırsa, kullanılacak nihai formül,

RCA = (ln [(Xj / Xt) / (Mj / Mt)])*100

halini alacaktır. Bu durumda ise yuvarlama etkileri dikkate alındığında, RCA'lara göre

sektörlerin rekabet gücü aşağıdaki gibi belirlenecektir.

RCA>50 ise o sektörün rekabet gücünün yüksek,

-50 < RCA < 50 ise o sektörün rekabet gücünün sınırda,

RCA<-50 ise o sektörün rekabet gücünün düşük

olduğu söylenecektir. Burada, söz konusu rekabetin dış ticaretle ilgili olduğu, satışlarının

tamamını ya da ağırlıklı bir bölümünü iç piyasaya yapan alt sektörler için, bunun, o alt

43

sektörün rekabet gücü anlamında belirleyici olmayabileceğini dikkate almak

gerekmektedir. Diğer yandan bir alt sektörün rekabet gücünün zayıf olması, o alt sektörde

ithalatın ihracattan fazla olduğu (alt sektörün dış ticaret açığı verdiği) anlamına

geleceğinden, bu alt sektörlere yönelik yeni yatırımlar açısından ithal ikamesi imkânı

sağlanabileceği anlamını da taşımaktadır. Ancak, satışlarının önemli bir bölümünü ihracata

yöneltmiş sektörler açısından rekabet gücünün düşük çıkması önemli bir uyarı niteliği

taşımaktadır.

2.1.2. Rekabet Gücü Analizi Sonuçları

Çalışmada, "rekabet gücü" kavramı "dış ticaretteki rekabet gücü" olarak

tanımlanmaktadır. Bu anlamda, bu çalışma bulgularının ilgili alt sektörlerin dış ticaret

kapsamındaki rekabet gücü olduğuna dikkat edilmelidir.

Çalışmada öncelikle "Metodoloji" bölümünde verilen RCA endeksi formülü

kullanılarak, 243 alt sektörün yıllar itibariyle RCA değerleri hesaplanmıştır. Sonrasında

yıllar itibariyle verilen bu RCA değerlerinin ortalaması alınarak, her alt sektörün ortalama

RCA değeri elde edilmiştir. Bu aşamada hesaplanan değişim katsayısı (CV) vasıtasıyla da

alt sektörlerin ortalama RCA değerlerinin dağılım karakteristiği (diğer bir deyişle yıllık

RCA değerlerinin dönem ortalaması etrafındaki karşılaştırılabilir volatilitesi)

belirlenmiştir. Bazı alt sektörler için dönemsel olarak ihracat/ithalat rakamlarının çok

düşük olması RCA endeksini ilgili yılda aşırı düşük/yüksek gösterdiğinden,

değerlendirmenin daha sağlıklı olabilmesi için "uygun ortalama" (trimmed mean)

hesaplanmıştır. Uygun ortalamanın hesabında da dönem içindeki en yüksek ve en düşük

değerler atılarak kalan değerlerin ortalaması alınmıştır. Daha sonra, uygun ortalama için de

CV değerleri hesaplanmıştır.

Tablo 4’te tüm alt sektörler için yapılan hesaplamada, dış ticarette nispi önemi daha

fazla olan alt sektörlerin belirlenebilmesi için, her bir sektörün dış ticaret değerleri (Xj

+Mj), ortalama ve toplam dış ticaret dengeleri (Xj -Mj), 1990-2013, 1990-1999, 2000-2009

ve son üç yıl için (2010-2013) hesaplanarak, sektörlerin dış ticaret içindeki büyüklükleri ve

dış ticaretlerinin genel yapısı belirlenmiştir. Ayrıca, her bir alt sektör için dönemin tamamı

44

için yıllar itibariyle RCA değerlerinin grafiği ve basit doğrusal trendine bakılarak dönemler

içinde ve son üç yıllık dönem itibariyle RCA'ların eğilimi belirlenmiştir. Dış ticaretle ilgili

tüm değerler (dış ticaret hacmi ve dış ticaret dengesi) milyon USD bazında verilmiştir.

Tarım sektörünün geneli için yapılan bu hesaplama sonuçları, değerlendirmeye

katılan 97’si gıda maddeleri ve 27’si tarımsal hammaddeler alt sektörü olmak üzere 124 alt

sektör için RCA değerlerine göre sıralı olarak Tablo 4'te, değerlendirme dışında bırakılan

119 alt sektör, son üç yıllık dış ticaret hacimlerine göre sıralı olarak Ek 2’de yer

almaktadır. Son 3 yıllık dış ticaret hacmi 100 milyon USD’nin altında olan 119 alt sektör

nihai değerlendirmenin dışında bırakılmıştır.

Tablo 4 sonuçlarından hareketle, tarım sektörünün gıda maddeleri ve tarımsal

hammadde sektörleri için kendi içlerinde yüksek RCA değerinden en düşük RCA değerine

doğru sıralanarak Tablo 5 ve Tablo 6 oluşturulmuştur.

Tablo 4, dış ticarete konu alt sektörler bazında ve ortalama 100 milyon USD

üzerinde dış ticaret hacmine sahip 124 sektörün göreli rekabet güçlerine göre sıralamasını

vermektedir. RCA skorlarına göre ortalama skor değeri 50 ve üzerinde olan alt sektörler

(55 alt sektör) “Rekabet Gücü Yüksek”, RCA skorları -50’den büyük, 50 den küçük olan

alt sektörler (10 alt sektör) “Rekabet Gücü Sınırda”, RCA skorları -50’den küçük alt

sektörler ise (59 alt sektör) “Rekabet Gücü Düşük” sektörler olarak belirlenmiştir.

45

Tablo 4. Tarım Sektörü Alt Sektörleri RCA Değerleri-Tarım Sektörü Sıralı Liste (Milyon USD)

Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı

1990-2013 RCA EĞİLİMİ

Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Yü

kse

k

1 0544 Domates (taze/soğutulmuş) 934,9 35,6 159 3.808 159 3.804 ↓↔ ↑ ↓ ↑

2 0461 Buğday ve mahlut unu 845,7 19,8 297 7.138 297 7.132 ↑ ↓ ↑ ↓

3 1211 Tütün (sap koparılmış, damarı çıkarılmış) 845,6 73,8 419 10.055 410 9.844 ↓ ↓ ↑ ↓

4 0462 Bulgur ve irmik-buğdaydan ve pelletler 783,9 49,4 12 286 12 284 ↓ ↓ ↓ ↓

5 4214 Saf zeytinyağı 631,9 46,0 102 2.449 101 2.416 ↓ ↓ ↑ ↑

6 0576 İncir (taze/kurutulmuş) 587,2 82,0 115 2.766 111 2.661 ↓ ↓ ↓ ↑

7 1222 Tütün içeren sigaralar 574,4 74,9 162 3.881 76 1.824 ↑ ↑ ↓ ↓

8 0572 Diğer turunçgiller (taze/kurutulmuş) 526,5 23,3 181 4.344 178 4.273 ↓ ↓ ↓ ↓

9 0575 Üzüm (kurutulmuş) 525,2 20,3 333 7.999 328 7.879 ↓ ↓ ↓ ↓

10 1123 Bira (malttan yapılmış) 504,0 58,4 34 811 32 758 ↓ ↓ ↓ ↓

11 0012 Canlı koyun ve keçi 489,2 156,3 71 1.713 51 1.230 ↓ ↓ ↓ ↑

12 0123 Kümes hayvanlarının diğer et ve sakatatı (dondurulmuş) 463,1 39,1 92 2.206 91 2.181 ↑ ↑ ↑ ↑

13 0571 Mandarin, klemantin, vilking vb. (taze/kurutulmuş) 450,4 44,7 209 5.016 198 4.743 ↓ ↓ ↓ ↓

14 0583 Ahududu, dut, siyah, beyaz ve kırmızı frenk ve Bektaşi üzümü (dondurulmuş) 435,4 37,3 30 727 28 679 ↓ ↓ ↓ ↓↔

15 0545 Baklagiller (taze/soğutulmuş) 430,1 20,8 121 2.912 115 2.763 ↓ ↑↔ ↓ ↓

16 0483 Makarna 423,5 12,6 86 2.060 84 2.005 ↓ ↓ ↑ ↑

17 0567 Diğer sebze ve sebze karışımı (konserve) 417,0 17,8 348 8.350 334 8.026 ↓ ↓ ↑ ↓

18 0589 Ananas konserveleri 392,4 18,0 354 8.502 332 7.966 ↓ ↓ ↓ ↓

19 0581 Reçel, jöle, marmelat, ezme ve pestiller 392,0 16,0 98 2.346 93 2.231 ↓ ↓ ↓↔ ↑

20 2237 Diğer yağlı tohum ve meyvalar 383,7 17,0 31 750 27 636 ↓ ↓ ↑ ↓

21 0564 Kök ve yumruların unu, ezmesi ve tozu 350,0 31,6 35 835 32 765 ↓ ↓ ↑ ↓

22 0986 Mayalar (canlı, cansız) mikro-organizmalar, kabartma tozları 349,3 20,1 104 2.498 96 2.300 ↓ ↑ ↓↔ ↓

23 0579 Ananas (taze/kurutulmuş) 348,9 9,5 340 8.154 316 7.585 ↓ ↓ ↓ ↓

24 0577 Antep fıstığı 343,3 37,6 786 18.866 652 15.656 ↓ ↓ ↓ ↓

46

Tablo 4. Tarım Sektörü Alt Sektörleri RCA Değerleri-Tarım Sektörü Sıralı Liste (Milyon USD) devamı

Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m X

-

M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Yü

kse

k

25 0622 Ciklet 322,1 15,2 186 4.454 172 4.135 ↑ ↓ ↑ ↑

26 2927 Buket yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları vd diğer kısımları 319,1 11,3 22 524 20 483 ↑↔ ↓ ↑ ↓

27 0242 Eritme peynirler 313,5 49,8 21 508 20 478 ↑ ↑ ↑ ↓

28 0910 Margarin 287,2 43,2 117 2.816 97 2.327 ↓ ↓ ↓ ↑

29 0472 Bulgur ve irmik; diğer hububattan 284,2 86,1 7 178 7 174 ↑ ↑ ↑ ↑

30 0546 Sebze (buharda/suda kaynatılarak pişirilmiş) (dondurulmuş) 278,7 33,1 40 966 31 746 ↓ ↑ ↓ ↑

31 0599 Ananas suyu 267,9 43,5 110 2.640 65 1.554 ↓ ↓ ↓ ↓

32 0484 Diğer ekmekçi mamülleri 264,3 12,2 279 6.692 240 5.760 ↓ ↑ ↓ ↑

33 0345 Balık filatosu, diğer balık eti-taze/soğutulmuş 262,1 31,0 16 394 15 362 ↑ ↓ ↑ ↓

34 0752 Anason, rezene, kişniş, Kimyon, kimyonu tohumu ve ardıç meyvaları 258,7 16,0 64 1.547 54 1.296 ↓ ↓ ↓ ↑↔

35 0341 Alabalıkgiller (taze/soğutulmuş) 247,2 34,0 97 2.335 67 1.619 ↓ ↑ ↓ ↓

36 0111 Sığır eti; kemikli (taze/soğutulmuş) 236,7 299,6 37 889 -37 -880 ↑ ↑ ↑ ↑

37 0574 Elma (taze) 226,1 58,8 21 506 17 407 ↓ ↓ ↓ ↑

38 2633 Diğer pamuk döküntüleri 225,2 14,4 45 1.078 37 886 ↑↔ ↑ ↑ ↑

39 0561 Diğer mantar ve domalanlar (kurutulmuş) 214,2 16,3 41 975 31 747 ↓ ↓ ↓ ↓

40 0363 İstiridyeler (canlı/taze/soğutulmuş/dondurulmuş/kurutulmuş/tuzlanmış vs.) 186,4 27,6 23 550 15 369 ↓ ↓ ↑ ↓

41 0612 İlave aroma/renk verici maddeler içeren şeker 185,3 145,8 94 2.253 26 612 ↑ ↑ ↓ ↓

42 0542 Bakla, at baklası; kabuksuz (kuru) 162,2 105,0 297 7.119 113 2.711 ↓ ↓ ↓ ↓

43 0353 Tütsülenmiş balıklar 154,2 141,1 11 266 10 241 ↑ ↑ ↑ ↑

44 0739 Diğer çikolata, kakao ihtiva eden gıda müstahzarları 150,8 41,6 131 3.140 94 2.260 ↑ ↑ ↑ ↑

45 1110 Alkolsüz içeçekler 149,2 44,9 70 1.688 37 897 ↓ ↑ ↓↔ ↓

46 0733 Gıda müstahz.-kakao/çikolata içeren doldurulmuş, dilim veya çubuk halde 142,6 51,3 68 1.636 36 869 ↓ ↓ ↓ ↑↔

47 4312 Bitkisel katı ve sıvı yağlar vb. fraksiyonları 130,3 66,5 127 3.060 94 2.250 ↑ ↑ ↑ ↑

48 0251 Kuş/kümes hayvanlarının yumurtaları-kabuklu/taze/pişirilmiş 129,5 104,8 79 1.904 64 1.539 ↑ ↑ ↑ ↑

47

Tablo 4. Tarım Sektörü Alt Sektörleri RCA Değerleri-Tarım Sektörü Sıralı Liste (Milyon USD) devamı R

eka

bet

Gü

cü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

m

a R

CA

CV

*

Ort

ala

m

a X

+M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

m

a X

-M

To

pla

m

X-M

19

90-

20

13

19

90-

19

99

20

00-

20

09

20

10-

20

13

Rek

ab

et G

ücü

Yü

kse

k

49 0223 Dondurma ve yenilen diğer buzlar 112,3 92,2 17 408 11 275 ↑ ↑ ↑ ↑

50 0344 Balık filatosu, diğer balık eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş 89,8 83,7 19 467 5 121 ↓ ↓ ↓ ↑

51 0541 Patates-taze/soğutulmuş 83,0 136,2 30 727 14 340 ↓ ↓ ↓ ↑

52 0732 Ağırlığı 2 kg"dan fazla kap ve ambalajda kakao müstahzarı 71,0 75,5 16 377 7 172 ↑ ↓ ↑ ↓

53 0548 Başka yerde belirtilmeyen yenilirnçekirdek içleri ve diğer ürünler 60,9 139,5 25 595 6 144 ↑ ↑ ↑ ↓

54 0481 Diğer hububat esaslı gıda mamülleri (kabartılmış, kavrulmuş) 58,5 79,3 65 1.564 31 744 ↑ ↓ ↑ ↑

55 2667 Akrilik veya modakrilikten lif ve döküntüler 52,2 134,0 40 963 18 441 ↑ ↑ ↑ ↓

Rek

ab

et G

ücü

Sın

ırd

a

56 2919 Akamber, misk; gudde ve diğer hayvansal maddeler 49,8 96,4 62 1.489 14 339 ↓ ↓ ↓ ↓

57 0441 Mısır-tohumluk 39,2 145,6 20 473 5 111 ↑ ↓ ↓ ↑

58 0984 Çeşni ve lezzet verici karışımlar 31,2 261,3 39 929 20 491 ↑ ↑ ↑ ↓

59 2666 Sentetik filament demetleri; akrilik/modakrilikten 11,5 497,2 196 4.698 40 948 ↑ ↑ ↑

↔

↓

60 0741 Çay 9,8 696,9 19 447 3 81 ↓ ↓ ↓ ↑

61 0430 Arpa 0,0 884.124,2 58 1.402 17 414 ↓ ↑ ↓ ↓

62 0249 Diğer peynirler -10,1 -713,8 34 815 8 191 ↑ ↓ ↑ ↑

↔

63 2485 Kenarına, yüzüne şekil verilmiş geniş yapraklı ağaçlar -23,9 -395,2 14 330 -1 -13 ↓

↔

↓ ↑ ↓

64 0619 Akçaağaç şekeri ve şurubu -35,3 -421,5 35 852 13 306 ↑ ↑ ↑ ↓

↔

65 1124 Cin ve ardıç rakısı-alkol derecesi % 80"den az, tağyir edilmemiş -48,1 -105,3 37 879 -10 -240 ↑ ↑ ↑ ↓

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

66 2484 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş tropikal ağaçlar kalın>6mm -109,5 -76,1 25 607 -14 -347 ↓ ↓ ↓ ↓

67 0989 Başka yerlerde yer almayan gıda müstahzarları, hayvansal ürünler -110,1 -71,2 302 7.254 -58 -1.384 ↑ ↓ ↑ ↓

68 4215 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) -117,8 -39,2 349 8.366 -148 -3.554 ↑

↔

↓ ↓ ↑

69 2926 Çiçek soğanları, yumrular ve diğer canlı bitkiler, çelikler,

daldırmalar, mantar

-118,4 -29,0 41 978 -18 -423 ↑ ↓ ↓

↔

↓

48


Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

70 4216 Mısır yağı ve fraksiyonları; diğer -119,6 -73,6 83 1.982 -35 -841 ↓ ↓ ↓ ↑

71 1223 Diğer mamül tütün ve tütün yerine geçen maddeler -125,4 -72,2 92 2.198 -28 -661 ↑ ↑ ↑ ↑

72 0342 Alabalıklar (dondurulmuş) -135,6 -75,1 55 1.314 -18 -426 ↑ ↓ ↑ ↑

73 2682 Kırkma yapağı (yıkanmış) -138,5 -92,0 31 756 -10 -251 ↑ ↑ ↑ ↑

74 0411 Makarnalık buğday (durum buğdayı) -147,2 -245,5 50 1.201 -12 -290 ↓ ↑ ↓ ↓

75 2665 Naylon/diğer poliamidlerden devamsız lifler -147,5 -27,2 204 4.886 -111 -2.671 ↓↔ ↑ ↑ ↓

76 2482 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş iğne yapraklı ağaç kalın>6mm -159,3 -82,2 60 1.443 -43 -1.026 ↓ ↓ ↓ ↓

77 0724 Kakao yağı (katı ve sıvı) -159,6 -342,4 23 548 3 70 ↑ ↑ ↓ ↓

78 4313 Degra; yağlı maddeler, mumların atıkları -168,8 -35,6 41 976 -28 -678 ↓ ↓ ↑ ↓↔

79 0722 Kakao tozu (ilave şeker/ tatlandırıcı içermeyenler) -182,6 -107,7 31 753 -7 -172 ↑ ↑ ↑ ↓

80 2925 Diğer yem bitkilerinin tohumları -182,7 -29,4 76 1.834 -54 -1.306 ↓ ↓ ↓ ↓

81 0815 Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa ve artıkları -208,3 -240,9 63 1.503 -62 -1.490 ↓ ↓ ↓ ↓

82 2929 Başka yerde belirtilmeyen bitkisel maddeler -208,7 -32,4 27 658 -20 -473 ↓ ↓ ↑ ↑

83 2631 Pamuk (karde edilmemiş, taranmamış) -224,6 -36,4 835 20.033 -666 -15.992 ↓ ↓ ↑ ↑

84 0819 Hazır diğer hayvan yemleri (perakende) -226,4 -52,7 72 1.737 -32 -757 ↑ ↑↔ ↑ ↑

85 2225 Susam tohumu -228,3 -22,8 66 1.577 -55 -1.332 ↓ ↑ ↓ ↓

86 2224 Ayçiçeği tohumu -237,3 -23,9 204 4.891 -157 -3.774 ↑ ↓ ↑ ↑

87 0615 Diğer melaslar -257,5 -195,9 17 401 -11 -267 ↓ ↓ ↓ ↓

88 0412 Diğer buğday ve mahlut -273,7 -97,1 485 11.631 -357 -8.574 ↓ ↓ ↓ ↓

89 0014 Canlı Kümes hayvanları -273,8 -50,7 13 314 -9 -220 ↑ ↓ ↑ ↑

90 0222 Süt ve krema-yoğunlaştırılmış/tatlandırılmış -286,6 -65,6 23 544 -15 -371 ↑ ↑ ↑ ↑

91 2511 Beyazlatılmış, kütle halinde boyanmamış kim.hamur kağıt/karton -288,5 -55,1 14 324 -8 -185 ↑ ↓ ↑ ↓

92 0230 Tereyağı, süt esaslı katı-sıvı yağlar -291,4 -19,9 20 491 -18 -443 ↓ ↓ ↓ ↓

93 2321 Akrilonitril; butadien kauçuk (NBR) -293,7 -18,9 274 6.569 -243 -5.838 ↓↔ ↑ ↓ ↑

94 0723 Kakao hamuru; tamamen/kısmen yağı alınmış -299,6 -162,9 10 250 -4 -96 ↑ ↑ ↓ ↓

49


Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

95 0812 Baklağillerden elde edilen kepek, kavuz ve diğer kalıntılar -302,2 -66,9 43 1.031 -39 -927 ↓ ↓ ↓ ↓

96 0813 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar -351,2 -15,9 197 4.734 -186 -4.470 ↓ ↓ ↓↔ ↓

97 4111 Balık karaciğerlerinin sıvı yağları vb. fraksiyonları -364,4 -131,7 14 346 -8 -182 ↑ ↓ ↓ ↓

98 0423 Beyazlatılmış, yarı beyazlatılmış ve kırılmış pirinç -371,5 -43,1 79 1.892 -58 -1.397 ↑ ↓ ↑ ↓

99 2687 Diğer şekilde taranmış -375,5 -17,5 78 1.865 -73 -1.757 ↓ ↑ ↓ ↓

100 0449 Mısır-diğer -415,8 -55,2 139 3.343 -125 -2.996 ↑ ↓ ↑ ↑

101 2234 Keten tohumu -442,2 -60,4 5 121 -5 -120 ↓ ↓ ↓ ↓

102 0421 Pirinç-kavuz içinde(çeltik) -451,8 -22,4 35 842 -35 -831 ↓ ↓ ↑ ↓

103 1212 Tütün (tamamen veya kısmen sap koparılmış, damarı çıkarılmış) -462,5 -16,3 208 4.993 -202 -4.847 ↓ ↓ ↓ ↑

104 2111 At ve sığır derileri -502,5 -31,4 36 862 -35 -841 ↑ ↑ ↓ ↑

105 2116 Koyun-kuzu ham derileri yünü alınmamış -503,0 -53,4 221 5.305 -206 -4.933 ↑ ↑ ↓ ↓

106 2475 Diğer tropikal yuvarlak ağaçlar -513,4 -15,1 55 1.322 -54 -1.300 ↑ ↓↔ ↓ ↑

107 4113 Diğer hayvansal katı ve sıvı yağlar vb. fraksiyonları -515,6 -32,7 68 1.639 -66 -1.576 ↓ ↓ ↓ ↑

108 0814 Balık, yumuşakça, sudakı omurgasızların un, pelletlerı -534,2 -27,0 41 977 -40 -953 ↑ ↓ ↓ ↓

109 2312 Diğer şekillerde tabii kauçuk -617,3 -40,4 178 4.275 -176 -4.216 ↑ ↑ ↑ ↑

110 2671 Suni devamsız lifler (işlem görmemiş) -631,4 -17,6 290 6.951 -287 -6.882 ↑ ↑ ↑ ↓

111 0711 Kahve (kafeini alınmamış, kavrulmamış) -645,9 -16,0 27 647 -27 -644 ↑ ↑ ↓ ↓

112 2226 Hardal tohumu -672,9 -39,5 34 817 -34 -811 ↓ ↓ ↓ ↑

113 2474 Kozalaklı, iğne yapraklı ağaçlar (yuvarlak, kabaca yontulmuş) -699,7 -17,7 85 2.040 -85 -2.033 ↑ ↑ ↑ ↓

114 4223 Hindistan cevizi (kopra) yağları ve fraksiyonları -700,5 -44,9 11 274 -11 -271 ↓ ↑ ↓ ↓

115 2311 Tabii kauçuk lateksi (prevulkanize edilmiş olsun olmasın) -702,5 -31,1 20 471 -20 -468 ↑ ↑ ↓ ↓

116 2450 Odun kömürü -737,0 -45,6 12 279 -12 -277 ↓ ↓ ↑ ↑

117 0721 Kakao taneleri (bütün veya kırılmış) (çiğ veya kavrulmuş) -801,5 -45,3 99 2.365 -97 -2.327 ↑ ↑ ↓ ↑

118 2461 Yongalar; geniş yapraklı ağaçlardan -802,7 -49,6 57 1.360 -56 -1.356 ↓ ↓ ↓ ↓

50


Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

119 0573 Muz (taze/kurutulmuş) -825,8 -30,7 57 1.374 -57 -1.372 ↓ ↓ ↓ ↓

120 2515 Geniş yapraklı ağaçlardan yarıbeyaz, beyaz kimyasal odun hamuru -846,5 -40,7 245 5.880 -242 -5.819 ↑ ↑ ↑ ↑

121 4222 Palm yağı ve fraksiyonları -972,4 -42,0 196 4.716 -196 -4.702 ↑ ↑ ↓ ↑

122 2222 Soya fasulyesi -1.052,8 -43,6 249 5.972 -247 -5.923 ↑ ↑ ↑ ↑

123 0011 Canlı sığırlar -1.222,1 -57,4 131 3.156 -131 -3.144 ↑ ↑ ↓ ↑

124 4224 Palm çekirdeği/babassu yağları; diğer -1.417,5 -30,0 53 1.262 -53 -1.261 ↓ ↑ ↓ ↑

Kaynak; TÜİK, Yazarın Kendi Hesaplamaları, *CV: Coefficient of Variation

51

Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) R

eka

bet

Gü

cü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Yü

kse

k

1 0544 Domates (taze/soğutulmuş) 934,9 35,6 159 3.808 159 3.804 ↓↔ ↑ ↓ ↑

2 0461 Buğday ve mahlut unu 845,7 19,8 297 7.138 297 7.132 ↑ ↓ ↑ ↓

3 1211 Tütün (sap koparılmış, damarı çıkarılmış) 845,6 73,8 419 10.055 410 9.844 ↓ ↓ ↑ ↓

4 0462 Bulgur ve irmik-buğdaydan ve pelletler 783,9 49,4 12 286 12 284 ↓ ↓ ↓ ↓

5 4214 Saf zeytinyağı 631,9 46,0 102 2.449 101 2.416 ↓ ↓ ↑ ↑

6 0576 İncir (taze/kurutulmuş) 587,2 82,0 115 2.766 111 2.661 ↓ ↓ ↓ ↑

7 1222 Tütün içeren sigaralar 574,4 74,9 162 3.881 76 1.824 ↑ ↑ ↓ ↓

8 0572 Diğer turunçgiller (taze/kurutulmuş) 526,5 23,3 181 4.344 178 4.273 ↓ ↓ ↓ ↓

9 0575 Üzüm (kurutulmuş) 525,2 20,3 333 7.999 328 7.879 ↓ ↓ ↓ ↓

10 1123 Bira (malttan yapılmış) 504,0 58,4 34 811 32 758 ↓ ↓ ↓ ↓

11 0012 Canlı koyun ve keçi 489,2 156,3 71 1.713 51 1.230 ↓ ↓ ↓ ↑

12 0123 Kümes hayvanlarının diğer et ve sakatatı (dondurulmuş) 463,1 39,1 92 2.206 91 2.181 ↑ ↑ ↑ ↑

13 0571 Mandarin, klemantin, vilking vb. (taze/kurutulmuş) 450,4 44,7 209 5.016 198 4.743 ↓ ↓ ↓ ↓

14 0583 Ahududu, dut frenk ve Bektaşi üzümü (dondrlmuş) 435,4 37,3 30 727 28 679 ↓ ↓ ↓ ↓↔

15 0545 Baklagiller (taze/soğutulmuş) 430,1 20,8 121 2.912 115 2.763 ↓ ↑↔ ↓ ↓

16 0483 Makarna 423,5 12,6 86 2.060 84 2.005 ↓ ↓ ↑ ↑

17 0567 Diğer sebze ve sebze karışımı konserev edilmiş 417,0 17,8 348 8.350 334 8.026 ↓ ↓ ↑ ↓

18 0589 Ananas konserveleri 392,4 18,0 354 8.502 332 7.966 ↓ ↓ ↓ ↓

19 0581 Reçel, jöle, marmelat, ezme ve pestiller 392,0 16,0 98 2.346 93 2.231 ↓ ↓ ↓↔ ↑

20 2237 Diğer yağlı tohum ve meyvalar 383,7 17,0 31 750 27 636 ↓ ↓ ↑ ↓

21 0564 Kök ve yumruların unu, ezmesi ve tozu 350,0 31,6 35 835 32 765 ↓ ↓ ↑ ↓

22 0986 Mayalar (canlı, cansız) mikro-organizmalar, kabartma tozları 349,3 20,1 104 2.498 96 2.300 ↓ ↑ ↓↔ ↓

23 0579 Ananas (taze/kurutulmuş) 348,9 9,5 340 8.154 316 7.585 ↓ ↓ ↓ ↓

24 0577 Antep fıstığı 343,3 37,6 786 18.866 652 15.656 ↓ ↓ ↓ ↓

25 0622 Ciklet 322,1 15,2 186 4.454 172 4.135 ↑ ↓ ↑ ↑

26 0242 Eritme peynirler 313,5 49,8 21 508 20 478 ↑ ↑ ↑ ↓

27 0910 Margarin 287,2 43,2 117 2.816 97 2.327 ↓ ↓ ↓ ↑

52

Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) devamı

Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Yü

kse

k

28 0472 Bulgur ve irmik; diğer hububattan 284,2 86,1 7 178 7 174 ↑ ↑ ↑ ↑

29 0546 Sebze (buharda/suda kaynatılarak pişirilmiş) (dondurulmuş) 278,7 33,1 40 966 31 746 ↓ ↑ ↓ ↑

30 0599 Ananas suyu 267,9 43,5 110 2.640 65 1.554 ↓ ↓ ↓ ↓

31 0484 Diğer ekmekçi mamülleri 264,3 12,2 279 6.692 240 5.760 ↓ ↑ ↓ ↑

32 0345 Balık filatosu, diğer balık eti-taze/soğutulmuş 262,1 31,0 16 394 15 362 ↑ ↓ ↑ ↓

33 0752 Anason, Kimyon, kimyonu tohumu ve ardıç meyvaları 258,7 16,0 64 1.547 54 1.296 ↓ ↓ ↓ ↑↔

34 0341 Alabalıkgiller (taze/soğutulmuş) 247,2 34,0 97 2.335 67 1.619 ↓ ↑ ↓ ↓

35 0111 Sığır eti; kemikli (taze/soğutulmuş) 236,7 299,6 37 889 -37 -880 ↑ ↑ ↑ ↑

36 0574 Elma (taze) 226,1 58,8 21 506 17 407 ↓ ↓ ↓ ↑

37 0561 Diğer mantar ve domalanlar (kurutulmuş) 214,2 16,3 41 975 31 747 ↓ ↓ ↓ ↓

38 0363 İstiridyeler

(canlı/taze/soğutulmuş/dondurulmuş/kurutulmuş/tuzlanmış)

186,4 27,6 23 550 15 369 ↓ ↓ ↑ ↓

39 0612 İlave aroma/renk verici maddeler içeren şeker 185,3 145,8 94 2.253 26 612 ↑ ↑ ↓ ↓

40 0542 Bakla, at baklası; kabuksuz (kuru) 162,2 105,0 297 7.119 113 2.711 ↓ ↓ ↓ ↓

41 0353 Tütsülenmiş balıklar 154,2 141,1 11 266 10 241 ↑ ↑ ↑ ↑

42 0739 Diğer çikolata, kakao ihtiva eden gıda müstahzarları 150,8 41,6 131 3.140 94 2.260 ↑ ↑ ↑ ↑

43 1110 Alkolsüz içeçekler 149,2 44,9 70 1.688 37 897 ↓ ↑ ↓

↔

↓

44 0733 Gıda müstahz.-kakao/çikolata içeren doldurulmuş, dilim/çubuk halde 142,6 51,3 68 1.636 36 869 ↓ ↓ ↓ ↑↔

45 4312 Bitkisel katı ve sıvı yağlar vb. fraksiyonları 130,3 66,5 127 3.060 94 2.250 ↑ ↑ ↑ ↑

46 0251 Kuş/kümes hayvanlarının yumurtaları-kabuklu/taze/pişirilmiş 129,5 104,8 79 1.904 64 1.539 ↑ ↑ ↑ ↑

47 0223 Dondurma ve yenilen diğer buzlar 112,3 92,2 17 408 11 275 ↑ ↑ ↑ ↑

48 0344 Balık filatosu, diğer balık eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş 89,8 83,7 19 467 5 121 ↓ ↓ ↓ ↑

49 0541 Patates-taze/soğutulmuş 83,0 136,2 30 727 14 340 ↓ ↓ ↓ ↑

50 0732 Ağırlığı 2 kg"dan fazla kap ve ambalajda kakao müstahzarı 71,0 75,5 16 377 7 172 ↑ ↓ ↑ ↓

51 0548 Başka yerde belirtilmeyen yemeye elverişli çekirdek içleri ve diğer

ürünler

60,9 139,5 25 595 6 144 ↑ ↑ ↑ ↓

52 0481 Diğer hububat esaslı gıda mamülleri (kabartılmış, kavrulmuş) 58,5 79,3 65 1.564 31 744 ↑ ↓ ↑ ↑

53

Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) devamı

Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Sın

ırd

a

53 0441 Mısır-tohumluk 39,2 145,6 20 473 5 111 ↑ ↓ ↓ ↑

54 0984 Çeşni ve lezzet verici karışımlar 31,2 261,3 39 929 20 491 ↑ ↑ ↑ ↓

55 0741 Çay 9,8 696,9 19 447 3 81 ↓ ↓ ↓ ↑

56 0430 Arpa 0,0 884.124,2 58 1.402 17 414 ↓ ↑ ↓ ↓

57 0249 Diğer peynirler -10,1 -713,8 34 815 8 191 ↑ ↓ ↑ ↑↔

58 0619 Akçaağaç şekeri ve şurubu -35,3 -421,5 35 852 13 306 ↑ ↑ ↑ ↓ ↔

59 1124 Cin ve ardıç rakısı-alkol derecesi % 80"den az,

tağyir edilmemiş

-48,1 -105,3 37 879 -10 -240 ↑ ↑ ↑ ↓

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

60 0989 Başka yerlerde yer almayan gıda müstahzarları,

hayvansal ürünler

-110,1 -71,2 302 7.254 -58 -1.384 ↑ ↓ ↑ ↓

61 4215 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) -117,8 -39,2 349 8.366 -148 -3.554 ↑↔ ↓ ↓ ↑

62 4216 Mısır yağı ve fraksiyonları; diğer -119,6 -73,6 83 1.982 -35 -841 ↓ ↓ ↓ ↑

63 1223 Diğer mamül tütün ve tütün yerine geçen maddeler -125,4 -72,2 92 2.198 -28 -661 ↑ ↑ ↑ ↑

64 0342 Alabalıklar (dondurulmuş) -135,6 -75,1 55 1.314 -18 -426 ↑ ↓ ↑ ↑

65 0411 Makarnalık buğday (durum buğdayı) -147,2 -245,5 50 1.201 -12 -290 ↓ ↑ ↓ ↓

66 0724 Kakao yağı (katı ve sıvı) -159,6 -342,4 23 548 3 70 ↑ ↑ ↓ ↓

67 4313 Degra; yağlı maddeler, hayvansal/bitkisel mumların

atıkları

-168,8 -35,6 41 976 -28 -678 ↓ ↓ ↑ ↓ ↔

68 0722 Kakao tozu (ilave şeker veya diğer tatlandırıcı

maddeler içermeyenler)

-182,6 -107,7 31 753 -7 -172 ↑ ↑ ↑ ↓

69 0815 Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa ve artıkları -208,3 -240,9 63 1.503 -62 -1.490 ↓ ↓ ↓ ↓

70 0819 Hazır diğer hayvan yemleri (perakende) -226,4 -52,7 72 1.737 -32 -757 ↑ ↑↔ ↑ ↑

71 2225 Susam tohumu -228,3 -22,8 66 1.577 -55 -1.332 ↓ ↑ ↓ ↓

72 2224 Ayçiçeği tohumu -237,3 -23,9 204 4.891 -157 -3.774 ↑ ↓ ↑ ↑

73 0615 Diğer melaslar -257,5 -195,9 17 401 -11 -267 ↓ ↓ ↓ ↓

74 0412 Diğer buğday ve mahlut -273,7 -97,1 485 11.631 -357 -8.574 ↓ ↓ ↓ ↓

54

Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) devamı R

eka

bet

Gü

cü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

75 0014 Canlı Kümes hayvanları -273,8 -50,7 13 314 -9 -220 ↑ ↓ ↑ ↑

76 0222 Süt ve krema-yoğunlaştırılmış/tatlandırılmış -286,6 -65,6 23 544 -15 -371 ↑ ↑ ↑ ↑

77 0230 Tereyağı, süt esaslı katı-sıvı yağlar -291,4 -19,9 20 491 -18 -443 ↓ ↓ ↓ ↓

78 0723 Kakao hamuru; tamamen/kısmen yağı alınmış -299,6 -162,9 10 250 -4 -96 ↑ ↑ ↓ ↓

79 0812 Baklağillerden elde edilen kepek, kavuz ve diğer kalıntılar -302,2 -66,9 43 1.031 -39 -927 ↓ ↓ ↓ ↓

80 0813 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar -351,2 -15,9 197 4.734 -186 -4.470 ↓ ↓ ↓ -↔ ↓

81 4111 Balık karaciğerlerinin sıvı yağları vb. fraksiyonları -364,4 -131,7 14 346 -8 -182 ↑ ↓ ↓ ↓

82 0423 Beyazlatılmış, yarı beyazlatılmış ve kırılmış pirinç -371,5 -43,1 79 1.892 -58 -1.397 ↑ ↓ ↑ ↓

83 0449 Mısır-diğer -415,8 -55,2 139 3.343 -125 -2.996 ↑ ↓ ↑ ↑

84 2234 Keten tohumu -442,2 -60,4 5 121 -5 -120 ↓ ↓ ↓ ↓

85 0421 Pirinç-kavuz içinde(çeltik) -451,8 -22,4 35 842 -35 -831 ↓ ↓ ↑ ↓

86 1212 Tütün (tamamen veya kısmen sap koparılmış, damarı çıkarılmış) -462,5 -16,3 208 4.993 -202 -4.847 ↓ ↓ ↓ ↑

87 4113 Diğer hayvansal katı ve sıvı yağlar vb. fraksiyonları -515,6 -32,7 68 1.639 -66 -1.576 ↓ ↓ ↓ ↑

88 0814 Balık, yumuşakça, sudakı omurgasızların un, pelletlerı -534,2 -27,0 41 977 -40 -953 ↑ ↓ ↓ ↓

89 0711 Kahve (kafeini alınmamış, kavrulmamış) -645,9 -16,0 27 647 -27 -644 ↑ ↑ ↓ ↓

90 2226 Hardal tohumu -672,9 -39,5 34 817 -34 -811 ↓ ↓ ↓ ↑

91 4223 Hindistan cevizi (kopra) yağları ve fraksiyonları -700,5 -44,9 11 274 -11 -271 ↓ ↑ ↓ ↓

92 0721 Kakao taneleri (bütün veya kırılmış) (çiğ veya kavrulmuş) -801,5 -45,3 99 2.365 -97 -2.327 ↑ ↑ ↓ ↑

93 0573 Muz (taze/kurutulmuş) -825,8 -30,7 57 1.374 -57 -1.372 ↓ ↓ ↓ ↓

94 4222 Palm yağı ve fraksiyonları -972,4 -42,0 196 4.716 -196 -4.702 ↑ ↑ ↓ ↑

95 2222 Soya fasulyesi -1.052,8 -43,6 249 5.972 -247 -5.923 ↑ ↑ ↑ ↑

96 0011 Canlı sığırlar -1.222,1 -57,4 131 3.156 -131 -3.144 ↑ ↑ ↓ ↑

97 4224 Palm çekirdeği/babassu yağları; diğer -1.417,5 -30,0 53 1.262 -53 -1.261 ↓ ↑ ↓ ↑


55

Tablo 6. Alt Sektörler RCA Değerleri-Tarımsal Hammaddeler RCA Sıralı Liste (Milyon USD) R

eka

bet

Gü

cü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı 1990-2013 RCA EĞİLİMİ

Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m X

+M

Ort

ala

ma

X-

M

To

pla

m X

-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et

Gü

cü

Yü

kse

k 1 2927 Buket yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları vd diğer

kısımları

319,1 11,3 22 524 20 483 ↑↔ ↓ ↑ ↓

2 2633 Diğer pamuk döküntüleri 225,2 14,4 45 1.078 37 886 ↑↔ ↑ ↑ ↑

3 2667 Akrilik veya modakrilikten lif ve döküntüler 52,2 134,0 40 963 18 441 ↑ ↑ ↑ ↓

Rek

ab

et

Gü

cü

Sın

ırd

a

4 2919 Akamber, misk; kuduz böceği ve safra; gudde ve diğer

hayvansal maddeler

49,8 96,4 62 1.489 14 339 ↓ ↓ ↓ ↓

5 2666 Sentetik filament demetleri; akrilik/modakrilikten 11,5 497,2 196 4.698 40 948 ↑ ↑ ↑↔ ↓

6 2485 Kenarına, yüzüne şekil verilmiş geniş yapraklı ağaçlar -23,9 -

395,2

14 330 -1 -13 ↓↔ ↓ ↑ ↓

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

7 2484 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş tropikal ağaçlar kalın>6mm -109,5 -76,1 25 607 -14 -347 ↓ ↓ ↓ ↓

8 2926 Çiçek soğanları, yumrular ve diğer canlı bitkiler, çelikler,

daldırmalar, mantar

-118,4 -29,0 41 978 -18 -423 ↑ ↓ ↓ -

↔

↓

9 2682 Kırkma yapağı (yıkanmış) -138,5 -92,0 31 756 -10 -251 ↑ ↑ ↑ ↑

10 2665 Naylon/diğer poliamidlerden devamsız lifler -147,5 -27,2 204 4.886 -111 -2.671 ↓↔ ↑ ↑ ↓

11 2482 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş iğne yapraklı ağaç kalın>6mm -159,3 -82,2 60 1.443 -43 -1.026 ↓ ↓ ↓ ↓

12 2925 Diğer yem bitkilerinin tohumları -182,7 -29,4 76 1.834 -54 -1.306 ↓ ↓ ↓ ↓

13 2929 Başka yerde belirtilmeyen bitkisel maddeler -208,7 -32,4 27 658 -20 -473 ↓ ↓ ↑ ↑

14 2631 Pamuk (karde edilmemiş, taranmamış) -224,6 -36,4 835 20.033 -666 -

15.992

↓ ↓ ↑ ↑

15 2511 Beyazlatılmış, kütle halinde boyanmamış kim.hamur

kağıt/karton döküntü, kırpıntı

-288,5 -55,1 14 324 -8 -185 ↑ ↓ ↑ ↓

16 2321 Akrilonitril; butadien kauçuk (NBR) -293,7 -18,9 274 6.569 -243 -5.838 ↓↔ ↑ ↓ ↑

17 2687 Diğer şekilde taranmış -375,5 -17,5 78 1.865 -73 -1.757 ↓ ↑ ↓ ↓

18 2111 At ve sığır derileri -502,5 -31,4 36 862 -35 -841 ↑ ↑ ↓ ↑

19 2116 Koyun-kuzu ham derileri yünü alınmamış -503,0 -53,4 221 5.305 -206 -4.933 ↑ ↑ ↓ ↓

20 2475 Diğer tropikal yuvarlak ağaçlar -513,4 -15,1 55 1.322 -54 -1.300 ↑ ↓↔ ↓ ↑

56

Tablo 6. Alt Sektörler RCA Değerleri-Tarımsal Hammadeler RCA Sıralı Liste (Milyon USD) devamı

Rek

ab

et G

ücü

Sır

a

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı


Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

CV

*

Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

Rek

ab

et G

ücü

Dü

şük

Sek

törl

er

21 2312 Diğer şekillerde tabii kauçuk -617,3 -40,4 178 4.275 -176 -4.216 ↑ ↑ ↑ ↑

22 2671 Suni devamsız lifler (işlem görmemiş) -631,4 -17,6 290 6.951 -287 -6.882 ↑ ↑ ↑ ↓

23 2474 Kozalaklı, iğne yapraklı ağaçlar (yuvarlak, kabaca yontulmuş) -699,7 -17,7 85 2.040 -85 -2.033 ↑ ↑ ↑ ↓

24 2311 Tabii kauçuk lateksi (prevulkanize edilmiş olsun olmasın) -702,5 -31,1 20 471 -20 -468 ↑ ↑ ↓ ↓

25 2450 Odun kömürü -737,0 -45,6 12 279 -12 -277 ↓ ↓ ↑ ↑

26 2461 Yongalar; geniş yapraklı ağaçlardan -802,7 -49,6 57 1.360 -56 -1.356 ↓ ↓ ↓ ↓

27 2515 Geniş yapraklı ağaçlardan yarıbeyaz, beyaz kimyasal odun hamuru -846,5 -40,7 245 5.880 -242 -5.819 ↑ ↑ ↑ ↑


57

2.1.3. Rekabet Gücüne İlişkin Değerlendirmeler

Çalışmanın bu alt bölümünde hesaplanan RCA endeks değerlerine göre Türk tarım

sektörünün 1990-2013 dönemi sektörel rekabet gücü, 243 alt sektör bazında analiz

edilmiştir. Son üç yıllık dış ticaret hacmi toplamı 100 milyon USD üzerinde olan alt

sektörler dikkate alındığında, kalan 124 alt sektör rekabet güçlerine göre sınıflandırılmış ve

bu alt sektörlerin rekabet gücü endekslerinin 1990-2013, 1990-1999, 2000-2009 ve son üç

yıllık eğilimi de hesaplanmıştır. Buna göre elde edilen özet bilgiler Tablo 7, 8 ve 9’da

verilmektedir.

Tarım sektöründe dış ticarette rekabet gücü değerlendirmesi yapılan 124 alt

sektörün 55 tanesi yüksek, 10 tanesi sınırda ve 59 tanesi ise düşük rekabet gücüne sahiptir.

En yüksek rekabet gücüne sahip alt sektör domates (taze/soğutulmuş) (0544) alt sektörü

iken en düşük rekabet gücüne sahip olan alt sektör palm çekirdeği/babassu yağları; diğer

(4224) alt sektörüdür. RCA eğilimlerine göre değerlendirildiğinde ise rekabet gücü yüksek

55 alt sektörün 24 yıllık dönem boyunca 18 tanesinin rekabet gücünün artma, 3’ünün sabit

kalma ve 34 tanesinin ise düşme eğiliminde olduğu görülmektedir. Bu alt sektörlerin son

üç yıllık eğilimine bakıldığında 23 tanesinin artma, 3 tanesinin sabit kalma ve 29 tanesinin

düşme eğiliminde olduğu sonucu elde edilmektedir. Rekabet gücü sınırda 10 alt sektörün

RCA eğilimleri incelendiğinde 24 yıllık dönem boyunca 6 tanesinin artma, 1 tanesinin

sabit kalma ve 3 tanesinin düşme eğiliminde olduğu, son üç yıllık eğilimlere göre ise 2

tanesinin artma, 2 tanesinin azalma ve 6 tanesinin düşme eğiliminde olduğu sonucu

çıkmaktadır. Rekabet gücü düşük 59 alt sektörün RCA eğilimleri incelendiğinde 24 yıllık

dönem boyunca 30 tanesinin artma, 3 tanesinin sabit kalma ve 26 tanesinin düşme

eğiliminde olduğu, son üç yıllık eğilimlere göre ise 26 tanesinin artma, 1 tanesinin azalma

ve 32 tanesinin düşme eğiliminde olduğu görülmektedir (Tablo 7).

Gıda maddelerinde ise 97 alt sektörün 52 tanesi yüksek, 7 tanesi sınırda ve 38

tanesi ise düşük rekabet gücüne sahiptir. En yüksek rekabet gücüne sahip alt sektör

domates (taze/soğutulmuş) (0544) alt sektörü iken en düşük rekabet gücüne sahip olan alt

sektör palm çekirdeği/babassu yağları; diğer (4224) alt sektörüdür. RCA eğilimlerine göre

değerlendirildiğinde ise rekabet gücü yüksek 52 alt sektörün 24 yıllık dönem boyunca 17

tanesinin rekabet gücünün artma, 1’inin sabit kalma ve 34 tanesinin ise düşme eğiliminde

58

olduğu görülmektedir. Bu alt sektörlerin son üç yıllık eğilimine bakıldığında 22 tanesinin

artma, 3 tanesinin sabit kalma ve 27 tanesinin düşme eğiliminde olduğu sonucu elde

edilmektedir. Rekabet gücü sınırda 7 alt sektörün RCA eğilimleri incelendiğinde 24 yıllık

dönem boyunca 5 tanesinin artma ve 2 tanesinin düşme eğiliminde olduğu, son üç yıllık

eğilimlere göre ise 2 tanesinin artma, 2 tanesinin azalma ve 3 tanesinin düşme eğiliminde

olduğu sonucu çıkmaktadır. Rekabet gücü düşük 38 alt sektörün RCA eğilimleri

incelendiğinde 24 yıllık dönem boyunca 19 tanesinin artma, 1 tanesinin sabit kalma ve 18

tanesinin düşme eğiliminde olduğu, son üç yıllık eğilimlere göre ise 17 tanesinin artma, 1

tanesinin azalma ve 20 tanesinin düşme eğiliminde olduğu görülmektedir (Tablo 8).

Gıda maddelerinde rekabet gücü yüksek alt sektörler incelendiğinde ilk 10 alt

sektörün domates (0544), buğday ve mahlut unu (0461), tütün (1211), bulgur ve irmik-

buğdaydan ve pelletler (0462), saf zeytinyağı (4214), incir (taze/kurutulmuş) (0576), tütün

içeren sigaralar (1222), diğer turunçgiller (taze/kurutulmuş) (0572), üzüm (kurutulmuş)

(0575) ve bira (malttan yapılmış) (1123) alt sektörlerinden oluştuğu görülmektedir. Bu alt

sektörlerin dönem boyunca toplam dış ticaret hacimleri 43.536 milyon USD olarak

gerçekleşmiştir. Bu alt sektörler önemli oranda dış ticaret fazlası veren alt sektörlerdir. Bu

kalemlerin 24 yıllık dönem boyunca toplam dış ticaret fazlasının 40.876 milyon USD

olduğu göz önüne alınırsa bu alt sektörlerin endekslerinde katkının önemli oranda

ihracattan sağlandığı sonucu çıkarılabilir. Bulgur ve irmik-buğdaydan ve pelletler ve bira

(malttan yapılmış) alt sektörlerinin ticaret hacimlerinin düşük olması nedeniyle yüksek

rekabet güçlerine rağmen bu alt sektörlerin dış ticarete kayda değer katkılarından söz

edilemez. Bu kalemler dışında kalan 8 alt sektörün 24 yıllık RCA eğilimleri

incelendiğinde domates sabit kalma, buğday-mahlut unu ve tütün içeren sigaralarda artma,

tütün, saf zeytinyağı, incir (taze/kurutulmuş), diğer turunçgiller (taze/kurutulmuş), üzüm

(kurutulmuş)’de azalma eğilimi görülmektedir. Öte yandan, son üç yıllık RCA eğilimleri

incelendiğinde domates, zeytinyağı ve incir alt sektörlerinde artma ve diğer 5 alt sektörün

RCA değerlerinin azalma eğiliminde olduğu dolayısıyla rekabet güçlerinde azalma olduğu

sonucu elde edilmektedir. Bunun da ihracatımızda önemli yeri olan bu alt sektörlerin

gelecekteki tarımsal dış ticaret dengesine fazla yönünde katkılarının azalacağı çıkarımına

hizmet ettiği söylenebilir. Rekabet gücü yüksek alt sektörlerin geneli için (52 alt sektör),

gıda maddelerinin 1990-2013 döneminde toplam 132 milyar USD, 2010-2013 döneminde

ise 44 milyar USD dış ticaret fazlası yarattığı görülmektedir (Tablo 4-5).

59

Gıda maddelerinde rekabet gücü sınırda 7 alt sektör incelendiğinde bunların mısır-

tohumluk (0441), çeşni ve lezzet verici karışımlar (0984), çay (0741), arpa (0430), diğer

peynirler (0249), akçaağaç şekeri ve şurubu (0619) ve cin ve ardıç rakısı-alkol derecesi %

80"den az, tağyir edilmemiş (1124) alt sektörler olduğu görülmektedir. 24 yıllık RCA

eğilimleri incelendiğinde çay ve arpa alt sektörlerinde düşüğe doğru azalma diğerlerinde

yükseğe doğru artma eğilimi görülmektedir. Öte yandan, son üç yıllık RCA eğilimleri

incelendiğinde mısır ve çayda artma ve çeşni ve lezzet verici karışımlar, cin ve ardıç rakısı-

alkol derecesi % 80"den az, tağyir edilmemiş ve arpa alt sektörlerinde azalma ve diğer

peynirler, akçaağaç şekeri ve şurubu ve alt sektörlerinde sabit kalma eğilimi

gözlenmektedir. Mısır-tohumluk alt sektörünün rekabet gücünde her iki dönemde de artma

eğilimi olmasına rağmen hem bu alt sektörün düşük ticaret değerleri hem de yüksek

değişim katsayısı alt sektörün gelecekte sağlayacağı dış ticaret katkıları için sağlıklı yorum

yapılmasını güçleştirmektedir. Rekabet gücü sınırda olan 7 alt sektörün 24 yıllık dönem

boyunca toplam dış ticaret hacimleri 5.798 milyon USD, dış ticaret dengeleri 1.354 milyon

USD fazla olarak gerçekleşmiştir (Tablo 4-5).

Gıda maddelerinde uygun ortalama RCA değerleri -50'den küçük olduğu için

rekabet gücü düşük olarak sınıflandırılan 38 alt sektör bulunmaktadır. Bu alt sektörler

genel olarak dış ticaret açığı veren alt sektörlerden oluşmakta olup Türkiye’nin net ithalatçı

olduğu, kahve (0711), Hindistan cevizi (kopra) yağları ve fraksiyonları (4223), kakao

taneleri (bütün veya kırılmış) (çiğ veya kavrulmuş) (0721), palm yağı ve fraksiyonları

(4222) ve palm çekirdeği/babassu yağları; diğer (4224) gibi ülkemizde üretimi mümkün

olmayan ürünlerden ve muz (taze/kurutulmuş) (0573) soya fasulyesi (2222), susam tohumu

(2225), ayçiçeği tohumu (2224) gibi iç üretimin yetersiz olduğu dolayısıyla ithalata

bağımlılığın yüksek olduğu ürünlerden oluşmaktadır. Canlı sığırlar (0011) gibi ülkemiz

tarafından zaman zaman önemli değerlerde ithalatı yapılan kalemler de öne çıkan alt

sektörler arasındadır. 38 alt sektörün 24 yıllık dış ticaret değerlerine bakıldığında toplam

dış ticaret hacminin 88.432 milyon USD, toplam dış ticaret açığının ise 64.013 milyon

USD olduğu görülmektedir (Tablo 4-5).

Tarımsal hammaddelerde ise 27 alt sektörün 3 tanesi yüksek, 3 tanesi sınırda ve 21

tanesi ise düşük rekabet gücüne sahiptir. En yüksek rekabet gücüne sahip alt sektör buket

yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları ve diğer kısımları (2927) alt sektörü iken en

60

düşük rekabet gücüne sahip olan alt sektör geniş yapraklı ağaçlardan yarıbeyaz, beyaz

kimyasal odun hamuru (2515) alt sektörüdür. RCA eğilimlerine göre değerlendirildiğinde

ise rekabet gücü yüksek 3 alt sektörün 24 yıllık dönem boyunca 1 tanesinin rekabet

gücünün artma ve 2’sinin sabit kalma eğiliminde olduğu görülmektedir. Bu alt sektörlerin

son üç yıllık eğilimine bakıldığında 1 tanesinin artma ve 2 tanesinin düşme eğiliminde

olduğu sonucu elde edilmektedir. Rekabet gücü sınırda 3 alt sektörün RCA eğilimleri

incelendiğinde 24 yıllık dönem boyunca 1 tanesinin artma, 1 tanesinin sabit kalma ve 1

tanesinin düşme eğiliminde olduğu, son üç yıllık eğilimlere göre ise her 3 tanesinin de

düşme eğiliminde olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Rekabet gücü düşük 21 alt sektörün

RCA eğilimleri incelendiğinde 24 yıllık dönem boyunca 11 tanesinin artma, 2 tanesinin

sabit kalma ve 8 tanesinin düşme eğiliminde olduğu, son üç yıllık eğilimlere göre ise 9

tanesinin artma ve 12 tanesinin düşme eğiliminde olduğu görülmektedir (Tablo 9).

Tarımsal hammaddelerde rekabet gücü yüksek alt sektörler sırasıyla buket yapmaya

elverişli bitki yaprakları, dalları ve diğer kısımları (2927), diğer pamuk döküntüleri (2633),

akrilik veya modakrilikten lif ve döküntüler (2667) alt sektörleridir. Bu alt sektörlerin 24

yıllık dönem boyunca toplam dış ticaret hacimleri 2.565 milyon USD, toplam dış ticaret

fazlası 1.810 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Bu kalemlerin 24 yıllık RCA eğilimleri

incelendiğinde buket yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları ve diğer kısımları ve diğer

pamuk döküntüleri alt sektörlerinde sabit kalma, akrilik veya modakrilikten lif ve

döküntülerde artma eğilimi görülmektedir. Öte yandan, son üç yıllık RCA eğilimleri

incelendiğinde buket yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları ve diğer kısımları ile akrilik

veya modakrilikten lif ve döküntülerde azalma, diğer pamuk döküntülerinde artma eğilimi

bulunmaktadır. (Tablo 4-6).

Tarımsal hammaddelerde rekabet gücü sınırda 3 alt sektör bulunmakta ve bunlar

sırasıyla akamber, misk; kuduz böceği ve safra; gudde ve diğer hayvansal maddeler (2919),

sentetik filament demetleri; akrilik/modakrilikten (2666) ve kenarına, yüzüne şekil verilmiş

geniş yapraklı ağaçlar (2485) alt sektörleri olduğu görülmektedir. Rekabet gücü sınırda

olan alt sektörlerin 24 yıllık dönem boyunca toplam dış ticaret hacimleri 6.518 milyon

USD, toplam dış ticaret dengeleri ise 1.274 milyon USD fazla olarak gerçekleşmiştir. Bu

alt sektörlerin 24 yıllık RCA eğilimleri incelendiğinde akamber, misk; kuduz böceği ve

safra; gudde ve diğer hayvansal maddeler alt sektöründe azalma, sentetik filament

61

demetleri; akrilik/modakrilikten alt sektöründe artma ve kenarına, yüzüne şekil verilmiş

geniş yapraklı ağaçlar alt sektöründe ise sabit kalma eğilimi görülmektedir. Öte yandan,

son üç yıllık RCA eğilimleri incelendiğinde ise her üç alt sektörde de azalma eğilimi

gözlenmektedir. Bu alt sektörlerin son üç yıllık azalma eğilimleri gelecekteki dış ticaret

dengeleri için olumsuz bir durum sergilese de düşük dış ticaret hacimleri ve yüksek

değişim katsayıları alt sektörlerin gelecekte sağlayacağı dış ticaret katkıları için sağlıklı

yorum yapılmasını güçleştirmektedir (Tablo 4-6).

Tarımsal hammaddelerde rekabet gücü düşük olarak sınıflandırılan 21 alt sektör

bulunmaktadır. Bu alt sektörlerden en düşük RCA değerine sahip 10 tanesi sırasıyla geniş

yapraklı ağaçlardan yarı beyaz, beyaz kimyasal odun hamuru (2515), yongalar; geniş

yapraklı ağaçlardan (2461), Odun kömürü (2450), tabii kauçuk lateksi (prevulkanize

edilmiş olsun olmasın) (2311 ), kozalaklı, iğne yapraklı ağaçlar (yuvarlak, kabaca

yontulmuş) (2474), suni devamsız lifler (işlem görmemiş) (2671), diğer şekillerde tabii

kauçuk (2312), diğer tropikal yuvarlak ağaçlar (2475), koyun-kuzu ham derileri yünü

alınmamış (2116) ve at ve sığır derileri (211) alt sektörleridir. 21 alt sektörün 24 yıllık dış

ticaret değerlerine bakıldığında toplam dış ticaret hacminin 28.744 milyon USD, toplam

dış ticaret açığının ise 28.125 milyon USD olduğu görülmektedir (Tablo 4-6).

Tarım sektöründe rekabet gücü yüksek sektörler önemli oranda gıda maddelerinden

( 55 alt sektörün 52 tanesi ve en yüksek RCA’ya sahip ilk 25 alt sektörün tümü) oluştuğu

elde edilen önemli sonuçlardan biridir (Tablo 4).

Tarım sektöründe rekabet gücü yüksek alt sektörlerin (55 alt sektör), 1990-2013

döneminde toplam 133,7 milyar USD, 2010-2013 döneminde ise 44,3 milyar USD dış

ticaret fazlası yarattığı görülmektedir.

Tarım sektöründe rekabet gücü sınırda olan alt sektörlerin (10 alt sektör), 1990-

2013 döneminde toplam 2,6 milyar USD, 2010-2013 döneminde ise 1,1 milyar USD dış

ticaret fazlası yarattığı görülmektedir.

62

Tarım sektöründe rekabet gücü düşük alt sektörlerin (59 alt sektör), 1990-2013

döneminde toplam 122,4 milyar USD, 2010-2013 döneminde ise 47,4 milyar USD dış

ticaret açığı yarattığı görülmektedir.

Tarım sektöründe rekabet gücü değerlendirmesinin en önemli sonuçlarından biri

gıda maddelerinin ön sıralarda yer alması ve rekabet gücü yüksek alt sektörlerin sayısının

oransal fazlalığı ve tarımsal hammaddelerde rekabet gücü düşük alt sektör sayısının

oransal fazlalığıdır. Ayrıca öne çıkan sektörler yoğun olarak bitkisel üretime dayanmakta

ve bu hususun yapısal bir soruna işaret ettiği açıktır. Bu nedenle özellikle hayvansal

üretimde dış ticaretin ihracta ayağının güçlendirilmesine yönelik politikaların belirlenmesi

ve etkili bir şekilde uygulanması önem arz etmektedir.

Tarımsal hammaddelerde 1. bölümde de görüldüğü gibi dış ticaret açığı yüksek

seyretmekte ve bu rekabet gücü değerlendirmesi ile bir kez daha teyit edilmektedir. Bu

husus, bu sektörün durumunun yakından ve detaylı incelenmesinin ve sektöre yönelik

politikaların yeniden ele alınmasının önemine vurgu yapmaktadır.

63

Tablo 7. Tarım Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme

Rekabet Gücü

Alt Sektör RCA Alt Sektör Kodu RCA Eğilimine Göre Alt Sektör Sayısı

Max Min Max Min

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓

RCA>50

(55 Alt Sektör) 934,9 52,2 0544 2667 18 3 34 20 1 34 25 3 27 23 3 29

-50<RCA<50

(10 Alt Sektör) 49,8 -48,1 2919 1124 6 1 3 5 0 5 5 1 4 2 2 6

RCA<-50

(59 Alt Sektör) -109,5 -1417,5 2484 4224 30 3 26 25 2 32 23 2 34 26 1 32

Tablo 8. Gıda Maddeleri Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme

Rekabet Gücü

Alt Sektör RCA Alt Sektör Kodu* RCA Eğilimine Göre Alt Sektör Sayısı

Max Min Max Min 1990-2013 1990-1999 2000-2009 2010-2013

↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓

RCA>50

(52 Alt Sektör) 934,9 58,5 0544 0484

17 1 34 18 1 33 22 3 27 22 3 27

50<RCA<50

(7 Alt Sektör) 39,2 -48,1 441 1124

5 0 2 4 0 3 4 0 3 2 2 3

RCA<-50

(38 Alt Sektör) -110,1 -1417,5 0989 4224

19 1 18 14 1 23 13 1 24 17 1 20

*0441-Mısır-tohumluk/0484-Diğer ekmekçi mamülleri/0544-Domates (taze/soğutulmuş)

0989-Başka yerlerde yer almayan gıda müstahzarları, hayvansal ürünler

1124-Cin ve ardıç rakısı/4224-Palm çekirdeği/babassu yağları; diğer

64

Tablo 9. Tarımsal Hammaddeler Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme

Rekabet Gücü

Alt Sektör RCA Alt Sektör Kodu* RCA Eğilimine Göre Alt Sektör Sayısı

Max Min Max Min 1990-2013 1990-1999 2000-2009 2010-2013

↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓ ↑ ↔ ↓

RCA>50

(3 Alt Sektör) 319,1 52,2 2927 2667

1 2 0 2 0 1 3 0 0 1 0 2

50<RCA<50

(3 Alt Sektör) 49,8 -23,9 2919 2485

1 1 1 1 0 2 1 1 1 0 0 3

RCA<-50

(21 Alt Sektör) -109,5 -846,5 2484 2515

11 2 8 11 1 9 10 1 10 9 0 12

*2484-Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş tropikal ağaçlar kalın>6mm/2515-Geniş yapraklı ağaçlardan yarıbeyaz, beyaz kimyasal odun hamuru/2667-Akrilik veya modakrilikten lif ve

döküntüler/2919-Akamber, misk; kuduz böceği ve safra; gudde ve diğer hayvansal maddeler/2927-Buket yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları vd. diğer kısımları

65

2.2. DIŞA AÇIKLIK DEĞERLENDİRMESİ

Bu bölümde tarımsal dış ticarette dışa açıklık farklı dış ticaret ve faaliyet

sınıflamalarına göre 1998-2013 dönemi için oluşturulan ve metodoloji alt bölümünde nasıl

oluşturulduğu açıklanan endeksler itibariyle değerlendirilmektedir.

Ekonomilerde dışa açıklık ülkelerin ticarete ve faktör akımlarına açıklığını ifade

etmekte kullanılan bir kavram olmakla birlikte kuramsal açıdan ve dışa açıklığı ölçmekte

kullanılması uygun araçlar açısından genel geçer kabuller bulunmamaktadır (Aydın, s. 2-

3). Genel bir tanımlama yapmak gerekirse; dışa açıklık ülkenin mal ve hizmet dış ticaretine

ve sermaye ve işgücü akımlarına olan açıklığını, uluslararası ekonomiye entegrasyon

düzeyini ve dış şoklara karşı duyarlılığını değerlendirmede kullanılan iktisadi bir

parametredir. Ülkelerin mal ve hizmet dış ticareti düzeyi itibarıyla dışa açıklığının

ölçülmesinin diğer faktör akımlarının ölçülmesine nazaran kolaylığı nedeniyle dışa

açıklıkta toplam ticaret hacmi ve Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla (GSYH) değerlerini içeren

endeksler kullanılmaktadır.

Çalışmada bu değerler kullanılarak hesaplanan Ticaret Bağımlılık Endeksi (TDI,

Trade Dependency Index), İthalat Nüfuz Endeksi (IPI, Import Penetration Index) ve

İhracat Eğilim Endeksi (EPI, Export Propensity Index) değerleri ile tarımsal dış ticarette

dışa açıklık değerlendirmesi yapılmıştır.

2.2.1. Metodoloji

Ticaret Bağımlılık Endeksi (TDI), dış ticarete açıklık ve/ve ya bağımlılık derecesini

belirtmekte ve dış ticaret istatistiklerinde sıklıkla kullanılan endekslerden biridir. Bu

endeks, Dışa Açıklık Endeksi (openness index) olarak da adlandırılmaktadır. Endeks,

ekonomik büyüklük, tarifeler, tarife dışı engeller, döviz kuru rejimi gibi birçok faktörden

etkilenmekle beraber endeks değerinin yüksekliği genellikle daha açık bir ekonomiyi

göstermektedir.

66

İthalat Nüfuz Endeksi (IPI) ve İhracat Eğilim Endeksi (EPI), bir ekonominin dışsal

şoklara karşı kırılganlığını ölçmek için kullanılmaktadır. IPI, “kendi kendine yeterlik

endeksi – self sufficiency index” olarak da adlandırılmakta ve yurtiçi talebin ne kadarının

ithalat ile karşılandığını, diğer bir deyişle bir ülkenin, gerçekleştirdiği ithalat ile pazar

payına hâkim olma derecesini ölçmektedir. IPI, yeniden ihracat ile arttırılabilmekte ve

ekonomik büyüklükle negatif ilişkili olma eğilimindedir. Düşük IPI rakamları, verimlilik

açısından uygun bir politika hedefi değildir.

İhracat Eğilim Endeksi (EPI), ihracatın, GSYH içindeki payını ölçmektedir.

Endeks, yurtiçindeki üreticilerin yabancı piyasalara güven derecesini göstermektedir. Dışa

açıklık endeksine yakın olmakla beraber, belirgin dışsal şoklar için daha iyi bir göstergedir

ve politika hedefi olarak kullanılabilir. EPI de, IPI gibi yeniden ihracat ile arttırılabilir ve

ekonomik büyüme ile negatif ilişkilidir. Ancak IPI’nin aksine, EPI’nin yüksek olması,

verimlilik açısından uygun bir politika hedefi olmamaktadır (Atabay Baytar, s. 417-418).

Çalışmada endeksler şu şekilde hesaplanmıştır:

Endeks formüllerinde; X, ihracat değerini; M, ithalat değerini; GDP (Gross

Domestic Product- Gayrisafi Yurtiçi Hasıla), GSYH değerini belirtmekte olup bu değerler

hem tarım sektörü hem de genel ekonomi için ayrı ayrı hesaba katılmıştır.

TDI= (X+M)*100/GDP

IPI= M/(GDP-X+M)

EPI= X*100/GDP

67

2.2.2. Tarımsal Dış Ticarette Dışa Açıklık

Türk tarımsal dış ticaretinde dışa açıklık değerlendirmesinde kullanılan endeksler

üç farklı sınıflamanın ihracat ve ithalat değerleri ayrı ayrı alınarak hesaplanmış olup dışa

açıklık değerlendirmesi söz konusu üç sınıflama için ayrı ayrı yapılacaktır. Ayrıca, GDP

değerleri için 1998 yılının baz yıl olarak kullanıldığı 1998-2013 yılları arası veriler

kullanılmıştır.

2.2.2.1. Farklı Sınıflamalara Göre Değerlendirmeler


Harmonize sisteme göre elde edilmiş endeks değerlerinin yer aldığı Tablo 10

incelendiğinde ortaya çıkan sonuçlar şu şekilde özetlenebilir.

TDI değerleri 1998 yılı için % 21,53 iken yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamış

olmakla birlikte önemli artışlar da yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 41,11,

41,90 ve 46,30 değerlerini almıştır. Değerlerdeki bu artışlar tarımsal dış ticaretimizde hem

dışa açıklığın hem de dışa bağımlılığın yıllar itibariyle arttığının göstergesidir. TDI

değerinin dönem ortalaması % 30,43 olarak gerçekleşmiştir. Genel ekonomi değerleri ile

karşılaştırıldığında ise genel ekonomi TDI değerlerinin tarım sektörü değerlerinden yüksek

olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim sergileyerek yükselişe geçtiği

gözlemlenmektedir. Genel ekonomi TDI değerleri 1998 yılı için % 27,23 iken 2011, 2012

ve 2013 yılları için % 48,59, 49,45 ve 49,23 değerlerini almıştır. Dönem ortalaması ise %

39,93 olarak gerçekleşmiştir. Genel ve Tarımsal Dış ticaret hacmi dönem başlarında

toplam ve tarımsal üretimin yaklaşık % 20-25’i arası iken dönem sonunda neredeyse

yarısına yaklaşmıştır.

IPI değerleri 1998 yılı için 0,08 iken yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamış olmakla

birlikte önemli artışlar da yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için 0,19, 0,19 ve 0,20

68

değerlerini almıştır. Değerlerdeki % 100 aşan bu artışlar tarımsal dış ticaretimizde tarımsal

ürünlerde iç talebin karşılanmasında ithalatın artan payına vurgu yapmaktadır. Bu husus

yıllar itibariyle tarımsal dış ticaretimizde artan ithalat rakamlarıyla da

doğrulanabilmektedir. IPI değerinin dönem ortalaması 0,12 olarak gerçekleşmiştir. Genel

ekonomi değerleri ile karşılaştırıldığında ise genel ekonomi IPI değerlerinin tarım sektörü

değerlerinden yüksek olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim sergileyerek yükselişe

geçtiği gözlemlenmektedir. Genel ekonomi IPI değerleri 1998 yılı için 0,16 iken 2011,

2012 ve 2013 yılları için 0,27 değerini almıştır. Dönem ortalaması ise 0,22 olarak

gerçekleşmiştir.

EPI değerleri 1998 yılı için % 14,31 iken yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamış


24,59 ve 27,90 değerlerini almıştır. Değerlerdeki bu artışlar ihracatımızın artan payına

işaret etmekte olup tarımsal üretimimizin dönem sonu itibariyle yaklaşık % 30’unun dış

pazarlara satıldığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. EPI değerinin dönem

ortalaması % 19,12 olarak gerçekleşmiştir. Genel ekonomi değerleri ile karşılaştırıldığında

ise genel ekonomi EPI değerlerinin tarım sektörü değerlerinden düşük olduğu ve dönem

içerisinde benzer eğilim sergileyerek yükselişe geçtiği gözlemlenmektedir. Genel ekonomi

EPI değerleri 1998 yılı için % 10,08 iken 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 17,45, 19,38 ve

18,52 değerlerini almıştır. Dönem ortalaması ise % 15,53 olarak gerçekleşmiştir.

Elde edilen sonuçlar Grafik 1, 2 ve 3’te de görülmektedir.


Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması’na göre elde edilmiş endeks değerlerinin

yer aldığı Tablo 11 incelendiğinde ortaya çıkan sonuçlar şu şekilde özetlenebilir.



52,19 ve 56,95 değerlerini almıştır. SITC Rev.3 sınıflamasında tarımsal dış ticaret hacmi

69

değerleri özellikle tarımsal ithalat değerlerinden kaynaklanmak suretiyle HS ve ISIC Rev.3

sınıflama değerlerine göre daha yüksek çıkmaktadır. Bu nedenle TDI endeks değerleri de

daha yüksek çıkmaktadır. Değerlerde yıllar itibariyle görülen artışlar tarımsal dış

ticaretimizde hem dışa açıklığın hem de dışa bağımlılığın yıllar itibariyle arttığının

göstergesidir. TDI değerinin dönem ortalaması % 39,49 olarak gerçekleşmiştir. Genel

ekonomi değerleri ile karşılaştırıldığında ise genel ekonomi TDI değerlerinin tarım sektörü

değerlerinden genel itibariyle düşük olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim sergileyerek

yükselişe geçtiği gözlemlenmektedir. Genel ekonomi TDI değerleri 1998 yılı için % 27,23

iken 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 48,59, 49,45 ve 49,23 değerlerini almıştır. Dönem

ortalaması ise % 39,93 olarak gerçekleşmiştir.


birlikte önemli artışlar da yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için 0,27, 0,26 ve 0,28

değerlerini almıştır. SITC Rev.3 sınıflamasında tarımsal ithalat değerlerinin daha yüksek

olması IPI endeks değerlerini de daha yüksek çıkarmaktadır. Değerlerdeki yıllar itibariyle

% 100 aşan artışlar ise tarımsal dış ticaretimizde tarımsal hammaddeler dahil tarımsal

ürünlerde iç talebin karşılanmasında ithalatın artan payına vurgu yapmaktadır. Bu husus

yıllar itibariyle tarımsal dış ticaretimizde artan ithalat rakamlarıyla da

doğrulanabilmektedir. Bu sınıflamanın sonuçları bunu daha çarpıcı kılmaktadır. IPI

değerinin dönem ortalaması 0,12 olarak gerçekleşmiştir. Genel ekonomi değerleri ile

karşılaştırıldığında ise genel ekonomi IPI değerlerinin tarım sektörü değerlerinden genel

itibariyle yüksek olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim sergileyerek yükselişe geçtiği

gözlemlenmektedir. Genel ekonomi IPI değerleri 1998 yılı için 0,16 iken 2011, 2012 ve

2013 yılları için 0,27 değerini almıştır. Dönem ortalaması ise 0,22 olarak gerçekleşmiştir.



25,79 ve 29,15 değerlerini almıştır. SITC Rev.3 sınıflamasında tarımsal ihracat

değerlerinin daha yüksek olması EPI endeks değerlerini de daha yüksek çıkarmaktadır

Değerlerdeki yıllar itibariyle görülen artışlar ihracatımızın artan payına işaret etmekte olup

70

tarımsal üretimimizin dönem sonu itibariyle yaklaşık % 30’unun dış pazarlara satıldığının

bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. EPI değerinin dönem ortalaması % 20,31 olarak

gerçekleşmiştir. Genel ekonomi değerleri ile karşılaştırıldığında ise genel ekonomi EPI

değerlerinin tarım sektörü değerlerinden düşük olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim

sergileyerek yükselişe geçtiği gözlemlenmektedir. Genel ekonomi EPI değerleri 1998 yılı

için % 10,08 iken 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 17,45, 19,38 ve 18,52 değerlerini

almıştır. Dönem ortalaması ise % 15,53 olarak gerçekleşmiştir.

Elde edilen sonuçlar Grafik 4, 5 ve 6’da da görülmektedir.


Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması’na göre elde edilmiş endeks değerlerinin

yer aldığı Tablo 12 incelendiğinde ortaya çıkan sonuçlar şu şekilde özetlenebilir.



20,77 ve 22,49 değerlerini almıştır. ISIC Rev.3 sınıflamasında tarımsal dış ticaret hacmi

değerleri sınıflamanın tarım sektörü olarak yalnız temel tarım ürünlerini ele alması

nedeniyle HS ve SITC Rev.3 sınıflama değerlerine göre daha düşük çıkmaktadır. Bu

nedenle TDI endeks değerleri de daha düşük çıkmaktadır. Değerlerde yıllar itibariyle

görülen artışlar ise tarımsal dış ticaretimizde hem dışa açıklığın hem de dışa bağımlılığın

yıllar itibariyle arttığının göstergesidir. TDI değerinin dönem ortalaması % 17,23 olarak

gerçekleşmiştir. Genel ekonomi değerleri ile karşılaştırıldığında ise genel ekonomi TDI

değerlerinin tarım sektörü değerlerinden yüksek olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim

sergileyerek yükselişe geçtiği gözlemlenmektedir. Genel ekonomi TDI değerleri 1998 yılı

için % 27,23 iken 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 48,59, 49,45 ve 49,23 değerlerini

almıştır. Dönem ortalaması ise % 39,93 olarak gerçekleşmiştir.


birlikte önemli artışlar da yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için sırasıyla 0,14, 0,12 ve

71

0,12 değerlerini almıştır. ISIC Rev.3 sınıflamasında tarımsal ithalat değerleri HS ve SITC

Rev.3 sınıflama değerlerine göre daha düşük çıkmaktadır. Bu nedenle IPI endeks değerleri

de daha düşük çıkmaktadır. Değerlerde yıllar itibariyle görülen artışlar ise tarımsal dış

ticaretimizde tarımsal ürünlerde iç talebin karşılanmasında ithalatın artan payına vurgu

yapmaktadır. Bu husus yıllar itibariyle tarımsal dış ticaretimizde artan ithalat rakamlarıyla

da doğrulanabilmektedir. IPI değerinin dönem ortalaması 0,09 olarak gerçekleşmiştir.

Genel ekonomi değerleri ile karşılaştırıldığında ise genel ekonomi IPI değerlerinin tarım

sektörü değerlerinden yüksek olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim sergileyerek

yükselişe geçtiği gözlemlenmektedir. Genel ekonomi IPI değerleri 1998 yılı için 0,16 iken

2011, 2012 ve 2013 yılları için 0,27 değerini almıştır. Dönem ortalaması ise 0,22 olarak

gerçekleşmiştir.


olmakla birlikte önemli artışlar da yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 8,67, 8,67

ve 9,71 değerlerini almıştır. ISIC Rev.3 sınıflamasında tarımsal ihracat değerleri HS ve

SITC Rev.3 sınıflama değerlerine göre daha düşük çıkmaktadır. Bu nedenle EPI endeks

değerleri de daha düşük çıkmaktadır Değerlerdeki yıllar itibariyle görülen artışlar ise

ihracatımızın artan payına işaret etmekte olup tarımsal üretimimizin dönem sonu itibariyle

yaklaşık % 30’unun dış pazarlara satıldığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. EPI

değerinin dönem ortalaması % 8,17 olarak gerçekleşmiştir. Genel ekonomi değerleri ile

karşılaştırıldığında ise genel ekonomi EPI değerlerinin tarım sektörü değerlerinden yüksek

olduğu ve dönem içerisinde benzer eğilim sergileyerek yükselişe geçtiği

gözlemlenmektedir. Genel ekonomi EPI değerleri 1998 yılı için % 10,08 iken 2011, 2012

ve 2013 yılları için % 17,45, 19,38 ve 18,52 değerlerini almıştır. Dönem ortalaması ise %

15,53 olarak gerçekleşmiştir.

Elde edilen sonuçlar Grafik 7, 8 ve 9’da görülmektedir.

72

- Sonuç

Tarımsal dış ticarette dışa açıklık değerlendirmelerinde kullanılan endeksler

sınıflamalarda tarım sektörünün tanımlaması ve değerlerinin değişmesi nedeniyle farklı

değerler alsa da tarım sektöründe, dönem itibariyle dışa açıklıkta, dış talebin ithalat ile

karşılanmasında ve tarım sektöründe ihracatın payında yükseliş eğilimi yaşandığı sonucuna

ulaşılabilir.

73

2.2.2.2. Farklı Sınıflamalara Göre Tablolar ve Grafikler


Tablo 10. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri-HS

Yıllar TDI (%) IPI EPI (%)

Tarım Genel Tarım Genel Tarım Genel

1998 21,53 27,23 0,08 0,16 14,31 10,08

1999 24,22 27,15 0,09 0,16 16,05 10,73

2000 21,76 30,94 0,09 0,19 13,49 10,44

2001 32,60 37,28 0,11 0,20 23,60 16,06

2002 24,16 37,82 0,09 0,21 15,75 15,57

2003 25,80 38,46 0,10 0,21 16,11 15,59

2004 24,94 41,09 0,09 0,23 16,20 16,15

2005 25,06 39,50 0,09 0,22 17,37 15,26

2006 26,93 42,68 0,09 0,24 18,47 16,22

2007 29,55 43,02 0,12 0,24 18,59 16,64

2008 35,23 45,65 0,16 0,25 19,48 18,04

2009 33,66 39,67 0,14 0,22 21,12 16,67

2010 32,06 41,08 0,13 0,23 19,57 15,63

2011 41,11 48,59 0,19 0,27 23,36 17,45

2012 41,90 49,45 0,19 0,27 24,59 19,38

2013 46,30 49,23 0,20 0,27 27,90 18,52

1990-2013

Yıllık

Ortalama

Değer

30,43 39,93 0,12 0,22 19,12 15,53

Kaynak: TÜİK, Yazarın Kendi Hesaplamaları.

74

Grafik 1. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-HS

75

Grafik 2. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-HS

Grafik 3. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-HS

76


Tablo 11. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-SITC Rev. 3



1998 28,07 27,23 0,13 0,16 15,13 10,08

1999 30,15 27,15 0,14 0,16 17,08 10,73

2000 29,85 30,94 0,15 0,19 14,37 10,44

2001 43,07 37,28 0,19 0,20 25,21 16,06

2002 33,77 37,82 0,17 0,21 17,00 15,57

2003 34,97 38,46 0,17 0,21 17,47 15,59

2004 33,87 41,09 0,17 0,23 17,53 16,15

2005 32,82 39,50 0,15 0,22 18,44 15,26

2006 36,53 42,68 0,17 0,24 19,81 16,22

2007 39,81 43,02 0,20 0,24 19,86 16,64

2008 44,06 45,65 0,23 0,25 20,62 18,04

2009 41,08 39,67 0,20 0,22 22,08 16,67

2010 41,52 41,08 0,21 0,23 20,59 15,63

2011 53,20 48,59 0,27 0,27 24,74 17,45

2012 52,19 49,45 0,26 0,27 25,79 19,38

2013 56,95 49,23 0,28 0,27 29,15 18,52

1990-2013

Yıllık

Ortalama

Değer

39,49 39,93 0,19 0,22 20,31 15,53


77

Grafik 4. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-SITC Rev. 3

Grafik 5. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3

78

Grafik 6. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3

79


Tablo 12. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-ISIC Rev. 3



1998 13,48 27,23 0,06 0,16 7,11 10,08

1999 14,40 27,15 0,06 0,16 8,06 10,73

2000 14,19 30,94 0,08 0,19 6,27 10,44

2001 19,81 37,28 0,08 0,20 11,63 16,06

2002 14,73 37,82 0,07 0,21 7,58 15,57

2003 15,75 38,46 0,08 0,21 7,32 15,59

2004 14,59 41,09 0,07 0,23 7,13 16,15

2005 13,97 39,50 0,06 0,22 7,70 15,26

2006 15,02 42,68 0,07 0,24 8,29 16,22

2007 17,39 43,02 0,09 0,24 7,89 16,64

2008 19,07 45,65 0,11 0,25 7,51 18,04

2009 18,08 39,67 0,09 0,22 8,95 16,67

2010 18,83 41,08 0,10 0,23 8,28 15,63

2011 23,15 48,59 0,14 0,27 8,67 17,45

2012 20,77 49,45 0,12 0,27 8,67 19,38

2013 22,49 49,23 0,12 0,27 9,71 18,52

1990-

2013

Yıllık

Ortalama

Değer

17,23 39,93 0,09 0,22 8,17 15,53


80

Grafik 7. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3

Grafik 8. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3

81

Grafik 9. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3

82

2.3. YOĞUNLAŞMA ANALİZİ

Çalışmanın bu alt bölümünde 1990-2013 dönemi tarım sektörü dış ticaretinde alt

sektör ve ülke bazlı yoğunlaşma analizinin Yoğunlaşma Oranı (CRm-Concentration Ratio)

ve Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI- Herfindahl-Hirschman Index) yöntemleriyle

yapılması amaçlanmıştır.

Yoğunlaşma, genel tanımı ile az sayıda firmanın sektör için söz konusu değişkenin

(pazar hacmi, üretim vb.) önemli bir kısmını elinde tutması anlamına gelmekte olup

piyasalarda rekabet gücünün belirlenmesinde kullanılan bir analizdir. Dış ticarette

yoğunlaşma ise, dış ticaretin belirli sayıdaki fasıl ve üründe, belirli firmalar tarafından ya

da belirli ülkelere yapılması anlamında tanımlanabilmekte ve bu yoğunlaşmanın derecesi

hesaplanabilmektedir. Yoğunlaşma analizlerinde Metodoloji kısmında detaylandırılan,

Yoğunlaşma Oranı (CRm-Concentration Ratio) ve Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI-

Herfindahl-Hirschman Index) yaygın olarak kullanılan yoğunlaşma göstergeleridir.

Analizde kullanılan veriler, TÜİK veri tabanından alınmış olup, Harmonize Sistem

bazında, Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu (GTİP) 2 ile 6 haneli, çalışmanın 1.

bölümünde belirtilen kalemlerden oluşan tarım sektörü 1990-2013 dönemi yıllık ihracat ve

ithalat rakamlarından müteşekkildir. HS sınıflamasında GTİP 2012 versiyonunda, tarım

sektörü 2 haneli 24 fasıldan oluşmakta iken, GTİP 6 haneli düzeyde 899 kalemi ihtiva

etmektedir. GTİP 6 haneli düzeyde bazı yıllar ticaret verisi olmayan ve dönem içerisinde

GTİP kodu değişikliğe uğrayan kalemler olması sebebiyle bu sayı yıllara göre değişiklik

göstermektedir.

Çalışmada tarımsal dış ticaret alt sektör ve ülke bazında analize konu edilmiş olup,

alt sektör çalışması GTİP 2 haneli fasıl bazında ve GTİP 6 haneli ürün bazında yapılmıştır.

Ülke yoğunlaşması ise tarım sektörünün tüm fasılları ve 1990-2013 döneminde dış ticarette

önde gelen ilk dört fasıl için yapılmıştır. Çalışmada CRm ve HHI değerleri tüm dönem için

yıl bazında hesaplanmış olmakla birlikte çalışma içeriğine ihracat ve ithalat için ayrı ayrı

olmak üzere;

- 1990-2013 dönemini kapsayan, GTİP 2 ve 6 hane ile tüm fasıllarda ve ülke

yoğunlaşmasında HHI değerleri,

83

- 1990-2000-2010-2013 yılları için 0-24 fasıllarda fasıl sıralamasının yer aldığı CR24

ve HHI değerleri, ürünler için ürün sıralamasının yer aldığı CR20 ve HHI değerleri,

ülke bazında 0-24 fasılları için, ülke sıralamasının da yer aldığı CR20 değerleri ve

önde gelen fasıllar için ülke sıralamasının yer aldığı CR10 değerleri

alınmıştır. Değerlendirmeler bu kapsamda yapılmıştır.

2.3.1. Metodoloji

2.3.1.1. CRm Analizi

Hesaplanmasındaki kolaylık sebebiyle yaygın kullanılan bir ölçüt olan CRm belli

sayıdaki birimin hesaplama konusu değişkendeki kümülatif paylarını ifade eder. Formül şu

şekildedir (TÜİK, 2003, s. VI):

CRm= Σm

i=1 si

CRm = s1 + s2 + .... + sm

s: ilgili birimin yüzde olarak payı

m: endekse katılan birim sayısıdır. Birim değişkene göre firma, ürün vb. olabilir.

Tüm birimlerin paylarının toplanmasıyla hesaplanan endeks iki türlü ele alınabilir.

Birinci yöntemde paylar yüzdesiz hesaplanır ve örneğin payı % 20 olan bir birimin payı 20

kabul edilir. Diğer yöntemde ise payı % 20 olan bir birimin payı 0,20 kabul edilir. Buna

bağlı olarak endeks değerleri de birinci yöntemde 0 ile 100 arasında değişirken ikinci

yöntemde 0 ile 1 arasında değişir.

Birinci yönteme göre sonuçları değerlendirmek gerekirse, endeks değeri;

- 0 ise, tam rekabet durumu vardır ve yoğunlaşma sıfırdır. Paylar eşit dağılmıştır.

- 100 ise, tekel-monopol durumu vardır ve tam bir yoğunlaşma söz konusudur. Tek

bir birim tüm paya sahiptir.

84

- 0-50 arasında ise, düşük düzeyde yoğunlaşma söz konusudur. Yapı birkaç birimin

baskın olduğu oligopol piyasa benzeridir.

- 50-80 arasında ise, orta düzeyde yoğunlaşma söz konusudur. Oligopol piyasadır.

- 80-100 arasında ise, yüksek düzeyde yoğunlaşma söz konusudur. Oligopolden

monopole gitmektedir.

Çalışmada birinci yöntem esas alınmıştır. S değerleri alt sektör yoğunlaşma

analizinde ilgili faslın ve ürünün tarımsal ihracat ve ithalattaki yüzde olarak payını, ülke

yoğunlaşma analizinde ise ilgili ülkenin tarımsal ihracat ve ithalattaki yüzde olarak payını

ifade etmektedir. CR değerleri 0-100 arasında değişmektedir. CR1 en büyük birimin payı,

CRm ise m’inci birimin kümülatif payıdır. M değerinin seçilmesi araştırmacıya bağlı

olmakla birlikte çalışmada farklı CR değerleri hesaplanmış olup CR4, CR8 ve CR10

değerleri üzerinden değerlendirmeler yapılmaktadır. Birim sayısının az oluşu

yoğunlaşmanın artması ve dış ticaretin az sayıdaki birim tarafından kontrol edilmesi örnek

olarak dış ticaretin az sayıda üründe yapılması ya da az sayıda ülkeye yapılması anlamına

gelmektedir.

2.3.1.2. Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI) Analizi

Bir diğer yoğunlaşma derecesi ölçüm yöntemi olan bu endeks, hesaplama konusu

değişkendeki tüm birimlerin toplamdaki paylarının karelerinin toplanmasıyla hesaplanır.

Formül şu şekildedir:

HHI = Σn

i=1 si2

HHI = s12 + s2

2 + ... + sn

2

s: ilgili birimin yüzde olarak payı

n: endekse katılan birim sayısıdır. Birim değişkene göre firma, ürün vb. olabilir.

85

CRm ölçümündeki gibi iki türlü ele alınabilir. Birinci yöntemde paylar yüzdesiz

hesaplanır ve örneğin payı % 30 olan bir birimin payı 30 kabul edilir. Diğer yöntemde ise

payı % 30 olan bir birimin payı 0,30 kabul edilir. Birinci yöntemde endeks değeri 0 ile

10.000 arasında değişirken ikinci yöntemde 0 ile 1 arasında değişir. İkinci yönteme göre

sonuçları değerlendirmek gerekirse, endeks değeri;

- 0 olduğunda birimlerini paylarının birbirine eşit olması durumu yani tam rekabetçi

söz konusudur.

- 1 olduğunda tek bir birim tüm paya sahiptir yani tekel durumu vardır.

- 0,1 ’in altında olduğunda “rekabetçi”

- 0,1 – 0,18 arası olduğunda “orta rekabetçi”,

- 0,18’in üstünde olduğunda “rekabetçi olmayan” bir durum vardır.

Endeks, zaman boyutu içerisinde her birimin dağılımdaki paylarının değişikliklerini

göstermekle birlikte, tüm dağılımı hesaba kattığı ve birim sayısındaki değişikliklere duyarlı

olduğu için iyi bir ölçüttür. Birim sayısı (n) arttıkça HHI değeri azalmakta veya birimlerin

büyüklükleri arasında eşitsizlik arttıkça HHI endeksi yükselmektedir. Böylece rekabet

ortamı az, yoğunlaşma yüksek olur.

Çalışmada ikinci yöntem esas alınmıştır. HHI değerleri 0 ile 1 arasında

değişmektedir.

86

2.3.2. Yoğunlaşma Analizi Sonuçları

Bu alt bölümde yapılan yoğunlaşma analizi sonuçları ihracat ve ithalat için ayrı

başlıklar altında alt sektör ve ülke yoğunlaşması şeklinde ele alınacaktır.

Dış ticarette yoğunlaşma değerleri, ihracatta ve ithalatta alt sektör ve ülke

düzeyinde çeşitlenme olup olmadığını göstermesi nedeniyle dış ticaret

değerlendirmelerinde önemli bir göstergedir. Çalışmanın 1. bölümünde yapılan durum

değerlendirmesinde görüldüğü gibi ülkemizin tarımsal dış ticaret hacmi HS bazında, 2013

yılı itibariyle 16.977 milyon USD ihracat ve 11.200 milyon USD ithalat olmak üzere

28.177 milyon USD’dir. Çalışmanın 2.2 alt bölümünde değerlendirilen, tarımsal dış ticaret

hacminin tarımsal GSYH’ye oranı olan ve dış ticarete açıklığın ve/veya bağımlılığın

göstergesi niteliğinde kullanılan TDI değerleri ise 1998 yılı için % 21,53 iken yıllar

itibariyle dalgalanmalar yaşamış olmakla birlikte önemli artışlar da yaşayarak 2011, 2012

ve 2013 yılları için % 41,11, 41,90 ve 46,30 değerlerini almıştır. Öte yandan ihracatın

tarımsal GSYİH içindeki payına vurgu yapan tarım sektörü EPI değerleri 1998 yılı için %

14,31 iken yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamış olmakla birlikte önemli artışlar da

yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için % 23,36, 24,59 ve 27,90 değerlerini almıştır.

Ekonominin dışsal şoklara karşı kırılganlığını ölçmek için kullanılan İthalat Nüfuz Endeksi

değerleri ise 1998 yılı için 0,08 iken yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamış olmakla

birlikte önemli artışlar yaşayarak 2011, 2012 ve 2013 yılları için 0,19, 0,19 ve 0,20

değerlerini almıştır. Yıllar itibariyle değerlerdeki % 100 aşan bu artışlar tarımsal dış

ticaretimizde dış ticarete açıklığın artışına, ihracatın artan payına ve tarımsal ürünlerde iç

talebin karşılanmasında ithalatın artan payına vurgu yapmaktadır. Tarımsal hammaddelerin

önemli miktarlarda hesaba katıldığı SITC Rev.3 sınıflamasına göre yapılan hesaplamalarda

bu değerler daha yüksek çıkmaktadır. Bu değerler dikkate alındığında tarımsal dış ticaretin

tarım sektöründe önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir.

İhracatta ve ithalatta sektörel ya da ülke bazında yoğunlaşmanın ölçülmesi ile

birlikte dış ticaret politikası belirlenirken bu değerlerin dikkate alınması hem tarımsal

ihracatın artan oranlarda sürdürülebilmesi hem de tarımsal ithalatta hammadde bazında

ürün güvencesinin yanı sıra fiyat avantajları sağlanması açısından önem arz etmektedir.

87

İhracat gelirlerinin yoğun olarak az sayıda sektöre ve/veya ülkeye dayanması, bu

ülkelerde meydana gelebilecek ekonomik-politik-sosyal krizlerin bu ülkelerin

ekonomilerinde dolayısıyla gelirlerinde yarattığı olumsuz değişimlerden kaynaklanabilecek

dış talep düşüşlerine ihracatı aşırı duyarlı hale getirmekte ve kısa-orta vadede fiyat

dalgalanmalarına karşı dezavantajlı konuma düşürmektedir. Öte yandan ihracat, çok çeşitli

ürün kompozisyonuna dayanıyor veya çok sayıda ülkeye yönelik yapılıyorsa, fiyat

düşüşlerine ve kısmi dış talep azalmalarına aşırı duyarlı halde olmayacaktır ve pazarlardaki

çeşitlilik sayesinde ülke daha istikrarlı ihracat gelirlerine sahip olacaktır.

Tarımsal ithalatımızda 1. bölümde görüldüğü gibi hem ülkemizde üretilemeyen ya

da üretimi kısıtlı olan gıda maddeleri hem de önemli oranda tarımsal hammadde yer

almaktadır. Ülke nüfusunun tüketim çeşitliliğine katkı sağlamak amacıyla yapılan gıda

maddeleri ithalatında, bu maddelerin tedarikinde süreklilik ve fiyat avantajı tüketici refahı

için önemli hususlardır. Öte yandan, ithalatı yapılan tarımsal hammaddeler ülkemiz

ihracatında önemli paylara sahip tekstil gibi sanayi kollarının üretiminde kullanılmakta

olup bu hammaddelerin tedarikinde süreklilik sağlanması ve tedarikinin uygun maliyetler

ile yapılması üreticilerin uluslararası piyasalarda rekabet edebilmesi ve ihracat gelirleri

açısından önem arz etmektedir (Durusu, 2011, s. 21).

Tarımsal ithalatın yoğun olarak az sayıda üründe yapılması veya az sayıda ülkeden

yapılması bu ürünlerin ihracatçı ülkedeki üretimde yaşanan sıkıntılardan ve partner

ülkedeki dış ticaret politikalarında korumacı yöndeki değişikliklerden ülkedeki üretimin ve

tüketimin doğrudan etkilenmesi ve dolayısıyla hem gıda maddelerinde tedarik sıkıntısı ve

fiyat dezavantajı hem de üreteciler açısından üretimde daralma ve/veya maliyet artışı

anlamına gelmektedir. Bu da ülkenin dış ticaretinde artan ithalat maliyetleri ve ithal girdiye

bağlı üretim kollarında yaşanan üretim daralmasından kaynaklanan ihracat düşüşü

nedeniyle dış ticaret açığına hem de üretimde yaşanan sorunlardan dolayı, istihdam düşüşü,

iç fiyat artışları vb. ekonomik sorunlara neden olabilmektedir. İthalat ürün çeşitlenmesine

dayanıyor ve çok sayıda tedarikçi ülkeden yapılıyorsa, belli ülkelerde meydana gelebilecek

üretim düşüşleri ve maliyet artışlarına ve dış ticaret politikası değişikliklerine rağmen hem

tüketiciler için fiyat artışları hem de ithal girdi kullanan sektörlerin girdi maliyet artışı vb.

problemler olmayacaktır. Öte yandan ürün tedarikinde de sıkıntı yaşanmayacaktır.

88

Bu hususlardan dolayı tarımsal ihracat ve ithalat için ilerleyen bölümlerde yapılan

yoğunlaşma değerlendirmeleri önem kazanmaktadır.

2.3.2.1. İhracat

Tarımsal ihracatta yoğunlaşma analizleri sırasıyla önce alt sektör bazında daha

sonra ülke bazında yapılacaktır. Değerlendirmelere konu tablo ve grafikler her alt bölümün

sonunda sıralı halde verilmektedir.

2.3.2.1.1. Alt Sektör Yoğunlaşması

Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında incelendiğinde, tarımsal ihracatta 1990,

2000, 2010 ve 2013 yılları için ilk 4 faslın toplam payını gösteren CR4 değerleri sırasıyla

70,9, 62,7, 57,3 ve 51,4 iken ilk 8 faslın toplam payını gösteren CR8 değerleri sırasıyla

89,1, 82,8, 77,4 ve 73,8’dir. İlk 10 faslın kümülatif payını gösteren CR10 değerleri ise

yoğunlaşma derecesini daha net ortaya koymaktadır. Bu değerler 1990, 2000, 2010 ve

2013 yılları için sırasıyla 92,4, 88,3, 84,2 ve 81,5’tir. 24 faslın 10 tanesinin payı 2013

yılında tarımsal ihracatın % 82’sini kapsamaktadır. Bu değerlerden tarımsal ihracatta fasıl

bazlı yüksek düzeyde bir yoğunlaşma olduğu söylenebilir. CRm değerlerinin yıllara göre

azaldığı hususu dikkat çekilmesi gereken olumlu bir gelişmedir. Bu sonuç tarımsal

ihracatta fasıl bazlı bir çeşitlemenin sağlanması gerektiği ve tarım sektörümüzün rekabet

gücüne sahip olduğu yaş meyve sebze gibi sektörlerin yanında diğer fasıllarda da sektörün

rekabet gücünün arttırılması ve ihracatın arttırılması hususlarını önemli kılmaktadır (Tablo

13 ve Grafik 10).

HHI endeks değerlerine bakıldığında söz konusu dört yıl için değerler yüksek

seyrederken bir yandan da azalma olduğu görülmektedir. 1990-2013 dönemi değerlerine

bakıldığında dalgalanmalarla birlikte önemli oranda azalma olduğu da görülmektedir. 1990

yılında 0,1693 olan endeks değeri 2013 yılında 0,1014 değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin

100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri 59,9 olmaktadır. Azalma bu şekilde

daha çarpıcı halde görülmektedir (Tablo 14 ve Grafik 10).

89

Alt sektör yoğunlaşması GTİP 6 hanede ürün bazında incelendiğinde ise, tarımsal

ihracatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için ilk 4 ürünün kümülatif payını gösteren CR4

değerlerinin sırasıyla 40,0, 30,1, 20,8 ve 18,5 olduğu, ilk 8 ürünün kümülatif payını

gösteren CR8 değerlerinin sırasıyla 54,9, 42,2, 33,1 ve 29,1 olarak gerçekleştiği

görülmektedir. Ayrıca ilk 10 ürünün kümülatif payını gösteren CR10 değerleri sırasıyla

59,5, 47,4, 37,7 ve 33,7 olarak gerçekleşmiştir. GTİP 6 hanede kalem sayısının fazla

olması burada değerlerin daha dikkatli incelenmesini gerektirmektedir. GTİP 6 hanede

1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında sırasıyla 497, 549, 552 ve 640 üründe ihracat

yapılmıştır. CRm değerleri incelenirken ilgili yılda ihracat yapılan ürün sayısı önem arz

etmektedir. Bu kapsamda yapılan değerlendirmelerde tarımsal ihracatta ürün bazlı yüksek

düzeyde bir yoğunlaşma olduğu söylenebilir. Örneğin 2013 yılında ihracatı yapılan 640

ürün kaleminde ilk 4 ürün % 18,5, ilk 8 ürün % 29,1 ve ilk 10 ürün % 33,7’lik paya

sahiptir. İhracat gelirlerinin ilk 10 üründe önemli oranda yoğunlaştığı görülmektedir. Bu

ürünlere yakından bakmak gerekirse, bunların fındık (kabuksuz), üzüm; (kurutulmuş) ve

domates (taze/soğutulmuş) gibi meyve sebzelerden ve diğer sert kabuklu meyve ve

karışımlarının konserveleri gibi bu ürünlerin işlenmesinden elde edilen ürünlerden

oluştuğu (7, 8 ve 20. fasıllar), görülmektedir. Bunun yanı sıra buğday unu/mahlut unu,

ayçiçeği tohumu yağları (diğer), makarna; yumurtasız (pişirilmemiş), tütün (saplı,

damarlı), horoz ve tavukların parçalanmamış etler (dondurulmuş) ve kakao içermeyen

diğer şeker mamulleri kalemleri de önde gelen diğer ürünlerdir. Fındığın her dört yılda da

1. sırada olduğu görülmektedir. Ürün sıralamalarına bakıldığında yıllar itibariyle

sıralamada meyve-sebze, konserveler, hububat ve işlenmiş diğer gıdaların yerlerinin

önemli oranda aynı kaldığı dikkat çeken bir diğer husustur. Bu alt sektörler önemli oranda

bitkisel üretime dayanmakta olup bu durum yapısal sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Bu

husus da dış ticarette diğer sektörlerin payının arttırılması için farklı politikalar

uygulanmasını gerektirmektedir. CRm değerlerinin yıllara göre önemli oranlarda azalması

hususu da dikkat çekilmesi gereken olumlu bir gelişmedir. Yıllara göre azalma

sergilemesine rağmen belirli ürünlerde yoğunlaşmanın devam etmesi tarımsal ihracatta

ürün çeşitlendirmesinde yapısal bir sorun olduğu sonucunu doğurmaktadır. Bu sonuç

tarımsal ihracatta ürün bazlı bir çeşitlemenin sağlanması gerektiği konusunun önemini

çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır (Tablo 15-16).

90

HHI endeks değerlerine bakıldığında söz konusu dört yıl için değerlerin ürün sayısı

dikkate alındığında yüksek olduğu ve azalma eğiliminde olduğu dikkat çeken bir husustur.

1990-2013 dönemi değerlerine bakıldığında dalgalanmalarla birlikte önemli oranda azalma

olduğu da görülmektedir. 1990 yılında 0,0579 olan endeks değeri 2013 yılında 0,0198

değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri

34,2’ye kadar düştüğü görülmektedir. Bu azalma eğilimi olumlu ve önemli olmakla birlikte

ihracat yapılan ürün sayıları dikkate alındığında yeterli olmadığı sonucuna varılabilir

(Tablo 14 ve Grafik 10).

91

Tablo 13. Tarımsal İhracatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları

CRm 1990 2000 2010 2013

Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR

CR1 08 33,0 33,0 08 28,5 28,5 08 29,0 29,0 08 23,4 23,4

CR2 24 14,7 47,7 24 13,6 42,0 20 12,4 41,4 20 10,6 34,0

CR3 07 13,1 60,8 20 13,4 55,5 07 9,2 50,6 19 9,1 43,1

CR4 20 10,1 70,9 07 7,3 62,7 19 6,7 57,3 15 8,3 51,4

CR5 01 6,8 77,7 17 6,4 69,2 11 6,0 63,2 11 6,6 57,9

CR6 15 6,7 84,4 10 6,2 75,4 24 5,8 69,0 07 6,1 64,0

CR7 09 2,5 86,9 15 4,3 79,7 21 4,6 73,6 24 5,3 69,4

CR8 11 2,3 89,1 19 3,1 82,8 15 3,8 77,4 21 4,5 73,9

CR9 03 1,9 91,0 11 2,8 85,6 18 3,6 81,0 04 3,9 77,8

CR10 12 1,5 92,4 21 2,6 88,3 17 3,2 84,2 17 3,7 81,5

CR11 05 1,4 93,8 18 2,2 90,5 10 2,9 87,1 02 3,6 85,1

CR12 19 0,9 94,7 09 1,6 92,1 03 2,6 89,7 18 3,6 88,7

CR13 17 0,8 95,5 03 1,3 93,4 04 2,5 92,3 03 3,1 91,8

CR14 02 0,7 96,2 16 1,2 94,6 22 1,9 94,2 22 1,7 93,5

CR15 14 0,6 96,7 12 1,2 95,8 02 1,7 95,9 12 1,6 95,2

CR16 16 0,6 97,3 05 1,1 96,8 12 1,5 97,4 23 1,2 96,4

CR17 06 0,5 97,8 22 1,0 97,9 09 0,9 98,3 10 1,0 97,4

CR18 04 0,5 98,3 04 0,7 98,6 06 0,5 98,7 09 0,9 98,3

CR19 22 0,4 98,7 14 0,4 99,0 16 0,5 99,2 16 0,6 98,9

CR20 10 0,4 99,1 06 0,4 99,3 05 0,3 99,5 06 0,5 99,4

CR21 21 0,3 99,4 02 0,3 99,6 23 0,2 99,7 05 0,4 99,7

CR22 13 0,2 99,6 23 0,3 99,9 14 0,2 99,9 14 0,1 99,9

CR23 18 0,2 99,8 01 0,1 100,0 01 0,1 100,0 01 0,1 99,9

CR24 23 0,2 100,0 13 0,0 100,0 13 0,0 100,0 13 0,1 100,0

HHI 0,16931 0,13655 0,12832 0,10137


92

Tablo 14. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI)

YILLAR

HS 2 HS 6

HHI HHI (1990=100 HHI HHI (1990=100

İhracat

Yapılan

Ürün Sayısı

1990 0,169305 100,0 0,057850 100,0 497

1991 0,130361 77,0 0,049694 85,9 480

1992 0,118465 70,0 0,039421 68,1 503

1993 0,122980 72,6 0,043518 75,2 481

1994 0,126565 74,8 0,039630 68,5 536

1995 0,131427 77,6 0,036040 62,3 528

1996 0,120255 71,0 0,035577 61,5 589

1997 0,119777 70,7 0,038286 66,2 590

1998 0,127843 75,5 0,037963 65,6 578

1999 0,144964 85,6 0,037787 65,3 546

2000 0,136554 80,7 0,034852 60,2 549

2001 0,138902 82,0 0,035459 61,3 558

2002 0,147927 87,4 0,028130 48,6 522

2003 0,132999 78,6 0,023595 40,8 535

2004 0,151631 89,6 0,033174 57,3 554

2005 0,153360 90,6 0,042540 73,5 561

2006 0,136783 80,8 0,029513 51,0 553

2007 0,135190 79,8 0,026973 46,6 546

2008 0,120002 70,9 0,022993 39,7 547

2009 0,124373 73,5 0,022042 38,1 539

2010 0,128320 75,8 0,021973 38,0 552

2011 0,118394 69,9 0,022751 39,3 553

2012 0,108104 63,9 0,021674 37,5 650

2013 0,101373 59,9 0,019758 34,2 640


93

Grafik 10. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI)

94

Tablo 15. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000)

CRm

1990 2000

HS 6

Kodu Ürün

Pay

(%) CR

HS 6

Kodu Ürün

Pay

(%) CR

CR1 080222 Fındık (kabuksuz) 15,1 15,1 080222 Fındık (kabuksuz) 10,1 10,1

CR2 240110 Tütün (saplı, damarlı) 13,8 28,9 240110 Tütün (saplı, damarlı) 9,9 20,0

CR3 010410 Koyun 6,1 35,0 080620 Üzüm; (kurutulmuş) 5,4 25,4

CR4 080620 Üzüm; (kurutulmuş) 5,0 40,0 190530 Diğer sert kabklu meyve/karışım konserveleri 4,7 30,1

CR5 071320 Nohut; kabuksuz (kuru) 4,5 44,5 200819 Kimyaca saf sakkaroz ve diğer şekerler 3,6 33,7

CR6 071340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 4,1 48,6 151710 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 3,0 36,7

CR7 200290 Domates; konserve 3,7 52,3 110100 Buğday; makarnalık(durum buğdayı) 2,8 39,5

CR8 151219 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) 2,6 54,9 170410 Tütün içeren sigaralar 2,7 42,2

CR9 081310 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 2,4 57,3 010410 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 2,6 44,8

CR10 080420 İncir (taze/kurutulmuş) 2,2 59,5 150910 Domates; konserve 2,6 47,4

CR11 151710 Margarin (sıvı margarin hariç) 2,0 61,5 151620 Canlı mayalar 2,2 49,6

CR12 200819 Diğer sert kabklu meyve ve karışımlarının konserveleri 1,9 63,5 071320 İncir (taze/kurutulmuş) 1,9 51,5

CR13 080530 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş) 1,7 65,2 081310 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş) 1,9 53,4

CR14 080520 Mandarin, klemantin, viking vb. (taze/kurutulmuş) 1,7 66,8 240391 Buğday unu/mahlut unu 1,8 55,1

CR15 090230 Siyah çay (fermente edilmiş) (<=3 kg. hazır

ambalajlarda)

1,3 68,1 200290 Ciklet 1,6 56,7

CR16 050400 Hayvan bağırsak, mesane ve midesi

(taze/soğutulmuş/dondurulmuş vs.)

1,2 69,3 080420 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 1,6 58,3

CR17 080810 Elma (taze) 1,1 70,4 071340 Tatlı bisküviler (gofretler) 1,5 59,9

CR18 110630 Meyvelerin un, ezme ve tozları 1,0 71,5 080530 Margarin (sıvı margarin hariç) 1,5 61,4

CR19 080510 Portakal (taze/kurutulmuş) 1,0 72,4 200110 Mandarin, klemantin, viking vb. 1,4 62,7

CR20 200110 Hıyar ve kornişon (sirke, asetik asit/konserve edilmiş) 0,9 73,3 200970 Diğer reçel, jöle, marmelat, meyve püresi ve

pastları

1,1 63,8

HHI 0,058 0,035


95

Tablo 16. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013)

CRm

2010 2013

HS 6

Kodu Ürün

Pay

(%) CR

HS 6

Kodu Ürün

Pay

(%) CR

CR1 80222 Fındık (kabuksuz) 7,4 7,4 80222 Fındık (kabuksuz) 6,0 6,0

CR2 110100 Buğday unu/mahlut unu 5,0 12,4 110100 Buğday unu/mahlut unu 5,6 11,6

CR3 200819 Diğer sert kabuklu meyve ve

karışımlarının konserveleri

4,5 16,9 200819 Diğer sert kabuklu meyve ve karışımlarının konserveleri 4,0 15,6

CR4 70200 Domates (taze/soğutulmuş) 4,0 20,8 151219 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) 2,9 18,5

CR5 80620 Üzüm; (kurutulmuş) 3,5 24,3 80620 Üzüm; (kurutulmuş) 2,9 21,4

CR6 240110 Tütün (saplı, damarlı) 3,3 27,6 190219 Makarna; yumurtasız (pişirilmemiş) 2,7 24,1

CR7 81310 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 2,9 30,5 240110 Tütün (saplı, damarlı) 2,6 26,7

CR8 80550 Limon ve tatlı limon

(taze/kurutulmuş)

2,6 33,1 20712 Horoz ve tavukların parçalanmamış etler (dondurulmuş) 2,4 29,1

CR9 80520 Mandarin, klemantin, viking vb.

(taze/kurutulmuş)

2,4 35,5 70200 Domates (taze/soğutulmuş) 2,3 31,4

CR10 210690 Diğer gıda müstahzarları 2,2 37,7 170490 Kakao içermeyen diğer şeker mamulleri 2,3 33,7

CR11 180690 Diğer çikolata, kakao içeren gıda

müstahzarları

2,0 39,7 240220 Tütün içeren sigaralar 2,2 35,9

CR12 240220 Tütün içeren sigaralar 2,0 41,7 190590 Diğer ekmekçi mamulleri 2,1 38,0

CR13 170490 Kakao içermeyen diğer şeker

mamulleri

1,9 43,6 210690 Diğer gıda müstahzarları 2,1 40,1

CR14 71340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 1,8 45,4 80520 Mandarin, klemantin, viking vb. (taze/kurutulmuş) 2,1 42,2

CR15 190590 Diğer ekmekçi mamulleri 1,7 47,1 40721 Tavuk yumurtaları (taze) (Gallus domesticus türü); kuluçkalık

olmayan, damızlık olmayan

2,1 44,3

CR16 80610 Üzüm (taze) 1,7 48,8 180690 Diğer çikolata, kakao içeren gıda müstahzarları 2,1 46,4

CR17 80420 İncir (taze/kurutulmuş) 1,5 50,3 151620 Bitkisel yağlar vb. fraksiyonları 1,9 48,3

CR18 200799 Diğer reçel, jöle, marmelat, meyve

püresi ve pastları

1,5 51,8 81310 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 1,9 50,2

CR19 210210 Canlı mayalar 1,4 53,3 80550 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş) 1,8 52,0

CR20 190531 Tatlı bisküviler 1,4 54,7 190531 Tatlı bisküviler 1,8 53,7

HHI 0,022 0,020


96

2.3.2.1.2. Ülke Yoğunlaşması

Ülke bazında yoğunlaşma analizinde belirtilmesi gereken öncelikli hususlardan biri

ihracat yapılan ülke sayılarıdır. Yoğunlaşma analizinde ülke sayıları belirtilirken

yoğunlaşma derecesinin ihracat yapılan bölge bazında doğru bir şekilde ortaya

konulabilmesi açısından serbest bölgeler ve kesinleşmemiş ülke ve bölgeler ülke

sayılarından çıkarılmamıştır. Bu kapsamda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında ihracat

yapılan ülke sayısı 109, 174, 204 ve 213’tür (Tablo 17) .

Yoğunlaşma analizinde HHI endeks değerlerine bakıldığında dönem boyunca

dalgalanmalar yaşandığı, bununla birlikte 1990 yılından itibaren düşüşe geçen endeks

değerinin 2008 yılından sonra artış yaşadığı ve 2013 yılı itibariyle dönem başındaki

değerine yaklaştığı görülmektedir. 1990 yılında 0,0678 olan endeks değeri 2013 yılında

0,0648 değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013

değeri 95,4 olarak gerçekleşmektedir. Ülke yoğunlaşması son yıllarda azalma trendine

girmiş olmasına rağmen dönemin tümünde artan ülke sayıları pazar çeşitliliğine işaret

etmekle birlikte önemli bir sorun olarak yer almaktadır (Tablo 17 ve Grafik 11).

CRm ölçütü ile yapılan değerlendirmelerde ise, tarımsal ihracatta 1990, 2000, 2010

ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 41,6, 31,6, 35,5 ve 39,6 olduğu CR8

değerlerinin sırasıyla 59,9, 47,8, 49,3 ve 52,2 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Ayrıca

CR10 değerleri sırasıyla 65,4, 53,5, 54,6 ve 57,0 olarak gerçekleşmiştir. Bu yıllarda ihracat

yapılan ülke sayıları ile birlikte değerlendirildiğinde örneğin 2013 yılında 213 ülkeye

yapılan toplam ihracatın yaklaşık % 40’ı 4 ülkeye ve yaklaşık % 60’ı 10 ülkeye

yapılmıştır. Bu ülkelere yakından bakmak gerekirse, bu ülkelerin, son yıllarda tarımsal

ihracatımızda önemli yer kaplayan Irak, tarihsel ihracat partnerlerimiz Almanya, Rusya,

İtalya, ABD, Hollanda, Fransa ve İngiltere ve bölgemizde yer alan, dönem boyunca ön

sıralarda yer almış Suriye ve Suudi Arabistan olduğu görülmektedir. Bu ülkelerin kendi

aralarında sıralamaları değişse bile dönem boyunca yoğun olarak ihracat yaptığımız ülkeler

olması tarımsal ihracatımızın pazar anlamında karşı karşıya olduğu riski ortaya

koymaktadır. Bu ülkelerde olabilecek siyasal-ekonomik problemler ve/veya dış ticarette

Türkiye aleyhine korumacı politikalar ihracat gelirlerinde önemli düşüşler yaratacaktır. Bu

durumun dönem boyunca önemli oranda süreklileşmesi bu durumun tarımsal ihracatta

97

pazar çeşitlendirmesinde bir yapısal sorun olarak değerlendirilmesine yol açmaktadır. Son

yıllarda Ortadoğu’da yaşanan iç karışıklıklar buna önemli bir örnek teşkil etmektedir.

Suriye ve Irak bu konuya örnek olarak verilebilir. CRm değerlerinde HHI değerlerinde

olduğu gibi yıllara göre önemli oranlarda dalgalanma mevcuttur ve bu dalgalanmanın

yönünün son yıllarda azalma şeklinde olması tarımsal ihracat açısından olumlu bir

gelişmedir (Tablo 18-19).

1990-2013 döneminde tarımsal ihracatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı

yoğunlaşma analizinde ise şu sonuçlar elde edilmektedir.

- Dönem boyunca en fazla ihracatın gerçekleştiği ve meyvelerden oluşan 8. fasılda

1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 51,3, 46,9, 45,0 ve

44,4 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 74,5, 72,0, 68,6 ve 68,9 olarak

gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen değerlerin

üzerinde seyretmektedir. Tarım sektörünün tümünde var olan yüksek ülke

yoğunlaşma derecesinin önde gelen fasıllarda da gerçekleşmesi riskin derecesini

ortaya koymaktadır. Değerlerde dönem başına göre bir azalma olması ise olumlu

bir gelişmedir (Tablo 20).

- Önemli ihracat gelirine sahip ve konserveler ve diğer gıda müstahzarlarından

oluşan 20. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla

49,1, 54,0, 44,2 ve 46,7 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 78,3, 74,2, 65,4 ve 67,7

olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen

değerlerin üzerinde seyretmektedir. Bu değerlerden de yoğunlaşmanın derecesi

görülebilmektedir. Değerlerde dönem başına göre bir azalma olması olumlu bir

gelişmedir (Tablo 20).

- Önemli bir başka kalem olan ve sebzelerden oluşan 7. fasılda 1990, 2000, 2010 ve

2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 34,9, 48,6, 50,9 ve 55,1 olduğu, CR10

değerlerinin sırasıyla 65,3, 70,4, 71,1 ve 72,9 olarak gerçekleştiği görülmektedir.

Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen değerlerin üzerinde seyretmektedir. Öte

yandan değerlerde dönem başına göre bir artış olması da dikkat çekilmesi gereken

bir diğer olumsuz gelişmedir (Tablo 21).

- Önde gelen 4. kalem olan ve tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddelerden


98


olarak gerçekleştiği görülmektedir. 1990 yılındaki yüksek değerde ihracatın

yarısından fazlasının yapıldığı ABD’nin payı yoğunlaşmada önemli rol

oynamaktadır. Diğer yıllarda yoğunlaşma derecesi azalmaktadır (Tablo 21).

99

Tablo 17. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI)

YILLAR HHI HHI (1990=100) İhracat Yapılan

Ülke/Bölge Sayısı

1990 0,067838 100,0 109

1991 0,061918 91,3 115

1992 0,048154 71,0 134

1993 0,056963 84,0 138

1994 0,053386 78,7 143

1995 0,053765 79,3 148

1996 0,051723 76,2 161

1997 0,055741 82,2 154

1998 0,049304 72,7 165

1999 0,050163 73,9 164

2000 0,047670 70,3 174

2001 0,046565 68,6 176

2002 0,049904 73,6 193

2003 0,046393 68,4 193

2004 0,048265 71,1 191

2005 0,049989 73,7 192

2006 0,044668 65,8 198

2007 0,042780 63,1 196

2008 0,042283 62,3 194

2009 0,044788 66,0 193

2010 0,045570 67,2 204

2011 0,059715 88,0 203

2012 0,070564 104,0 206

2013 0,064750 95,4 213


100

Grafik 11. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI)

101

Tablo 18. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000)

CRm 1990 2000

Ülke Pay (%) CR Ülke Pay (%) CR

CR1 Almanya 18,6 18,6 Almanya 16,0 16,0

CR2 ABD 10,3 28,9 ABD 6,0 22,0

CR3 Suudi Arabistan 7,2 36,1 İngiltere 5,0 27,0

CR4 İtalya 5,6 41,6 Hollanda 4,7 31,6

CR5 S.S.C.B. 5,5 47,1 İtalya 4,6 36,3

CR6 Fransa 4,5 51,6 Fransa 4,0 40,3

CR7 İngiltere 4,5 56,1 Rusya 3,9 44,2

CR8 Hollanda 3,8 59,9 Kesinleşmemiş Ülke ve Bölgeler 3,6 47,8

CR9 İsviçre 2,9 62,8 Suudi Arabistan 3,3 51,1

CR10 Libya 2,6 65,4 Belçika-Lüksemburg 2,4 53,5

CR11 Kuveyt 2,5 67,8 Tunus 2,2 55,8

CR12 Cezayir 2,4 70,2 BAE 2,0 57,8

CR13 Japonya 2,2 72,4 İspanya 2,0 59,8

CR14 Suriye 1,9 74,3 Japonya 2,0 61,8

CR15 Avusturya 1,8 76,1 Azerbaycan 1,9 63,7

CR16 İspanya 1,8 77,9 Lübnan 1,8 65,5

CR17 Belçika-Lüksemburg 1,5 79,4 İsviçre 1,7 67,2

CR18 Irak 1,4 80,7 Gürcistan 1,7 69,0

CR19 Yugoslavya 1,3 82,0 Romanya 1,7 70,7

CR20 Hindistan 1,2 83,2 Ukrayna 1,7 72,4

HHI 0,068 0,048


102

Tablo 19. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013)

CRm 2010 2013


CR1 Irak 12,9 12,9 Irak 20,8 20,8

CR2 Almanya 9,8 22,7 Almanya 7,9 28,8

CR3 Rusya 8,2 30,9 Rusya 6,9 35,7

CR4 İtalya 4,6 35,5 İtalya 3,9 39,6

CR5 Fransa 3,7 39,2 ABD 3,7 43,4

CR6 Hollanda 3,5 42,7 Hollanda 3,1 46,5

CR7 ABD 3,4 46,2 Suriye 3,0 49,5

CR8 Suudi Arabistan 3,2 49,3 Fransa 2,7 52,2

CR9 İngiltere 3,0 52,3 İngiltere 2,6 54,8

CR10 Belçika 2,3 54,6 Suudi Arabistan 2,1 57,0

CR11 Ukrayna 2,2 56,7 Ukrayna 2,0 59,0

CR12 Suriye 2,0 58,7 Libya 1,8 60,8

CR13 Bulgaristan 1,9 60,6 İsrail 1,5 62,3

CR14 Romanya 1,7 62,3 İspanya 1,5 63,8

CR15 İsrail 1,5 63,8 İran 1,5 65,2

CR16 İran 1,4 65,2 BAE 1,4 66,6

CR17 Polonya 1,4 66,6 Azerbaycan 1,3 67,9

CR18 Endonezya 1,4 68,0 Belçika 1,3 69,2

CR19 Mısır 1,3 69,3 Lübnan 1,1 70,3

CR20 Kuzey Kıbrıs Türk Cum. 1,2 70,5 Romanya 1,0 71,3

HHI 0,046 0,065


103

Tablo 20. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 8 ve 20)(Milyon USD)

CRm 1990 2000 2010 2013

Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR

CR1 Almanya 303,3 30,5 30,5 Almanya 234,3 22,8 22,8 Rusya 566,1 16,2 16,2 Rusya 614,3 15,5 15,5

CR2 İtalya 74,1 7,4 37,9 İngiltere 98,4 9,6 32,3 Almanya 405,8 11,6 27,8 Almanya 448,3 11,3 26,8

CR3 İngiltere 72,9 7,3 45,2 İtalya 80,8 7,8 40,2 İtalya 345,9 9,9 37,8 İtalya 431,9 10,9 37,7

CR4 Fransa 60,1 6,0 51,3 Fransa 69,2 6,7 46,9 Fransa 252,9 7,2 45,0 Irak 268,3 6,8 44,4

CR5 S.S.C.B. 55,0 5,5 56,8 Hollanda 58,1 5,6 52,5 İngiltere 193,7 5,5 50,5 Fransa 250,4 6,3 50,7

CR6 Hollanda 48,1 4,8 61,6 Rusya 48,5 4,7 57,2 Ukrayna 166,4 4,8 55,3 İngiltere 214,9 5,4 56,1

CR7 Avusturya 35,3 3,5 65,2 Belçika-Lüksemburg 43,3 4,2 61,4 Irak 166,3 4,8 60,1 Ukrayna 207,8 5,2 61,4

CR8 İsviçre 35,0 3,5 68,7 ABD 40,8 4,0 65,4 Hollanda 116,7 3,3 63,4 Hollanda 125,6 3,2 64,5

CR9 S. Arabistan 30,6 3,1 71,8 İsviçre 34,7 3,4 68,8 S. Arabistan 92,9 2,7 66,1 ABD 87,8 2,2 66,7

CR10 Kuveyt 27,0 2,7 74,5 S. Arabistan 33,4 3,2 72,0 ABD 86,7 2,5 68,6 Kanada 85,2 2,1 68,9

Fasıl 8 Toplam 995,4 1.030 3.491 3.969

HHI 0,1205 0,0864 0,0688 0,0678

CRm 1990 2000 2010 2013


CR1 Almanya 78,4 25,8 25,8 Almanya 131,6 27,1 27,1 Almanya 388,9 26,1 26,1 Almanya 460,6 25,6 25,6

CR2 Japonya 26,1 8,6 34,4 Hollanda 51,2 10,5 37,6 Irak 100,3 6,7 32,8 Irak 164,4 9,1 34,7

CR3 İngiltere 25,2 8,3 42,6 İngiltere 44,0 9,1 46,7 Hollanda 91,3 6,1 38,9 Hollanda 121,4 6,7 41,5

CR4 Fransa 19,8 6,5 49,1 Fransa 35,7 7,3 54,0 ABD 78,0 5,2 44,2 ABD 94,3 5,2 46,7

CR5 ABD 18,9 6,2 55,4 Japonya 28,1 5,8 59,8 Fransa 70,5 4,7 48,9 İngiltere 83,5 4,6 51,3

CR6 İsviçre 18,5 6,1 61,4 ABD 20,1 4,1 63,9 İngiltere 64,9 4,4 53,2 Fransa 80,7 4,5 55,8

CR7 Hollanda 17,3 5,7 67,1 Rusya 14,1 2,9 66,8 Avusturya 54,6 3,7 56,9 Avusturya 69,8 3,9 59,7

CR8 İtalya 15,4 5,1 72,2 Romanya 12,3 2,5 69,4 İtalya 52,4 3,5 60,4 İtalya 53,3 3,0 62,7

CR9 Cezayir 12,8 4,2 76,4 S. Arabistan 11,8 2,4 71,8 Belçika 40,5 2,7 63,1 Belçika 46,4 2,6 65,2

CR10 İsveç 5,9 2,0 78,3 Belçika-Lüksemburg 11,7 2,4 74,2 Polonya 34,6 2,3 65,4 Ukrayna 45,1 2,5 67,7

Fasıl 20 Toplam 304,1 485,8 1.491 1.801

HHI 0,1026 0,1082 0,0913 0,0922


104

Tablo 21. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 7 ve 24)(Milyon USD)

CRm 1990 2000 2010 2013


CR1 Almanya 45,1 11,4 11,4 Kesinleşmemiş

Ülke ve Bölgeler 48,6 18,4 18,4 Rusya 301,2 27,2 27,2 Rusya 347,0 33,4 33,4

CR2 Hindistan 35,7 9,0 20,5 Almanya 35,6 13,5 31,9 Almanya 106,4 9,6 36,8 Irak 97,5 9,4 42,8

CR3 İtalya 31,0 7,8 28,3 S. Arabistan 23,4 8,9 40,8 Bulgaristan 87,3 7,9 44,7 Almanya 83,5 8,0 50,8

CR4 S. Arabistan 26,0 6,6 34,9 Mısır 20,7 7,8 48,6 Irak 69,3 6,3 50,9 Ukrayna 45,0 4,3 55,1

CR5 Irak 25,7 6,5 41,4 İngiltere 13,1 5,0 53,6 Romanya 57,6 5,2 56,1 Bulgaristan 40,4 3,9 59,0

CR6 Cezayir 24,6 6,2 47,6 Rusya 12,5 4,7 58,3 Mısır 45,3 4,1 60,2 Sudan 33,6 3,2 62,3

CR7 Mısır 20,9 5,3 52,9 Fransa 9,3 3,5 61,8 Sudan 35,0 3,2 63,4 İngiltere 31,3 3,0 65,3

CR8 Pakistan 19,1 4,8 57,8 ABD 8,2 3,1 64,9 Ukrayna 30,1 2,7 66,1 ABD 29,6 2,8 68,1

CR9 İran 15,3 3,9 61,7 İtalya 7,5 2,8 67,8 S. Arabistan 28,0 2,5 68,6 Suriye 26,9 2,6 70,7

CR10 Yunanistan 14,5 3,7 65,3 Hollanda 7,1 2,7 70,4 İngiltere 27,6 2,5 71,1 İtalya 22,8 2,2 72,9

Fasıl 7 Toplam 394,8

263,9 1.108 1.039

HHI 0,0545 0,0782 0,1037 0,1368

CRm 1990 2000 2010 2013


CR1 ABD 237,7 53,7 53,7 ABD 102,5 20,9 20,9 ABD 110,8 15,9 15,9 ABD 148,2 16,4 16,4

CR2 Almanya 51,4 11,6 65,4 Almanya 70,3 14,3 35,2 Belçika 109,4 15,7 31,6 İran 113,0 12,5 28,9

CR3 Japonya 27,1 6,1 71,5 BAE 46,8 9,5 44,7 Irak 40,7 5,8 37,4 Bahreyn 60,1 6,6 35,5

CR4 S.S.C.B. 22,7 5,1 76,6 Lübnan 39,3 8,0 52,7 S. Arabistan 32,7 4,7 42,1 Irak 55,0 6,1 41,6

CR5 Hollanda 19,0 4,3 80,9 Hollanda 28,5 5,8 58,5 Endonezya 32,6 4,7 46,8 Endonezya 51,7 5,7 47,3

CR6 İsviçre 14,7 3,3 84,3 Rusya 26,0 5,3 63,8 Almanya 29,2 4,2 51,0 Belçika 45,7 5,0 52,4

CR7 Fransa 11,2 2,5 86,8 Japonya 19,4 3,9 67,7 Hollanda 28,8 4,1 55,1 İsrail 38,8 4,3 56,6

CR8 İngiltere 9,2 2,1 88,8 İsviçre 16,0 3,3 71,0 Tunus 21,4 3,1 58,2 Hollanda 34,8 3,9 60,5

CR9 Belçika-Lüksemburg 6,2 1,4 90,3 Tunus 14,1 2,9 73,8 Ürdün 20,3 2,9 61,1 Rusya 31,6 3,5 64,0

CR10 İtalya 5,6 1,3 91,5 Güney Kore 11,2 2,3 76,1 İran 19,9 2,9 63,9 BAE 26,7 2,9 66,9

Fasıl 24 Toplam 442,4 491,4 697,0 904,5

HHI 0,3137 0,0921 0,0685 0,0662


105

2.3.2.2. İthalat

Tarımsal ithalatta yoğunlaşma analizleri sırasıyla önce alt sektör bazında daha sonra

ülke bazında yapılacaktır. Değerlendirmelere konu tablo ve grafikler her alt bölümün

sonunda sıralı halde verilmektedir.

2.3.2.2.1. Alt Sektör Yoğunlaşması

Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında incelendiğinde, tarımsal ithalatta 1990,

2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerleri sırasıyla 79,2, 62,3, 56,6 ve 63,0 iken, CR8

değerleri sırasıyla 92,1, 84,0, 75,9 ve 80,7 olarak gerçekleşmiştir. İlk on faslın kümülatif

payını gösteren CR10 değerleri ise 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için 94,0, 88,5, 84,1

ve 86,7’dir. 24 faslın ilk 8 tanesinin payı 2013 yılında tarımsal ithalatın % 81’ini kapsarken

ilk on fasıl % 87’sini kapsamaktadır. Tarımsal ithalatta fasıl bazlı yüksek düzeyde bir

yoğunlaşma olduğu bu değerlerden söylenebilir. CRm değerleri yıllara göre azalmasına

rağmen yüksek düzeylerini korumaktadır (Tablo 22 ve Grafik 12).

HHI endeks değerlerine bakıldığında söz konusu dört yıl için değerler yüksek

seyrederken bir yandan da azalma eğilimi olduğu görülmektedir. 1990-2013 dönemi

değerlerine bakıldığında dalgalanmalarla birlikte önemli oranda azalma olduğu da

görülmektedir. 1990 yılında 0,1755 olan endeks değeri 2013 yılında 0,1115 değerine

ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri 63,5

olmaktadır. Azalma bu şekilde daha çarpıcı halde görülmektedir (Tablo 23 ve Grafik 12).

Alt sektör yoğunlaşması GTİP 6 hanede ürün bazında incelendiğinde ise, tarımsal

ithalatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 56,9, 29,9, 26,6

ve 28,9 olduğu, CR8 değerlerinin sırasıyla 71,7, 44,7, 39,9 ve 45,2 olarak gerçekleştiği

görülmektedir. Ayrıca CR10 değerleri sırasıyla 76,5, 50,1, 45,6 ve 50,4 olarak

gerçekleşmiştir. GTİP 6 hanede kalem sayısının fazla olması burada değerlerin daha

dikkatli incelenmesini gerektirmektedir. GTİP 6 hanede 1990, 2000, 2010 ve 2013

yıllarında sırasıyla 413, 524, 565 ve 616 üründe ithalat yapılmıştır. CRm değerleri

incelenirken ilgili yılda ithalat yapılan ürün sayısı önem arz etmektedir. Bu kapsamda

yapılan değerlendirmelerde tarımsal ithalatta ürün bazlı yüksek düzeyde bir yoğunlaşma

106

olduğu söylenebilir. Bu yoğunlaşma derecesi 1990 yılında çok yüksek iken 2013 yılında

dönem içinde yaşanan azalma ile daha düşük seviyelere gelmiştir. 1990 yılında toplamda

413 ürünün ithalatı gerçekleşirken, ilk 4 ürün % 57’lik bir 6aya sahiptir. 2013 yılında ise

bu pay yüzde 30’a kadar düşmüştür. Dönem boyunca öne çıkan ürünlere yakından

baktığımızda 1990 yılında buğdaylar ve mahlut (diğer), mısır (diğer), pirinç ve arpa gibi

hububat çeşitleri, palm yağı ve fraksiyonları; diğer, soya yağı ve fraksiyonları; ham ve

ayçiçeği tohumu yağları; ham gibi bitkisel yağlar ile sığır, şeker ve sigaralar öne

çıkmaktadır. 2013 yılında ise yine buğday (makarnalık durum buğdayı hariç) ve mahlut;

tohumluk olmayan, makarnalık buğday (durum buğdayı); tohumluk olmayan ve mısır

(diğer) gibi hububat çeşitleri, ayçiçeği tohumu yağları; ham, soya fasulyesi tohumluk

olmayan, soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar, palm yağı ve

fraksiyonları; diğer, ayçiçeği tohumu gibi yağlı tohumlar, bitkisel yağlar ve müstahzarları

ile tütün ve bazı gıda müstahzarları öne çıkmaktadır. Diğer yıllarda da sıralamalarda

değişiklikler olmakla birlikte durum değişmemektedir. Bu durum ithalatta hububatın, yağlı

tohumların ve yağların önemli oranda baskın olduğunu göstermektedir. Yıllar içerisinde

istikrarı değişmeyen bu sıralamalar yapısal bir duruma işaret etmektedir. Öte yandan CRm

değerlerinin yıllara göre önemli oranlarda azalması hususu da dikkat çekilmesi gereken

olumlu bir gelişmedir (Tablo 24-25).

.

107

Tablo 22. Tarımsal İthalatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları

CRm 1990 2000 2010 2013

Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR

CR1 10 29,6 29,6 15 17,6 17,6 12 20,3 20,3 10 17,9 17,9

CR2 24 17,8 47,4 10 16,4 34,0 10 13,8 34,0 15 16,2 34,0

CR3 15 16,0 63,4 1 15,8 49,8 15 12,9 46,9 12 14,9 48,9

CR4 17 15,9 79,2 12 12,5 62,3 23 9,6 56,6 23 14,1 63,0

CR5 1 5,8 85,0 17 9,3 71,6 18 5,3 61,9 21 4,8 67,8

CR6 23 2,8 87,8 24 4,9 76,5 21 4,9 66,7 18 4,6 72,4

CR7 12 2,4 90,2 23 4,5 81,0 24 4,8 71,5 24 4,5 76,9

CR8 7 1,9 92,1 2 3,1 84,0 1 4,3 75,9 8 3,8 80,6

CR9 4 1,0 93,1 18 2,9 86,9 7 4,1 80,0 1 3,1 83,7

CR10 18 1,0 94,0 8 1,7 88,5 8 4,1 84,1 7 2,9 86,7

CR11 9 0,9 94,9 9 1,6 90,2 2 3,3 87,3 22 2,4 89,0

CR12 8 0,9 95,8 21 1,5 91,7 19 2,2 89,5 19 2,0 91,0

CR13 2 0,7 96,6 4 1,5 93,2 22 1,8 91,4 3 1,7 92,7

CR14 22 0,7 97,3 3 1,5 94,7 3 1,7 93,1 4 1,4 94,1

CR15 3 0,6 97,9 7 1,1 95,8 4 1,7 94,8 9 1,3 95,4

CR16 19 0,5 98,4 22 0,9 96,6 9 1,4 96,1 17 1,0 96,4

CR17 6 0,4 98,8 19 0,8 97,4 20 0,8 96,9 11 0,8 97,2

CR18 21 0,4 99,2 5 0,8 98,2 11 0,7 97,6 6 0,8 98,0

CR19 5 0,3 99,5 20 0,7 98,9 17 0,7 98,3 20 0,8 98,8

CR20 13 0,2 99,7 6 0,7 99,5 6 0,7 98,9 5 0,4 99,2

CR21 20 0,1 99,8 13 0,2 99,8 5 0,5 99,4 13 0,4 99,6

CR22 11 0,1 99,9 11 0,1 99,9 13 0,4 99,9 2 0,2 99,9

CR23 14 0,1 100,0 14 0,1 100,0 14 0,1 99,9 14 0,1 100,0

CR24 16 0,0 100,0 16 0,1 100,0 16 0,1 100,0 16 0,1 100,0

HHI 0,17552 0,11481 0,10158 0,11152


108

Tablo 23. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI)

YILLAR

HS 2 HS 6

HHI HHI (1990=100 HHI HHI (1990=100 İthalat Yapılan

Ürün Sayısı

1990 0,175517 100,0 0,099589 100,0 413

1991 0,188897 107,6 0,079117 79,4 408

1992 0,154428 88,0 0,050182 50,4 474

1993 0,149115 85,0 0,044603 44,8 491

1994 0,196427 111,9 0,048170 48,4 443

1995 0,134195 76,5 0,043525 43,7 487

1996 0,135977 77,5 0,054206 54,4 563

1997 0,148680 84,7 0,057285 57,5 557

1998 0,130960 74,6 0,040226 40,4 523

1999 0,123907 70,6 0,038061 38,2 515

2000 0,114806 65,4 0,038401 38,6 524

2001 0,116654 66,5 0,044221 44,4 470

2002 0,119535 68,1 0,034667 34,8 469

2003 0,134023 76,4 0,042415 42,6 478

2004 0,111042 63,3 0,031978 32,1 505

2005 0,117456 66,9 0,029854 30,0 519

2006 0,119670 68,2 0,026709 26,8 513

2007 0,115014 65,5 0,032401 32,5 530

2008 0,140736 80,2 0,048973 49,2 544

2009 0,115509 65,8 0,039813 40,0 551

2010 0,101576 57,9 0,030879 31,0 565

2011 0,102527 58,4 0,044130 44,3 549

2012 0,105720 60,2 0,036840 37,0 637

2013 0,111515 63,5 0,033586 33,7 616


109

Grafik 12. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI)

110

Tablo 24. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000)

CRm 1990 2000

HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR

CR1 100190 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 19,1 19,1 240120 Tütün 12,7 12,7

CR2 240220 Tütün içeren sigaralar 16,5 35,6 100590 Mısır (diğer) 6,4 19,1

CR3 170199 Kimyaca saf sakkaroz ve diğer şekerler 15,6 51,2 100190 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 5,6 24,7

CR4 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 5,7 56,9 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan

küspe ve katı atıklar 5,2 29,9

CR5 10290 Sığır (damızlık olmayanlar) 5,1 62,0 120600 Ayçiçeği tohumu 4,7 34,6

CR6 100590 Mısır (diğer) 3,5 65,5 120100 Soya fasulyesı 3,7 38,3

CR7 100630 Pirinç 3,3 68,8 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 3,4 41,7

CR8 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 3,0 71,7 210690 Diğer gıda müstahzarları 3,0 44,7

CR9 150710 Soya yağı ve fraksiyonları; ham 2,8 74,6 150710 Soya yağı ve fraksiyonları; ham 2,7 47,4

CR10 100300 Arpa 1,9 76,5 100610 Pirinç; kavuz içinde bulunan (çeltik) 2,7 50,1

CR11 150200 Sığır, koyun/keçi yağları 1,6 78,1 71340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 2,7 52,8

CR12 100110 Buğday; makarnalık(durum buğdayı) 1,4 79,4 150200 Sığır, koyun/keçi yağları 2,2 55,0

CR13 120740 Susam Tohumu 1,3 80,7 80300 Muz (taze/kurutulmuş) 2,2 57,2

CR14 240120 Tütün 1,1 81,8 100630 Pirinç 2,2 59,4

CR15 230120 Balık, yumuşakça, sudaki omurgasızların

un, pelletleri 1,0 82,8 151521 Mısır yağı ve fraksiyonları; ham 2,1 61,5

CR16 71410 Manyok 0,8 83,6 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 1,7 63,2

CR17 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan

küspe ve katı atıklar 0,8 84,4 180100

Kakao dane ve kırıkları (ham/kavrulmuş,

bütün/kırık) 1,6 64,9

CR18 151521 Mısır yağı ve fraksiyonları; ham 0,7 85,2 151329 Palm çekirdeği/babassu yağları; diğer 1,5 66,4

CR19 80300 Muz (taze/kurutulmuş) 0,7 85,9 230630 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta

kalan küspe ve katı atıklar 1,4 67,8

CR20 90111 Kahve (kafeini alınmamış, kavrulmamış) 0,5 86,4 120991 Sebze tohumları 1,3 69,0

HHI 0,09959 0,03840


111

Tablo 25. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013)

CRm 2010 2013

HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR

CR1 120100 Soya fasulyesı 9,7 9,7 100199 Buğday (makarnalık durum buğdayı hariç)

ve mahlut; tohumluk olmayan 9,5 9,5

CR2 100190 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 8,2 17,9 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 8,1 17,6

CR3 120600 Ayçiçeği tohumu 4,6 22,4 120190 Soya fasulyesi tohumluk olmayan 5,7 23,3

CR4 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 4,1 26,6 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan

küspe ve katı atıklar 5,6 28,9

CR5 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 3,5 30,1 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 4,5 33,4

CR6 240120 Tütün 3,5 33,6 120600 Ayçiçeği tohumu 4,2 37,6

CR7 210690 Diğer gıda müstahzarları 3,4 36,9 100590 Mısır (diğer) 4,1 41,7

CR8 180100 Kakao dane ve kırıkları

(ham/kavrulmuş, bütün/kırık) 3,0 39,9 210690 Diğer gıda müstahzarları 3,5 45,2

CR9 020120 Sığır eti; diğer kemikli parçalar 3,0 42,9 240120 Tütün 3,1 48,4

CR10 010290 Sığır (damızlık olmayanlar) 2,7 45,6 100119 Makarnalık buğday (durum buğdayı);

tohumluk olmayan 2,0 50,4

CR11 071340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 2,5 48,2 180100 Kakao dane ve kırıkları 2,0 52,4

CR12 100610 Pirinç; kavuz içinde bulunan (çeltik) 2,3 50,4 010229 Sığırlar; damızlık olmayan 1,7 54,2

CR13 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta

kalan küspe ve katı atıklar 2,2 52,6 120740 Susam Tohumu 1,6 55,8

CR14 120740 Susam Tohumu 1,8 54,4 230230 Buğdaydn elde edlen kepek-kavuz -diğr kal. 1,5 57,3

CR15 230630 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta

kalan küspe ve katı atıklar 1,5 56,0 230330

Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa ve

artıkları 1,5 58,8

CR16 100590 Mısır (diğer) 1,4 57,4 230630 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta

kalan küspe ve katı atıklar 1,3 60,0

CR17 150200 Sığır, koyun/keçi yağları 1,4 58,8 071340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 1,2 61,2

CR18 230330 Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa

ve artıkları 1,4 60,2 120991 Sebze tohumları 1,1 62,3

CR19 120510 Rep/kolza tohumları; düşük erusik asitli 1,4 61,6 230120 Balık, yumuşakça, sudaki omurgasızların

un, pelletleri 1,0 63,3

CR20 120991 Sebze tohumları 1,3 62,8 080390 Muz (plantain hariç); taze veya kurutulmuş 1,0 64,3

HHI 0,03088 0,03359


112

2.3.2.2.2. Ülke Yoğunlaşması

Ülke bazında yoğunlaşma analizinde belirtilmesi gereken öncelikli hususlardan biri

ithalat yapılan ülke sayılarıdır. Yoğunlaşma analizinde ülke sayıları belirtilirken

yoğunlaşma derecesinin ithalat yapılan bölge bazında doğru bir şekilde ortaya

konulabilmesi açısından serbest bölgeler ve kesinleşmemiş ülke ve bölgeler ülke

sayılarından çıkarılmamıştır. 1.bölümde verilen ülke sayılarında bu durum dikkate

alınmamış olup verilen sayılar sadece ülkeleri belirtmektedir. Bu kapsamda 1990, 2000,

2010 ve 2013 yıllarında ithalat yapılan ülke sayısı 101, 134, 150 ve 171’dir (Tablo 26) .

Yoğunlaşma analizinde HHI endeks değerlerine bakıldığında dönem boyunca

dalgalanmalar yaşandığı, bununla birlikte 1990 yılından itibaren genel anlamada azalma

eğilimine girildiği ve 1990 yılında 0,1162 olan endeks değerinin 2013 yılında 0,0615

değerine ulaştığı görülmektedir. 1990 değerinin 100 kabul edildiği gösterimde ise 2013

değeri 52,9 olarak gerçekleşmiştir. (Tablo 26 ve Grafik 13).

CRm ölçütü ile yapılan değerlendirmelerde ise, tarımsal ithalatta 1990, 2000, 2010

ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 55,1, 43,9, 35,1 ve 40,5 olduğu, CR8

değerlerinin sırasıyla 69,9, 56,7, 48,6 ve 53,1 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Ayrıca

CR10 değerleri sırasıyla 75,9, 62,4, 54,2 ve 58,3 olarak gerçekleşmiştir. Bu yıllarda ithalat

yapılan ülke sayıları ile birlikte değerlendirildiğinde 1990 yılında 101 ülkeden yapılan

toplam ithalatın yaklaşık % 55’i 4 ülkeden ve yaklaşık % 76’sı 10 ülkeden yapılırken, 2013

yılında 171 ülkeye yapılan toplam ithalatın yaklaşık % 40’ı 4 ülkeden ve yaklaşık % 60’ı

10 ülkeden yapılmıştır. Bu değerlerden dönem başında yüksek seyreden yoğunlaşmanın

dönem sonunda önemli oranda düştüğü söylenebilir. Azalmaya rağmen düzeyin hala

yüksek olduğu sonucu da çıkarılabilir. Bu ülkelere yakından bakmak gerekirse, bu

ülkelerin 1990 yılında, ABD, Arjantin gibi Amerika kıtası ülkelerinden, Fransa, İspanya,

Almanya, Polonya, Belçika-Lüksemburg ve Hollanda gibi Avrupa kıtası ülkelerinden ve

Malezya ile Güney Afrika’dan oluştuğu, 2013 yılında ise Rusya, Ukrayna Almanya,

Hollanda, Bulgaristan gibi Avrupa kıtası ve çevre ülkelerinden, ABD, Brezilya ve Arjantin

gibi Amerika kıtası ülkelerinden ve Endonezya ve Malezya gibi Asya kıtası ülkelerinden

oluştuğu görülmektedir (Tablo 27-28).

113

1990-2013 döneminde tarımsal ithalatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı

yoğunlaşma analizinde ise şu sonuçlar elde edilmektedir.

- Dönem boyunca en fazla ithalatın gerçekleştiği ve çoğunluğu bitkisel yağlardan



olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen

değerlerin önemli oranda üzerinde seyretmektedir. Bitkisel yağ ithalatında

ülkemizin belirli ülkelere bağımlı olduğu sonucu bu değerlerin en önemli

çıkarımlarından biri olmaktadır. Değerler hem yüksek seyretmekte hem de

yükselme eğilimine sahiptir. Rusya, Endonezya, Ukrayna, Malezya ve ABD önde

gelen ülkeler arasındadır (Tablo 29).

- Önemli bir başka ithalat kalemi ise hububatları içeren 10. fasıldır. 10. fasılda 1990,

2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 75,9, 62,7, 71,5 ve 73,1

olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 92,7, 86,5, 88,0 ve 89,9 olarak gerçekleştiği

görülmektedir. Hububat ithalatında da belli ülkelere ithalat bağımlılığı olduğu

sonucunu veren CRm değerleri hububat ithalatında önemli bir soruna işaret

etmektedir. Daha çok işlenmiş gıda sanayisi için ve Dâhilde işleme Rejimi

çerçevesinde gümrük vergilerinden muaf bir şekilde ithal edilen hububatın işlenmiş

gıda üretimindeki önemli yeri dikkate alındığında, hububat ithalatının sınırlı sayıda

ülkeden yoğun olarak yapılıyor olması bu ülkelerde gerçekleşecek kuraklık vb.

nedenlere dayalı olası üretim problemleri ve bu ülkelerde hububat ihracatını

engelleyici dış ticaret politikası değişikliklerine yurt içi gıda sanayisini aşırı bağımlı

kılmaktadır (Durusu, 2011, s. 31). Bu durumun yıllar itibariyle devam etmesi ise bu

durumun önemli bir yapısal sorun olduğunu ortaya koymaktadır (Tablo 29).

- Yağlı tohum ve meyvalar; muhtelif tane, tohum ve meyvalar; sanayiide ve tıpta

kullanılan bitkiler; saman ve kaba yem faslı bir diğer önemli ithalat kalemi olmakta

ve bu fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 75,9,

64,4, 62,4 ve 44,4 olduğu, CR10 değerlerinin sırasıyla 88,5, 83,6, 84,3 ve 79,8

olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu fasılda da yıllara göre bir düşme eğilimi

olmasına rağmen ülke bazlı yoğunlaşma problemi dikkat çekmektedir (Tablo 30).

- Önde gelen 4. kalem olan Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri; hayvanlar için

hazırlanmış kaba yemlerden oluşan 23. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için

114

CR4 değerlerinin sırasıyla 68,1, 66,8, 65,1 ve 61,7 olduğu CR10 değerlerinin

sırasıyla 87,0, 87,1, 82,5 ve 82,6 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Hayvansal

üretimde önemli bir girdi olan yemlerin de yer aldığı bu kalemde de önemli

derecede ülke yoğunlaşması mevcut olduğu ve yoğunlaşmanın yıllar içerisinde

önemli bir azalma sergilemediği hususları öne çıkmaktadır (Tablo 30).

115

Tablo 26. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI)

YILLAR HHI HHI (1990=100) İthalat Yapılan

Ülke/Bölge Sayısı

1990 0,116199041 100 101

1991 0,157971306 135,9 93

1992 0,145354606 125,1 109

1993 0,132795024 114,3 109

1994 0,081866164 70,5 112

1995 0,087953843 75,7 120

1996 0,090197773 77,6 125

1997 0,100834859 86,8 124

1998 0,082801315 71,3 135

1999 0,090424451 77,8 128

2000 0,104627192 90,0 134

2001 0,127972953 110,1 127

2002 0,096065051 82,7 129

2003 0,077230783 66,5 144

2004 0,051792722 44,6 143

2005 0,047840270 41,2 150

2006 0,046551259 40,1 155

2007 0,047750358 41,1 152

2008 0,055661740 47,9 150

2009 0,059041029 50,8 152

2010 0,048824318 42,0 150

2011 0,047994369 41,3 168

2012 0,065396864 56,3 169

2013 0,061480451 52,9 171


116

Grafik 13. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI)

117

Tablo 27. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000)

CRm 1990 2000


CR1 ABD 27,8 27,8 ABD 29,5 29,5

CR2 Fransa 13,8 41,7 Almanya 6,1 35,5

CR3 Arjantin 8,9 50,5 Rusya Federasyonu 4,4 40,0

CR4 İspanya 4,5 55,1 Fransa 3,9 43,9

CR5 Almanya 4,5 59,5 Malezya 3,4 47,3

CR6 Malezya 3,6 63,2 Brezilya 3,3 50,6

CR7 Güney Afrika 3,4 66,6 Hollanda 3,2 53,8

CR8 Polonya 3,3 69,9 Arjantin 3,0 56,7

CR9 Hollanda 3,0 72,9 Kanada 2,9 59,7

CR10 Belçika-Lüksemburg 3,0 75,9 İspanya 2,8 62,4

CR11 İngiltere 1,9 77,8 Endonezya 2,6 65,0

CR12 İtalya 1,8 79,6 Ukrayna 2,6 67,5

CR13 Yugoslavya 1,8 81,4 İtalya 2,4 70,0

CR14 Hindistan 1,5 82,9 İngiltere 1,9 71,9

CR15 Romanya 1,3 84,2 Romanya 1,9 73,8

CR16 Çek Cumhuriyeti 1,2 85,3 Ekvator 1,7 75,5

CR17 S.S.C.B. 0,9 86,3 İsviçre 1,6 77,1

CR18 Brezilya 0,9 87,2 Avustralya 1,5 78,6

CR19 Macaristan 0,9 88,2 Zimbabve 1,3 79,9

CR20 İsveç 0,9 89,1 Gana 1,2 81,1

HHI 0,1162 0,1046


118

Tablo 28. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013)

CRm 2010 2013


CR1 ABD 14,9 14,9 Rusya 17,6 17,6

CR2 Ukrayna 7,8 22,7 ABD 11,2 28,8

CR3 Rusya Federasyonu 7,7 30,4 Ukrayna 7,8 36,5

CR4 Almanya 4,8 35,1 Endonezya 3,9 40,5

CR5 Malezya 3,9 39,0 Almanya 3,5 44,0

CR6 Hollanda 3,4 42,5 Hollanda 3,2 47,1

CR7 Brezilya 3,2 45,7 Brezilya 3,0 50,1

CR8 Bulgaristan 3,0 48,6 Bulgaristan 2,9 53,1

CR9 Paraguay 2,9 51,5 Arjantin 2,8 55,8

CR10 Endonezya 2,6 54,2 Malezya 2,5 58,3

CR11 Polonya 2,6 56,8 Paraguay 2,5 60,8

CR12 Kanada 2,6 59,4 Fransa 2,4 63,2

CR13 Arjantin 2,5 62,0 Kanada 2,3 65,5

CR14 Macaristan 2,1 64,1 İtalya 2,3 67,8

CR15 Uruguay 2,0 66,1 Hindistan 1,9 69,8

CR16 İtalya 2,0 68,1 Romanya 1,7 71,5

CR17 Fransa 2,0 70,1 Moldova 1,4 72,9

CR18 Çin 1,7 71,8 Gana 1,4 74,4

CR19 Gana 1,7 73,5 İngiltere 1,3 75,7

CR20 Kazakistan 1,6 75,0 Çin 1,3 77,0

HHI 0,0488 0,0615


119

Tablo 29. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 15 ve 10)(Milyon USD)

CRm

1990 2000 2010 2013

Ülke Değer Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR

CR1 Malezya 65,9 21,7 21,7 ABD 94,8 26,1 26,1 Malezya 277,8 28,0 28,0 Rusya 548,7 30,3 30,3

CR2 İspanya 60,4 19,9 41,7 Malezya 74,2 20,4 46,5 Endonezy

a 185,4 18,7 46,8 Endonezya 412,2 22,8 53,1

CR3 Arjantin 57,8 19,1 60,7 Endonezya 51,9 14,3 60,8 Ukrayna 165,3 16,7 63,5 Ukrayna 359,8 19,9 73,0

CR4 ABD 45,6 15,0 75,8 İspanya 25,4 7,0 67,7 ABD 144,1 14,6 78,0 Malezya 239,2 13,2 86,2

CR5 S.S.C.B. 12,6 4,2 79,9 Ukrayna 18,5 5,1 72,8 Rusya 91,1 9,2 87,2 ABD 81,7 4,5 90,7

CR6 Almanya 7,4 2,5 82,4 Fransa 17,4 4,8 77,6 Norveç 19,4 2,0 89,2 Norveç 29,5 1,6 92,3

CR7 Yugoslavya 7,4 2,4 84,8 Almanya 14,2 3,9 81,5 Brezilya 14,5 1,5 90,6 Şili 18,5 1,0 93,3

CR8 Hollanda 6,0 2,0 86,8 Arjantin 13,4 3,7 85,2 Arjantin 12,1 1,2 91,9 Bosna H. 16,6 0,9 94,2

CR9 Fransa 5,7 1,9 88,7 Romanya 8,3 2,3 87,5 Belçika 12,1 1,2 93,1 Hindistan 12,6 0,7 94,9

CR10 Yunanistan 5,5 1,8 90,5 Rusya 8,0 2,2 89,7 Hollanda 9,2 0,9 94,0 Hollanda 10,2 0,6 95,5

Fasıl 15 Toplam 303,1 363,5 990,3 1.810

HHI 0,1509 0,1445 0,1725 0,2034

CRm

1990 2000 2010 2013

Ülke Değer Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR

CR1 ABD 147,9 26,4 26,4 ABD 160,9 41,2 41,2 Rusya 387,7 36,7 36,7 Rusya 1.005,1 50,3 50,3

CR2 Fransa 140,8 25,1 51,5 Almanya 40,2 10,3 51,5 ABD 195,9 18,5 55,2 Ukrayna 200,9 10,0 60,3

CR3 Arjantin 101,6 18,1 69,6 Arjantin 23,8 6,1 57,6 Kazakista

n 115,0 10,9 66,1 ABD 162,3 8,1 68,4

CR4 Gün.Afrika 35,0 6,2 75,9 Mısır 20,1 5,1 62,7 Macarista

n 57,0 5,4 71,5 Kanada 93,6 4,7 73,1

CR5 İspanya 21,7 3,9 79,7 Romanya 19,9 5,1 67,9 Ukrayna 46,5 4,4 75,9 Fransa 78,0 3,9 77,0

CR6 Romanya 21,6 3,8 83,6 İtalya 18,5 4,7 72,6 Mısır 35,8 3,4 79,3 Kazakistan 75,4 3,8 80,8

CR7 Yugoslavya 20,1 3,6 87,2 Avustralya 15,5 4,0 76,6 Romanya 28,7 2,7 82,0 Meksika 64,6 3,2 84,0

CR8 Almanya 15,2 2,7 89,9 Fransa 14,5 3,7 80,3 İtalya 24,8 2,3 84,4 Bulgaristan 48,6 2,4 86,4

CR9 Avustralya 9,0 1,6 91,5 Kazakistan 12,7 3,3 83,6 Bosna H. 21,2 2,0 86,4 İtalya 37,2 1,9 88,3

CR10 İngiltere 6,8 1,2 92,7 Macaristan 11,7 3,0 86,5 Litvanya 17,4 1,6 88,0 Romanya 32,9 1,6 89,9

Fasıl 10 Toplam 560,6 390,3 1.057 2.000

HHI 0,1754 0,1989 0,1900 0,2776


120

Tablo 30. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 12 ve 23)(Milyon USD)

CRm

1990 2000 2010 2013

Ülke Değer Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR

CR1 Hindistan 16,9 36,9 36,9 ABD 75,5 27,3 27,3 ABD 362,7 23,3 23,3 ABD 237,1 14,2 14,2

CR2 ABD 9,3 20,3 57,2 Rusya 75,1 27,2 54,5 Ukrayna 239,1 15,3 38,6 Bulgaristan 195,6 11,7 26,0

CR3 Hollanda 5,9 12,8 70,1 Hollanda 14,2 5,1 59,6 Paraguay 221,7 14,2 52,8 Paraguay 170,3 10,2 36,2

CR4 Pakistan 2,7 5,9 75,9 Yunanistan 13,3 4,8 64,4 Bulgaristan 149,3 9,6 62,4 Ukrayna 136,0 8,2 44,4

CR5 Tanzanya 1,2 2,7 78,6 Ukrayna 13,1 4,7 69,1 Brezilya 82,8 5,3 67,7 Moldova 131,6 7,9 52,3

CR6 Fransa 1,1 2,4 81,0 Brezilya 11,3 4,1 73,2 Nijerya 68,3 4,4 72,1 Romanya 126,1 7,6 59,9

CR7 Çin 1,1 2,4 83,4 İsrail 10,2 3,7 76,9 Romanya 61,0 3,9 76,0 Rusya 95,8 5,8 65,6

CR8 İsrail 0,9 1,9 85,3 Avustralya 7,0 2,5 79,4 Moldova 50,1 3,2 79,2 Nijerya 87,1 5,2 70,8

CR9 Japonya 0,8 1,7 87,0 Romanya 6,6 2,4 81,8 Arjantin 47,3 3,0 82,3 Arjantin 77,1 4,6 75,5

CR10 Sudan 0,7 1,6 88,5 Bulgaristan 4,9 1,8 83,6 Hindistan 31,3 2,0 84,3 Brezilya 72,8 4,4 79,8

Fasıl 12 Toplam 45,8 276,7 1.559 1.665

HHI 0,2011 0,1619 0,1171 0,0753

CRm

1990 2000 2010 2013

Ülke Değer Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR Ülke Değer

Pay

(%) CR

CR1 Peru 12,3 23,3 23,3 ABD 71,3 34,5 34,5 ABD 184,5 25,0 25,0 ABD 385,2 24,5 24,5

CR2 Hindistan 10,2 19,4 42,7 Brezilya 32,4 15,7 50,2 Ukrayna 124,4 16,8 41,8 Rusya 240,5 15,3 39,7

CR3 Arjantin 7,2 13,7 56,4 Ukrayna 18,3 8,9 59,1 Arjantin 87,0 11,8 53,6 Arjantin 194,5 12,4 52,1

CR4 Çin 6,1 11,6 68,1 Arjantin 15,8 7,7 66,8 Rusya 85,2 11,5 65,1 Ukrayna 151,0 9,6 61,7

CR5 İsviçre 1,9 3,6 71,7 Rusya 12,3 5,9 72,7 Peru 40,3 5,5 70,5 Paraguay 109,2 6,9 68,6

CR6 Senegal 1,8 3,5 75,2 Peru 9,2 4,4 77,1 Romanya 19,0 2,6 73,1 İspanya 56,8 3,6 72,2

CR7 Brezilya 1,8 3,4 78,6 Romanya 6,0 2,9 80,1 Hindistan 18,7 2,5 75,6 Bulgaristan 44,7 2,8 75,1

CR8 İspanya 1,7 3,2 81,8 Bulgaristan 6,0 2,9 83,0 Bulgaristan 17,6 2,4 78,0 İtalya 42,0 2,7 77,7

CR9 Şili 1,7 3,2 85,0 Almanya 4,8 2,3 85,3 İspanya 17,4 2,4 80,4 Hindistan 41,8 2,7 80,4

CR10 Fransa 1,1 2,0 87,0 Belçika-

Lüksemburg 3,7 1,8 87,1 İtalya 15,7 2,1 82,5 Peru 35,4 2,3 82,6

Fasıl 23 Toplam 52,6 206,5 739,1 1.575

HHI 0,1324 0,167 0,1257 0,1185

Kaynak: TÜİK, Yazarın Kendi Hesaplamaları

121

2.3.3. Yoğunlaşma Analizine İlişkin Değerlendirmeler

Yapılan analizler neticesinde yoğunlaşmanın tarımsal dış ticarette önemli ve yapısal

bir sorun olduğu sonucuna varılmıştır.

2.3.3.1. İhracat

Alt sektör bazında yapılan analizlerde tarımsal ihracatta hem fasıl düzeyinde hem

de ürün bazında yoğunlaşma oranlarının yüksek olduğu sonucu elde edilmiştir.

Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında incelendiğinde, tarımsal ihracatta 24 faslın

10 tanesinin tarımsal ihracatın % 80’ninden fazlasını kapsadığı, bu fasılların meyve-sebze,

bitkisel yağlar ve işlenmiş gıdalardan oluştuğu ve bu yoğunlaşmanın derecesinin yıllara

göre azaldığı hususları ortaya çıkmaktadır ve bu sonuçlar HHI analizi ile de

desteklenmektedir.

GTİP 6 hanede ise her yıl artan ihraç edilen ürün sayısına rağmen ihracatın önemli

oranlarda belli ürünlerde yoğunlaştığı ve bu durumun yıllar itibariyle değişiklik

göstermesine rağmen yüksek seviyesini koruduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu ürünler

önemli oranda bitkisel üretime dayanmakta olup bu durum yapısal sorun olarak ortaya

çıkmaktadır. Bu husus da dış ticarette diğer sektörlerin payının arttırılması için farklı

politikalar uygulanmasını gerektirmektedir.

Bu sonuçlar ihracatta ürün çeşitlendirmesinin ihracat gelirlerinin sürekliliği ve

artışında önemli bir dış ticaret politikası haline gelmesini gerektirmektedir.

İhracatta ülke yoğunlaşması da önemli ve yapısal bir problem olarak öne

çıkmaktadır. Yapılan analizlerde yıllara göre ülke sayısında önemli artışlar yaşanmasına

rağmen belirli ülkelerin tarımsal ihracatta önemli paylara sahip olduğu görülmektedir.

CRm ölçütü ile yapılan değerlendirmelerde 2013 yılında 213 ülkeye yapılan toplam

ihracatın yaklaşık % 40’ının 4 ülkeye ve yaklaşık % 60’ının 10 ülkeye yapıldığı tespit

edilmiştir. Ayrıca, bu ülkelerin kendi aralarında sıralamaları değişse bile dönem boyunca

önemli oranda ayı kalması tarımsal ihracatımızın pazar anlamında karşı karşıya olduğu

122

riski ortaya koymaktadır. CRm değerlerinde ve HHI değerlerinde yıllara göre önemli

oranlarda dalgalanma mevcuttur ve bu dalgalanmanın yönünün son yıllarda azalma

şeklinde olması tarımsal ihracat açısından olumlu bir gelişmedir

1990-2013 döneminde tarımsal ihracatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı

yoğunlaşma analizinde ise tarımsal ihracatta dönem boyunca öne çıkan 4 faslın önemli

oranda belirli ülkelere ihracatının yapıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca bu fasıllardaki

yoğunlaşma dereceleri de hem sektör genel düzeyinin üzerinde hem de yüksek seviyelerde

gerçekleşmektedir.

Özetle ihracatın belli başlı fasıl ve ürünlerde gerçekleşmesi ve bu ihracatın da

belirli ülkelere gerçekleşmesi tarımsal ihracatın önünde pazar açısından önemli bir risk

teşkil etmektedir. Bu konuda ilerlemenin sağlanması için ihracat ürün ve ülke

kompozisyonunun farklılaşmasıyla sonuçlanacak üretim ve dış ticaret politikaları

belirlenmeli ve uygulanmalıdır.

2.3.3.2. İthalat

Alt sektör bazında yapılan analizlerde tarımsal ithalatta hem fasıl düzeyinde hem de

ürün bazında yoğunlaşma oranlarının yüksek olduğu sonucu elde edilmiştir.

Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında incelendiğinde, 24 faslın ilk 8 tanesinin

tarımsal ithalatın % 80’ninden fazlasını kapsadığı, bu fasılların bitkisel yağlar, hububat,

yağlı tohumlar ve bazı işlenmiş gıdalardan oluştuğu ve yoğunlaşma düzeyinin yıllara göre

azalma göstermesine rağmen yüksek düzeylerini koruduğu tespit edilmiştir.

GTİP 6 hanede yapılan analizlerde ise yıllara göre ithalata yapılan ürünlerde artış

yaşandığı, bununla birlikte 413 ürünün ithalatının gerçekleştiği 1990 yılında, ilk 4 ürünün

% 57’lik bir paya, 616 ürünün ithalatının gerçekleştiği 2013 yılında ise yüzde 30 paya

sahip olduğu ve bunun da azalma yaşanmasına rağmen önemli bir yoğunlaşma derecesine

işaret ettiği sonucu elde edilmiştir. Yüksek paylara sahip ürünlerin sıralamasının yıllar

içerisinde istikrarlı olduğu ve bunun da yapısal bir duruma işaret ettiği sonucuna

varılmıştır. Öte yandan CRm değerlerinin yıllara göre önemli oranlarda azalması hususu da

dikkat çekilmesi gereken olumlu bir gelişme olarak ortaya çıkmaktadır.

123

Ülke bazında yoğunlaşma analizinde ise yıllara göre ithalat yapılan ülke sayısında

artış yaşandığı, 1990 yılında 101 ülkeden yapılan toplam ithalatın yaklaşık % 55’inin 4

ülkeden ve yaklaşık % 76’sının 10 ülkeden yapıldığı ve bu değerlerin 171 ülkeden ithalat

gerçekleştirilen 2013 yılında % 40 ve % 60’a gerilediği tespit edilmiştir. Bu değerlerden,

dönem başında yüksek seyreden yoğunlaşmanın dönem sonunda önemli oranda düştüğü

fakat yaşanan azalmaya rağmen düzeyin hala yüksek olduğu sonucu da elde edilen

bulgulardan bir tanesidir. Bu ülkeler arasında Avrupa ve Amerika kıtası ülkeleri önemli

paylara sahipken Asya ve Afrika ülkelerinin ön sıralarda yer aldığı görülmektedir.

1990-2013 döneminde tarımsal ithalatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı

yoğunlaşma analizinde ise en fazla ithalatı gerçekleştirilen fasılların önemli oranda ülke

yoğunlaşmalarına sahip olduğu, tarımsal üretim ve gıda sanayisinde önemli girdiler olan

yağlı tohumlar, yemler, bitkisel yağlar ve hububat fasıllarında bu durumun girdi

tedarikinde önemli bir risk oluşturduğu sonucu önem arz etmektedir.

124

2.3. ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET ANALİZİ

Çalışmanın bu alt bölümünde 1990-2013 dönemi tarım sektörü dış ticaretinde

endüstri içi ticaret (EİT) analizinin Gruber-Llyold endeksi yöntemiyle yapılması

amaçlanmıştır.

Endüstri içi ticaret (intra-industry trade), bir ülkenin aynı endüstriye ait malları hem

ihraç, hem de ithal etmesi biçimindeki ticarete verilen genel isimdir (Seyidoğlu, 2009, s.

112-113) . Dünyada gerçekleşen ticaret hem endüstriler arası (intra-industry) hem de

endüstri içi ticaret şeklinde gerçekleşmekle birlikte özellikle sanayi mallarında gelişmiş

ülkeler arasında önemli oranlarda endüstri-içi ticaret gerçekleşmektedir. Endüstri içi

ticaret, tüketicilere sağlanan tercih çeşitliliği, üretimde kapasitenin artması ile sabit

maliyetlerin azalması anlamına gelen ölçek ekonomileri ve mal farklılaştırılmasından

kaynaklanmakta olup üretime konu malın hem ihracatının hem de ithalatının yapılmasına

olanak sağlar.

Ülkeler arasındaki ticareti açıklayan geleneksel dış ticaret teorisine göre ülkelerin

sahip olduğu üretim faktörleri dış ticarete konu malların ve dış ticaretin yönünün

belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Uluslararası iktisat kuramında Heckscher-Ohlin

teorisi ile açıklanan bu husus ülkelerin bol miktarda sahip oldukları ürünün üretiminde

uzmanlaşmasını ve ihracatını yapmasını gerektirirken, kıt üretim faktörleriyle üretilmesi

gereken ürünlerin ithalatını savunmaktadır. Teori, malların homojen olduğu, piyasaların

tam rekabete sahip olduğu, üretim teknolojisinin eş olduğu ve üretimin ölçeğe göre sabit

getiri ile yapıldığı varsayımlarına dayanmaktadır (Seyidoğlu, 2009, s. 79-87). Bu

geleneksel yaklaşımın yanında zamanla dünyada gerçekleşen ticaretin yapısını inceleyen

ve değişen ticaret koşullarını yorumlayan teoriler de mevcuttur. Günümüzde, gerçekleşen

ticarete konu malların homojen olmasının yanında farklılaştırılmış mallardan da oluştuğu,

piyasaların tam rekabet değil aksak rekabet koşullarında işlediği, üretimde ölçeğe göre

artan getirinin söz konusu olduğu ve aynı faktör donanımına sahip ülkeler arasında aynı

endüstri içerisinde önemli miktarda ticaretin geliştiği ve aynı endüstriye ait homojen veya

benzer malların iki yönlü ticaretinin; yani hem ithalatının hem de ihracatının yapıldığı

hususları görülmektedir. Dünyadaki bu gelişmeleri dikkate alan yeni dış ticaret teorileri,

125

ölçeğe göre artan getiri, aksak rekabet şartlarındaki piyasalara ve ürün farklılaşmasına

dayanmaktadır (Eşiyok, 2005, s. 100-101).

Endüstri içi ticaret daha çok sanayi malları için geçerli olmasına rağmen temel

tarım ürünleri ve işlenmiş tarım ürünlerine de uygulanabilmektedir (Gupta, 2007, s. 9).

Analizde kullanılan veriler, TÜİK veri tabanından alınmış olup, SITC Revize 3

bazında ve 2 haneli düzeyde çalışmanın 1. bölümünde belirtilen kalemlerden oluşan tarım

sektörü 1990-2013 dönemi yıllık ihracat ve ithalat rakamlarından müteşekkildir.

2.4.1. Metodoloji

Endüstri içi ticaret ile ilgili literatürde yaygın olarak Grubel ve Lloyd (1975)

tarafından geliştirilen endeks yer almakta ve analizler hesaplanan bu endeks değerleri

üzerinden yapılmaktadır. Çalışmada bu endeks aşağıda yer alan formül ile hesaplanarak

kullanılacaktır.

EİT=1-[|Xi-Mi| / (Xi+Mi)]

0 ≤EİT≤ 1

Xi= i malının veya endüstrinin ihracatı

Mi= i malının veya endüstrinin ithalatı

Endeks değeri (EİT);

EİT=0 olduğunda ülke ticaretinde o mal grubunda endüstri içi ticaretin olmadığı

yani o mal grubunda yalnız ihracat ya da ithalat yapıldığı,

EİT=1 olduğunda ülke ticaretinde o mal grubunda yapılan ihracat ve ithalatın

değerlerinin birbirine yakın olduğu,

EİT>0,50 olduğunda endüstri içi ticaretin yüksek olduğu,

EİT<0,50 olduğunda endüstri içi ticaretin düşük olduğu anlaşılmaktadır.

126

Çalışmada kullanılan tablolar bu değerlendirmeye göre oluşturulmuş olup,

tablolarda endüstri içi ticaretin yüksek olduğu durumlar eity, düşük olduğu durumlar eitd

sembolleri ile gösterilmiştir.

2.4.2. Endüstri İçi Ticaret Analizi Sonuçları

Tarımsal ürünlerde EİT analizi sonuçları Tablo 31-35’te verilmektedir.

Tarımsal ürünlerde, 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında, EİT değerleri 0,92-0,98

arasında değişmekte ve bu değerler endüstri içi ticaret düzeyinin yüksek olduğuna işaret

etmektedir.

Gıda maddelerinde, EİT değerleri söz konusu yıllarda, sırasıyla 0,78, 0,75, 0,77 ve

0,79 olarak gerçekleşmiş olup bu değerler yüksek oranlı endüstri içi ticareti

göstermektedir. Gıda maddelerinde, Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri (0) ve İçki, tütün ve

mamullerinde her 4 yılda yüksek EİT değerleri gerçekleşmişken, alt sektörlerde, kahve,

çay, kakao, baharat ve ürünleri (07), içkiler (11), tütün ve tütün mamülleri (12) ve işlem

görmüş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar (43) alt sektörlerinde her 4 yılda da

EİT değerleri yüksek endüstri içi ticarete işaret ederken, meyve ve sebzeler (05), şeker,

şeker ürünleri ve bal (06), hayvanlar için gıda maddeleri (08), yağlı tohumlar, yağ veren

meyveler (22) ve hayvansal sıvı ve katı yağlar (41) alt sektörlerinde her 4 yılda da EİT

değerleri düşük endüstri içi ticarete işaret etmektedir. Diğer alt sektörlerde ise durum

değişmektedir. balıklar ve diğer deniz ürünleri (03) ve hububat, hububat ürünleri (04) alt

sektörlerinde 1990 yılında EİT değeri düşük iken bu değerler 2000 ve sonaki yıllarda artış

sergilemiştir.

Tarımsal hammaddelerde,1990, 2000, 2010 ve 203 yıllarında, EİT değerleri

sırasıyla 0,59, 0,27, 0,25 ve 0,28 olarak gerçekleşmiş olup bu değerler 1990 yılı için

yüksek düzeyde endüstri içi ticarete işaret etmekte iken diğer yıllarda düşük endüstri içi

ticareti göstermektedir. İşlenmemiş kösele, deri ve kürk (21), ham kauçuk (tabii ve

sentetik) (23), mantar, odun ve kereste (24), kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt (25) alt

sektörleri her 4 yılda da düşük EİT değerlerine sahipken, başka yerde belirtilmeyen

hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler (29) alt sektörü her 4 yıl için de yüksek EİT

127

değerlerine sahiptir. Tarımsal hammaddeler genel itibariyle düşük oranda endüstri içi

ticaret düzeyine sahiptir (Tablo 31).

Tarım sektöründe tüm dönem için yıllar itibariyle endüstri içi ticaret analizi

sonuçları şu şekildedir (Tablo 32-35):

- Tarımsal ürünlerde EİT değeri 0,7 ile 1 arasında değişmektedir. Bu değerler yüksek

endüstri içi ticarete işaret ederken dönem boyunca önemli dalgalanmalar da

mevcuttur.

- Gıda maddelerinde en düşük değer 0,45 ile 1994 yılında en yüksek değer 0,89 ile

2008 yılında gerçekleşmiştir. 1994 yılı hariç dönemin diğer yıllarında, gıda

maddelerinde, EİT değerleri yüksek endüstri içi ticarete işaret etmekte ve EİT

değerleri dönem boyunca dalgalanmaktadır.

- Canlı hayvan ve gıda maddelerinde (0) en düşük değer 0,24 ile 1994 yılında en

yüksek değer 0,72 ile 2011 yılında gerçekleşmiştir. Tüm dönem boyunca EİT

değerlerinde önemli dalgalanmalar yaşanmış olmakla birlikte 2009 yılından sonra

alt sektör yüksek EİT değerlerine sahip olmuştur.

- İçkiler, tütün ve mamullerinde (1) en düşük değer 0,49 ile 1994 yılında en yüksek

değer 0,84 ile 2011 yılında gerçekleşmiştir. 1994 yılı hariç dönemin diğer yıllarında

EİT değerleri yüksek endüstri içi ticarete işaret etmekte ve EİT değerleri dönem

boyunca dalgalanmaktadır.

- Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlarda (4) en düşük değer 0,38 ile 2002 yılında

en yüksek değer 0,74 ile 1999 yılında gerçekleşmiştir. Bu alt sektörde 2000 ve

2002 yılı dışında EİT değerleri yüksek endüstri içi ticareti göstermektedir.

- Tarımsal hammaddelerde en düşük değer 0,25 ile 2010 yılında en yüksek değer

0,63 ile 1991 yılında gerçekleşmiştir. Tarımsal hammaddelerde 1990 ve 1991 yılı

hariç diğer yıllarda EİT değerleri düşük endüstri içi ticaret düzeyini belirtmekte

olup, EİT değerleri dönem boyunca dalgalanmaktadır.

- Meyve ve sebzeler (05), hayvanlar için gıda maddeleri (08), hayvansal sıvı ve katı

yağlar (41), işlenmemiş kösele, deri ve kürk (21), ham kauçuk (tabii ve sentetik)

(23), ve kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt (25) alt sektörleri tüm dönem boyunca

düşük endüstri içi ticarete sahip olmuşlardır.

128

- Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri (07), tütün ve tütün mamülleri (12) ve başka

yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler (29) alt sektörleri

tüm dönem boyunca yüksek endüstri içi ticarete sahip olmuşlardır.

129

Tablo 31. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-2000-2010-2013)

1990 2000 2010 2013

Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum

Tarım 0,92 eity 0,96 eity 0,99 eity 0,98 eity

Gıda Maddeleri 0,78 eity 0,75 eity 0,77 eity 0,79 eity

0

Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri 0,68 eity 0,57 eity 0,60 eity 0,65 eity

00 Canlı hayvanlar 0,70 eity 0,13 eitd 0,04 eitd 0,07 eitd

01 Et ve et ürünleri 0,80 eity 0,23 eitd 0,97 eity 0,08 eitd

02 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar 0,78 eity 0,74 eity 0,60 eity 0,39 eitd

03 Balıklar ve diğer deniz ürünleri 0,24 eitd 0,59 eity 0,57 eity 0,50 eity

04 Hububat, hububat ürünleri 0,23 eitd 1,00 eity 0,79 eity 0,88 eity

05 Meyve ve sebzeler 0,06 eitd 0,19 eitd 0,22 eitd 0,24 eitd

06 Şeker, şeker ürünleri ve bal 0,16 eitd 0,12 eitd 0,24 eitd 0,28 eitd

07 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri 0,65 eity 0,94 eity 0,98 eity 0,91 eity

08 Hayvanlar için gıda maddeleri 0,20 eitd 0,10 eitd 0,08 eitd 0,23 eitd

09 Çeşitli yenilebilir ürünler (yağ, homojenize ürünler, sos, maya vb.) 0,33 eitd 0,80 eity 0,74 eity 0,78 eity

1

İçkiler, tütün ve mamulleri 0,86 eity 0,82 eity 0,67 eity 0,74 eity

11 İçkiler 0,78 eity 0,56 eity 0,58 eity 0,81 eity

12 Tütün ve tütün mamülleri 0,87 eity 0,83 eity 0,69 eity 0,72 eity

4

Hayvansal ve bitkisel yaglar ve mum. 0,63 eity 0,42 eitd 0,50 eitd 0,79 eity

41 Hayvansal sıvı ve katı yağlar 0,34 eitd 0,06 eitd 0,18 eitd 0,17 eitd

42 Bitkisel sıvı yağlar ve franksiyonları

(rafine edilmiş olsun olmasın, kmyasal işlem görmemiş) 0,65 eity 0,40 eitd 0,43 eitd 0,71 eity

43 İşlem görmüş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar 0,86 eity 0,89 eity 1,00 eity 0,61 eity

22 Yağlı tohumlar, yağ veren meyveler 0,37 eitd 0,18 eitd 0,16 eitd 0,25 eitd

Tarımsal Hammaddeler 0,59 eity 0,27 eitd 0,25 eitd 0,28 eitd

21 İşlenmemiş kösele, deri ve kürk 0,01 eitd 0,21 eitd 0,05 eitd 0,03 eitd

23 Ham kauçuk (tabii ve sentetik) 0,14 eitd 0,11 eitd 0,07 eitd 0,10 eitd

24 Mantar, odun ve kereste 0,25 eitd 0,17 eitd 0,16 eitd 0,10 eitd

25 Kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt 0,01 eitd 0,01 eitd 0,05 eitd 0,09 eitd

26 Dokuma elyafı ve bunların artıkları 0,72 eity 0,30 eitd 0,32 eitd 0,37 eitd

29 Başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler 0,51 eity 0,78 eity 0,66 eity 0,70 eity


130

Tablo 32. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-1996)

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum

Tarım 0,92 eity 0,70 eity 0,82 eity 0,91 eity 0,72 eity 0,99 eity 0,99 eity

Gıda Maddeleri 0,78 eity 0,53 eity 0,58 eity 0,65 eity 0,45 eitd 0,74 eity 0,77 eity

0 0,68 eity 0,29 eitd 0,35 eitd 0,46 eitd 0,24 eitd 0,60 eity 0,67 eity

00 0,70 eity 0,69 eity 0,92 eity 0,53 eity 0,19 eitd 0,56 eity 0,67 eity

01 0,80 eity 0,64 eity 0,87 eity 0,91 eity 0,39 eitd 0,46 eitd 0,98 eity

02 0,78 eity 0,60 eity 0,45 eitd 0,57 eity 0,97 eity 0,84 eity 0,93 eity

03 0,24 eitd 0,29 eitd 0,50 eitd 0,60 eity 0,53 eity 0,60 eity 0,52 eity

04 0,23 eitd 0,37 eitd 0,42 eitd 0,88 eity 0,60 eity 0,98 eity 0,78 eity

05 0,06 eitd 0,05 eitd 0,08 eitd 0,11 eitd 0,05 eitd 0,08 eitd 0,09 eitd

06 0,16 eitd 0,24 eitd 0,09 eitd 0,09 eitd 0,03 eitd 0,99 eity 0,84 eity

07 0,65 eity 0,94 eity 0,74 eity 0,63 eity 0,80 eity 0,90 eity 0,85 eity




11 0,78 eity 0,81 eity 0,65 eity 0,53 eity 0,42 eitd 0,26 eitd 0,30 eitd




42 0,65 eity 0,69 eity 0,75 eity 0,43 eitd 0,39 eitd 0,55 eity 0,49 eitd

43 0,86 eity 0,68 eity 0,87 eity 0,31 eitd 0,35 eitd 0,40 eitd 0,49 eitd


Tarımsal

Hammaddeler 0,59 eity 0,63 eity 0,32 eitd 0,33 eitd 0,37 eitd 0,27 eitd 0,32 eitd





26 0,72 eity 0,89 eity 0,38 eitd 0,51 eity 0,47 eitd 0,34 eitd 0,55 eity



131


1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum

Tarım 0,95 eity 0,92 eity 0,87 eity 0,96 eity 0,83 eity 0,99 eity 1,00 eity

Gıda Maddeleri 0,68 eity 0,66 eity 0,67 eity 0,75 eity 0,54 eity 0,69 eity 0,74 eity

0 0,52 eity 0,47 eitd 0,50 eity 0,57 eity 0,36 eitd 0,51 eity 0,58 eity

00 0,37 eitd 0,71 eity 0,66 eity 0,13 eitd 0,69 eity 0,67 eity 0,82 eity



03 0,59 eity 0,63 eity 0,47 eitd 0,59 eity 0,27 eitd 0,27 eitd 0,36 eitd






09 0,49 eitd 0,59 eity 0,68 eity 0,80 eity 0,77 eity 0,81 eity 0,79 eity


11 0,25 eitd 0,36 eitd 0,53 eity 0,56 eity 0,54 eity 0,40 eitd 0,36 eitd


4 0,65 eity 0,63 eity 0,74 eity 0,42 eitd 0,72 eity 0,38 eitd 0,66 eity


42 0,54 eity 0,55 eity 0,76 eity 0,40 eitd 0,76 eity 0,37 eitd 0,71 eity

43 0,49 eitd 0,55 eity 0,87 eity 0,89 eity 0,88 eity 0,79 eity 0,76 eity


Tarımsal

Hammaddeler 0,26 eitd 0,31 eitd 0,42 eitd 0,27 eitd 0,36 eitd 0,31 eitd 0,35 eitd



24 0,31 eitd 0,28 eitd 0,27 eitd 0,17 eitd 0,58 eity 0,46 eitd 0,23 eitd





132


2004 2005 2006 2007 2008 2009

Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum

Tarım 0,96 eity 0,88 eity 0,92 eity 1,00 eity 0,94 eity 0,93 eity

Gıda Maddeleri 0,69 eity 0,60 eity 0,61 eity 0,73 eity 0,89 eity 0,73 eity

0 0,53 eity 0,40 eitd 0,42 eitd 0,57 eity 0,71 eity 0,56 eity

00 0,86 eity 0,54 eity 0,71 eity 0,46 eitd 0,48 eitd 0,84 eity

01 0,07 eitd 0,04 eitd 0,03 eitd 0,05 eitd 0,08 eitd 0,03 eitd

02 0,87 eity 0,98 eity 0,88 eity 0,80 eity 0,68 eity 0,62 eity


04 0,97 eity 0,40 eitd 0,39 eitd 0,99 eity 0,77 eity 0,93 eity







11 0,43 eitd 0,28 eitd 0,45 eitd 0,48 eitd 0,52 eity 0,62 eity




42 0,58 eity 0,73 eity 0,56 eity 0,49 eitd 0,31 eitd 0,41 eitd



Tarımsal

Hammaddeler 0,34 eitd 0,31 eitd 0,31 eitd 0,28 eitd 0,29 eitd 0,29 eitd








133


2010 2011 2012 2013

Değer Durum Değer Durum Değer Durum Değer Durum

Tarım 0,99 eity 0,93 eity 0,99 eity 0,98 eity

Gıda Maddeleri 0,77 eity 0,86 eity 0,82 eity 0,79 eity

0 0,60 eity 0,72 eity 0,67 eity 0,65 eity

00 0,04 eitd 0,01 eitd 0,02 eitd 0,07 eitd

01 0,97 eity 0,91 eity 0,29 eitd 0,08 eitd

02 0,60 eity 0,37 eitd 0,35 eitd 0,39 eitd











4 0,50 eitd 0,68 eity 0,71 eity 0,79 eity


42 0,43 eitd 0,51 eity 0,51 eity 0,71 eity



Tarımsal

Hammaddeler 0,25 eitd 0,27 eitd 0,28 eitd 0,28 eitd







Kaynak: TÜİK, Yazarın Kendi Hesaplamalar

134

2.4.3. Endüstri İçi Ticaret Analizine İlişkin Değerlendirmeler

Tarım sektöründe endüstri içi ticaret sektör düzeyinde ve gıda maddelerinde yüksek

düzeylerde iken tarımsal hammaddelerde düşük kalmaktadır. Ayrıca gıda maddelerinde

yüksek seyreden endüstri içi ticaret değerleri alt sektörlerde azalmaktadır. Buna göre

kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri (07), tütün ve tütün mamülleri (12) ve hububat, (04)

alt sektörlerinde endüstri içi ticaretin yüksek düzeyde gerçekleştiği, buna karsın meyve ve

sebzeler (05), hayvanlar için gıda maddeleri (08) ve hayvansal sıvı ve katı yağlar (41) alt

sektörlerinde endüstri içi ticaretin düşük düzeyde gerçekleştiği görülmektedir. Gıda

maddelerinde yüksek çıkan endüstri içi ticaret değerleri, üretimi ülkemizde yapılamayan

ürünlerin ithalatının yanında, dış ticaretin önemli faydalarından biri olarak ele alınan

tüketimde ürün çeşitliliğinin sağlanması sonucuna da hizmet etmektedir. Tüketiciler aynı

alt sektörde farklı türlerinin üretimi olmasına rağmen talebi ancak ithalatla karşılanabilen

bazı ürünleri tercih etmekte bu ise aynı alt sektörde yüksek ihracat rakamlarının yanında

yüksek ithalat değerleri de yaratmaktadır. İşlenmiş ürünlerde bu duruma sıklıkla

rastlanmaktadır.

Tarımsal hammaddelerin alt sektörlerinde de düşük endüstri içi ticaret değerleri,

özellikle işlenmemiş kösele, deri ve kürk (21), ham kauçuk (tabii ve sentetik) (23), ve

kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt (25) alt sektörleri olmak üzere, dönem boyunca öne

çıkan bir durumdur.

135

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. AB SÜRECİ VE TÜRKİYE TARIMSAL DIŞ TİCARETİ

3.1. GENEL DEĞERLENDİRME

1963 tarihli Ankara Anlaşması, 1973 tarihinde yürürlüğe giren Katma Protokol ile

1/80, 1/95 ve 1/98 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararları (OKK), Türkiye ile Avrupa Birliği

(AB) arasında tarım alanındaki ilişkilerin çerçevesini belirlemektedir (Önen, 2008, s. 96).

Türkiye ile AB arasında 1963 yılında imzalanan Ankara Anlaşması ile bir ortaklık ilişkisi

meydana getirilmiş olup, AB ile Türkiye arasındaki tarım ürünleri ticareti Ankara

Anlaşması hükümleri çerçevesinde oluşturulan Katma Protokol ve devamında 1995 yılında

Ortaklık Konseyi Kararı sonucu oluşturulan Gümrük Birliği (GB) çerçevesinde

düzenlenmiş olup, GB işlenmiş tarım ürünleri dışındaki tarım ürünlerini kapsamamaktadır.

AB ile tarım ürünleri ticaretimiz Ankara Anlaşması hükümleri kapsamında tercihli ticaret

rejimi ile yürütülmektedir.

- AB ile Katılım Müzakereleri

AB ile sürdürülen katılım müzakerelerinde tarım sektörü üç başlık altında ele

alınmaktadır. Bunlar Tarım ve Kırsal Kalkınma (11. fasıl), Gıda Güvenilirliği, Veterinerlik

ve Bitki Sağlığı (12. Fasıl) ve Balıkçılık (13. fasıl) fasıllarıdır. Bu fasıllar hakkında özet

değerlendirmeler yapılması gerekirse;

- 11. fasıl olan Tarım ve Kırsal Kalkınma faslı, temel tarım politikalarının

belirlendiği ve bu politikaların uygulanabilmesi için gerekli idari yapıların

ortaya konduğu alan olması itibariyle, tarım sektörünün AB’ye

entegrasyonunda kilit rol oynamaktadır.

- 12. fasıl olan Gıda Güvenilirliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı faslı; gıda

güvenilirliğinin teminine yönelik ve bitki sağlığı ile hayvan sağlığı alanlarına

136

ilişkin düzenlemeleri kapsamaktadır. Avrupa Birliği müktesebatının büyük bir

kısmı bu fasıl kapsamında yer almaktadır.

- 13. fasıl olan Balıkçılık faslı balıkçılık müktesebatı, kaynakların ve av

filosunun yönetilmesi, denetim ve kontrol, sektörde faaliyette bulunanlara

yönelik yapısal eylemler ve bu bağlamda AB Balıkçılık fonunun yönetimi,

ortak pazarlama standartlarının uygulanması, piyasanın ortak düzenlenmesi ve

bu eylemlerin üretici örgütleri aracılığıyla yürütülmesine yönelik kurallardan

oluşmaktadır (http://www.tarim.gov.tr/ , 2015 ).

Tarım ürünleri ticaretimiz ortaklık ilişkisi kapsamında sürdürülüyor olsa da AB

müzakereleri kapsamında 11. ve 12. fasıllar için mevzuatta yapılan uyum çalışmaları, tarım

ticaretimizi de etkilemektedir. Bu bağlamda, özellikle 12. fasıl altında yapılan çalışmalar,

örneğin gıda güvenilirliği ve bitki sağlığı konularında mevzuat uyumu çerçevesinde

çıkarılan hukuksal düzenlemeler, ticari ilişkilerimizde mevcut tarife dışı engellerin de

seyrini etkilemektedir (Önen, 2008, s. 97).

http://www.tarim.gov.tr/

137

3.2. AB SÜRECİ VE TARIMSAL DIŞ TİCARET

Çalışmanın bu alt bölümünde AB sürecinde tarımsal dış ticaret Gümrük Birliği

üzerinden ele alınacaktır.

3.2.1. Türkiye-AB Gümrük Birliği

- Ankara Anlaşması

Türkiye ile AB arasında 1963 yılında imzalanan Ankara Anlaşması ile bir ortaklık

ilişkisi meydana getirilmiştir. Ankara Anlaşması; Esas Anlaşma, Geçici Protokol, Mali

Protokol, Son Senet ve işgücü konusunda taraflar arasındaki mektuplar ile bir Niyet

Bildirisi, iki Yorum Bildirisi ve Federal Almanya Hükümeti’nin iki bildirisinden

oluşmaktadır. Türkiye ile AB arasındaki tarım ürünleri ticareti, hazırlık döneminden (1963-

1972) geçiş dönemine (1973-1995) kadar olan Ankara Anlaşması’nın Geçici ve Mali

Protokolleri çerçevesinde düzenlenmiştir.

- Katma Protokol

Geçiş dönemine ilişkin şartlar ve usulleri belirleyen, Ankara Anlaşması’nın 4. ve

Geçici Protokolün 1. Maddesine dayanılarak hazırlanmış olan Katma Protokol 1973’te

yürürlüğe girmiştir.

Türkiye Katma Protokol'de öngörülen takvim çerçevesinde gümrük vergisi

indirimlerini 1976 yılına kadar yerine getirmiş, Türkiye ile Topluluk arasındaki ilişkilerin

siyasi ve ekonomik sebeplerle kesintiye uğraması sonucu 1976 yılından sonraki gümrük

vergisi indirimleri ertelenmiştir. Türkiye'nin Nisan 1987'de yaptığı tam üyelik başvurusu

Türkiye-Topluluk ilişkilerini yeniden başlatmış, Türkiye'nin başvurusu kabul edilmemekle

birlikte ilişkilerin güçlendirilmesi için hazırlanan İşbirliği Programında "Gümrük Birliği"

öngörülen işbirliği alanlarının başında yer almış ve sonuç olarak GB’nin tamamlanmasına

yönelik çalışmalara hız verilmiştir (http://www.ab.gov.tr/index.php?p=46234&l=1 , 2015).

http://www.ab.gov.tr/index.php?p=46234&l=1

138

- Gümrük Birliği

Ankara Anlaşması’nın gereklerinin yerine getirilmesini kolaylaştırmak ve ilişkilerin

devamını sağlamak amacıyla kurulan ve karar alma yetkisine sahip olan Ortaklık Konseyi

6 Mart 1995’teki 36. Toplantısında aldığı kararla geçiş döneminin sona erdirmiş ve Ankara

Anlaşması'nın 2. ve 5. maddelerinde öngörülen GB’nin son döneminin uygulanmasına

ilişkin kuralları ortaya koymuştur.

1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (GB Kararı), Türkiye'ye Ankara Anlaşması'nda

tanımı yapılmış olan klasik gümrük birliğinin ötesinde yükümlülükler getirmiştir.

Anlaşma'nın 10. Maddesi gereği; Üye Devletlerle Türkiye arasında, ithalatta olduğu gibi

ihracatta da gümrük vergileri ve eş etkili resim ve harçlar, miktar kısıtlamaları ile milli

üretime Anlaşmanın hedeflerine aykırı bir koruma sağlamayı gözeten eşit etkili başka her

türlü tedbir yasaklanır ve buna ilave olarak Türkiye üçüncü ülkelerle ilişkilerinde

Topluluğun Ortak Gümrük Tarifesi'nin kabul eder ve Toplulukça dış ticaret konusunda

uygulanan sair mevzuata da yaklaşmayı taahhüt eder

(http://www.ab.gov.tr/index.php?p=46234&l=1 , 2015).

Gümrük Birliği kararları ile malların serbest dolaşımının yanı sıra rekabet kuralları,

devlet yardımları, fikri ve sınaî mülkiyet hakları ve ortak ticaret politikası alanlarında

Birlik mevzuatına uyum yükümlülüğü ortaya çıkmıştır.

1/95 Ortaklık Konseyi Kararı; Malların Serbest Dolaşımı ve Ticaret Politikası,

Tarım Ürünleri, Gümrük Hükümleri, Mevzuatın Yakınlaştırılması, Kurumsal Hükümler ile

Genel ve Son Hükümlerden oluşmaktadır.

GB Çerçeve Anlaşması, 22 Ekim 1993 tarihinde tamamlanmış olup üçüncü ve son

dönemin gerçekleştirilmesi için Brüksel'de 6.3.1995 tarihinde Ortaklık Konseyinin 36.

dönem toplantısında 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (OKK) onaylanarak, 1.1.1996

tarihinde Türkiye'nin GB’ye girişi üzerinde mutabık kalınmıştır (Yılmaz, 2008, s. 118).

Gümrük Birliği kapsamında tarım ürünleri işlenmemiş ve işlenmiş tarım ürünleri

olarak iki ayrı kategoride değerlendirilmekle birlikte Türkiye-AB tarım ürünleri ticareti,

http://www.ab.gov.tr/index.php?p=46234&l=1

139

Ortaklık Konseyi’nin 1/98 sayılı kararına tabidir. Bu karar ile genişletilmiş tarife kotaları

ve mevsimsel imtiyazlar ile domates salçası, koyun ve keçi eti, zeytinyağı, peynir, bazı

meyve ve sebzeler, fındık, marmelat ve reçel gibi Türkiye’nin ihracatını yaptığı ürünler

için Avrupa’da bir pazar oluşturulmuştur (http://www.tarim.gov.tr/ , 2015 ).

3.2.1.1. İşlenmemiş Tarım Ürünleri

Tarım Ürünleri ile ilgili hususlara GB Kararı’nın İkinci Kısmında şu şekilde yer

verilmektedir:

“KISIM II. Tarım Ürünleri

Madde 24

1.Ortaklık Konseyi, Katma Protokol'ün 32. ila 35. maddelerinde öngörüldüğü

üzere, Tarafların aralarında tarım ürünlerinin serbest dolaşımının sağlanması

konusundaki ortak hedeflerini yeniden teyid eder.

2.Ortaklık Konseyi, bu ürünlerde serbest dolaşıma erişmek için gerekli koşulların

oluşturulması bakımından ek bir süreye ihtiyaç duyulduğunu kaydeder.

Madde 25

1.Türkiye, tarım ürünlerinin serbest dolaşımını sağlamak için gereken ortak tarım

politikası önlemlerini kabul edecek şekilde politikasını uyarlar. Türkiye, bu hususta alınan

kararları Topluluğa bildirir.

2.Topluluk, tarım politikasını geliştirirken Türk tarımının çıkarlarını mümkün

olduğunca dikkate alır ve Komisyon'un ilgili önerileri ile bu önerilere dayanılarak alınan

kararları Türkiye'ye bildirir.

3.İkici fıkrada sözü edilen öneriler ve kararlar ile Türkiye'nin l. fıkra uyarınca

tarım alanında uygulamayı amaçladığı öneriler konusunda Ortaklık Konseyi bünyesinde

danışmalar gerçekleştirilebilir.

Madde 26

Topluluk ve Türkiye, tarım ürünleri ticaretinde birbirlerine tanıdıkları tercihli

rejimleri, aşamalı olarak ve karşılıklı yarar sağlayacak biçimde geliştirirler. Ortaklık

Konseyi, bu tercihli rejimlerde yapılan iyileştirmeleri düzenli olarak inceler.

http://www.tarim.gov.tr/

140

Madde 27

Ortaklık Konseyi, Türkiye'nin 25. maddenin l. fıkrasında anılan ortak tarım

politikası önlemlerini aldığını tespit ettikten sonra, Topluluk ile Türkiye arasında tarım

ürünlerinin serbest dolaşımının sağlanması için gerekli hükümleri kabul eder.”

Karar metninden de görüldüğü üzere, 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile

işlenmiş tarım ürünleri dışındaki tarım ürünlerinde bir gümrük birliğine gidilmemiştir.

Kararda, AB ile Türkiye arasında tarım ürünlerinin serbest dolaşımı istenmekte ve

bu konuda ek bir süre ihtiyacı belirtilmekle birlikte ön tedbirler belirlenmektedir. Bu ön

tedbirler; Toplulukça Ortak Tarım Politikaları değişikliklerinde Türk Tarımının dikkate

alınması, tarım ürünleri ticaretinde tercihli sistemlerin geliştirilmesi şeklinde özetlenebilir.

Ayrıca Türkiye'nin Ortak Tarım Politikası (OTP)’na uyumu ve tarım ürünlerinin serbest

dolaşımı herhangi bir takvime bağlanmamış olmakla birlikte Türkiye’nin OTP’ye uyumu

konusunda çalışmalar yapması gerektiği hususu belirtilmektedir (Yılmaz, 2008, s. 118-

124).

3.2.1.2. İşlenmiş Tarım Ürünleri

36. Ortaklık Konseyi (1/95) Kararı'nın 17-21. maddeleri işlenmiş tarım ürünleriyle

ilgilidir. Aynı kararın Ek I'inde liste halinde verilen işlenmiş tarım ürünleri AB'nin 6 Aralık

1993 tarih 3448/93 sayılı Tüzüğüne göre işlenmiş tarım ürünü sayılan ve içinde temel

tarım ürünleri olarak nitelendirilen hububat, süt ve şeker bulunduran ürünlerdir. 1/95 sayılı

Karar’da işlenmiş tarım ürünlerinin korunmasında tarım payı ve sanayi payı olarak iki

farklı unsurun birlikte kullanılması öngörülmüştür. Türkiye, tarım payı olarak söz konusu

kararın Ek l'inde yer alan ürünler içindeki temel tarım ürünleri için 1993 ve 1994 yılı

korumaları ve fiyatları esas alınarak hesaplanan miktarı uygulamaktadır. Bu hesaplama

neticesinde ortaya çıkan tarım payı, 1994 yılı koruma oranlarından çıkartılmakta ve geriye

kalan koruma miktarı sanayi payı olarak tanımlanmaktadır. Sanayi payı GB’nin

gerçekleşmesi ile karşılıklı olarak sıfırlanmıştır. Tarım payında ise ürünlerin "hedef tarım

payı”na ulaşması sistemi benimsenmiştir (alıntılayan Yılmaz, s. 123; aktaran İKV, 2004).

141

3.2.1.3. Serbest Ticaret Anlaşmaları

Türkiye’nin AB ile arasında tesis ettiği GB uyarınca, AB’nin Ortak Ticaret

Politikasına uyum sağlama yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu çerçevede üçüncü ülkeler ile

olan ticari münasebetlerinde AB’nin tercihli ticaret sistemi üstlenilmektedir.

Bu kapsamda; 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı’nın 16. maddesi uyarınca

Türkiye’nin, AB’nin tercihli ticaret anlaşması gerçekleştirdiği ülkelerle karşılıklı yarar

esasına dayanarak STA imzalaması gerekmektedir. Ayrıca Türkiye, AB ile serbest ticaret

anlaşması olmayan ülkeler ile STA imzalayamamaktadır.

Bu kapsamda imzalanan ve Şubat 2015 tarihi itibariyle yürürlükte bulunan 17 adet

STA bulunmaktadır. Bu anlaşmalar yürürlüğe giriş yıllarına göre Tablo 36’da sıralanmıştır.

Tablo 36. Türkiye’nin Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları (Şubat 2015)

STA Yürürlüğe

Giriş Yılı STA

Yürürlüğe Giriş

Yılı

EFTA 1992 Arnavutluk 2008

İsrail 1997 Gürcistan 2008

Makedonya 2000 Karadağ 2010

Bosna-Hersek 2003 Sırbistan 2010

Filistin 2005 Şili 2011

Tunus 2005 Ürdün 2011

Fas 2006 Güney Kore 2013

Suriye 2007 Moritus 2013

Mısır 2007

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı

Tarım sektörü serbest ticaret anlaşmalarında hem ürünler ile ilgili elde edilmeye

çalışılan gümrük tarife oranı indirimi ve/veya kota şeklindeki karşılıklı tavizler hem de

Sağlık ve Bitki Sağlığı ve teknik engeller gibi dış ticaret ile ilgili önlem ve uygulamalar

nedeniyle önemli müzakere konuları arasında yer almaktadır. Ülkeler karşılaştırmalı

üstünlüğe sahip oldukları tarım ürünlerinde taraf ülkenin veya ülkelerin pazarına girmek

veya pazarında daha fazla paya sahip olabilmek için kotasız (sınırsız miktarda) tarife

142

indirimi ya da belli kotalar dâhilinde tarife indirimleri elde ederek ihracatlarını arttırmaya

çalışırlar.

Ülkemiz sanayi ürünlerinde GB kapsamında AB ile ortak tarife oranlarını

uyguladığı için, müzakereler de taraf ülkeden sanayi ve tarım tavizleri alıp, karşı tarafa

sadece tarım ürünlerinde tavizler verebilmektedir. Tarım sektöründe taviz verilirken bu

tavizlerin yerli üreticiye etkisi, sektörde yaratacağı değişiklikler ve ülkemizin tarım sektörü

ile ilgili hassasiyetleri göz önünde bulundurulur. Bu çerçevede tarım ürünlerinde elde

edilen tarife indirimleri ile ihracatımız, taraf ülkeye sağlanan tarife indirimleri ile de

ithalatımızda artış olmaktadır. Ayrıca, anlaşmaların imzalanması sayesinde oluşan ortam,

tavize konu olmasa bile sektördeki diğer ürünlerin ticaretine pozitif etki yaratmakta ve

ticaret verilerine olumlu yansımaktadır.

Türkiye’nin serbest ticaret anlaşmaları kapsamında en fazla taviz aldığı tarım ürünleri:

- Kabuklu meyveler (fındık, Antep fıstığı gibi)

- Taze ve kurutulmuş diğer meyve ve sebzeler

- Baklagil ürünleri (kabuklu veya kabuksuz)

- Hububat

- Çikolata ve diğer kakao içeren gıda müstahzarları

- Ekmek, pasta, kek, bisküvi ve diğer ekmekçi mamülleri,

- Sebze ve meyve suları

- Reçel, jöle, marmelatlar, meyve ve sebze püreleri

- Kesme çiçek türleri.

Türkiye’nin serbest ticaret anlaşmaları kapsamında en fazla taviz verdiği tarımsal ürünler:

- Taze ve kurutulmuş meyve ve sebzeler

- Baklagil ürünleri

- Mantar türleri

- Yağlı tohumlar

- Baharat bitkileri

- Kahve, kahve kabuk ve kapçıkları

- Kesme çiçek türleri

143

- Çikolata ve diğer kakao içeren gıda müstahzarları

- Ekmek, pasta, kek, bisküvi ve diğer ekmekçi mamülleri

- Sebze ve meyve suları.

3.2.2. Gümrük Birliği’nin İşlenmemiş Tarım Ürünlerine Genişletilmesi

12-13 Aralık 2002 tarihlerinde gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesi’nde, GB’nin

geliştirilip derinleştirilmesi kararı alınmıştır. GB’nin geliştirilmesi bağlamında önem

taşıyan bir husus, 1/95 sayılı GB kararının 52 ila 60. maddeleriyle düzenlenen kurumsal

yapılanmanın ve danışma mekanizmalarının etkin işleyişinin sağlanmasıdır. Bu bağlamda

özellikle, GB Ortak Komitesi’nin daha etkin biçimde, daha sıklıkla ve sınırlı gündemle

toplanması üzerinde durulabilir. Burada derinleştirmeden kastedilen ise, halen GB dışında

bulunan hizmetler ve kamu alımlarının serbestleştirilmesi ile karşılıklı tarım tavizlerinin

daha ileri götürülmesi suretiyle işlenmemiş tarım ürünlerinin de GB kapsamına

alınmasıdır.

AB Komisyonu’nun, GB’nin taraflara olan etkisini değerlendirmek üzere Dünya

Bankası’ndan bir rapor hazırlaması isteği üzerine hazırlanan ve Nisan 2014’te yayınlanan

raporda şu hususlara değinilmektedir;

- Türkiye, AB üyesi olmadan önce AB ile GB ilişkisine giren üç ülkeden biridir.

Aynı zamanda AB’nin de kendi yasal mevzuatının bir bölümünü AB dışından

başka bir ülke ile ilk paylaşma deneyimidir.

- Ticaret konusunda AB ve Türkiye arasındaki entegrasyon hızlı bir şekilde artmıştır.

- Türkiye’de gümrük idaresi makamlarının çağdaşlaştırılması çalışmaları sayesinde

ticaretin kolaylaştırılması ve gümrük reformlarının gerçekleştirilmesi mümkün

olmuştur.

- Türkiye’nin sanayi ürünlerine uyguladığı tarifeleri AB ile ilişkilendirmesi

sebebiyle, AB ile Türkiye arasındaki GB, bir serbest ticaret anlaşmasının getireceği

faydalardan daha fazla yarar sunmaktadır.

- Küresel ekonomide meydana gelişen değişiklikler GB yapısındaki bazı

noksanlıkları gözler önüne sermiştir. GB mevcut haliyle bu değişiklikleri karşılama

konusunda yeterli donanıma sahip değildir; bu nedenle her iki taraf açısından hem

144

işleyişi daha verimli hale getirecek, hem de değişen küresel ticaret ortamından elde

edilecek faydayı artıracak düzenlemelere gidilmesi gereklidir.

- Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çatısı altındaki Doha Kalkınma Gündemi

müzakerelerinin yavaş ilerlemesi sonucunda AB ve Türkiye ikili serbest ticaret

anlaşmaları gerçekleştirmeye öncelik vermiştir. Ancak bu durum, AB üyesi

olmaması nedeniyle STA müzakerelerine katılamaması nedeniyle Türkiye

açısından asimetrik bir durum oluşmasına yol açmaktadır.

- GB’nin tarım ve hizmetleri kapsayacak şekilde kapsamının genişletilmesi her iki

tarafa da önemli yararlar sağlayacaktır.

- İkili tarım ticaretinin serbestleştirmesi ve tarımda AB’nin ortak dış tarifelerini

benimsemesi sayesinde Türkiye’nin bazı ürünlere yönelik olarak uyguladığı

korumacılığın ortadan kalkmasını ve tarımdaki istihdamın azalmasını sağlayacaktır.

AB’nin Akdenizli üyeleri yağ ve domates gibi ürünlerde Türkiye kaynaklı rekabet

ile karşı karşıya kalırken, diğer AB ülkelerinden Türkiye’ye hayvan ve hayvan

ürünleri ihracatında artış gözlenecektir.

- Mevcut hali ile ya da yapısının genişletilmesi sonrasında GB’den azami fayda

sağlanabilmesi için karar verme süreci ya da katılım ile ilgili konulardaki

asimetrinin düzeltilmesi gereklidir.

- GB’nin resmi yapısı altında Türkiye’nin karar verme sürecine değil; kararların

şekillendirilmesi sürecine katılımı mümkündür. Ancak, kurumsal işbirliği ve

kararların şekillendirilmesi süreçleri düzgün bir şekilde işletilmemektedir. Üyelik

müzakerelerine devam edilmesinin yanı sıra hâlihazırda uygulamada olmayan

danışma ve bilgi paylaşımı yöntemleri ile çözüm yoluna gidilebilir.

- AB’nin STA ilişkisi içinde olduğu bazı ülkeler Türkiye ile benzer anlaşma

imzalamaktan kaçınmaktadır. Bu nedenle de söz konusu ülkeler Türk pazarına AB

üzerinden erişebilmekte ancak, Türk şirketler bu ülke pazarlarına gümrük

vergisinden muaf bir şekilde girememektedir. GB, AB ve Türkiye arasındaki

ticarette menşe kuralları uygulama gereğini ortadan kaldırmıştır. AB’nin

Türkiye’nin katılımı olmadan STA’lar imzalaması, menşe kontrollerinin yeniden

yapılmaya başlanması gereğini ortaya çıkacaktır. Aradaki farklılıkların önüne

geçilmesi için AB’nin STA’lara eklemeye başladığı “Türkiye paragrafı”

güçlendirilmeli ve üçüncü ülkelerin Türkiye ile benzer anlaşmayı belirli bir süre

145

içinde tamamlaması sağlanmalıdır. Aradaki süre içinde de Türkiye’nin bu ülkeye

ihracatı AB menşeli olarak kabul edilmelidir.

- GB kapsamındaki anlaşmazlıkların çözümü mekanizması işlerlik kazanmamıştır.

Ticareti engelleyen hususların ele alınması için iyi işleyen bir “Anlaşmazlıkların

Çözümü Mekanizması” uygulamaya konulmalıdır. Bu sayede AB’nin Türkiye’ye

danışmadan, tek taraflı olarak yasa yapıp, bunun sonrasında da Türkiye’nin bu

değişiklikleri neden uygulamaya koymadığını sorgulamasının önüne geçilebilir

(Ateş, 2014, s. 1-3).

Ayrıca, ABD ile AB arasında müzakereleri süren Transatlantik Ticaret ve Yatırım

Ortaklığı ve ABD, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Japonya ve G. Kore gibi ülkelerin

içinde olduğu Trans-Pasifik Ortaklığı anlaşmaları süreçte bir dönüm noktası olma

potansiyeline sahiptir. Değişen küresel ticaret koşulları ve AB ile ticari ilişkilerimizi

düzenleyen ve sanayi malları ile işlenmiş tarım ürünleri kapsayan GB’nin artık yetersiz

hale gelmesi GB ilişkisinin derinleştirilmesi ve işlenmemiş tarım ürünlerinin de GB

kapsamına alınması hususunu gündeme getirmiştir.

146

3.3. TÜRKİYE-AB TARIMSAL DIŞ TİCARETİ

Bu alt bölümde kullanılan veriler Harmonize Sistem bazında, GTİP 2 haneli olup,

tarım sektörü olarak, çalışmanın 1. bölümünde belirtilen HS 01-24 arası fasılları baz

alınmıştır. AB ülkeleri Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Kıbrıs Cumhuriyeti, Çek

Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan,

Hırvatistan, İrlanda, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Polonya,

Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, Birleşik Krallık ülkelerinden

oluşmakta olup, ticaret verileri TÜİK veri tabanından AB 28 olarak alınmıştır.

AB ile yapılan tarımsal dış ticarette 1990-2013 döneminde yıllık ortalama dış

ticaret hacminde önde gelen tarım sektörü fasılları, söz konusu fasılların toplam tarımsal

dış ticaret değerleri içerisindeki payları 1990, 1996 ve 2000-2013 dönemi için Tablo 39’da,

yapılan dış ticaret verilerinde yıllara göre değişim ise Tablo 40’ta yer almaktadır. Türkiye-

AB tarımsal dış ticaret verileri tarım sektörü fasıllarına göre ve 1990-2013 yıllarını

kapsayan dönem için ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi ve İİKO

göstergeleri ile Tablo 41-44’te yer almaktadır. Ayrıca, tarımsal dış ticaret verileri genel dış

ticaret verileriyle de karşılaştırılmıştır.

3.3.1. İhracat

Türkiye-AB tarımsal ihracatı 1990 yılında 1 milyar 435 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer yıllar içinde artarak 2013 yılında 4 milyar 792 milyon USD’ye

ulaşmıştır. Öte yandan, genel ihracat 1990 yılında 7 milyar 478 milyon USD olarak

gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 63 milyar

38 milyon USD’ye çıkmıştır. AB ile yapılan tarımsal ihracatın toplam tarımsal ihracat

içerisindeki payı dönem başında % 47,6 iken 2013 yılında % 29,3’e gerilemiştir (dönem

ortalaması % 44,2 olarak gerçekleşmiştir) . Öte yandan, AB ile yapılan genel ihracatın

toplam ihracat içerisindeki payı dönem başında % 57,7 iken 2013 yılında % 41,5’e

gerilemiştir (dönem ortalaması % 53,2 olarak gerçekleşmiştir). AB ile yapılan tarımsal

ihracatın toplam tarımsal ihracat içerisindeki payında dönem başına göre önemli bir düşüş

147

gerçekleşmiş olmasına rağmen AB’nin hem tarım sektörü hem de genel ekonomi için

önemli bir ihracat partneri olduğu gerçeği değişmemektedir (Tablo 37-38).

AB ile yapılan tarımsal ihracatın 1990 yılından itibaren yaşadığı değişimlere

baktığımızda, dönem boyunca dalgalanmalar yaşanmakla birlikte değişimlerin ortalaması

% 6,2 olarak gerçekleşmiştir. Genel ihracat önemli ise yine dalgalanmalar yaşayarak

dönem boyunca tarımsal ihracattan daha fazla artış yaşayarak ortalama % 10,5 oranında

değişmiştir (Tablo 38).

AB ile gerçekleşen tarımsal ihracatta dönem boyunca yapılan ortalama yıllık ihracat

değerleri baz alındığında yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu meyvalar (8. fasıl),

sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen

müstahzarlar (20. fasıl), yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular (7. fasıl), tütün ve tütün

yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl), ve balıklar, kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar

ve suda yaşayan diğer omurgasız hayvanlar (3. fasıl) kalemleri öne çıkmakta ve bu

fasılların ortalama yıllık ihracat değerleri sırasıyla 1 milyar 192 milyon, 595 milyon, 219

milyon, 183 milyon ve 116 milyon USD’dir. Bu fasıllardan 8. Fasıl 1990 yılında 711

milyon USD ihracata sahipken, 2013 yılında bu değer 1 milyar 935 milyon USD olmuştur.

Bu fasıl dönem içerisinde dalgalanmalar yaşamasına rağmen dönem başına göre % 100’ün

üzerinde artışa sahip olmuştur (Tablo 39-40 ve 41-44).

3.3.2. İthalat

Türkiye-AB tarımsal ithalatı 1990 yılında 797 milyon USD olarak gerçekleşirken,

bu değer yıllar içinde artarak 2013 yılında 2 milyar 708 milyon USD’ye ulaşmıştır. Öte

yandan, genel ithalat 1990 yılında 10 milyar 593 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu

değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 92 milyar 456 milyon

USD’ye çıkmıştır. AB ile yapılan tarımsal ithalatın toplam tarımsal ithalat içerisindeki payı

dönem başında % 42 iken 2013 yılında % 24,2’ye gerilemiştir (dönem ortalaması % 29,5

olarak gerçekleşmiştir). Öte yandan AB ile yapılan genel ithalatın toplam ithalat

içerisindeki payı dönem başında % 47,5 iken 2013 yılında % 36,7’ye gerilemiştir (dönem

ortalaması % 46,9 olarak gerçekleşmiştir). AB ile yapılan tarımsal ithalatın toplam tarımsal

ithalat içerisindeki payında dönem başına göre önemli bir düşüş gerçekleşmiş olmasına

148

rağmen AB’nin hem tarım sektörü hem de genel ekonomi için ithalat yapılan önemli bir

bölge olduğu gerçeği değişmemektedir (Tablo 37-38).

AB ile yapılan tarımsal ithalatın 1990 yılından itibaren önemli değişimler yaşamış

olup dönem boyunca gerçekleşen dalgalanmalar ile birlikte bu değişimlerin ortalaması %

13,5 olarak gerçekleşmiştir. Genel ithalatta da benzer bir durum söz konusuyken, dönem

boyunca tarımsal ithalattan daha düşük bir ortalama değişim yaşanmış ve bu değişimin

değeri % 12 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 38).

Tarımsal ithalat dönem boyunca yapılan ortalama yıllık ihracat değerleri baz

alındığında önem sırasına göre şu fasıllarda belirtilen değerlerde gerçekleşmiştir;

- Hububat (10. fasıl)-160 milyon USD

- Yenilen çeşitli gıda müstahzarları (kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar,

diyet mamaları, vb.) (21. fasıl)-144 milyon USD

- Yağlı tohum ve meyvalar; muhtelif tane, tohum ve meyvalar;sanayiide ve tıpta

kullanılan bitkiler; saman ve kaba yem (12. fasıl)-136 milyon USD

- Canlı hayvanlar (1. fasıl)-90 milyon USD

- Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar; yemeklik katı yağlar; hayvansal ve bitkisel

mumlar (15. fasıl)-85 milyon USD

Bu fasıllardan 10. fasıl 1990 yılında 232 milyon USD ithalata sahipken, 2013 yılında bu

değer 293 milyon USD olmuştur. (Tablo 39-40 ve 41-44).

3.3.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi, İhracatın İthalatı Karşılama Oranı

Türkiye-AB tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 2 milyar 232 milyon USD

olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 7 milyar 680 milyon

USD’ye ulaşmıştır. Öte yandan genel dış ticaret hacmi 1990 yılında 18 milyar 71 milyon

USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013

yılında 155 milyar 494 milyon USD olmuştur. AB ile yapılan tarımsal ticaretin toplam

tarımsal dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 45,5 iken 2013 yılında %

27,3’e gerilemiştir (dönem ortalaması % 39,2 olarak gerçekleşmiştir). AB ile yapılan genel

dış ticaret hacminin toplam dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 51,2

149

iken 2013 yılında % 38,5’e gerilemiştir (dönem ortalaması % 49,4 olarak gerçekleşmiştir)

(Tablo 37-38).

Tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılından itibaren dalgalanmalar yaşamış ve dönem

boyunca yaşanan değişimlerin ortalaması % 6,6 olarak gerçekleşmiştir. Genel dış ticaret

ise dönem boyunca tarımsal dış ticaretten yüksek bir artış yaşayarak ortalama % 11 artış

yaşamıştır (Tablo 38).

Türkiye-AB tarımsal dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl Türkiye lehine fazla

olarak gerçekleşmekle birlikte, fazla değeri 1990 yılında 639 milyon USD olarak

gerçekleşirken 2013 yılında 2 milyar 264 milyon USD olarak gerçekleşmiştir (yıllık

ortalama 1 milyar 712 milyon USD). Öte yandan, genel dış ticaret dengesi dönem boyunca

her yıl Türkiye aleyhine açık olarak gerçekleşmiş (yıllık ortalama 10 milyar 901 milyon

USD), açık değeri 1990 yılında 3 milyar 116 milyon USD olarak gerçekleşirken, 2013

yılında bu değer 29 milyar 417 milyon USD olmuştur (Tablo 37).

Tarımsal dış ticaret İİKO dönem boyunca % 100’ün üzerinde seyretmiş ve yıllar

itibariyle dalgalanmalar yaşamıştır (dönem ortalama değeri % 294 olarak gerçekleşmiştir).

Tarım İİKO 1990 yılında % 180, 2000 yılında % 281, 2010 yılında % 217 ve 2013 yılında

% 184 olarak gerçekleşmiştir. Genel ticaret İİKO ise 1990 yılında % 71 ve 2013 yılında %

68 olarak gerçekleşmiştir (dönem ortalama değeri % 71,8 olarak gerçekleşmiştir) (Tablo

37).


döneminde Türkiye’nin AB ile yaptığı tarımsal dış ticaret hacminde sırasıyla yenilen

meyveler ve sert kabuklu meyveler (8. fasıl), sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer

kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl), tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş

maddeler (24. fasıl), yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular (7. fasıl) ve yenilen çeşitli

gıda müstahzarları (kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.)

(21. fasıl) kalemlerinin öne çıktığı görülmektedir (Tablo 39-40 ve 41-44).

Türkiye-AB dış ticaret verilerinden şu sonuçlar elde edilmektedir;

- AB hem tarım sektörü hem de genel ekonomi için dönem boyunca payında azalma

olmasına rağmen önemli bir ticaret partneridir.

150

- Tarımsal dış ticarette Türkiye önemli bir fazla değerine sahiptir ve bu durum yüksek

İİKO değerleri ile de desteklenmektedir.

- Tarımsal dış ticarette öne çıkan tarım fasılları AB dışı ülkelere yapılan ticarette öne

çıkan fasıllarla paralellik göstermektedir.

- Genel dış ticarette Türkiye önemli miktarlarda açık vermektedir.

151

Tablo 37. Türkiye-AB Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)

Yıl Tarım Genel

İhracat İthalat Hacim Denge İİKO İhracat İthalat Hacim Denge İİKO

1990 1.435 797 2.232 639 180,2 7.478 10.593 18.071 -3.116 70,6

1991 1.569 403 1.972 1.165 388,9 7.778 10.671 18.449 -2.893 72,9

1992 1.476 426 1.902 1.050 346,6 8.472 11.511 19.983 -3.040 73,6

1993 1.619 487 2.106 1.132 332,4 8.281 14.925 23.206 -6.643 55,5

1994 1.882 331 2.213 1.551 568,1 9.404 11.652 21.056 -2.248 80,7

1995 2.159 1.042 3.200 1.117 207,2 12.227 18.030 30.257 -5.803 67,8

1996 2.123 980 3.104 1.143 216,6 12.585 24.348 36.932 -11.763 51,7

1997 2.282 673 2.955 1.609 339,1 13.464 26.125 39.589 -12.661 51,5

1998 2.176 680 2.856 1.495 319,8 14.833 25.295 40.127 -10.462 58,6

1999 2.114 668 2.782 1.446 316,5 15.449 22.535 37.985 -7.086 68,6

2000 1.731 617 2.348 1.114 280,6 15.685 28.550 44.235 -12.865 54,9

2001 1.896 385 2.281 1.510 492,0 17.573 19.840 37.413 -2.266 88,6

2002 1.906 598 2.504 1.307 318,4 20.454 25.697 46.151 -5.243 79,6

2003 2.393 802 3.195 1.591 298,3 27.476 35.155 62.631 -7.679 78,2

2004 3.103 950 4.053 2.153 326,8 36.696 48.129 84.825 -11.433 76,2

2005 4.076 1.172 5.248 2.904 347,8 41.532 52.779 94.311 -11.247 78,7

2006 3.758 1.163 4.921 2.595 323,1 48.146 59.446 107.592 -11.300 81,0

2007 4.188 1.560 5.747 2.628 268,5 60.752 68.470 129.222 -7.718 88,7

2008 4.369 2.059 6.427 2.310 212,2 63.717 74.512 138.229 -10.795 85,5

2009 4.084 1.621 5.704 2.463 252,0 47.226 56.615 103.841 -9.390 83,4

2010 4.517 2.086 6.603 2.432 216,6 52.933 72.389 125.322 -19.456 73,1

2011 4.811 3.195 8.007 1.616 150,6 62.588 91.438 154.026 -28.851 68,4

2012 4.663 2.806 7.469 1.857 166,2 59.397 87.656 147.053 -28.259 67,8

2013 4.972 2.708 7.680 2.264 183,6 63.038 92.456 155.494 -29.417 68,2


152

Tablo 38. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Toplam Ticaret İçindeki Payları ve Yıllara Göre Değişimi (%)

Yıl

Pay Bir Önceki Yıla Göre Değişim

Tarım Genel Tarım Genel

İhracat İthalat Hacim İhracat İthalat Hacim İhracat İthalat Hacim İhracat İthalat Hacim

1990 47,6 42,0 45,5 57,7 47,5 51,2

1991 43,3 30,7 39,9 57,2 50,7 53,3 9,3 -49,4 -11,7 4,0 0,7 2,1

1992 43,1 30,3 39,4 57,6 50,3 53,2 -5,9 5,6 -3,5 8,9 7,9 8,3

1993 45,8 28,5 40,2 54,0 50,7 51,8 9,7 14,4 10,7 -2,2 29,7 16,1

1994 46,4 27,8 42,2 51,9 50,1 50,9 16,2 -32,0 5,1 13,6 -21,9 -9,3

1995 49,6 40,6 46,2 56,5 50,5 52,8 14,7 214,5 44,6 30,0 54,7 43,7

1996 45,7 33,5 41,0 54,2 55,8 55,2 -1,6 -5,9 -3,0 2,9 35,0 22,1

1997 43,7 24,6 37,1 51,3 53,8 52,9 7,5 -31,3 -4,8 7,0 7,3 7,2

1998 45,5 28,2 39,7 55,0 55,1 55,0 -4,6 1,1 -3,3 10,2 -3,2 1,4

1999 50,6 31,4 44,2 58,1 55,4 56,5 -2,9 -1,8 -2,6 4,2 -10,9 -5,3

2000 47,8 27,8 40,2 56,5 52,4 53,8 -18,1 -7,6 -15,6 1,5 26,7 16,5

2001 46,6 24,8 40,6 56,1 47,9 51,4 9,5 -37,5 -2,9 12,0 -30,5 -15,4

2002 50,8 29,8 43,5 56,7 49,8 52,7 0,5 55,3 9,8 16,4 29,5 23,4

2003 49,4 27,5 41,2 58,1 50,7 53,7 25,6 34,1 27,6 34,3 36,8 35,7

2004 51,6 29,3 43,8 58,1 49,3 52,8 29,7 18,4 26,8 33,6 36,9 35,4

2005 52,1 33,8 46,5 56,5 45,2 49,6 31,4 23,4 29,5 13,2 9,7 11,2

2006 46,7 31,6 41,9 56,3 42,6 47,8 -7,8 -0,8 -6,2 15,9 12,6 14,1

2007 45,8 28,9 39,5 56,6 40,3 46,6 11,4 34,1 16,8 26,2 15,2 20,1

2008 40,3 23,5 32,8 48,3 36,9 41,4 4,3 32,0 11,8 4,9 8,8 7,0

2009 38,2 25,5 33,4 46,2 40,2 42,7 -6,5 -21,3 -11,3 -25,9 -24,0 -24,9

2010 37,5 27,1 33,5 46,5 39,0 41,9 10,6 28,7 15,8 12,1 27,9 20,7

2011 33,3 29,2 31,5 46,4 38,0 41,0 6,5 53,2 21,3 18,2 26,3 22,9

2012 30,6 26,1 28,7 39,0 37,1 37,8 -3,1 -12,2 -6,7 -5,1 -4,1 -4,5

2013 29,3 24,2 27,3 41,5 36,7 38,5 6,6 -3,5 2,8 6,1 5,5 5,7

Dönem

Ortalaması 44,2 29,5 39,2 53,2 46,9 49,4 6,2 13,5 6,6 10,5 12,0 11,0


153

Tablo 39. Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaretinin Toplam Tarımsal Ticaret İçindeki Payları (%)(Önde Gelen Fasıllar)

Fa

sıl

/Yıl

19

90

19

96

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

8

İhr. 71,4 75,7 69,2 68,7 66,4 65,6 68,4 68,9 64,2 62,4 57,3 54,3 51,9 50,2 50,0 48,7

İth. 0,0 10,0 12,6 15,7 15,4 12,9 21,1 18,1 19,7 12,1 9,4 10,4 6,5 6,8 5,3 5,7

DTH 70,2 72,4 65,7 67,4 63,7 62,7 66,1 66,0 61,0 58,0 52,4 50,1 48,1 46,2 45,2 44,6

20

İhr. 59,5 71,6 70,7 71,3 71,6 71,1 72,5 74,3 71,2 71,1 66,7 62,2 63,5 65,7 62,7 61,1

İth. 50,4 35,1 68,5 67,0 65,7 60,6 65,0 72,7 64,1 60,6 56,5 55,4 50,5 56,8 51,1 51,7

DTH 59,4 70,7 70,6 71,2 71,4 70,8 72,3 74,2 70,8 70,5 66,1 62,0 63,0 65,2 62,2 60,7

24

İhr. 28,5 37,6 35,5 26,7 39,4 39,8 36,8 41,0 41,1 34,8 36,7 29,5 32,3 25,3 18,6 15,9

İth. 3,1 5,5 3,6 4,6 13,7 19,8 31,3 39,6 41,8 32,8 30,5 33,7 36,0 35,0 36,3 35,9

DTH 17,5 27,8 22,2 18,0 30,4 32,6 35,0 40,5 41,3 34,1 34,5 31,0 33,6 28,9 25,1 23,1

21

İhr. 29,9 29,2 16,4 17,3 20,0 19,5 20,6 26,6 38,4 42,3 39,9 36,2 33,4 34,8 32,5 30,2

İth. 86,5 92,0 81,9 81,6 80,7 74,7 76,0 76,5 76,6 77,1 68,4 69,6 70,7 65,8 67,6 68,1

DTH 55,0 57,9 51,5 49,1 50,9 46,9 50,5 53,6 57,6 58,2 51,7 48,8 48,5 47,2 46,3 45,9

7

İhr. 37,8 37,2 39,5 32,5 43,5 41,0 46,1 50,6 38,3 41,8 38,5 41,1 37,1 31,6 27,1 27,8

İth. 15,2 44,8 7,2 3,3 15,1 26,3 31,3 14,2 14,8 15,1 5,3 6,5 8,4 8,7 8,9 5,6

DTH 35,9 37,5 30,6 27,9 39,5 40,2 45,2 45,9 35,5 38,4 28,7 34,3 30,8 25,7 23,0 22,5

10

İhr. 0,0 20,7 26,9 23,4 35,4 29,0 76,0 19,3 26,8 24,2 57,2 21,9 17,8 19,3 17,2 42,3

İth. 41,3 35,1 29,7 18,2 30,1 22,4 16,1 32,3 20,5 21,7 21,7 24,5 18,2 16,8 11,8 14,6

DTH 40,5 34,6 28,7 20,7 31,0 22,9 18,0 27,4 23,9 21,9 22,4 24,1 18,1 16,9 12,3 16,9

12

İhr. 66,9 71,6 61,1 63,3 60,8 53,8 49,5 46,5 45,0 43,7 45,4 37,1 36,4 34,4 38,4 30,6

İth. 19,5 10,9 18,6 21,1 18,2 19,8 22,6 29,9 24,7 29,0 28,3 22,1 19,0 20,6 14,6 25,3

DTH 42,8 20,5 24,3 31,5 25,0 24,3 26,1 31,9 27,9 30,7 29,9 24,0 20,9 22,2 17,6 26,1

15

İhr. 10,3 15,1 12,5 43,2 26,1 33,6 27,6 42,1 17,8 13,9 6,0 6,7 10,0 2,9 2,7 8,9

İth. 31,9 18,6 24,0 16,8 15,8 15,8 17,7 16,9 6,1 7,3 3,7 2,7 3,8 2,9 1,8 3,0

DTH 23,3 17,1 20,5 28,1 18,7 23,1 21,2 27,2 10,4 9,5 4,4 3,9 5,8 2,9 2,1 5,5

Kaynak: TÜİK, Yazarın Kendi Hesaplamaları, İhr.: İhracat, İth.: İthalat, DTH: Dış Ticaret Hacmi.

154

Tablo 40. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Yıllara Göre Değişimi (%)(Önde Gelen Fasıllar)

Yıl

19

90-1

99

1

19

95-1

99

6

19

96-1

99

7

19

99-2

00

0

20

00-2

00

1

20

01-2

00

2

20

02-2

00

3

20

03-2

00

4

20

04-2

00

5

20

05-2

00

6

20

06-2

00

7

20

07-2

00

8

20

08-2

00

9

20

09-2

01

0

20

10-2

01

1

20

11-2

01

2

20

12-2

01

3

8

İhr. -3,9 -11,7 14,7 -17,7 15,8 -4,1 15,4 42,5 32,5 -11,0 8,6 -1,8 -0,4 11,2 8,2 -2,9 1,6

İth. -10,8 109,6 -41,6 -5,2 -43,2 105,9 4,0 101,5 33,3 34,2 -18,4 -1,6 7,5 -36,8 30,2 -8,9 -0,2

DTH -3,9 -11,4 14,3 -17,5 15,1 -3,4 15,2 43,2 32,5 -10,3 7,9 -1,8 -0,2 10,3 8,5 -3,0 1,6

20

İhr. 32,0 3,7 9,4 -14,7 9,6 -1,7 29,0 48,9 33,9 -16,2 17,1 2,9 -17,4 19,3 14,6 -0,6 1,9

İth. 25,6 24,1 63,5 -25,6 -38,4 40,9 -16,8 74,9 106,3 7,5 27,2 6,6 -38,7 4,2 61,8 -23,4 15,8

DTH 32,0 3,9 10,1 -15,2 7,8 -0,8 27,6 49,5 35,6 -15,4 17,6 3,1 -18,4 18,7 16,1 -1,6 2,4

24

İhr. 44,5 71,7 -8,4 -21,9 -33,5 30,7 9,9 5,6 37,4 16,3 -20,4 15,4 -13,5 0,8 -24,8 -7,4 -8,3

İth. 60,0 82,2 74,7 18,0 1,1 120,0 64,1 60,5 45,8 -1,7 -7,4 20,3 13,0 -1,6 5,7 26,1 2,7

DTH 45,6 72,3 -3,4 -20,0 -31,2 39,6 18,5 17,6 39,9 10,7 -16,8 16,9 -5,1 -0,1 -13,5 7,8 -2,5

21

İhr. 139,7 -3,1 -8,6 -1,5 13,7 46,7 20,3 28,5 56,9 99,1 48,1 17,6 -9,9 -5,6 34,4 -6,2 -0,9

İth. 36,3 99,7 -2,7 15,5 -9,1 32,9 9,2 47,7 22,6 19,4 11,3 -6,4 -13,4 16,0 18,4 0,2 16,8

DTH 67,7 54,8 -4,3 12,6 -5,8 35,4 11,3 43,7 29,1 37,5 23,4 3,1 -11,8 6,0 25,0 -2,6 9,2

7

İhr. 2,9 -0,2 -18,8 -1,4 17,3 14,5 38,9 15,4 20,4 0,1 33,2 1,8 14,3 -1,9 -17,8 -22,7 10,5

İth. -27,1 27,5 -31,9 -45,2 -67,6 239,4 0,2 30,6 8,4 27,3 30,9 14,4 -25,3 67,2 19,8 -22,0 -26,4

DTH 1,9 0,9 -19,4 -6,2 11,8 18,7 36,8 16,0 19,9 1,2 33,1 2,4 12,1 0,7 -15,5 -22,6 7,3

10

İhr. 1.634.725,6 0,3 -14,2 179,2 -37,2 -24,9 -42,8 -18,5 66,5 143,3 -70,0 36,0 104,3 39,0 -65,9 38,0 153,1

İth. -87,3 68,6 -52,7 -16,6 -71,8 245,4 38,5 -46,4 -26,9 -43,9 516,3 119,4 -36,6 -34,6 68,2 -44,9 64,0

DTH -83,5 66,2 -51,9 9,8 -60,0 100,1 22,1 -43,8 -14,1 5,7 158,4 113,5 -30,2 -24,9 35,5 -39,8 76,5

12

İhr. 3,1 -22,9 -1,4 -32,0 30,7 -8,7 27,2 0,7 13,2 16,2 8,6 19,7 -15,5 16,0 18,7 15,7 -6,6

İth. 51,3 0,9 29,2 -16,0 -33,3 41,7 95,0 26,3 73,6 -26,9 94,6 40,0 -43,9 27,5 17,7 -30,0 72,6

DTH 14,2 -13,8 12,4 -22,2 -11,8 16,7 68,6 18,8 58,6 -19,3 72,7 36,8 -39,9 25,2 17,8 -21,6 51,1

15

İhr. 89,8 -46,3 11,5 -85,6 418,0 -59,7 185,8 -34,5 176,8 -56,7 -39,2 -18,0 -24,8 33,6 -35,0 7,0 290,1

İth. -4,3 -50,8 82,2 -27,1 -39,5 20,3 22,7 16,2 35,3 -54,6 4,5 5,1 -52,4 30,2 22,5 -27,7 59,7

DTH 12,4 -49,2 56,3 -58,2 44,3 -32,3 86,5 -14,2 100,0 -56,0 -22,7 -6,2 -40,6 32,0 -9,0 -14,1 172,0

Kaynak: TÜİK, Yazarın Kendi Hesaplamaları, İhr.: İhracat, İth.: İthalat, DTH: Dış Ticaret Hacmi.

155

Tablo 41. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 1-6/1990-2003)

Fasıl/Yıl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

1

İhracat 3 2 1 1 1 2 2 2 0 2 2 2 2 3

İthalat 108 107 107 96 18 245 127 12 16 16 21 10 8 6

Hacim 111 109 108 97 19 247 129 14 16 18 23 12 10 9

Denge -105 -105 -105 -94 -17 -242 -125 -10 -16 -14 -20 -9 -7 -3

İİKO 3 2 1 1 8 1 1 17 0 10 7 15 20 43

2

İhracat 2 0 0 0 3 2 1 4 2 0 0 2 2 2

İthalat 12 33 33 31 10 70 25 0 0 0 0 0 0 0

Hacim 14 33 33 31 13 72 26 4 2 0 0 2 2 2

Denge -11 -33 -33 -31 -6 -67 -23 4 2 0 0 2 2 2

İİKO 14 0 0 0 34 3 4 Aşırı Yüksek Değerlere Sahip

3

İhracat 49 37 37 33 38 34 39 50 25 47 30 39 63 96

İthalat 3 3 4 8 10 13 18 30 20 16 20 3 6 16

Hacim 52 40 41 40 49 48 57 80 44 63 50 42 70 111

Denge 45 34 32 25 28 21 22 20 5 30 10 37 57 80

İİKO 1.434 1.434 830 417 375 254 223 166 125 288 151 1.454 998 601

4

İhracat 4 7 6 6 10 9 11 23 21 10 6 11 28 32

İthalat 17 18 27 24 17 30 32 23 31 31 27 16 31 37

Hacim 22 24 33 30 27 39 42 46 52 41 32 27 59 69

Denge -13 -11 -20 -18 -7 -21 -21 -1 -9 -21 -21 -5 -3 -5

İİKO 25 37 24 25 59 31 34 98 69 32 21 69 90 86

5

İhracat 37 34 36 34 34 41 43 45 44 41 37 26 34 41

İthalat 0 1 2 0 1 2 3 3 3 3 5 2 3 2

Hacim 37 35 38 34 35 43 46 49 47 44 42 28 37 43

Denge 37 33 34 34 33 40 40 42 41 38 32 24 32 40

İİKO Aşırı Yüksek Değerlere Sahip

6

İhracat 14 15 15 13 12 14 15 16 16 14 9 11 19 25

İthalat 7 6 6 8 5 8 15 18 26 19 16 10 11 15

Hacim 21 21 21 22 18 22 30 34 41 34 25 21 30 40

Denge 7 9 8 5 7 5 0 -2 -10 -5 -7 1 7 10

İİKO 191 235 230 162 233 165 98 88 62 74 57 115 163 170


156

Tablo 41. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 1-6/2004-2013)devamı

Fasıl/Yıl 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

1

İhracat 3 4 4 4 4 3 2 2 2 2

İthalat 8 10 14 10 19 18 114 444 485 147

Hacim 10 13 18 15 23 21 116 445 486 149

Denge -5 -6 -10 -6 -15 -15 -112 -442 -483 -144

İİKO 35 38 28 40 20 17 2 0 0 1

2

İhracat 3 2 2 2 2 2 2 3 3 3

İthalat 0 0 0 0 0 0 249 512 96 25

Hacim 3 2 2 2 2 2 252 515 99 27

Denge 3 2 2 2 2 2 -247 -509 -94 -22

İİKO Aşırı Yüksek Değerlere Sahip 1 1 3 11

3

İhracat 110 125 150 202 241 214 216 283 280 342

İthalat 14 14 27 23 17 22 16 17 15 17

Hacim 124 138 177 225 258 236 231 300 295 359

Denge 96 111 123 179 224 192 200 266 265 326

İİKO 777 920 551 887 Aşırı Yüksek Değerlere Sahip

4

İhracat 14 7 5 1 2 3 4 3 3 6

İthalat 41 40 28 41 48 47 46 28 49 64

Hacim 55 47 33 42 50 51 50 31 52 70

Denge -27 -33 -24 -40 -46 -44 -42 -26 -46 -58

İİKO 34 19 17 3 4 7 8 9 5 9

5

İhracat 42 37 28 30 36 26 27 39 47 55

İthalat 3 3 5 7 5 5 7 10 13 12

Hacim 45 40 33 38 41 31 34 49 60 67

Denge 40 34 24 23 30 20 21 29 33 43

İİKO 1.522 1.082 607 412 668 474 413 399 346 457

6

İhracat 27 27 29 33 30 28 32 35 39 40

İthalat 21 31 45 48 53 34 45 62 63 86

Hacim 49 58 74 81 83 62 77 97 101 126

Denge 6 -5 -16 -15 -24 -6 -14 -27 -24 -47

İİKO 128 85 64 68 56 84 70 56 62 46


157


Fasıl/Yıl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

7

İhracat 149 154 161 146 149 178 177 144 123 106 104 122 140 194

İthalat 5 4 4 5 6 8 10 7 9 13 7 2 8 8

Hacim 155 158 165 152 155 185 187 151 132 119 111 124 148 202

Denge 144 150 158 141 144 170 168 138 114 93 97 120 132 186


8

İhracat 711 683 645 719 843 976 862 988 962 866 713 825 792 913

İthalat 0 0 0 3 1 3 6 4 7 9 9 5 10 10

Hacim 711 683 645 721 844 979 868 992 969 875 722 830 802 924

Denge 711 683 645 716 842 973 856 984 956 857 704 821 782 903


9

İhracat 16 15 17 26 17 18 20 26 32 25 23 23 22 24

İthalat 3 2 2 3 3 4 4 5 5 3 4 3 3 3

Hacim 19 17 19 30 19 22 24 31 37 28 27 26 25 27

Denge 14 13 14 23 14 13 15 22 27 22 20 20 20 21

İİKO 639 917 674 849 665 394 454 582 601 756 652 779 784 829

10

İhracat 0 9 20 9 15 6 6 5 32 22 60 38 28 16

İthalat 232 29 26 94 43 161 272 129 156 139 116 33 113 156

Hacim 232 38 46 103 58 167 278 134 188 161 176 71 141 173

Denge -232 -20 -6 -85 -27 -155 -266 -124 -124 -117 -56 5 -84 -140

İİKO 0 30 75 10 36 4 2 4 21 16 52 116 25 10

11

İhracat 30 29 30 29 42 27 29 43 40 32 26 21 18 18

İthalat 1 1 2 2 0 4 5 3 5 5 5 4 9 10

Hacim 31 30 32 31 42 32 34 47 44 37 31 25 28 28

Denge 29 28 29 28 42 23 25 40 35 27 22 16 9 9

İİKO Aşırı Yüksek Değerlere Sahip 624 651 1.270 847 626 574 471 200 190

12

İhracat 30 31 26 31 33 49 37 37 43 38 26 34 31 39

İthalat 9 14 21 24 19 30 31 39 44 61 52 34 49 95

Hacim 39 44 47 55 53 79 68 76 87 100 78 68 80 134

Denge 21 17 5 7 14 18 7 -3 -1 -23 -26 0 -18 -56

İİKO 332 226 122 129 172 160 122 94 98 62 50 99 64 42


158


Fasıl/Yıl 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

7

İhracat 224 270 270 360 367 419 411 338 261 289

İthalat 10 11 14 19 21 16 27 32 25 18

Hacim 234 281 285 379 388 435 438 370 286 307

Denge 214 259 256 341 345 403 385 306 237 271


8

İhracat 1.301 1.724 1.534 1.666 1.635 1.629 1.812 1.961 1.903 1.935

İthalat 21 28 37 31 30 32 20 27 24 24

Hacim 1.322 1.752 1.572 1.696 1.665 1.661 1.832 1.988 1.928 1.959

Denge 1.280 1.696 1.497 1.635 1.605 1.596 1.791 1.934 1.879 1.910


9

İhracat 27 25 26 34 37 31 33 34 37 46

İthalat 4 5 7 8 11 10 12 17 18 21

Hacim 31 30 33 42 48 41 45 51 56 67

Denge 23 20 19 25 26 21 21 18 19 25

İİKO 687 474 389 400 336 310 271 204 206 218

10

İhracat 13 22 54 16 22 45 62 21 29 74

İthalat 84 61 34 212 464 295 193 324 179 293

Hacim 97 83 88 228 486 339 255 345 208 367

Denge -71 -39 19 -195 -442 -250 -130 -303 -149 -218

İİKO 16 36 157 8 5 15 32 7 16 25

11

İhracat 39 41 31 40 40 34 38 36 32 31

İthalat 11 14 17 17 20 27 41 47 47 63

Hacim 50 55 48 58 59 60 78 83 79 94

Denge 28 27 14 23 20 7 -3 -11 -16 -31

İİKO 345 291 186 232 205 125 94 77 67 50

12

İhracat 40 45 52 57 68 57 67 79 91 85

İthalat 120 208 152 296 415 233 297 349 244 422

Hacim 160 253 204 353 483 290 363 428 336 507

Denge -80 -163 -100 -240 -347 -175 -230 -270 -153 -336

İİKO 33 22 34 19 16 25 22 23 37 20


159


Fasıl/Yıl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

13

İhracat 3 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

İthalat 3 3 4 6 6 8 10 11 14 15 16 17 23 35

Hacim 6 4 4 6 6 8 10 11 14 15 16 17 23 35

Denge 0 -2 -4 -6 -6 -8 -10 -11 -14 -15 -16 -17 -23 -35

İİKO 93 39 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

14

İhracat 9 7 5 4 6 9 14 11 10 11 9 12 6 7

İthalat 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Hacim 9 7 5 4 6 9 14 11 10 11 9 12 6 7

Denge 9 7 5 4 6 9 14 11 10 11 9 12 6 7


15

İhracat 21 40 32 17 28 101 54 60 63 136 20 101 41 117

İthalat 97 92 88 89 99 190 93 170 128 120 87 53 64 78

Hacim 117 132 120 107 127 291 147 230 190 256 107 154 104 195

Denge -76 -53 -57 -72 -71 -89 -39 -110 -65 16 -68 49 -23 39

İİKO 22 43 36 19 28 53 58 35 49 113 22 192 64 150

16

İhracat 15 16 16 20 26 37 49 55 54 34 38 18 18 26

İthalat 0 2 2 0 1 1 2 2 3 0 0 0 0 0

Hacim 15 18 18 20 28 39 51 56 56 34 38 18 18 26

Denge 15 14 15 20 25 36 47 53 51 34 38 18 18 26


17

İhracat 17 35 57 52 46 39 43 38 40 32 36 38 35 48

İthalat 240 8 8 9 4 137 157 34 11 12 11 9 10 18

Hacim 258 43 65 62 50 176 200 72 51 44 47 46 46 65

Denge -223 27 49 43 42 -99 -114 4 29 20 25 29 25 30

İİKO 7 435 733 561 1.159 28 27 111 371 265 335 443 344 268

18

İhracat 2 4 7 6 6 9 6 7 8 17 19 18 19 39

İthalat 11 10 10 14 13 19 22 25 24 21 25 22 32 46

Hacim 13 14 18 19 19 28 28 33 33 38 44 40 52 85

Denge -9 -5 -3 -8 -7 -10 -16 -18 -16 -4 -6 -4 -13 -7

İİKO 14 46 71 42 45 47 26 29 35 82 76 83 60 84


160


Fasıl/Yıl 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

13

İhracat 0 0 1 3 1 0 1 3 2 3

İthalat 38 34 25 15 18 19 18 21 22 25

Hacim 38 34 26 18 19 19 20 23 25 28

Denge -38 -34 -23 -12 -16 -19 -17 -18 -20 -22

İİKO 0 0 6 20 8 0 6 13 10 12

14

İhracat 9 8 5 4 8 4 8 18 9 8

İthalat 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Hacim 9 8 5 4 8 4 8 18 9 8

Denge 9 8 5 4 8 4 8 18 9 8


15

İhracat 76 212 92 56 46 34 46 30 32 124

İthalat 91 123 56 58 61 29 38 46 34 54

Hacim 167 334 147 114 107 63 84 76 65 178

Denge -14 89 36 -3 -15 5 8 -17 -2 71

İİKO 84 173 165 96 75 118 121 64 95 232

16

İhracat 29 33 25 28 27 21 25 26 26 38

İthalat 0 0 0 0 1 2 3 2 2 2

Hacim 29 33 25 28 28 23 28 28 28 40

Denge 29 33 25 28 26 19 23 24 24 36


17

İhracat 73 78 81 110 136 103 129 138 140 157

İthalat 19 19 22 21 37 29 27 34 32 38

Hacim 92 97 103 131 172 132 156 172 172 194

Denge 55 59 60 89 99 74 102 105 107 119

İİKO 394 413 377 517 370 354 479 408 432 416

18

İhracat 50 57 43 49 52 48 48 46 42 41

İthalat 58 54 70 78 104 112 147 149 150 163

Hacim 108 112 113 128 156 160 194 195 192 203

Denge -8 3 -27 -29 -52 -65 -99 -103 -107 -122

İİKO 87 105 62 63 50 42 32 31 28 25


161


Fasıl/Yıl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

19

İhracat 5 12 18 24 26 39 32 26 22 19 22 24 35 51

İthalat 9 9 8 11 10 13 22 26 32 30 30 28 31 50

Hacim 14 21 27 35 36 53 54 52 53 49 52 53 66 101

Denge -5 3 10 12 17 26 10 0 -10 -11 -9 -4 3 0

İİKO 51 129 218 208 273 300 146 99 68 64 72 86 111 101

20

İhracat 181 239 234 261 364 389 403 441 433 403 343 376 370 477

İthalat 1 1 4 3 2 4 5 8 17 18 13 8 11 9

Hacim 182 240 237 264 365 393 409 450 451 420 356 384 381 486

Denge 180 237 230 258 362 385 398 433 416 385 330 368 358 468


21

İhracat 3 7 13 18 20 25 25 23 21 16 16 18 26 31

İthalat 7 9 15 18 18 33 66 64 65 77 89 81 108 117

Hacim 10 17 28 36 38 58 90 87 86 93 105 99 133 149

Denge -4 -2 -2 0 2 -7 -41 -41 -45 -61 -74 -63 -82 -86

İİKO 44 77 89 101 114 77 38 35 32 20 17 22 24 26

22

İhracat 8 10 12 12 12 15 17 18 18 21 17 20 24 26

İthalat 12 20 13 10 13 14 20 12 10 13 13 12 8 11

Hacim 20 30 25 21 25 29 37 29 29 34 30 32 32 37

Denge -4 -9 0 2 -1 0 -3 6 8 8 4 8 15 15

İİKO 71 53 97 121 96 101 87 153 177 167 132 163 286 238

23

İhracat 0 2 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 1 1

İthalat 8 16 27 18 21 34 21 20 25 35 40 21 31 32

Hacim 8 17 27 18 22 34 21 20 25 35 40 21 32 33

Denge -8 -14 -27 -18 -19 -34 -21 -20 -25 -35 -40 -21 -30 -31

İİKO 0 10 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0 4 3

24

İhracat 126 182 87 157 147 139 239 219 167 223 175 116 152 167

İthalat 10 17 13 11 12 8 15 27 30 11 13 13 28 47

Hacim 136 198 100 169 159 148 255 246 197 234 187 129 180 213

Denge 115 165 74 146 134 131 224 193 137 213 162 103 123 120

İİKO Aşırı Yüksek Değerlere Sahip 824 557 2.065 1.367 900 534 358


162

Tablo 44. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 19-24/2004-2013)-devamı

Fasıl/Yıl 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

19

İhracat 62 63 68 85 117 109 119 127 126 143

İthalat 64 71 86 107 138 137 156 186 178 204

Hacim 126 134 154 192 254 246 275 313 304 347

Denge -1 -7 -19 -22 -21 -28 -38 -59 -52 -62

İİKO 98 90 78 80 85 80 76 68 71 70

20

İhracat 710 952 797 934 961 794 948 1.086 1.080 1.101

İthalat 17 34 37 47 50 30 32 51 39 46

Hacim 727 986 834 980 1.011 825 979 1.137 1.119 1.146

Denge 694 917 761 887 911 764 916 1.035 1.041 1.055

İİKO 4.296 2.789 2.175 2.002 1.933 2.606 2.985 2.114 2.746 2.417

21

İhracat 40 63 125 185 218 196 185 249 233 231

İthalat 174 213 254 283 265 229 266 315 316 369

Hacim 214 276 379 468 482 425 451 564 549 600

Denge -134 -150 -129 -98 -47 -33 -81 -66 -82 -137

İİKO 23 29 49 65 82 86 70 79 74 63

22

İhracat 34 38 53 65 60 57 74 84 86 73

İthalat 25 22 40 53 60 72 66 121 124 158

Hacim 59 60 93 118 120 130 140 204 210 231

Denge 8 16 13 12 0 -15 8 -37 -38 -85

İİKO 133 172 134 123 99 79 112 70 70 46

23

İhracat 0 1 0 0 4 4 5 2 3 3

İthalat 54 67 86 85 103 86 134 262 474 278

Hacim 54 69 86 85 107 90 139 265 477 282

Denge -54 -66 -86 -85 -99 -83 -129 -260 -471 -275

İİKO 0 2 0 0 4 4 4 1 1 1

24

İhracat 176 242 281 224 258 223 225 169 157 144

İthalat 75 109 107 99 119 135 133 140 177 182

Hacim 251 351 388 323 378 358 358 310 334 325

Denge 101 133 174 125 139 89 93 29 -20 -38

İİKO 235 222 263 226 217 166 170 121 89 79


163

3.4. AB SÜRECİNİN TARIMSAL DIŞ TİCARETE ETKİLERİ

AB sürecinin tarımsal dış ticarete etkileri, çalışmada GB üzerinden ele alınmakla

birlikte GB’ye işlenmemiş tarım ürünlerinin dahil edilmemiş olması etki ölçümü açısından

önem arz eden bir husustur. Ayrıca, üyelik sürecinde yürütülen müzakere fasılları

kapsamında yapılan çalışmalar ve GB kapsamında imzalanan STA’lar bu süreçte sektörün

dış ticaretinde etkili olan diğer hususlar olarak ele alınabilir.

AB uyum ve müzakere süreci, daha önce belirtildiği gibi müzakere fasılları

çerçevesinde tarım sektörünün birçok alanında yapılan düzenlemeler yoluyla da tarımsal

dış ticareti etkilemektedir. Bu kapsamda; hayvan hastalıkları ve bitkisel üretim zararlıları

ile mücadele faaliyetlerini yürütülmesi, hijyen standartlarına uygun güvenilir gıda

üretiminin sürdürülebilir kılınması ve standartlara uygun üretimin tüm ülkede

yaygınlaştırılmasına yönelik denetimler yapılması, hayvansal üretimde, hayvanların

tanımlanması ve kayıt altına alınmasına ilişkin AB müktesebatı ile uyumlu ve tümüyle faal

sistemlerin uygulanması, hayvansal yan ürün işletmeleri de dâhil olmak üzere, hayvansal

ürün işletmelerinin iyileştirilmesi için onaylanmış ulusal program hazırlanması, AB hayvan

refahı mevzuatının uyumlaştırılması, sektörün bilinçlendirilmesi, finansman da dâhil olmak

üzere, ilgili tüm resmi kontrollere ilişkin AB ile tümüyle uyumlu bir sistemin uygulanması

için gerekli idari yapıların ve özellikle faal Sınır Kontrol Noktalarının kurulması ve

geliştirilmesi, AB müktesebatı ile uyumlu gıda, yem ve veterinerlik çerçeve mevzuatını

benimsenmesi, balıkçılık alanında AB ile uyum çalışmaları, tarım istatistiklerinin

iyileştirilmesi kapsamında yürütülen çalışmalar, tarım arazilerinin kontrolü ve Ulusal Çiftçi

Kayıt Sisteminin geliştirilmesi, ülke genelindeki tüm gıda işletmelerinin AB kuralları esas

alınarak hazırlanan kontrol listesi ile değerlendirilerek uyum durumlarının ortaya

konulması gibi uyum çalışmaları hem tarımsal üretimde olumlu katkılar yaratmakta hem

de dış ticarete konu üretimin kalitesinin iyileştirilmesi yoluyla dış ticarette olumlu etkiler

yaratmaktadır.

Serbest ticaret anlaşmaları yoluyla ticaret tarım alanında karşılıklı sağlanan gümrük

tarife oranı indirimleri ve ticaret yapılan ülkelerde uygulanan yüksek tarifeler nedeniyle

164

ticareti yapılamayan ürünlerde alınan kotalar yoluyla sağlanan pazara giriş imkânları, tarife

dışı engellerde sağlanan iyileştirmeler ve anlaşmalar ile ülkeler arasında geliştirilen

ilişkilerin tarımsal dış ticarete olumlu etkileri bulunmaktadır.

GB’nin öncelikli olarak sanayi sektörünü önemli oranda etkilemesi sektörün her

açıdan GB içerisinde yer alması nedeniyle beklenen bir etkidir. Bununla birlikte tarım

sektörünün sadece işlenmiş tarım ürünlerinin sanayi payı muafiyeti ile GB’ye dâhil olması

bu anlamda sanayi sektöründe beklenen etkilerin tarım sektöründe beklenemeyeceği

sonucunu ortaya çıkarmaktadır. GB’nin Türkiye ekonomisine etkileri literatürde birçok

çalışmada çeşitli yöntemlerle ele alınmıştır. GB’nin Türkiye ekonomisi üzerindeki

etkilerini araştıran çalışmaların çoğu ekonometrik analizlere dayanmakla birlikte,

hesaplanabilir genel denge ve çekim modelleri gibi farklı yöntemleri kullanan incelemelere

rastlamak mümkündür (Nart, 2010, s. 2).

Tablo 45. Gümrük Birliği’nin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkilerini İnceleyen Çalışmalar

Gümrük Birliği’nin Türkiye Ekonomisi Üzerine Statik Etkilerinin Ölçülmesi ile İlgili Literatür

1.İstatistik Metodları

Kullanan Çalışmalar

2. Esneklik Yaklaşımını

Benimseyen Çalışmalar

3.Hesaplanabilir Genel Denge

Modellerini Kullanan Çalışmalar

Togan (1997), Togan

(2000),

Halıcıoğlu (1996), Harrison, Rutherford ve Tarr (1993),

Hartler ve Laird (1999), Neyaptı, Taskın ve Üngör

(2003),

Harrison, Rutherford ve Tarr (1997),

Morgil (2000), Aktaş ve Güven (2003), Köse (1996),

Akkoyunlu-Wigley (2000), Kandogan (2005), Mercenier ve Yeldan (1997),

Demir ve Temur (1998), Akgündüz (2005), De Santis (2000),

Uyar (2001), Seki (2005), Bekmez (2002),

Karakaya ve Özgen

(2002),

Özkale ve Karaman (2006), De Santis (2003).

Arslan vd. (2002), Doğanlar, Bal ve Özmen

(2006).

Seyidoğlu ve Kemer

(2002),

Dura (2003),

Filiztekin (2003),

Akkoyunlu-Wigley (2005),

Pöschl vd. (2005).

Kaynak: (alıntılayan Nart, 2010, s. 2); (aktaran Yıldırım ve Dura (2007, s. 151–159. )

165

GB’nin Türkiye ekonomisine etkileri üzerine yapılan çalışmalara dair literatür

değerlendirmesinin yapıldığı Dura ve Yıldırım (2005) çalışmasında, tarım sektörünün

GB’den dışsal ekonomiler etkisi yoluyla etkilenebileceği belirtilmektedir. GB’nin etkilerini

sektörel bazda inceleyen Sayan ve Demir (1998) çalışmasında sektörler arasındaki

bağımlılığı ölçen bir yöntem kullanılmakta ve bir uygulama olarak GB’nin tarım ve tarım

dışı sektörler üzerinde etkileri incelenmektedir. Çalışmada tarım sektörünün GB anlaşması

çerçevesinde diğer sektörlere göre özel ve farklı bir konumunun olmasına rağmen, tarım

dışı sektör ile olan bağımlılık ilişkisi nedeniyle GB’den etkilendiği gösterilmektedir (Seki,

2005, s. 4). Benzer etkilerin ölçüldüğü diğer bir çalışmada ise Arslan vd. (2002), Chow

yapısal kırılma testini kullanarak tarım sektörünün alt sektörlerinde yapısal bir değişim

olduğu sonucuna ulaşmıştır (Dura ve Yıldırım, 2005, s. 26).

Literatürde GB’nin tarımsal dış ticarete etkilerini ölçmeyi amaçlayan bazı

çalışmalara örnek vermek gerekirse;

- AB Ortak Ticaret Politikası ve Türkiye tarımının uyumunun ele alındığı Yılmaz (2008)

çalışmasında AB-Türkiye dış ticaretindeki gelişmeler ve GB’nin etkisi işlenmemiş ve

işlenmiş tarım ürünleri açısından seçilen periyota göre değerlendirilmiş olup, 1999-

2005 döneminde Türkiye'nin AB'ye olan tarım ürünleri ihracatının dönem boyunca

ithalatından fazla olduğu, 2000 yılında gerçekleşmiş olan kısmi azalmadan sonra

izleyen yıllarda düzenli olarak artış eğiliminde olan ihracat ve ithalat rakamlarının,

2005 yılında sırasıyla 3.9 ve 1,3 milyar USD olarak gerçekleştiği belirtilmiştir.

Çalışmada ihracatın son yıllarda ithalattan daha hızlı arttığı, buna paralel olarak

Türkiye'nin tarım ürünleri ticaretinde AB'ye karşı dış ticaret fazlasının giderek arttığına

dikkat çekilmektedir. Türkiye’nin dış ticaret fazlası vermesinden, GB’nin tarım

ürünleri ticaretinde negatif bir etkisinin olmadığı sonucu çalışmada elde edilen

bulgulardan biridir.

- GB kapsamında imzalanan STA’ların Türk tarımsal ithalatının sektörel yapısına

etkisinin 1989-2012 dönemi için dış ticaret verilerinde yaşanan değişimler üzerinden

değerlendirildiği Erol (2014) çalışmasında, verilerde oluşan değişikliklerin tamamıyla,

166

yapılan serbest ticaret anlaşmalarına bağlanamayacağı hususu belirtilerek,

anlaşmaların ülkeler arasındaki siyasi ve ekonomik ilişkilerde yarattığı olumlu hava,

anlaşmalar yoluyla geliştirilen işbirliği olanakları ve anlaşmalara konu olan tavizler ile

ticaret verilerinde önemli değişiklikler meydana geldiği ifade edilmektedir.Tarımsal

ithalatta, STA ülkeleri ile yapılan ithalattın yapısında gıda maddeleri ve tarımsal

hammaddeler arasında çeşitli kompozisyon değişiklerinin meydana geldiği ve STA

ülkelerinin toplam tarımsal ithalattaki paylarında azalma olduğu sonucu elde edilmiştir.

- GB kapsamında imzalanan STA’ların Türk tarımsal dış ticaretine etkisinin 1989-2012

dönemi için dış ticaret verilerinde yaşanan değişimler üzerinden değerlendirildiği Erol

(2013) çalışmasında, STA imzalanan ülkelerin toplam tarımsal ihracattaki payının 1989

yılında % 8,2’den 2012 yılında % 7,4’e çıktığı, ithalattaki payının % 4,7’den % 3,4’e

düştüğü, dış ticaret hacminde ise bu değerin % 6,5’tan % 5,8’e düştüğü belirtilmiştir.

Öte yandan, anlaşma imzalanan ülkeler ile tarımsal dış ticarette ilgili dönem boyunca

dış ticaret fazlası gerçekleştiği ve bu fazlanın toplam tarımsal fazla içindeki payının

1989 yılında % 13’ten 2012 yılında % 16,9’a çıktığı ifade edilmiştir. Çalışmaya göre,

ülkeler bazında incelendiğinde, tarımsal ihracatın Sırbistan, Şili ve Ürdün hariç artış

gösterdiği, ithalat değerlerinde ülkeler arasında farklılıklar olmasına rağmen genel

itibariyle azalma söz konusu olduğu, ihracat değerlerinde görülen artma ve ithalat

değerlerinde görülen azalmanın dış ticaret dengesinde zaten var olan dış ticaret

fazlasını artan bir oranda arttırdığı ve dış ticaret hacminin ülkelere göre artan ve azalan

oranlarda farklılık göstermesine rağmen artış yaşadığı sonuçları elde edilmiştir.

- GB’nin Türkiye-AB tarım ürünleri dış ticaretine olası etkilerinin 1982-2011 dönem için

analiz edildiği Terin, Keskin vd. (2012) çalışmasında ihracat ve ithalat talep modelleri

yoluyla ekonometrik analiz kullanılmıştır. Çalışma sonuçlarına göre, Gümrük Birliği

ile birlikte, Türkiye’nin tarım ürünleri dış ticaretinde önemli değişmeler yaşandığı,

Gümrük Birliği’nin ilk yıllarında tarımsal ürünlerde, tarımsal dışa açıklığın bir

göstergesi olarak da değerlendirilebilen ihracatın ithalatı karşılama oranının %

300’lerde olduğu, ancak bu oranın 2001 yılından itibaren sürekli bir düşüş gösterdiği

ve 2011 yılında % 167’ye gerilediği sonuçlarına ulaşılmıştır. GB’den sonra

Türkiye’nin AB’ye yaptığı tarım ürünleri ihracatı % 148 oranında artarken, AB’den

167

yapılan tarım ürünleri ithalatının % 220 oranında arttığı ve gerek tarım ürünleri

ihracatında gerekse ithalatında GB’nin Türkiye’yi olumsuz etkilediği belirtilmiştir.

Gümrük Birliğinin, AB’ye yapılan tarım ürünleri ihracatında Türkiye’nin aleyhine

olacak şekilde yapısal bir değişime neden olduğu ve buna neden olarak, Birliğin

istediği norm ve standartlarda üretim yapılamayışı ve OTP’ye uyumda sıkıntılar

yaşanmasının gösterilebileceği ifade edilmiştir. Çalışmada, AB Ortak Tarım

Politikasına uyum çalışmalarında yaşanan olumlu gelişmelere devam edilmesi

gerektiği, OTP çerçevesinde tarım ürünleri dış ticaretinde meydana gelecek gelişmeler

ve dış ticaret politikasına uyum ile dünyada önemli bir tarım ürünleri piyasası olan AB

pazarının Türkiye’ye tamamen açılacağı hususları dile getirilmiştir. AB pazarının

Türkiye için önemini koruduğu ve pazardaki yüksek payların arttırılması için, DTÖ ve

OTP kurallarını dikkate alan bir tarımsal destekleme politikasının belirlenmesi ve

kaliteli tarımsal ürünlerin düşük maliyetle üretilerek rekabet gücünün arttırılması

gerektiği hususları çalışmada elde edilen ve vurgulanan diğer sonuçlardır.

Literatürde AB sürecinin tarımsal dış ticarete etkileri, AB ile tam uyum ve üyelik,

dolayısıyla sektörün AB Ortak Tarım Politikasına dâhil edilmesi senaryoları ve GB’nin

temel tarım ürünlerine genişletilmesi durumu baz alınarak yapılan çalışmalarda ise şu

şekilde değerlendirilmektedir;

- Akder ve Ark. (1990) çalışmasında “Türk Avrupa Tarım Modeli (Turkish European

Agricultural Model:TEAM)” olarak adlandırılan bir bilgisayar modeli ile Türk

tarımının OTP’ye uyumunun, üretici ve tüketici refahına, üretime (parasal ve fiziksel

olarak), tüketime (parasal ve fiziksel olarak), tarım ürünleri ticaretine, AB bütçesinde

ve girdi kullanımına olası etkileri analiz edilmiştir. Model dört ayrı senaryo ile

işletilmiş olup bu senaryolar, Türkiye 1988 yılında AB dışında olması, Türkiye’nin

1988 yılında AB içinde olması, 1995 yılında AB dışında olması ve 1995 yılında AB

içinde olması varsayımlarına dayanmaktadır.

168

- Ertuğrul (1992) çalışması TEAM modelini, fiyat ve politikalardaki değişiklikler ile

güncelleştirerek Türkiye’nin 1995 yılında AB dışında olması ve 1995 yılında AB

içinde olması varsayımları ile kurulan senaryolar ile yeniden çalıştırmıştır.

- Çakmak ve Kasnakoğlu (2001) çalışmasında “Türkiye Bölgesel Tarım Sektör Modeli

(TASM-EU) Türkiye’nin 2005 yılında AB dışında olması ve 2005 yılında AB içinde

olması varsayımları ile kurulan senaryolar (TASM-EU) ile çalıştırmıştır.

Bu çalışmaların sonuçlarına göre, Türk tarımının OTP’ye uyumu durumunda 1988

ve 1995 yıllarında Türkiye’nin toplam tarım ürünleri ihracat ve ithalatı artacaktır. Akder ve

Ark. ve Ertuğrul tarafından 1995 yılı için yapılan tahminlere göre, ihracattaki artış % 269-

335, ithalattaki artış ise % 705-% 938 değerleri arasında değişmektedir. İhracattaki artış

büyük ölçüde bitkisel ürünler ihracatındaki artıştan, ithalattaki artış ise, hem bitkisel hem

hayvansal ürün ithalatındaki artıştan kaynaklanacaktır. Dış ticaret dengesi, 1988 ve 1995

yılı için yapılan tahminlere göre, Türkiye lehine bir durum söz konusuyken, Çakmak ve

Kasnakoğlu tarafından 2005 yılı için yapılan tahmine göre, % 313 oranında Türkiye

aleyhine bir değer alacaktır. Çalışmalarda bu durumun önemli oranda, AB tarımının

verimlilik ve rekabet gücünü artırmayı amaçlayan politikalarından, özellikle, OTP’nin

reformu çerçevesinde liberalleşme yönündeki politikalarından ve Türkiye’nin verimlilik ve

rekabet gücünü göz ardı eden tarım politikalarından kaynaklandığı ifade edilmektedir

(Bayraç, H. Naci ve Yenilmez, Füsun, 2005, s. 36-38).

Tarımsal dış ticarette, AB uyum çalışmaları, STA ve GB etkilerinin Tablo 45’te

verilen çalışmalarda ya da AB ile tam uyum ve üyelik dolayısıyla sektörün AB Ortak

Tarım Politikasına dâhil edilmesi senaryoları ve GB’nin temel tarım ürünlerine

genişletilmesi durumu baz alınarak ölçülmesi ve politikaların bu etkiler dikkate alınarak

belirlenmesi önem arz etmekle birlikte bu çalışmanın kapsamını aşması nedeniyle,

çalışmada bu etkilere dair yukarıda belirtilen değerlendirmeler ile yetinilecektir.

169

SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER

Tarım sektörü dış ticaretinin 1990-2013 dönemi için, temel göstergelerle yapısının

ortaya konulduğu, yapısal göstergelerle derinlemesine analiz edildiği ve AB sürecinde

Gümrük Birliği kapsamında yaşanan etkilerin değerlendirildiği çalışmanın sonuç ve

değerlendirme bölümünde çalışma içerisinde ele alınan konulara dair sonuçlara,

değerlendirmelere ve politika önerilerine yer verilmektedir.

Temel göstergeler ile tarımsal dış ticaretin yapısının ele alındığı bölümün üç

sınıflamaya göre sonuçları ve değerlendirmeleri şu şekildedir:

- Tarımsal dış ticaretin temel göstergeler itibariyle ülke içinde ve dünyadaki

konumu verilerin değerlendirildiği sınıflama türüne göre farklılık arz

etmektedir. Bu farklılık sınıflamalarda tarım sektörü için değerlendirmeye dâhil

edilen sınıflama kalemlerinden kaynaklanmaktadır.

- Tarımsal ihracat, farklı değerler alsa da her üç sınıflamada da 1990-2013

döneminde bazı yıllar azalmalar sergilemesine rağmen önemli artışlar yaşamış,

tarımsal ihracatta yaşanan artışlar genel ihracat artış oranlarının altında kalmış

ve artışların önemli kısmı 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Gıda

maddeleri ve tarımsal hammadde ihracatı aynı dönemde artmış olup bu artış

önemli oranda 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Tarımsal ihracatta gıda

maddelerinin payı yükselirken tarımsal hammaddelerin payı azalmıştır.

Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı dönem boyunca önemli

oranda azalma sergilemiştir. Irak, Almanya, Rusya, İtalya ve ABD tarım

sektörü toplam ve gıda maddeleri ihracatında, Çin, İran, İtalya, Almanya ve

ABD tarımsal hammadde ihracatında öne çıkan ülkelerdir. Tarımsal ihracatı

fasıl bazında değerlendirmek gerekirse, 7. ve 8. fasıllarda yer alan sebze ve

meyvenin hem değer hem pay olarak en önemli kalemler olduğu sonucu öne

çıkmaktadır. Meyve ve sebzeyi, dönem boyunca tütün ve tütün yerine geçen

işlenmiş maddeler (24. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl)

170

ve sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından

elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) takip etmektedir.

- Tarımsal ithalat sınıflamalara göre değer olarak önemli farklılıklar arz

etmektedir. ISIC sınıflamasında temel tarım ürünlerinin yer alması ve HS

sınıflamasının gıda maddeleri yoğunluklu olması bu sınıflamalarda tarımsal

ithalat değerini önemli oranda düşük gösterirken SITC sınıflaması tarımsal

hammaddeleri içerdiği için tarımsal ithalat değeri yüksek çıkmaktadır. Tarımsal

ithalat farklı değerler alsa da her üç sınıflamada da analiz döneminde bazı yıllar

azalmalar sergilemesine rağmen önemli artışlar yaşamış, tarımsal ithalatta

yaşanan artışlar genel ithalat artış oranlarına yakın seyretmiş ve artışlar genel

olarak 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri ve tarımsal

hammadde ithalatı aynı dönemde artmıştır. Tarımsal ithalatta gıda maddelerinin

payı düşerken tarımsal hammaddelerin payı artmıştır. Tarımsal ithalatın genel

ithalat içerisindeki payı dönem boyunca önemli oranda azalma sergilemiştir.

Tarım sektörü toplam ve gıda maddeleri ithalatında Rusya Federasyonu, ABD,

Ukrayna, Endonezya ve Almanya, tarımsal hammadde ithalatında ABD,

Almanya, Yunanistan, Endonezya ve Türkmenistan öne çıkan ülkelerdir.

Tarımsal ithalatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse, hububat (10. fasıl),

yağlı tohumlar (12. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl),

Şeker ve şeker mamulleri (17. fasıl), gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri,

hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler (23. fasıl) ve tütün ve tütün yerine

geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin hem değer hem pay olarak

önemli kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır.

- Tarımsal dış ticaret hacmi sınıflamalara göre değer olarak önemli farklılıklar arz

etmektedir. ISIC sınıflamasında temel tarım ürünlerinin yer alması ve HS

sınıflamasının gıda maddeleri yoğunluklu olması bu sınıflamalarda tarımsal dış

ticaret hacmini önemli oranda düşük gösterirken SITC sınıflaması tarımsal

hammaddeleri yoğun olarak içerdiği için tarımsal dış ticaret hacmi yüksek

çıkmaktadır. Tarımsal dış ticaret hacminin genel dış ticaret hacmi içindeki payı

sınıflamalarda farklı değerler almasına rağmen dönem boyunca düşüş

171

göstermiştir. Tarımsal dış ticaret hacmini fasıl bazında değerlendirmek

gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin dış ticaret hacminde, yenilen

meyveler ve sert kabuklu meyveler (8. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı

yağlar (15. fasıl), sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde

edilen müstahzarlar (20. fasıl) ve tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler

(24. fasıl) kalemlerinin öne çıktığı görülmektedir.

- Dış ticaret dengesi ve İİKO itibariyle yapılan denge değerlendirmesinde ise şu

sonuçlara varılmaktadır:

o Yoğunluklu olarak gıda maddelerinin tarımsal dış ticarete dâhil edildiği HS

sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dönem boyunca yüksek değerlerde dış

ticaret fazlası vermiş ve % 100’ün üzerinde İİKO değerlerine sahip

olmuştur.

o Tarımsal hammaddelerin tarımsal ithalata önemli oranda katkı sağladığı

SITC sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dengesi yıllara göre değişmekle

birlikte son yıllarda açık halinde gerçekleşmiş ve İİKO değerleri % 100’ün

altına düşmeye başlamıştır.

o Sadece temel tarım faaliyetlerinin tarım sektörüne dâhil edildiği ISIC

sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dengesi yıllara göre değişmekle

birlikte son yıllarda sürekli açık vermiş ve % 100’ün altında İİKO

değerlerine sahip olmuştur.

o Gıda maddeleri dış ticareti dönem boyunca fazla vermiş ve % 100’ün

üzerinde İİKO değerlerine sahip olmuştur.

o Tarımsal hammadde dış ticareti dönem boyunca açık vermiş ve % 100’ün

önemli miktarda altında İİKO değerlerine sahip olmuştur.

o Tarımsal dış ticaret dengesine, fazla vererek, 8. (yenilen meyveler ve sert

kabuklu meyveler), 20. (sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer

kısımlarından elde edilen müstahzarlar), 7. (Yenilen sebzeler ve bazı kök ve

yumrular), 11. (Değirmencilik ürünleri; malt; nişasta; inülin; buğday gluteni

) ve 19. (Hububat, un, nişasta veya süt müstahzarları; pastacılık ürünleri )

172

fasıllar en fazla katkıyı sağlamışlardır. Bu fasıllar aynı zamanda dönem

boyunca ihracatta önde gelen fasıllardır.

- Tarımsal dış ticarette Türkiye’nin dünyadaki konumu açısından yapılan

değerlendirmede ise iki sınıflama bir arada değerlendirildiğinde şu sonuçlara

varılmıştır:

o Türkiye 1990-2013 döneminde dünya sıralamasında tarımsal ihracatta

11. ile 31. sıralar arasında, genel ihracatta 18. ile 39. sıralar arasında yer

almıştır. Gıda maddelerinde 18. ile 26. sıralarda hareket eden Türkiye

tarımsal hammaddelerde 31. ile 55. sıralar arasında yer değiştirmiştir.

o Türkiye 1990-2013 döneminde dünya sıralamasında tarımsal ithalatta

17. ile 38. sıralar arasında genel ithalatta 17. ile 23. sıralar arasında yer

almıştır. Gıda maddelerinde 25. ile 38. sıralarda hareket eden Türkiye

tarımsal hammaddelerde 11. İle 22. sıralar arasında yer değiştirmiştir.

o Türkiye 1990-2013 döneminde dünya sıralamasında tarımsal dış ticaret

hacminde 16. ile 35. sıralar arasında genel dış ticaret hacminde 18. ile

30. sıralar arasında yer almıştır. Gıda maddelerinde 23. ile 35. sıralarda

hareket eden Türkiye tarımsal hammaddelerde 22. İle 28. sıralar

arasında yer değiştirmiştir.

o İhracatın ithalatı karşılama oranında ise Türkiye 1990-2013 döneminde

dünya sıralamasında tarımsal İİKO’da HS sınıflamasına göre 14. ile 38.

sıralar arasında yer alırken SITC sınıflamasında 31. ile 77. sıralar

arasında yer almıştır. Bu farkın nedeni SITC’de tarım sektöründe yer

alan tarımsal hammaddelerde yapılan önemli miktarlardaki ithalattır.

Genel dış ticarette ise İİKO sıralaması dış ticarette sahip olduğumuz

açık sebebiyle 26. ile 114. sıralarda dalgalanarak çok gerilerde

kalmaktadır.

o Türkiye tarımsal dış ticarette sahip olduğu fazla ve yüksek karşılama

oranları ile dünyada ön sıralarda yer alırken, genel ticarette verdiği açık

ve dolayısıyla düşük karşılama oranları ile alt sıralarda yer almıştır.

173

o Gıda maddelerinde İİKO sıralaması 23. ile 37. sıralarda dalgalanırken,

tarımsal hammaddelerde sahip olduğumuz açık nedeniyle 39. ile 132.

sıralarda dalgalanarak çok gerilerde kalmaktadır.

Tarımsal dış ticaretin yapısal durumunun ele alındığı bölümde uygulanan dört farklı

analizin sonuçları ve değerlendirmeleri şu şekilde sıralanabilir:

- Rekabet gücü analizinde öne çıkan sonuçlar şunlardır:

o Tarım sektöründe 97’si gıda maddeleri ve 27’si tarımsal hammadde alt

sektörü olmak üzere 124 alt sektörün değerlendirildiği analizde, bu alt

sektörlerden 55 tanesinin yüksek, 10 tanesinin sınırda ve 59 tanesinin ise

düşük rekabet gücüne sahip olduğu sonucuna varılmıştır. Gıda

maddelerinde ise 97 alt sektörün 52 tanesi yüksek, 7 tanesi sınırda ve 38

tanesi ise düşük rekabet gücüne sahiptir. Tarımsal hammaddelerde ise

27 alt sektörün 3 tanesi yüksek, 3 tanesi sınırda ve 21 tanesi ise düşük

rekabet gücüne sahiptir.

o Tarım sektöründe en yüksek rekabet gücüne sahip alt sektör domates

(taze/soğutulmuş) (0544) alt sektörü iken en düşük rekabet gücüne sahip

olan alt sektör palm çekirdeği/babassu yağları; diğer (4224) alt

sektörüdür. RCA eğilimlerine göre değerlendirildiğinde ise önemli

oranda azalma görülmektedir. Son üç yıllık eğilimine bakıldığında 24

yıllık dönemin aksine artma eğiliminde olan alt sektörlerin sayısı

artmaktadır. Bu sonuç dış ticarette gelecek açısından olumlu olarak

değerlendirilebilir. Tarım sektöründe rekabet gücü yüksek sektörler

önemli oranda gıda maddelerinden ( 55 alt sektörün 52 tanesi ve en

yüksek RCA’ya sahip ilk 25 alt sektörün tümü) oluştuğu elde edilen

önemli sonuçlardan biridir. Tarım sektöründe rekabet gücü yüksek alt

sektörlerin dönemin tümünde toplam 133,7 milyar USD, 2010-2013

döneminde ise 44,3 milyar USD dış ticaret fazlası yarattığı

görülmektedir. Tarım sektöründe rekabet gücü sınırda olan alt

sektörlerin dönem boyunca 2,6 milyar USD, 2010-2013 döneminde ise

174

1,1 milyar USD dış ticaret fazlası yarattığı görülmektedir. Tarım

sektöründe rekabet gücü düşük alt sektörler ise dönem boyunca 122,4

milyar USD, 2010-2013 döneminde ise 47,4 milyar USD dış ticaret

açığı yaratmıştır. Tarımsal hammaddelerde 1. bölümde de görüldüğü

gibi dış ticaret açığı yüksek seyretmekte ve bu rekabet gücü

değerlendirmesi ile bir kez daha teyit edilmektedir. Bu husus, bu

sektörün durumunun yakından ve detaylı incelenmesinin ve sektöre

yönelik politikaların yeniden ele alınmasının önemine vurgu

yapmaktadır.

Gıda maddelerinde, rekabet gücü yüksek ilk 10 alt sektör, domates (0544), buğday

ve mahlut unu (0461), tütün (1211), bulgur ve irmik-buğdaydan ve pelletler (0462), saf

zeytinyağı (4214), incir (taze/kurutulmuş) (0576), tütün içeren sigaralar (1222), diğer

turunçgiller (taze/kurutulmuş) (0572), üzüm (kurutulmuş) (0575) ve bira (malttan

yapılmış) (1123) alt sektörleridir. RCA eğilimlerine göre değerlendirildiğinde ise dönem

boyunca düşme eğiliminde alt sektör sayısı oransal olarak daha fazla iken son üç yıllık

eğilimlerde iyileşmeler görülmektedir. Öte yandan, öne çıkan sektörlerin yoğun olarak

bitkisel üretime dayanması ve bu hususun yapısal bir soruna işaret etmesi, özellikle

hayvansal üretimde dış ticaretin ihracat ayağının güçlendirilmesine yönelik politikaların

belirlenmesi ve etkili bir şekilde uygulanmasının önemine işaret etmektedir.

o Tarımsal hammaddelerde rekabet gücü yüksek alt sektörler sırasıyla

buket yapmaya elverişli bitki yaprakları, dalları ve diğer kısımları

(2927), diğer pamuk döküntüleri (2633), akrilik veya modakrilikten lif

ve döküntüler (2667) alt sektörleridir. Tarımsal hammaddelerde rekabet

gücü düşük olarak sınıflandırılan alt sektörler, geniş yapraklı ağaçlardan

yarı beyaz, beyaz kimyasal odun hamuru (2515), yongalar; geniş

yapraklı ağaçlardan (2461), Odun kömürü (2450), tabii kauçuk lateksi

(prevulkanize edilmiş olsun olmasın) (2311), kozalaklı, iğne yapraklı

ağaçlar (yuvarlak, kabaca yontulmuş) (2474), suni devamsız lifler (işlem

görmemiş) (2671), diğer şekillerde tabii kauçuk (2312), diğer tropikal

175

yuvarlak ağaçlar (2475), koyun-kuzu ham derileri yünü alınmamış

(2116) ve at ve sığır derileri (211) alt sektörleridir. 21 alt sektörün 24

yıllık dış ticaret değerlerine bakıldığında toplam dış ticaret hacminin

28.744 milyon USD, toplam dış ticaret açığının ise 28.125 milyon USD

olduğu görülmektedir.

- Dışa açıklık analizinde; tarımsal dış ticarette dışa açıklık değerlendirmelerinde

kullanılan endeksler sınıflamalarda tarım sektörünün tanımlaması ve

değerlerinin değişmesi nedeniyle farklı değerler alsa da tarım sektöründe,

dönem itibariyle dışa açıklıkta, dış talebin ithalat ile karşılanmasında ve tarım

sektöründe ihracatın payında yükseliş eğilimi yaşandığı sonucuna ulaşılmıştır.

- Yoğunlaşma analizinin sonuçları şu şekildedir:

o Yapılan analizler neticesinde yoğunlaşmanın tarımsal dış ticarette

önemli ve yapısal bir sorun olduğu sonucuna varılmıştır.

o İhracatta alt sektör bazında yapılan analizlerde tarımsal ihracatta hem

fasıl düzeyinde hem de ürün bazında yoğunlaşma oranlarının yüksek

olduğu sonucu elde edilmiştir. Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında

incelendiğinde, tarımsal ihracatta 24 faslın 10 tanesinin tarımsal

ihracatın % 80’ninden fazlasını kapsadığı, bu fasılların meyve-sebze,

bitkisel yağlar ve işlenmiş gıdalardan oluştuğu ve bu yoğunlaşmanın

derecesinin yıllara göre azaldığı hususları ortaya çıkmaktadır ve bu

sonuçlar HHI analizi ile de desteklenmektedir. GTİP 6 hanede ise her yıl

artan ihraç edilen ürün sayısına rağmen ihracatın önemli oranlarda belli

ürünlerde yoğunlaştığı ve bu durumun yıllar itibariyle değişiklik

göstermesine rağmen yüksek seviyesini koruduğu sonucu ortaya

çıkmaktadır. Bu sonuçlar ihracatta ürün çeşitlendirmesinin ihracat

gelirlerinin sürekliliği ve artışında önemli bir dış ticaret politikası haline

gelmesini gerektirmektedir. İhracatta ülke yoğunlaşması da önemli ve

yapısal bir problem olarak öne çıkmaktadır. Yapılan analizlerde yıllara

göre ülke sayısında önemli artışlar yaşanmasına rağmen belirli ülkelerin

176

tarımsal ihracatta önemli paylara sahip olduğu görülmektedir. CRm

ölçütü ile yapılan değerlendirmelerde 2013 yılında 213 ülkeye yapılan

toplam ihracatın yaklaşık % 40’ının 4 ülkeye ve yaklaşık % 60’ının 10

ülkeye yapıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca, bu ülkelerin kendi aralarında

sıralamaları değişse bile dönem boyunca önemli oranda aynı kalması

tarımsal ihracatımızın pazar anlamında karşı karşıya olduğu riski ortaya

koymaktadır. CRm değerlerinde ve HHI değerlerinde yıllara göre

önemli oranlarda dalgalanma mevcuttur ve bu dalgalanmanın yönünün

son yıllarda azalma şeklinde olması tarımsal ihracat açısından olumlu

bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. 1990-2013 döneminde tarımsal

ihracatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı yoğunlaşma

analizinde ise tarımsal ihracatta dönem boyunca öne çıkan 4 faslın

önemli oranda belirli ülkelere ihracatının yapıldığı tespit edilmiştir.

Ayrıca bu fasıllardaki yoğunlaşma dereceleri de hem sektör genel

düzeyinin üzerinde hem de yüksek seviyelerde gerçekleşmektedir.

Özetle ihracatın belli başlı fasıl ve ürünlerde gerçekleşmesi ve bu

ihracatın da belirli ülkelere gerçekleşmesi tarımsal ihracatın önünde

pazar açısından önemli bir risk teşkil etmektedir. Bu konuda ilerlemenin

sağlanması için ihracat ürün ve ülke kompozisyonunun farklılaşmasıyla

sonuçlanacak üretim ve dış ticaret politikaları belirlenmeli ve

uygulanmalıdır.

o İthalatta alt sektör bazında yapılan analizlerde tarımsal ithalatta hem

fasıl düzeyinde hem de ürün bazında yoğunlaşma oranlarının yüksek

olduğu sonucu elde edilmiştir. Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında

incelendiğinde, 24 faslın ilk 8 tanesinin tarımsal ithalatın % 80’ninden

fazlasını kapsadığı, bu fasılların bitkisel yağlar, hububat, yağlı tohumlar

ve bazı işlenmiş gıdalardan oluştuğu ve yoğunlaşma düzeyinin yıllara

göre azalma göstermesine rağmen yüksek düzeylerini koruduğu tespit

edilmiştir. GTİP 6 hanede yapılan analizlerde ise yıllara göre ithalata

yapılan ürünlerde artış yaşandığı, bununla birlikte 413 ürünün ithalatının

177

gerçekleştiği 1990 yılında, ilk 4 ürünün % 57’lik bir paya, 616 ürünün

ithalatının gerçekleştiği 2013 yılında ise yüzde 30 paya sahip olduğu ve

bunun da azalma yaşanmasına rağmen önemli bir yoğunlaşma

derecesine işaret ettiği sonucu elde edilmiştir. Yüksek paylara sahip

ürünlerin sıralamasının yıllar içerisinde istikrarlı olduğu ve bunun da

yapısal bir duruma işaret ettiği sonucuna varılmıştır. Öte yandan CRm

değerlerinin yıllara göre önemli oranlarda azalması hususu da dikkat

çekilmesi gereken olumlu bir gelişme olarak ortaya çıkmaktadır. Ülke

bazında yoğunlaşma analizinde ise yıllara göre ithalat yapılan ülke

sayısında artış yaşandığı, 1990 yılında 101 ülkeden yapılan toplam

ithalatın yaklaşık % 55’inin 4 ülkeden ve yaklaşık % 76’sının 10

ülkeden yapıldığı ve bu değerlerin 171 ülkeden ithalat gerçekleştirilen

2013 yılında % 40 ve % 60’a gerilediği tespit edilmiştir. Bu

değerlerden, dönem başında yüksek seyreden yoğunlaşmanın dönem

sonunda önemli oranda düştüğü fakat yaşanan azalmaya rağmen düzeyin

hala yüksek olduğu sonucu da elde edilen bulgulardan bir tanesidir.

1990-2013 döneminde tarımsal ithalatta önde gelen 4 fasıl için yapılan

ülke bazlı yoğunlaşma analizinde ise en fazla ithalatı gerçekleştirilen

fasılların önemli oranda ülke yoğunlaşmalarına sahip olduğu, tarımsal

üretim ve gıda sanayisinde önemli girdiler olan yağlı tohumlar, yemler,

bitkisel yağlar ve hububat fasıllarında bu durumun girdi tedarikinde

önemli bir risk oluşturduğu sonucu önem arz etmektedir.

- Tarım sektöründe endüstri içi ticaret analizi sonuçları ise şu şekildedir:

o Endüstri içi ticaret düzeyi tarım sektörü düzeyinde ve gıda maddelerinde

yüksek düzeylerde iken tarımsal hammaddelerde düşük kalmaktadır.

Ayrıca gıda maddelerinde yüksek seyreden endüstri içi ticaret değerleri

alt sektörlerde azalmaktadır. Buna göre kahve, çay, kakao, baharat ve

ürünleri (07), tütün ve tütün mamülleri (12) ve hububat, (04) alt

sektörlerinde endüstri içi ticaretin yüksek düzeyde gerçekleştiği, buna

178

karsın meyve ve sebzeler (05), hayvanlar için gıda maddeleri (08) ve

hayvansal sıvı ve katı yağlar (41) alt sektörlerinde endüstri içi ticaretin

düşük düzeyde gerçekleştiği görülmektedir. Gıda maddelerinde yüksek

çıkan endüstri içi ticaret değerleri, üretimi ülkemizde yapılamayan

ürünlerin ithalatının yanında, dış ticaretin önemli faydalarından biri

olarak ele alınan tüketimde ürün çeşitliliğinin sağlanması sonucuna da

hizmet etmektedir. Tüketiciler aynı alt sektörde farklı türlerinin üretimi

olmasına rağmen talebi ancak ithalatla karşılanabilen bazı ürünleri tercih

etmekte bu ise aynı alt sektörde yüksek ihracat rakamlarının yanında

yüksek ithalat değerleri de yaratmaktadır.

o Tarımsal hammaddelerin alt sektörlerinde de düşük endüstri içi ticaret

değerleri, özellikle işlenmemiş kösele, deri ve kürk (21), ham kauçuk

(tabii ve sentetik) (23), ve kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt (25) alt

sektörleri olmak üzere, dönem boyunca öne çıkan bir durumdur.

AB sürecinde tarımsal dış ticaretin ele alındığı bölümde ise sektörün dış ticaret

itibariyle süreç içerisindeki yerine ve GB kapsamında öne çıkan hususlara değinildikten

sonra Türkiye-AB tarımsal dış ticaret verilerine yer verilmiştir. Dış ticaret verileri itibariyle

şu sonuçlar elde edilmiştir:

- AB hem tarım sektörü hem de genel ekonomi için dönem boyunca payında

azalma olmasına rağmen önemli bir ticaret partneridir.

- Tarımsal dış ticarette Türkiye önemli bir fazla değerine sahiptir ve bu durum

yüksek İİKO değerleri ile de desteklenmektedir. Genel dış ticarette Türkiye

önemli miktarlarda açık vermektedir.

- Tarımsal dış ticarette öne çıkan tarım fasılları AB dışı ülkelere yapılan ticarette

öne çıkan fasıllarla paralellik arz etmektedir.

Öte yandan, AB sürecinin sektör dış ticaretine olan etkilerinin değerlendirildiği alt

bölümde ise AB sürecinin tarımsal dış ticaretteki etkilerinin ölçülmesi ve politikaların, bu

179

etkiler dikkate alınarak belirlenmesinin önemine değinilmiş olup çalışmanın kapsamını

aşması nedeniyle, çalışmada bu etkilere dair şu hususlara değinilmiştir:

- Müzakere fasılları kapsamında yapılan düzenlemeler olumlu etkiler yaratmıştır.

- Serbest ticaret anlaşmaları yoluyla tarım dış ticaretinde karşılıklı sağlanan tarife

iyileştirmeleri ve anlaşmalar ile ülkeler arasında geliştirilen ilişkilerin tarımsal

dış ticarete olumlu etkileri olmuştur.

- Tarım sektörünün GB’ye, sadece işlenmiş tarım ürünlerinin sanayi payı

muafiyeti ile dâhil olması nedeniyle etkilerin sınırlı olduğu sonucu yapılan

literatür taramasından elde edilen bulgulara değinilerek verilmiştir.

Çalışmanın sonuçları bir arada değerlendirildiğinde,

- Tarımsal dış ticaret verileri değerlendirilirken seçilen sınıflama önem arz

etmektedir. Bu durumda seçilen sınıflamaların tarım sektörü kalemleri üzerinde

detaylı çalışmaların yapılmasına ihtiyaç vardır. Öte yandan, endüstri içi ticaret

analizi sonuçlarının gösterdiği gibi gıda maddelerinde hem ihracat hem de

ithalat değerleri yüksek çıkmaktadır. Dış ticaret değerlendirmelerinde bu husus

dikkate alınmalı ve dış ticaret dengesi değerlendirmelerinde üretimi ülkemizde

yapılamayan ürünlerin yanında tüketimde çeşitlilik motivasyonuyla yapılan

ürünlerin ithalatı da dikkate alınmalıdır.

- Tarımsal dış ticaretin yapısının analizi ve dışa açıklık analizinin sonuçlarına

göre, tarım sektöründe dış ticaretin payı artmakta, ihracat ve ithalatın paylarında

dönem boyunca önemli artışlar yaşanmaktadır.

- Rekabet gücü ve ihracatta yoğunlaşma analizi sonuçları, dönem boyunca,

bitkisel üretim alt sektörleri ve bunlara dayalı işlenmiş gıda sanayiye bağımlı

bir ihracat yapısının varlığını ortaya koymaktadır. Burada hem rekabet gücü

hem de ihracat çeşitlendirmesi açısından bir yapısal durum mevcuttur ve üretim

ve ihracatta sektör farklılaştırmasına gidilmesine yönelik politikalara ağırlık

verilmesi gereği ortaya çıkmaktadır.

180

- Tarımsal dış ticaretin yapısının analizi sonuçları rekabet gücü ve yoğunlaşma

analizi sonuçlarıyla birlikte değerlendirildiğinde tarımsal hammaddelerde

önemli oranda dışa bağımlılığın olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu husus,

bu alanda acil önlemlerin alınmasının yanı sıra sektöre yönelik yeni

politikaların geliştirilmesi ve etkili bir şekilde uygulanması gerektiğini

göstermektedir.

- AB sürecinde hem olumlu hem olumsuz etkiler yaşanmış olmakla birlikte

sektörün GB’ye sadece işlenmiş tarım ürünlerinin sanayi payı muafiyeti ile

dâhil olması nedeniyle etkilerin sınırlı olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.

Çalışmanın tarım sektörü dış ticaretine geniş bir perspektif ile yaklaşması ve durum

değerlendirmesine ağırlık vermiş olması, öne çıkan sonuçların detaylı analizine imkan

vermemiştir. Bu bağlamda, hem sektörün gerekliliklerine hem de AB sürecine yönelik

politikaların belirlenmesine katkı sunması amacıyla bu sonuçlara yönelik derinlikli

analizlerin yapılması önem arz etmektedir.

181

KAYNAKÇA

Arı, Aydın, Dışa Açıklık ve Enflasyon: Türkiye Örneği, DEU Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2001.

Atabay Baytar, Rana, Türkiye ve BRIC Ülkeleri Arasındaki Ticaret Hacminin

Belirleyicileri: Panel Çekim Modeli Analizi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler

Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.403-424, 2012.

Ateş, Dilek İştar, AB–Türkiye Gümrük Birliği Değerlendirmesi Özeti Dünya Bankası,

TÜSİAD, 2014.

Bayraç, H. Naci ve Yenilmez, Füsun, Avrupa Birliği’nde Ortak Tarım Politikasının

İşleyişi ve Türk Tarımının Uyum Süreci, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, Cilt: 6 Sayı: 1, S. 23-42, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İ.İ.B.F.,

Eskişehir, 2005.

Çiftçi, Dilek Durusu, Agricultural Imports Of Turkey", Yüksek Lisans Tezi, Orta Doğu

Teknik Üniversitesi, Ankara, 2011.

Ed. Oktay, Prof. Dr. Erdoğan, Tunalıoğlu, Dr. Renan, vd., Türk Tarım Politikasının

Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikasına Uyumu, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım

Ekonomisi Bölümü, Haziran 2005.

Erol, Erdal, Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türk Tarımsal İthalatının Sektörel Yapısına

Etkileri (1989-2012), ATAUM Ödevi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2014.

Erol, Erdal, Gümrük Birliği Kapsamında İmzalanan Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türk

Tarımsal Dış Ticaretine Etkisi (1989-2012), ATAUM Ödevi, Ankara Üniversitesi, Ankara,

2013.

182

Eşiyok, B. Ali, Sanayi Sektöründe Türkiye-AB arasındaki Dış Ticaretin Analizi,

Türkiye'nin ve AB Ülkelerinin Rekabet Gücündeki Gelişmeler, TKB Araştırma

Müdürlüğü, GA-05-06-18, Ankara, 2005.

Eşiyok, B. Ali, Tarımsal Ürünlerde Türkiye – AB Arasında Dış Ticaretin Analizi,

Endüstri-İçi Ticaret ve Rekabet Gücü, TKB Araştırma Müdürlüğü, Ankara, 2005.

Eşiyok, B. Ali ve Kafalı, M. Ali, Ankara Dış Ticaret Analizi, Ankara Kalkınma Ajansı ve

Türkiye Kalkınma Bankası, Ankara, 2013.

Gupta, Kriti Bardhan, Structural Analysis and Performance of Indian Agricultural And

Allied Sector in International Trade, Journal of International Business and Economics,

Volume: 7, Issue: 2, May, 2007.

Küçükkiremitçi, Oktay, Dış Ticaretteki Rekabet Gücüne Göre Sanayi Sektörünün

Değerlendirilmesi (1995-2005 Dönem, ISIC Revize 3 Dört Haneli Düzey Sınıflamasına

Göre), TKB Ekonomik ve Sosyal Araştırma Müdürlüğü, GA-06-06404, Ankara, 2006.

Nart, Ela Çolpan, Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin Dış Ticareti Üzerine Etkileri: Panel

Veri Analizi, Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, s. 2874‐2885, İzmir, 2010.

Önen, Eda, DTÖ Yükümlülükleri Kapsamında Türkiye İle Avrupa Birliği Arasındaki

Tarım Ürünleri Ticareti ve Bu Ticarette Önem Arz Eden Tarife Dışı Engeller, AB

Uzmanlık Tezi, ANKARA, 2008.

Seki, İsmail, Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin Net İhracatı Üzerine Etkileri, 1985 – 2003,

İktisat Bölümü, Ege Üniversitesi, İzmir, 2005.

183

Seyidoğlu, Halil, Uluslararası İktisat. Ankara: Güzem Can Yayıncılık, 2009.

Terin, Mustafa, Keskin, Atilla, vd., Gümrük Birliği’nin Türkiye-AB Tarım Ürünleri Dış

Ticareti Üzerine Etkileri, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü,

Erzurum, 2012.

TKB, Dış Ticaretteki Rekabet Gücüne Göre Sanayi Sektörünün Değerlendirilmesi (1995-

2005 Dönem, ISIC Revize 3 Dört Haneli Düzey Sınıflamasına Göre), TKB Ekonomik ve

Sosyal Araştırma Müdürlüğü, GA-06-06404, Ankara, 2006.

TÜİK, Dış Ticarette Yoğunlaşma, 2003.

TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri ve Endeksleri, Sorularla Resmi İstatistikler Dizisi-2, 2008.

UNSD, Standard International Trade Classification Revision 4, Department of Economic

and Social Affairs Statistics DivisionStatistical Papers Series M No. 34/Rev. 4, Rev.4,

New York, 2006.

UNSD, International Standard Industrial Classification of All Economic Activities (ISIC)

Revision 4, Department of Economic and Social Affairs Statistics Division, Statistical

Papers, Series M No. 4, Rev.4, New York, 2008.

Yıldırım, Ertuğrul, Dura, Cihan, Gümrük Birliğinin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki

Etkileri Konusundaki Literatüre Bakış, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler

Fakültesi Dergisi, Sayı: 28, Ocak-Haziran 2007, ss. 141-177, 2007.

Yılmaz, Neslihan, Avrupa Birliği Ortak Ticaret Politikası ve Türkiye Tarımının Uyumu,

AB Uzmanlık Tezi, Ankara, 2008.

184

İnternet Adresleri:

Avrupa Birliği Bakanlığı

http://www.ab.gov.tr/ (26 Şubat 2015)

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

http://www.tarim.gov.tr/Sayfalar/AnaSayfa.aspx (26 Şubat 2015)

http://www.ab.gov.tr/

http://www.tarim.gov.tr/Sayfalar/AnaSayfa.aspx

185

EKLER

EK 1 Temel Göstergelerle Tarımsal Dış Ticaret-1.1./Tablo ve Grafikler

EK 2 Dünyadaki Konum-1.2./Tablolar

EK 3 Rekabet Gücü Analizi-2.1./Tablo/SITC Rev. 3 4’lü düzeyde Tarım

Sektörü Alt Sektörleri ve Yıllar İtibariyle RCA Değerleri

EK 4 Rekabet Gücü Analizi-2.1./Tablo/Değerlendirme Dışı Bırakılan Alt

Sektörler (Milyon USD)

186

EK 1: Temel Göstergelerle Tarımsal Dış Ticaret-1.1./Tablo ve Grafikler

1.1.1. İhracat

- Harmonize Sistem-HS

Tablo 1. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Yıl Tarım Genel Bir Önceki Yıla Göre Değişim

Değer Pay Değer Tarım Genel

1990 3.014 23,3 12.959 - -

1991 3.623 26,7 13.593 20,2 4,9

1992 3.425 23,3 14.715 -5,5 8,2

1993 3.536 23,0 15.345 3,2 4,3

1994 4.056 22,4 18.106 14,7 18

1995 4.354 20,1 21.637 7,3 19,5

1996 4.651 20,0 23.224 6,8 7,3

1997 5.227 19,9 26.261 12,4 13,1

1998 4.779 17,7 26.974 -8,6 2,7

1999 4.174 15,7 26.587 -12,7 -1,4

2000 3.619 13,0 27.775 -13,3 4,5

2001 4.071 13,0 31.334 12,5 12,8

2002 3.752 10,4 36.059 -7,8 15,1

2003 4.845 10,3 47.253 29,1 31

2004 6.009 9,5 63.167 24 33,7

2005 7.828 10,7 73.476 30,3 16,3

2006 8.048 9,4 85.535 2,8 16,4

2007 9.142 8,5 107.272 13,6 25,4

2008 10.840 8,2 132.027 18,6 23,1

2009 10.701 10,5 102.143 -1,3 -22,6

2010 12.040 10,6 113.883 12,5 11,5

2011 14.427 10,7 134.907 19,8 18,5

2012 15.251 10,0 152.462 5,7 13

2013 16.977 11,2 151.803 11,3 -0,4

Yıllık Değişimlerin Ortalaması (1990-2013) 8,5 11,9




187

Tablo 2. Yıllara ve Ülkelere Göre Tarımsal İhracat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013

Değer Pay Değer Pay Değer Pay Değer Pay Değer Pay Değer Pay

1 Irak 41 1,4 101 2,3 0 0,0 587 7,5 1.555 12,9 3.538 20,8

2 Almanya 560 18,6 725 16,6 578 16,0 982 12,6 1.177 9,8 1.347 7,9

3 Rusya Federasyonu 0 0,0 262 6,0 142 3,9 399 5,1 990 8,2 1.179 6,9

4 İtalya 168 5,6 264 6,1 168 4,6 899 11,5 557 4,6 665 3,9

5 ABD 310 10,3 310 7,1 216 6,0 379 4,8 412 3,4 635 3,7

6 Hollanda 113 3,8 175 4,0 170 4,7 318 4,1 422 3,5 533 3,1

7 Suriye 56 1,9 70 1,6 53 1,5 78 1,0 238 2,0 507 3,0

8 Fransa 136 4,5 185 4,2 146 4,0 352 4,5 445 3,7 460 2,7

9 İngiltere 136 4,5 185 4,3 181 5,0 317 4,1 358 3,0 443 2,6

10 Suudi Arabistan 217 7,2 180 4,1 118 3,3 171 2,2 381 3,2 363 2,1

11 Libya 77 2,6 121 2,8 14 0,4 110 1,4 96 0,8 303 1,8

12 İsviçre 88 2,9 73 1,7 63 1,7 127 1,6 111 0,9 124 0,7

13 Belçika-Lüksemburg 45 1,5 99 2,3 88 2,4 0 0,0 0 0,0 0 0,0

14 S.S.C.B. 166 5,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Önde Gelen Ülkeler Toplam 2.112 70,1 2.750 63,2 1.938 53,6 4.722 60,3 6.742 56,0 10.097 59,5

Tarım Toplam 3.014 100,0 4.354 100,0 3.619 100,0 7.828 100,0 12.040 100,0 16.977 100,0

Toplam Ülke Sayısı 108 147 163 175 189 197

Kaynak: TÜİK, Sıralama 2013 yılına göre yapılmıştır.

188

Grafik 1. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracat (Milyon USD-%)-HS

189

Tablo 3. Yıllara ve Fasıllara Göre Tarımsal İhracat Verileri-HS

Fasıl No

Değer-Milyon USD Pay-%

1990 1995 2000 2005 2010 2013 1990 1995 2000 2005 2010 2013

1 204 132 2 5 7 13 6,8 3 0,1 0,1 0,1 0,1

2 21 16 11 36 208 615 0,7 0,4 0,3 0,5 1,7 3,6

3 56 49 46 206 313 521 1,8 1,1 1,3 2,6 2,6 3,1

4 15 28 24 80 303 662 0,5 0,6 0,7 1 2,5 3,9

5 41 43 38 41 34 64 1,4 1 1,1 0,5 0,3 0,4

6 16 15 13 36 56 77 0,5 0,3 0,4 0,5 0,5 0,5

7 395 378 264 533 1,107 1,039 13,1 8,7 7,3 6,8 9,2 6,1

8 995 1,235 1,03 2,501 3,491 3,969 33 28,4 28,5 31,9 29 23,4

9 75 42 59 64 103 159 2,5 1 1,6 0,8 0,9 0,9

10 11 73 224 115 349 176 0,4 1,7 6,2 1,5 2,9 1

11 68 176 102 484 720 1,114 2,2 4,1 2,8 6,2 6 6,6

12 44 68 43 97 183 279 1,5 1,6 1,2 1,2 1,5 1,6

13 6 1 1 3 5 10 0,2 0 0 0 0 0,1

14 17 13 15 17 23 20 0,6 0,3 0,4 0,2 0,2 0,1

15 202 473 157 503 458 1,403 6,7 10,9 4,3 6,4 3,8 8,3

16 17 43 45 42 56 98 0,6 1 1,2 0,5 0,5 0,6

17 23 190 232 202 387 633 0,8 4,4 6,4 2,6 3,2 3,7

18 6 83 80 244 431 612 0,2 1,9 2,2 3,1 3,6 3,6

19 28 231 113 348 804 1,545 0,9 5,3 3,1 4,5 6,7 9,1

20 304 528 486 1,281 1,491 1,801 10,1 12,1 13,4 16,4 12,4 10,6

21 10 57 94 236 555 764 0,3 1,3 2,6 3 4,6 4,5

22 13 88 38 149 230 295 0,4 2 1 1,9 1,9 1,7

23 5 9 10 15 27 202 0,2 0,2 0,3 0,2 0,2 1,2

24 442 381 491 590 697 905 14,7 8,8 13,6 7,5 5,8 5,3

Tarım Toplam 3,014 4,354 3,619 7,828 12,04 16,977


190


Tablo 4. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Yıllar Gıda Maddeleri Tarımsal

Hammaddeler Tarım Genel

Tarım

/Genel

Gıda M.

/Tarım

Tarımsal H.

/Tarım

1990 2.906 394 3.300 12.959 25,5 88,1 11,9

1991 3.530 374 3.904 13.593 28,7 90,4 9,6

1992 3.347 207 3.554 14.715 24,2 94,2 5,8

1993 3.462 286 3.749 15.345 24,4 92,4 7,6

1994 3.973 278 4.251 18.106 23,5 93,5 6,5

1995 4.239 316 4.555 21.637 21,1 93,1 6,9

1996 4.557 392 4.949 23.224 21,3 92,1 7,9

1997 5.133 337 5.470 26.261 20,8 93,8 6,2

1998 4.688 365 5.053 26.974 18,7 92,8 7,2

1999 4.085 357 4.442 26.587 16,7 92,0 8,0

2000 3.543 313 3.855 27.775 13,9 91,9 8,1

2001 3.997 352 4.349 31.334 13,9 91,9 8,1

2002 3.668 384 4.052 36.059 11,2 90,5 9,5

2003 4.735 522 5.257 47.253 11,1 90,1 9,9

2004 5.892 610 6.501 63.167 10,3 90,6 9,4

2005 7.714 595 8.309 73.476 11,3 92,8 7,2

2006 7.932 702 8.633 85.535 10,1 91,9 8,1

2007 9.007 762 9.769 107.272 9,1 92,2 7,8

2008 10.705 768 11.474 132.027 8,7 93,3 6,7

2009 10.582 608 11.190 102.143 11,0 94,6 5,4

2010 11.869 795 12.664 113.883 11,1 93,7 6,3

2011 14.207 1.072 15.279 134.907 11,3 93,0 7,0

2012 15.026 968 15.994 152.462 10,5 93,9 6,1

2013 16.749 990 17.739 151.803 11,7 94,4 5,6


191

Tablo 5. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracatta Değişim (%)-SITC Rev. 3

Dönem Gıda Maddeleri Tarımsal Hammaddeler Tarım Genel

1990-1991 21,5 -5,2 18,3 4,9

1991-1992 -5,2 -44,8 -9,0 8,2

1992-1993 3,4 38,6 5,5 4,3

1993-1994 14,7 -2,9 13,4 18,0

1994-1995 6,7 13,7 7,2 19,5

1995-1996 7,5 24,1 8,6 7,3

1996-1997 12,7 -14,0 10,5 13,1

1997-1998 -8,7 8,2 -7,6 2,7

1998-1999 -12,9 -2,2 -12,1 -1,4

1999-2000 -13,3 -12,4 -13,2 4,5

2000-2001 12,8 12,5 12,8 12,8

2001-2002 -8,2 9,2 -6,8 15,1

2002-2003 29,1 35,9 29,7 31,0

2003-2004 24,4 16,8 23,7 33,7

2004-2005 30,9 -2,4 27,8 16,3

2005-2006 2,8 18,0 3,9 16,4

2006-2007 13,6 8,6 13,2 25,4

2007-2008 18,9 0,9 17,5 23,1

2008-2009 -1,2 -20,9 -2,5 -22,6

2009-2010 12,2 30,9 13,2 11,5

2010-2011 19,7 34,7 20,7 18,5

2011-2012 5,8 -9,7 4,7 13,0

2012-2013 11,5 2,3 10,9 -0,4 Yıllık Değişimlerin Ortalaması

(1990-2013) 8,6 6,1 8,3 11,9

Yıllık Değişimlerin Ortalaması

(1990-1999) 2,7 0,3 2,2 8,1


(2000-2013) 13,2 10,5 13,0 14,9


192

Grafik 2. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracat (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Grafik 3. Yıllara Göre Gıda Maddeleri, Tarımsal Hammaddeler İhracatı ve Tarımsal İhracat (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

193

Tablo 6. Yıllara ve Ülkelere Göre Tarımsal İhracat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013


1 Irak 44 1,3 101 2,2 0 0,0 590 7,1 1.560 12,3 3.538 19,9

2 Almanya 588 17,8 737 16,2 590 15,3 1.002 12,1 1.219 9,6 1.385 7,8

3 Rusya Federasyonu 0 0,0 264 5,8 141 3,7 403 4,9 1.006 7,9 1.197 6,7

4 İtalya 226 6,8 301 6,6 205 5,3 959 11,5 603 4,8 752 4,2

5 ABD 313 9,5 316 6,9 221 5,7 404 4,9 476 3,8 704 4,0

6 Hollanda 113 3,4 176 3,9 175 4,5 326 3,9 421 3,3 542 3,1

7 Suriye 56 1,7 71 1,6 54 1,4 88 1,1 264 2,1 504 2,8

8 Fransa 142 4,3 197 4,3 153 4,0 366 4,4 456 3,6 477 2,7

9 İngiltere 146 4,4 195 4,3 189 4,9 335 4,0 379 3,0 465 2,6

10 Suudi Arabistan 218 6,6 180 3,9 119 3,1 176 2,1 388 3,1 371 2,1

11 Ukrayna 0 0,0 65 1,4 63 1,6 115 1,4 263 2,1 353 2,0

12 İran 54 1,6 100 2,2 50 1,3 103 1,2 205 1,6 340 1,9

13 Libya 82 2,5 122 2,7 14 0,4 110 1,3 98 0,8 303 1,7

14 İspanya 58 1,8 143 3,1 96 2,5 236 2,8 165 1,3 286 1,6

15 İsrail 16 0,5 46 1,0 60 1,5 89 1,1 190 1,5 268 1,5

16 BAE 19 0,6 23 0,5 75 1,9 52 0,6 112 0,9 243 1,4

17 Azerbaycan 0 0,0 84 1,8 67 1,7 63 0,8 144 1,1 227 1,3

18 Belçika 0 0,0 0 0,0 0 0,0 241 2,9 280 2,2 226 1,3

19 Lübnan 31 0,9 61 1,3 65 1,7 32 0,4 110 0,9 195 1,1

20 Polonya 34 1,0 16 0,4 24 0,6 95 1,1 184 1,5 183 1,0


Tarım Toplam 3.300 100,0 4.555 100,0 3.855 100,0 8.309 100,0 12.664 100,0 17.739 100,0


194

Tablo 7. Yıllara ve Ülkelere Göre Gıda Maddeleri İhracat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013


1 Irak 41 1,4 101 2,4 0 0,0 587 7,6 1.545 13,0 3.519 21,0

2 Almanya 529 18,2 696 16,4 548 15,5 955 12,4 1.155 9,7 1.303 7,8


4 İtalya 161 5,5 257 6,1 166 4,7 894 11,6 539 4,5 662 4,0

5 ABD 301 10,4 302 7,1 213 6,0 376 4,9 410 3,5 632 3,8

6 Hollanda 105 3,6 170 4,0 163 4,6 303 3,9 398 3,4 510 3,0

7 Suriye 56 1,9 70 1,6 53 1,5 78 1,0 237 2,0 503 3,0

8 Fransa 131 4,5 178 4,2 144 4,1 349 4,5 439 3,7 451 2,7

9 İngiltere 128 4,4 169 4,0 175 5,0 305 4,0 347 2,9 430 2,6

10 Suudi Arabistan 216 7,4 179 4,2 118 3,3 171 2,2 380 3,2 362 2,2

11 Ukrayna 0 0,0 64 1,5 61 1,7 111 1,4 256 2,2 342 2,0

12 Libya 77 2,6 121 2,9 14 0,4 110 1,4 95 0,8 301 1,8

13 İsrail 14 0,5 34 0,8 55 1,5 83 1,1 187 1,6 265 1,6

14 İran 31 1,1 88 2,1 31 0,9 77 1,0 168 1,4 247 1,5

15 İspanya 48 1,6 117 2,8 70 2,0 199 2,6 134 1,1 246 1,5

16 BAE 18 0,6 21 0,5 74 2,1 50 0,6 111 0,9 240 1,4

17 Azerbaycan 0 0,0 84 2,0 67 1,9 61 0,8 135 1,1 213 1,3

18 Belçika 0 0,0 0 0,0 0 0,0 232 3,0 271 2,3 210 1,3

19 Lübnan 31 1,0 61 1,4 65 1,8 32 0,4 108 0,9 193 1,2

20 Romanya 23 0,8 89 2,1 62 1,7 133 1,7 207 1,7 161 1,0


Gıda Maddeleri Toplam 2.906 100,0 4.239 100,0 3.543 100,0 7.714 100,0 11.869 100,0 16.749 100,0


195

Tablo 8. Yıllara ve Ülkelere Göre Tarımsal Hammadde İhracat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013


1 Çin 6 1,5 21 6,8 7 2,4 34 5,8 85 10,7 110 11,1

2 İran 23 6,0 11 3,5 19 6,0 26 4,4 37 4,7 94 9,5

3 İtalya 65 16,5 44 13,8 40 12,7 65 10,9 64 8,0 90 9,1

4 Almanya 59 15,1 41 13,0 42 13,4 46 7,8 64 8,1 83 8,3

5 ABD 12 3,1 14 4,4 8 2,7 28 4,7 66 8,3 72 7,3

6 İspanya 10 2,6 26 8,3 26 8,4 37 6,3 31 3,9 40 4,0

7 İngiltere 18 4,6 26 8,1 13 4,2 30 5,0 32 4,0 35 3,6

8 Hollanda 8 2,1 6 1,8 12 3,8 24 4,0 23 2,9 33 3,3

9 Polonya 15 3,8 1 0,4 0 0,2 4 0,7 17 2,1 29 2,9

10 Fransa 11 2,8 19 6,0 9 2,8 17 2,9 17 2,1 25 2,6

11 Bulgaristan 0 0,0 1 0,3 1 0,3 12 2,0 20 2,5 25 2,5

12 Mısır 4 1,0 11 3,4 9 2,9 39 6,6 42 5,3 24 2,4

13 Rusya Federasyonu 0 0,0 2 0,6 1 0,3 7 1,2 20 2,5 23 2,3

14 Türkmenistan 0 0,0 0 0,1 1 0,3 1 0,2 15 1,9 19 2,0

15 Irak 3 0,7 0 0,1 0 0,0 3 0,6 15 1,8 19 1,9

16 Belçika 0 0,0 0 0,0 0 0,0 9 1,5 9 1,1 15 1,5

17 Mersin Serbest Bölgesi 0 0,0 0 0,0 8 2,6 21 3,5 7 0,8 14 1,4

18 Azerbaycan 0 0,0 0 0,0 0 0,1 2 0,3 9 1,2 14 1,4

19 Romanya 16 4,0 1 0,4 5 1,5 16 2,7 12 1,5 13 1,3

20 Ukrayna 0 0,0 0 0,0 2 0,6 4 0,7 7 0,9 11 1,1

Önde Gelen Ülkeler Toplam 251 63,8 225 71,4 204 65,2 427 71,8 590 74,2 788 79,5

Tarımsal Hammaddeler Toplam 394 100,0 316 100,0 313 79,3 595 100,0 795 100,0 990 100,0


196


Tablo 9. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracat Verileri (Milyon USD-%)-ISIC Rev. 3

Yıllar

Tarım, Ormancılık ve

Balıkçılık Genel

Bir Önceki Yıla Göre Değişim

Değer Pay Değer Tarım, Ormancılık

ve Balıkçılık Genel

1990 2.060 15,9 12.959 - -

1991 2.397 17,6 13.593 16,3 4,9

1992 1.949 13,2 14.715 -18,7 8,2

1993 2.093 13,6 15.345 7,4 4,3

1994 2.055 11,4 18.106 -1,8 18

1995 1.861 8,6 21.637 -9,4 19,5

1996 2.179 9,4 23.224 17,1 7,3

1997 2.387 9,1 26.261 9,5 13,1

1998 2.375 8,8 26.974 -0,5 2,7

1999 2.095 7,9 26.587 -11,8 -1,4

2000 1.684 6,1 27.775 -19,7 4,5

2001 2.006 6,4 31.334 19,2 12,8

2002 1.806 5,0 36.059 -10 15,1

2003 2.201 4,7 47.253 21,9 31

2004 2.645 4,2 63.167 20,1 33,7

2005 3.468 4,7 73.476 31,1 16,3

2006 3.611 4,2 85.535 4,1 16,4

2007 3.883 3,6 107.272 7,5 25,4

2008 4.177 3,2 132.027 7,6 23,1

2009 4.536 4,4 102.143 8,6 -22,6

2010 5.091 4,5 113.883 12,2 11,5

2011 5.353 4,0 134.907 5,1 18,5

2012 5.379 3,5 152.462 0,5 13

2013 5.912 3,9 151.803 9,9 -0,4


197

Grafik 4. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İhracat (Milyon USD-%)-ISIC Rev. 3

198

1.1.2. İthalat


Tablo 10. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Yıl Tarım Genel Bir Önceki Yıla Göre Değişim

Değer Pay Değer Tarım Genel

1990 1.895 8,5 22.302 - -

1991 1.315 6,2 21.047 -30,6 -5,6

1992 1.407 6,2 22.871 7,0 8,7

1993 1.707 5,8 29.428 21,3 28,7

1994 1.192 5,1 23.270 -30,2 -20,9

1995 2.567 7,2 35.709 115,4 53,5

1996 2.924 6,7 43.627 13,9 22,2

1997 2.732 5,6 48.559 -6,6 11,3

1998 2.411 5,3 45.921 -11,7 -5,4

1999 2.124 5,2 40.671 -11,9 -11,4

2000 2.218 4,1 54.503 4,5 34,0

2001 1.552 3,7 41.399 -30,0 -24,0

2002 2.006 3,9 51.554 29,2 24,5

2003 2.915 4,2 69.340 45,3 34,5

2004 3.238 3,3 97.540 11,0 40,7

2005 3.463 3,0 116.774 7,0 19,7

2006 3.685 2,6 139.576 6,4 19,5

2007 5.393 3,2 170.063 46,3 21,8

2008 8.760 4,3 201.964 62,4 18,8

2009 6.355 4,5 140.928 -27,5 -30,2

2010 7.683 4,1 185.544 20,9 31,7

2011 10.961 4,6 240.842 42,7 29,8

2012 10.734 4,5 236.545 -2,1 -1,8

2013 11.200 4,5 251.661 4,3 6,4





199

Tablo 11. Yıllara ve Ülkelere Göre Tarımsal İthalat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013



2 ABD 527 27,8 577 22,5 654 29,5 515 14,9 1.145 14,9 1.251 11,2

3 Ukrayna 0 0,0 128 5,0 57 2,6 154 4,4 599 7,8 871 7,8

4 Endonezya 4 0,2 18 0,7 57 2,6 115 3,3 203 2,6 440 3,9

5 Almanya 85 4,5 315 12,3 135 6,1 185 5,4 367 4,8 393 3,5

6 Hollanda 57 3,0 77 3,0 71 3,2 171 4,9 265 3,4 354 3,2

7 Brezilya 18 0,9 108 4,2 72 3,3 200 5,8 247 3,2 338 3,0

8 Bulgaristan 10 0,5 83 3,2 22 1,0 149 4,3 228 3,0 326 2,9

9 Arjantin 168 8,9 148 5,8 66 3,0 185 5,3 195 2,5 309 2,8

10 Malezya 69 3,6 164 6,4 75 3,4 177 5,1 298 3,9 282 2,5

11 Paraguay 5 0,2 0 0,0 0 0,0 22 0,6 222 2,9 279 2,5

12 Fransa 262 13,8 175 6,8 88 3,9 99 2,8 152 2,0 263 2,4

13 Kanada 7 0,4 28 1,1 65 2,9 34 1,0 202 2,6 260 2,3

14 İngiltere 37 1,9 53 2,1 42 1,9 40 1,2 67 0,9 150 1,3

15 İspanya 86 4,5 63 2,4 61 2,8 77 2,2 79 1,0 139 1,2

16 Polonya 63 3,3 2 0,1 4 0,2 30 0,9 202 2,6 99 0,9

17 Belçika-Lüksemburg 56 3,0 33 1,3 18 0,8 0 0,0 0 0,0 0 0,0

18 Güney Afrika 65 3,4 1 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0


Tarım Toplam 1.895 100,0 2.567 100,0 2.218 100,0 3.463 100,0 7.683 100,0 11.200 100,0

Toplam Ülke Sayısı 100 119 127 138 144 164

Kaynak: TÜİK, Sıralama 2013 yılına göre yapılmıştır.

200

Tablo 12. Yıllara ve Fasıllara Göre Tarımsal İthalat Verileri-HS

Fasıl No

Değer-Milyon USD Pay-%

1990 1995 2000 2005 2010 2013 1990 1995 2000 2005 2010 2013

1 109 343 33 14 333 346 5,8 13,4 1,5 0,4 4,3 3,1

2 14 77 1 0 250 25 0,7 3,0 0,0 0,0 3,3 0,2

3 12 35 37 69 134 186 0,6 1,4 1,7 2,0 1,7 1,7

4 18 35 36 76 128 160 1,0 1,4 1,6 2,2 1,7 1,4

5 5 13 24 31 38 49 0,3 0,5 1,1 0,9 0,5 0,4

6 8 10 17 34 50 93 0,4 0,4 0,8 1,0 0,6 0,8

7 36 27 99 79 315 326 1,9 1,1 4,5 2,3 4,1 2,9

8 17 48 68 154 315 423 0,9 1,9 3,1 4,5 4,1 3,8

9 17 40 34 40 103 147 0,9 1,5 1,5 1,2 1,3 1,3

10 561 455 390 190 1.057 2.000 29,6 17,7 17,6 5,5 13,8 17,9

11 2 4 5 15 53 95 0,1 0,2 0,2 0,4 0,7 0,8

12 46 237 277 698 1.559 1.665 2,4 9,2 12,5 20,1 20,3 14,9

13 4 10 18 39 32 44 0,2 0,4 0,8 1,1 0,4 0,4

14 1 3 3 3 7 10 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1

15 303 640 364 724 990 1.810 16,0 24,9 16,4 20,9 12,9 16,2

16 1 2 1 1 4 5 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0

17 301 202 15 45 52 107 15,9 7,9 0,7 1,3 0,7 1,0

18 18 49 63 183 407 512 1,0 1,9 2,9 5,3 5,3 4,6

19 10 13 33 76 169 222 0,5 0,5 1,5 2,2 2,2 2,0

20 2 11 19 47 63 88 0,1 0,4 0,9 1,4 0,8 0,8

21 8 36 109 278 376 541 0,4 1,4 4,9 8,0 4,9 4,8

22 13 16 15 52 139 265 0,7 0,6 0,7 1,5 1,8 2,4

23 53 101 206 341 739 1.575 2,8 3,9 9,3 9,9 9,6 14,1

24 337 160 351 276 368 506 17,8 6,2 15,8 8,0 4,8 4,5

Tarım Toplam 1.895 2.567 2.218 3.463 7.683 11.200


201

Grafik 5. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalat (Milyon USD-%)-HS

202


Tablo 13. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Yıllar Gıda

Maddeleri

Tarımsal

Hammadd

eler

Tarım Genel Tarım

/Genel

Gıda M.

/Tarım

Tarımsal H.

/Tarım

1990 1.861 952 2.813 22.302 12,6 66,2 33,8

1991 1.278 809 2.087 21.047 9,9 61,2 38,8

1992 1.362 1.088 2.450 22.871 10,7 55,6 44,4

1993 1.656 1.444 3.100 29.428 10,5 53,4 46,6

1994 1.148 1.219 2.367 23.270 10,2 48,5 51,5

1995 2.499 1.995 4.494 35.709 12,6 55,6 44,4

1996 2.831 2.035 4.866 43.627 11,2 58,2 41,8

1997 2.649 2.278 4.926 48.559 10,1 53,8 46,2

1998 2.311 2.011 4.322 45.921 9,4 53,5 46,5

1999 2.038 1.360 3.398 40.671 8,4 60,0 40,0

2000 2.133 2.023 4.156 54.503 7,6 51,3 48,7

2001 1.487 1.592 3.079 41.399 7,4 48,3 51,7

2002 1.912 2.083 3.995 51.554 7,7 47,9 52,1

2003 2.791 2.473 5.265 69.340 7,6 53,0 47,0

2004 3.090 2.969 6.059 97.540 6,2 51,0 49,0

2005 3.284 3.196 6.480 116.774 5,5 50,7 49,3

2006 3.486 3.800 7.286 139.576 5,2 47,8 52,2

2007 5.167 4.645 9.813 170.063 5,8 52,7 47,3

2008 8.503 4.535 13.038 201.964 6,5 65,2 34,8

2009 6.108 3.523 9.631 140.928 6,8 63,4 36,6

2010 7.413 5.467 12.880 185.544 6,9 57,6 42,4

2011 10.653 6.922 17.574 240.842 7,3 60,6 39,4

2012 10.420 5.950 16.370 236.545 6,9 63,7 36,3

2013 10.832 6.084 16.916 251.661 6,7 64,0 36,0


203

Tablo 14. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalatta Değişim (%)-SITC Rev. 3

Dönem Gıda

Maddeleri

Tarımsal

Hammaddeler Tarım Genel

1990-1991 -15,0 -25,8 -2,7 -5,6

1991-1992 34,6 17,4 7,7 8,7

1992-1993 32,7 26,5 28,9 28,7

1993-1994 -15,6 -23,6 -20,6 -20,9

1994-1995 63,7 89,8 49,3 53,5

1995-1996 2,0 8,3 24,2 22,2

1996-1997 11,9 1,2 12,6 11,3

1997-1998 -11,7 -12,3 -4,7 -5,4

1998-1999 -32,4 -21,4 -10,4 -11,4

1999-2000 48,7 22,3 35,1 34,0

2000-2001 -21,3 -25,9 -23,9 -24,0

2001-2002 30,8 29,7 24,1 24,5

2002-2003 18,7 31,8 34,7 34,5

2003-2004 20,0 15,1 42,8 40,7

2004-2005 7,6 7,0 20,6 19,7

2005-2006 18,9 12,4 19,9 19,5

2006-2007 22,2 34,7 21,1 21,8

2007-2008 -2,4 32,9 17,9 18,8

2008-2009 -22,3 -26,1 -30,5 -30,2

2009-2010 55,2 33,7 31,5 31,7

2010-2011 26,6 36,5 29,3 29,8

2011-2012 -14,0 -6,9 -1,4 -1,8

2012-2013 2,3 3,3 6,6 6,4


(1990-2013) 11,4 11,3 13,6 13,3


(1990-1999) 11,9 8,3 11,9 11,5


(2000-2013) 11,0 13,7 14,8 14,7


204

Grafik 6. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalat (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Grafik 7. Yıllara Göre Gıda Maddeleri, Tarımsal Hammaddeler İthalatı ve Tarımsal İthalat (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

205

Tablo 15. Yıllara ve Ülkelere Göre Tarımsal İthalat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013


1 ABD 681 24,2 799 17,8 978 23,5 1.229 19,0 2.269 17,6 2.568 15,2


3 Ukrayna 0 0,0 140 3,1 81 2,0 270 4,2 770 6,0 1.013 6,0

4 Endonezya 12 0,4 54 1,2 88 2,1 229 3,5 533 4,1 782 4,6

5 Almanya 169 6,0 392 8,7 227 5,5 349 5,4 616 4,8 714 4,2

6 Brezilya 20 0,7 115 2,6 84 2,0 249 3,8 424 3,3 545 3,2

7 Bulgaristan 10 0,4 102 2,3 45 1,1 193 3,0 290 2,3 427 2,5

8 Hollanda 66 2,3 92 2,1 89 2,1 199 3,1 302 2,3 419 2,5

9 Malezya 105 3,7 245 5,5 105 2,5 221 3,4 421 3,3 409 2,4

10 Çin 19 0,7 16 0,4 32 0,8 134 2,1 348 2,7 383 2,3

11 Yunanistan 34 1,2 81 1,8 177 4,3 221 3,4 415 3,2 374 2,2

12 Hindistan 33 1,2 15 0,3 32 0,8 39 0,6 276 2,1 364 2,1

13 İtalya 109 3,9 99 2,2 120 2,9 215 3,3 224 1,7 360 2,1

14 Kanada 13 0,5 61 1,4 76 1,8 68 1,1 218 1,7 337 2,0

15 Arjantin 170 6,1 159 3,5 71 1,7 203 3,1 225 1,7 327 1,9

16 Fransa 309 11,0 272 6,1 127 3,1 150 2,3 203 1,6 325 1,9

17 İspanya 89 3,2 95 2,1 97 2,3 172 2,7 222 1,7 297 1,8

18 Paraguay 11 0,4 0 0,0 0 0,0 22 0,3 222 1,7 280 1,7

19 Türkmenistan 0 0,0 107 2,4 64 1,5 18 0,3 154 1,2 275 1,6

20 Romanya 36 1,3 92 2,0 64 1,5 109 1,7 155 1,2 261 1,5


Tarım Toplam 2.813 100,0 4.494 100,0 4.156 100,0 6.480 100,0 12.880 100,0 16.916 100,0


206

Tablo 16. Yıllara ve Ülkelere Göre Gıda Maddeleri İthalat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013



2 ABD 524 28,2 571 22,9 647 30,3 509 15,5 1.132 15,3 1.230 11,4

3 Ukrayna 0 0,0 128 5,1 57 2,7 149 4,5 590 8,0 867 8,0

4 Endonezya 4 0,2 18 0,7 58 2,7 127 3,9 231 3,1 479 4,4

5 Almanya 82 4,4 310 12,4 123 5,8 157 4,8 341 4,6 365 3,4

6 Brezilya 18 1,0 107 4,3 72 3,4 187 5,7 246 3,3 334 3,1

7 Bulgaristan 10 0,5 83 3,3 21 1,0 147 4,5 226 3,0 324 3,0

8 Arjantin 168 9,0 148 5,9 65 3,1 185 5,6 195 2,6 310 2,9

9 Hollanda 45 2,4 64 2,5 53 2,5 136 4,1 228 3,1 306 2,8

10 Malezya 69 3,7 164 6,6 79 3,7 185 5,6 320 4,3 305 2,8

11 Paraguay 5 0,2 0 0,0 0 0,0 22 0,7 222 3,0 279 2,6

12 Kanada 7 0,4 27 1,1 65 3,1 32 1,0 199 2,7 255 2,4

13 Fransa 259 13,9 172 6,9 84 3,9 85 2,6 129 1,7 228 2,1

14 İtalya 33 1,8 44 1,7 45 2,1 83 2,5 135 1,8 212 2,0

15 Hindistan 28 1,5 11 0,5 8 0,4 18 0,5 93 1,3 207 1,9

16 Romanya 24 1,3 79 3,1 42 2,0 86 2,6 119 1,6 193 1,8

17 Moldova 0 0,0 8 0,3 2 0,1 13 0,4 64 0,9 161 1,5

18 Gana 1 0,0 8 0,3 27 1,3 68 2,1 127 1,7 160 1,5

19 İngiltere 37 2,0 53 2,1 44 2,1 40 1,2 66 0,9 147 1,4

20 Macaristan 17 0,9 22 0,9 15 0,7 27 0,8 161 2,2 128 1,2


Gıda Maddeleri Toplam 1.861 100,0 2.499 100,0 2.133 100,0 3.284 100,0 7.413 100,0 10.832 100,0


207

Tablo 17. Yıllara ve Ülkelere Göre Tarımsal Hammadde İthalat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Sıra Ülke 1990 1995 2000 2005 2010 2013


1 ABD 157 16,5 228 11,4 330 16,3 720 22,5 1.137 20,8 1.338 22,0

2 Almanya 86 9,1 82 4,1 104 5,2 192 6,0 275 5,0 349 5,7

3 Yunanistan 25 2,7 73 3,6 158 7,8 190 5,9 373 6,8 317 5,2

4 Endonezya 7 0,7 37 1,8 30 1,5 102 3,2 303 5,5 303 5,0

5 Türkmenistan 0 0,0 107 5,4 63 3,1 18 0,6 154 2,8 275 4,5

6 Çin 4 0,4 6 0,3 11 0,5 86 2,7 250 4,6 274 4,5

7 Brezilya 3 0,3 8 0,4 12 0,6 62 1,9 179 3,3 210 3,5

8 İspanya 3 0,4 33 1,6 37 1,8 99 3,1 146 2,7 170 2,8

9 Tayland 0 0,0 24 1,2 42 2,1 96 3,0 229 4,2 164 2,7

10 Hindistan 5 0,6 3 0,2 24 1,2 21 0,6 182 3,3 156 2,6

11 İtalya 76 8,0 55 2,8 75 3,7 132 4,1 89 1,6 147 2,4

12 Ukrayna 0 0,0 12 0,6 25 1,2 121 3,8 180 3,3 146 2,4

13 Rusya Federasyonu 0 0,0 187 9,4 183 9,1 202 6,3 154 2,8 129 2,1

14 Hollanda 21 2,2 29 1,4 36 1,8 63 2,0 75 1,4 113 1,9

15 Güney Kore 6 0,6 15 0,8 13 0,7 30 0,9 90 1,7 109 1,8

16 Tayvan 0 0,0 3 0,1 10 0,5 32 1,0 64 1,2 107 1,8

17 Avusturya 13 1,4 22 1,1 31 1,5 61 1,9 131 2,4 103 1,7

18 Malezya 37 3,9 81 4,1 25 1,2 36 1,1 101 1,8 103 1,7

19 Bulgaristan 1 0,1 20 1,0 24 1,2 46 1,5 64 1,2 103 1,7

20 Fransa 50 5,3 100 5,0 43 2,1 65 2,0 74 1,4 97 1,6

Önde Gelen Ülkeler Toplam 495 52,0 1.124 56,4 1.277 63,2 2.374 74,3 4.252 77,8 4.714 77,5

Tarımsal Hammaddeler Toplam 952 100,0 1.995 100,0 2.023 100,0 3.196 100,0 5.467 100,0 6.084 100,0


208


Tablo 18. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalat Verileri (Milyon USD-%)- ISIC Rev. 3

Yıllar

Tarım, Ormancılık ve

Balıkçılık Genel

Bir Önceki Yıla Göre Değişim

Değer Pay Değer Tarım, Ormancılık

ve Balıkçılık Genel

1990 1.139 5,1 22.302 - -

1991 676 3,2 21.047 -40,7 -5,6

1992 926 4,0 22.871 36,9 8,7

1993 1.359 4,6 29.428 46,8 28,7

1994 883 3,8 23.270 -35,0 -20,9

1995 1.909 5,3 35.709 116,2 53,5

1996 2.167 5,0 43.627 13,5 22,2

1997 2.418 5,0 48.559 11,6 11,3

1998 2.127 4,6 45.921 -12,1 -5,4

1999 1.650 4,1 40.671 -22,4 -11,4

2000 2.125 3,9 54.503 28,8 34,0

2001 1.410 3,4 41.399 -33,6 -24,0

2002 1.704 3,3 51.554 20,8 24,5

2003 2.538 3,7 69.340 48,9 34,5

2004 2.765 2,8 97.540 9,0 40,7

2005 2.826 2,4 116.774 2,2 19,7

2006 2.935 2,1 139.576 3,9 19,5

2007 4.672 2,7 170.063 59,2 21,8

2008 6.433 3,2 201.964 37,7 18,8

2009 4.625 3,3 140.928 -28,1 -30,2

2010 6.490 3,5 185.544 40,3 31,7

2011 8.944 3,7 240.842 37,8 29,8

2012 7.503 3,2 236.545 -16,1 -1,8

2013 7.776 3,1 251.661 3,6 6,4


209

Grafik 8. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İthalat (Milyon USD-%)- ISIC Rev. 3

210

1.1.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İİKO


Tablo 19. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel Ticaret Verileri (Milyon USD-%)-HS

Yıl

Tarım Genel

Dış

Ticaret

Hacmi

Tarım/Genel

%

Dış

Ticaret

Dengesi

İİKO%

Dış

Ticaret

Hacmi

Dış

Ticaret

Dengesi

İİKO

%

1990 4.909 13,9 1.118 159,0 35.261 -9.343 58,1

1991 4.938 14,3 2.308 275,5 34.640 -7.454 64,6

1992 4.832 12,9 2.017 243,3 37.586 -8.156 64,3

1993 5.243 11,7 1.829 207,1 44.773 -14.083 52,1

1994 5.248 12,7 2.865 340,3 41.376 -5.164 77,8

1995 6.921 12,1 1.787 169,6 57.346 -14.072 60,6

1996 7.575 11,3 1.726 159,0 66.851 -20.402 53,2

1997 7.958 10,6 2.495 191,3 74.820 -22.298 54,1

1998 7.190 9,9 2.367 198,2 72.895 -18.947 58,7

1999 6.298 9,4 2.050 196,5 67.258 -14.084 65,4

2000 5.838 7,1 1.401 163,1 82.278 -26.728 51,0

2001 5.623 7,7 2.519 262,3 72.733 -10.065 75,7

2002 5.758 6,6 1.746 187,1 87.613 -15.495 69,9

2003 7.761 6,7 1.930 166,2 116.593 -22.087 68,1

2004 9.247 5,8 2.772 185,6 160.707 -34.373 64,8

2005 11.292 5,9 4.365 226,0 190.251 -43.298 62,9

2006 11.734 5,2 4.363 218,4 225.111 -54.041 61,3

2007 14.535 5,2 3.749 169,5 277.334 -62.791 63,1

2008 19.600 5,9 2.081 123,8 333.991 -69.936 65,4

2009 17.056 7,0 4.347 168,4 243.071 -38.786 72,5

2010 19.723 6,6 4.358 156,7 299.428 -71.661 61,4

2011 25.389 6,8 3.466 131,6 375.749 -105.935 56,0

2012 25.985 6,7 4.517 142,1 389.007 -84.083 64,5

2013 28.177 7,0 5.777 151,6 403.464 -99.859 60,3


211

Tablo 20. Yıllara Göre Tarımsal Dış Ticaret Hacminde Fasılların Payları (%)-HS

Fasıl/Yıl 1990 1995 2000 2005 2010 2013

1 6,4 6,9 0,6 0,2 1,7 1,3

2 0,7 1,3 0,2 0,3 2,3 2,3

3 1,4 1,2 1,4 2,4 2,3 2,5

4 0,7 0,9 1,0 1,4 2,2 2,9

5 0,9 0,8 1,1 0,6 0,4 0,4

6 0,5 0,4 0,5 0,6 0,5 0,6

7 8,8 5,9 6,2 5,4 7,2 4,8

8 20,6 18,5 18,8 23,5 19,3 15,6

9 1,9 1,2 1,6 0,9 1,0 1,1

10 11,6 7,6 10,5 2,7 7,1 7,7

11 1,4 2,6 1,8 4,4 3,9 4,3

12 1,8 4,4 5,5 7,0 8,8 6,9

13 0,2 0,2 0,3 0,4 0,2 0,2

14 0,4 0,2 0,3 0,2 0,2 0,1

15 10,3 16,1 8,9 10,9 7,3 11,4

16 0,4 0,6 0,8 0,4 0,3 0,4

17 6,6 5,7 4,2 2,2 2,2 2,6

18 0,5 1,9 2,5 3,8 4,2 4,0

19 0,8 3,5 2,5 3,8 4,9 6,3

20 6,2 7,8 8,6 11,8 7,9 6,7

21 0,4 1,3 3,5 4,6 4,7 4,6

22 0,5 1,5 0,9 1,8 1,9 2,0

23 1,2 1,6 3,7 3,2 3,9 6,3

24 15,9 7,8 14,4 7,7 5,4 5,0


212

Grafik 9. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel Dış Ticaret Hacmi (Milyon USD-%)-HS

Grafik 10. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İİKO (%)-HS

213

Tablo 21. Yıllara ve Fasıllara Göre Tarımsal Ticaret Verileri (Milyon USD-%)-HS

Fasıl/Yıl Gösterge 1990 1995 2000 2005 2010 2013

1

Hacim 313 475 36 19 340 360

Denge 95 -211 -31 -9 -326 -333

İİKO-% 187 38 7 37 2 4

2

Hacim 35 93 12 36 458 640

Denge 7 -61 10 36 -42 589

İİKO-% 150 21 1.056 13.078 83 2.432

3

Hacim 67 84 83 275 447 707

Denge 44 14 9 137 179 335

İİKO-% 479 141 125 301 234 280

4

Hacim 33 63 61 156 432 822

Denge -4 -7 -12 4 175 502

İİKO-% 80 79 67 105 237 414

5

Hacim 46 56 62 72 72 113

Denge 36 30 14 9 -5 15

İİKO-% 778 340 160 130 88 132

6

Hacim 24 25 30 70 106 169

Denge 7 5 -5 2 6 -16

İİKO-% 190 149 74 107 113 83

7

Hacim 431 406 363 612 1.423 1.365

Denge 359 351 165 454 792 713

İİKO-% 1.097 1.389 266 677 351 319

8

Hacim 1.012 1.282 1.098 2.655 3.806 4.392

Denge 978 1.187 962 2.347 3.176 3.546

İİKO-% 5.884 2.598 1.522 1.621 1.108 938

9

Hacim 92 82 93 104 207 306

Denge 58 3 25 24 0 13

İİKO-% 436 107 173 161 100 109

10

Hacim 572 528 614 304 1.406 2.176

Denge -549 -382 -166 -75 -708 -1.824

İİKO-% 2 16 57 60 33 9

11

Hacim 70 181 107 499 773 1.208

Denge 66 172 97 469 667 1.019

İİKO-% 3.778 4.034 1.931 3.224 1.365 1.178

12

Hacim 90 305 319 794 1.742 1.944

Denge -1 -169 -234 -601 -1.376 -1.386

İİKO-% 97 29 15 14 12 17

13

Hacim 10 10 19 41 37 55

Denge 2 -9 -17 -36 -27 -34

İİKO-% 163 7 6 7 15 24

214

Tablo 21. Yıllara ve Fasıllara Göre Tarımsal Ticaret Verileri (Milyon USD-%)-HS -devamı

Fasıl/Yıl Gösterge 1990 1995 2000 2005 2010 2013

14

Hacim 18 16 18 20 30 31

Denge 16 10 13 14 16 10

İİKO-% 1.199 436 553 626 340 199

15

Hacim 505 1.113 521 1.227 1.449 3.213

Denge -101 -167 -206 -221 -532 -407

İİKO-% 67 74 43 69 46 77

16

Hacim 17 45 46 43 60 104

Denge 16 41 44 41 52 93

İİKO-% 3.255 2.007 4.315 3.723 1.307 1.919

17

Hacim 323 392 247 247 440 740

Denge -278 -13 218 158 335 526

İİKO-% 8 94 1.586 453 739 592

18

Hacim 24 132 144 427 838 1.125

Denge -12 34 17 61 24 100

İİKO-% 32 170 127 133 106 120

19

Hacim 38 244 146 424 974 1.767

Denge 19 217 80 272 635 1.323

İİKO-% 296 1.727 346 458 475 696

20

Hacim 306 539 505 1.328 1.554 1.889

Denge 302 517 467 1.235 1.428 1.712

İİKO-% 15.146 4.761 2.544 2.730 2.370 2.044

21

Hacim 18 93 203 514 931 1.305

Denge 2 21 -14 -43 179 223

İİKO-% 126 158 87 85 148 141

22

Hacim 26 105 53 201 368 561

Denge 0 72 23 97 91 30

İİKO-% 101 547 256 285 165 111

23

Hacim 58 110 216 357 766 1.776

Denge -48 -92 -197 -326 -712 -1.373

İİKO-% 9 9 5 5 4 13

24

Hacim 780 541 842 866 1.065 1.410

Denge 105 221 141 315 329 399

İİKO-% 131 238 140 214 189 179

Tarım

Hacim 4.909 6.921 5.838 11.292 19.723 28.177

Denge 1.118 1.787 1.401 4.365 4.358 5.777

İİKO-% 159 170 163 226 157 152


215


Tablo 22. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)- SITC Rev. 3

Yıl

Değer Pay-%

Gıda Maddeleri Tarımsal Hammaddeler Tarım Toplam

Hacim Denge İİKO Hacim Denge İİKO Hacim Denge İİKO A B C

1990 4.767 1.045 156,1 1.346 -557 41,4 6.113 487 117,3 17,3 78,0 22,0

1991 4.808 2.253 276,3 1.183 -435 46,2 5.991 1.818 187,1 17,3 80,3 19,7

1992 4.709 1.985 245,7 1.295 -882 19,0 6.004 1.103 145,0 16,0 78,4 21,6

1993 5.118 1.806 209,1 1.730 -1.158 19,8 6.849 649 120,9 15,3 74,7 25,3

1994 5.121 2.825 346,1 1.497 -941 22,8 6.618 1.884 179,6 16,0 77,4 22,6

1995 6.738 1.741 169,7 2.311 -1.679 15,8 9.049 61 101,4 15,8 74,5 25,5

1996 7.388 1.726 161,0 2.427 -1.643 19,3 9.815 82 101,7 14,7 75,3 24,7

1997 7.782 2.484 193,8 2.615 -1.940 14,8 10.397 544 111,0 13,9 74,9 25,1

1998 6.999 2.377 202,8 2.375 -1.646 18,1 9.375 731 116,9 12,9 74,7 25,3

1999 6.123 2.047 200,4 1.717 -1.003 26,2 7.840 1.043 130,7 11,7 78,1 21,9

2000 5.676 1.409 166,1 2.335 -1.710 15,5 8.011 -301 92,8 9,7 70,9 29,1

2001 5.484 2.510 268,9 1.944 -1.241 22,1 7.428 1.270 141,2 10,2 73,8 26,2

2002 5.580 1.756 191,9 2.467 -1.699 18,4 8.047 57 101,4 9,2 69,3 30,7

2003 7.527 1.944 169,6 2.995 -1.951 21,1 10.522 -8 99,9 9,0 71,5 28,5

2004 8.981 2.802 190,7 3.579 -2.359 20,5 12.560 443 107,3 7,8 71,5 28,5

2005 10.998 4.429 234,9 3.791 -2.601 18,6 14.789 1.828 128,2 7,8 74,4 25,6

2006 11.418 4.445 227,5 4.502 -3.098 18,5 15.919 1.347 118,5 7,1 71,7 28,3

2007 14.175 3.840 174,3 5.407 -3.883 16,4 19.582 -44 99,6 7,1 72,4 27,6

2008 19.208 2.203 125,9 5.303 -3.766 16,9 24.511 -1.564 88,0 7,3 78,4 21,6

2009 16.689 4.474 173,3 4.131 -2.915 17,2 20.820 1.559 116,2 8,6 80,2 19,8

2010 19.281 4.456 160,1 6.262 -4.672 14,5 25.544 -216 98,3 8,5 75,5 24,5

2011 24.860 3.555 133,4 7.993 -5.850 15,5 32.854 -2.295 86,9 8,7 75,7 24,3

2012 25.446 4.606 144,2 6.918 -4.982 16,3 32.363 -376 97,7 8,3 78,6 21,4

2013 27.581 5.917 154,6 7.074 -5.094 16,3 34.655 823 104,9 8,6 79,6 20,4


A: Tarım/Genel, B: Gıda Maddeleri/Tarım, C: Tarımsal Hammaddeler/Tarım

216

Grafik 11. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel Dış Ticaret Hacmi (Milyon USD-%)- SITC Rev. 3

Grafik 12. Yıllara Göre Gıda Maddeleri, Tarımsal Hammaddeler ve Tarımsal Dış ticaret Hacmi (Milyon USD-%)- SITC Rev. 3

217

Grafik 13. Yıllara Göre Gıda Maddeleri, Tarımsal Hammaddeler, Tarım ve Genel İİKO (%)- SITC Rev. 3

218


Tablo 23. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel Dış ticaret Verileri (Milyon USD-%)-ISIC Rev. 3

YIL Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık Genel

Hacim Tarım /Genel Denge İİKO Hacim Denge İİKO

1990 3.199 9,1 921 180,8 35.261 -9.343 58,1

1991 3.073 8,9 1.721 354,6 34.640 -7.454 64,6

1992 2.875 7,6 1.024 210,6 37.586 -8.156 64,3

1993 3.452 7,7 735 154,1 44.773 -14.083 52,1

1994 2.938 7,1 1.172 232,7 41.376 -5.164 77,8

1995 3.770 6,6 -47 97,5 57.346 -14.072 60,6

1996 4.346 6,5 12 100,5 66.851 -20.402 53,2

1997 4.805 6,4 -31 98,7 74.820 -22.298 54,1

1998 4.501 6,2 248 111,7 72.895 -18.947 58,7

1999 3.745 5,6 446 127,0 67.258 -14.084 65,4

2000 3.808 4,6 -441 79,2 82.278 -26.728 51,0

2001 3.416 4,7 596 142,3 72.733 -10.065 75,7

2002 3.510 4,0 102 106,0 87.613 -15.495 69,9

2003 4.739 4,1 -336 86,7 116.593 -22.087 68,1

2004 5.410 3,4 -120 95,6 160.707 -34.373 64,8

2005 6.294 3,3 643 122,7 190.251 -43.298 62,9

2006 6.546 2,9 676 123,0 225.111 -54.041 61,3

2007 8.555 3,1 -788 83,1 277.334 -62.791 63,1

2008 10.610 3,2 -2.256 64,9 333.991 -69.936 65,4

2009 9.162 3,8 -89 98,1 243.071 -38.786 72,5

2010 11.581 3,9 -1.399 78,4 299.428 -71.661 61,4

2011 14.297 3,8 -3.591 59,8 375.749 -105.935 56,0

2012 12.882 3,3 -2.124 71,7 389.007 -84.083 64,5

2013 13.688 3,4 -1.865 76,0 403.464 -99.859 60,3


219

Grafik 14. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel Dış ticaret Hacmi (Milyon USD-%)-ISIC Rev. 3

Grafik 15. Yıllara Göre Tarımsal ve Genel İİKO (%)-ISIC Rev. 3

220

EK 2: Dünyadaki Konum-1.2./Tablolar

1.2.1. İhracat


Tablo 1. Yıllara Göre Dünya Tarımsal İhracat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Ülke

1990 2000 2010 2013

İhracat Tarım

/Genel Sıra

Ülke

/Dünya Sıra İhracat

Tarım

/Genel Sıra

Ülke


Tarım

/Genel Sıra

Ülke


Tarım

/Genel Sıra

Ülke

/Dünya Sıra

ABD - - - - - 56.279 7,2 107 12,9 1 116.574 9,1 104 10,2 1 147.215 9,3 96 10,2 1

Hollanda - - - - - 32.063 15,0 78 7,3 3 77.697 15,8 78 6,8 2 103.343 18,1 57 7,2 2

Almanya - - - - - 23.961 4,4 128 5,5 4 69.635 5,5 125 6,1 3 88.220 6,0 104 6,1 3

Brezilya 8.770 27,9 11 7,8 4 12.980 23,5 57 3,0 11 62.473 31,7 37 5,5 5 84.922 35,1 26 5,9 4

Fransa - - - - - 34.018 11,5 86 7,8 2 63.473 12,4 88 5,6 4 77.172 13,6 72 5,4 5

Çin - - - - - 14.852 6,0 116 3,4 10 47.682 3,0 138 4,2 6 65.420 3,0 121 4,5 6

Belçika - - - - - 17.447 9,3 94 4,0 6 37.848 9,3 103 3,3 9 48.786 9,5 94 3,4 7

İspanya 8.447 15,2 16 7,5 5 15.772 13,9 81 3,6 8 38.221 15,5 79 3,3 7 48.782 15,7 66 3,4 8

Kanada 11.137 8,8 22 9,9 2 18.229 6,6 113 4,2 5 38.063 9,8 101 3,3 8 48.236 10,6 88 3,3 9

İtalya - - - - - 15.338 6,4 115 3,5 9 36.392 8,1 108 3,2 10 43.687 8,5 97 3,0 10

Türkiye 3.014 23,3 13 2,7 11 3.597 13,1 83 0,8 26 12.066 10,6 98 1,1 24 16.998 11,2 84 1,2 23

Dünya 112.871 8,2 100,0 436.764 7,1 100,0 1.142.484 7,8 100,0 1.440.575 8,3 100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralama 2013 yılı İhracat değerlerine göre yapılmıştır. – :veri bulunamamıştır.

221

Tablo 2. Yıllara Göre Dünya Genel İhracat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Ülke 1990 2000 2010 2013

İhracat Ülke/Dünya Sıra İhracat Ülke/Dünya Sıra İhracat Ülke/Dünya Sıra İhracat Ülke/Dünya Sıra

ABD - - - 780.332 12,7 1 1.277.109 8,7 2 1.578.001 9,1 2

Hollanda - - - 213.424 3,5 9 492.646 3,4 6 571.247 3,3 5

Almanya - - - 549.607 9,0 2 1.271.096 8,7 3 1.458.647 8,4 3

Brezilya 31.411 2,3 10 55.119 0,9 27 197.356 1,4 22 242.178 1,4 20

Fransa - - - 295.345 4,8 4 511.651 3,5 5 566.879 3,3 6

Çin - - - 249.203 4,1 7 1.577.764 10,8 1 2.209.007 12,7 1

Belçika - - - 187.839 3,1 11 407.596 2,8 10 511.492 2,9 12

İspanya 55.632 4,0 6 113.343 1,8 15 246.265 1,7 17 310.964 1,8 18

Kanada 126.899 9,2 3 277.113 4,5 6 386.580 2,6 13 456.395 2,6 13

İtalya - - - 239.932 3,9 8 446.840 3,1 8 513.717 3,0 11

Türkiye 12.959 0,9 18 27.485 0,4 39 113.979 0,8 32 151.796 0,9 29

Dünya 1.378.180 100,0 6.128.186 100,0 14.611.340 100,0 17.382.281 100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralamada 2013 yılı Tarımsal İhracat sıralaması esas alınmıştır.– :veri bulunamamıştır.

222


Tablo 3. Yıllara Göre Dünya Tarımsal İhracat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000 2010 2013


ABD 59.404 17,1 1 71.408 13,5 1 142.538 10,9 1 175.618 10,5 1

Hollanda 31.859 9,1 3 32.915 6,2 4 79.592 6,1 2 105.573 6,3 2

Almanya - - - 27.813 5,2 5 76.105 5,8 3 95.602 5,7 3

Brezilya 9.779 2,8 11 15.464 2,9 12 68.585 5,2 4 90.691 5,4 4

Fransa 37.101 10,7 2 35.638 6,7 2 66.099 5,0 5 80.034 4,8 5

Çin - - - 16.384 3,1 10 51.607 3,9 7 70.159 4,2 6

Kanada 22.339 6,4 5 34.789 6,6 3 52.128 4,0 6 65.687 3,9 7

Belçika - - - 19.608 3,7 6 41.908 3,2 8 53.835 3,2 8

İspanya 9.358 2,7 12 16.875 3,2 8 39.969 3,0 9 51.141 3,1 9

Hindistan 3.506 1,0 20 5.951 1,1 23 23.106 1,8 17 46.954 2,8 10

Türkiye 3.300 0,9 22 3.828 0,7 31 12.370 0,9 27 17.420 1,0 26

Dünya 348.338 100,0 530.582 100,0 1.313.266 100,0 1.668.937 100,0


223

Tablo 4. Yıllara Göre Dünya Gıda Maddeleri İhracatı Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000 2010 2013


ABD 42.422 16,0 1 54.341 13,0 1 112.325 10,3 1 141.808 10,1 1

Hollanda 26.291 9,9 3 27.083 6,5 3 66.488 6,1 2 89.025 6,3 2

Almanya - - - 22.883 5,5 4 65.710 6,0 3 83.398 5,9 3

Brezilya 8.697 3,3 10 12.808 3,1 11 60.778 5,6 5 82.108 5,8 4

Fransa 33.195 12,5 2 32.404 7,8 2 61.213 5,6 4 74.553 5,3 5

Çin - - - 13.559 3,2 10 44.153 4,0 6 59.983 4,3 6

İspanya 8.193 3,1 11 15.357 3,7 8 37.078 3,4 8 47.369 3,4 7

Kanada 10.898 4,1 7 17.630 4,2 5 37.163 3,4 7 47.140 3,4 8

Belçika - - - 16.749 4,0 6 36.059 3,3 9 46.519 3,3 9

İtalya 10.638 4,0 8 14.643 3,5 9 35.007 3,2 10 42.062 3,0 10

Türkiye 2.906 1,1 18 3.521 0,8 26 11.878 1,1 23 16.750 1,2 24

Dünya 264.564 100,0 417.460 100,0 1.092.027 100,0 1.404.360 100,0


224

Tablo 5. Yıllara Göre Dünya Tarımsal Hammadde İhracatı Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke

1990 2000 2010 2013

İhracat Ülke


Ülke


Ülke


Ülke

/Dünya Sıra

ABD 16.981 20,3 1 17.067 15,1 2 30.213 13,7 1 33.810 12,8 1

Kanada 11.441 13,7 2 17.159 15,2 1 14.965 6,8 2 18.547 7,0 2

Hollanda 5.567 6,6 3 5.832 5,2 3 13.105 5,9 3 16.548 6,3 3

Almanya - - - 4.930 4,4 4 10.395 4,7 4 12.204 4,6 4

Tayland 1.176 1,4 19 2.296 2,0 14 10.137 4,6 6 10.989 4,2 5

Endonezya 1.301 1,6 16 2.238 2,0 15 10.327 4,7 5 10.689 4,0 6

Çin - - - 2.825 2,5 11 7.454 3,4 9 10.176 3,8 7

Rusya - - - 3.198 2,8 8 8.336 3,8 7 9.529 3,6 8

Hindistan 723 0,9 25 533 0,5 34 4.907 2,2 15 9.526 3,6 9

Brezilya 1.081 1,3 21 2.657 2,3 12 7.807 3,5 8 8.583 3,2 10

Türkiye 394 0,5 31 308 0,3 43 493 0,2 55 670 0,3 50

Dünya 83.773 100,0 113.123 100,0 221.239 100,0 264.577 100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralama 2013 yılı İhracat değerlerine göre yapılmıştır.– :veri bulunamamıştır.

225

1.2.2. İthalat


Tablo 6. Yıllara Göre Dünya Tarımsal İthalat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Ülke

1990 2000 2010 2013

İthalat Tarım

/Genel Sıra

Ülke

/Dünya Sıra İthalat

Tarım

/Genel Sıra

Ülke


Tarım

/Genel Sıra

Ülke


Tarım

/Genel Sıra

Ülke

/Dünya Sıra

ABD - - - - - 54.799 4,4 159 12,0 1 102.855 5,2 150 9,0 1 132.345 5,7 128 9,5 1

Çin - - - - - 9.607 4,3 160 2,1 12 61.605 4,4 Çin 5,4 4 101.911 5,2 130 7,3 2

Almanya - - - - - 35.419 7,1 133 7,7 3 81.483 7,6 135 7,2 2 99.421 8,3 109 7,1 3

Japonya 35.783 15,2 5 26,2 2 50.562 13,3 80 11,0 2 66.717 9,6 110 5,9 3 74.954 9,0 103 5,4 4

İngiltere - - - - - 30.331 8,1 126 6,6 4 59.305 9,4 114 5,2 5 67.953 10,3 88 4,9 5

Hollanda - - - - - 18.502 9,3 117 4,0 7 47.269 10,7 102 4,2 7 67.752 13,4 61 4,9 6

Fransa - - - - - 25.389 8,4 125 5,5 5 54.145 9,0 117 4,8 6 63.705 9,5 94 4,6 7

İtalya - - - - - 21.107 8,9 118 4,6 6 46.115 9,5 113 4,0 8 51.321 10,8 83 3,7 8

Belçika - - - - - 15.620 8,8 119 3,4 8 34.057 8,7 120 3,0 10 44.413 9,1 101 3,2 9

Rusya - - - - - 6.982 20,6 35 1,5 15 33.712 14,7 66 3,0 11 43.332 13,8 58 3,1 10

Türkiye 1.895 8,5 17 1,4 15 2.212 4,1 161 0,5 38 7.773 4,2 158 0,7 34 11.318 4,5 134 0,8 31

Dünya 136.684 10,1

100,0

457.829 7,2

100,0

1.138.785 7,7

100,0

1.395.942 8,0

100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralama 2013 yılı İthalat değerlerine göre yapılmıştır. – :veri bulunamamıştır.

226

Tablo 7. Yıllara Göre Dünya Genel İthalat Verileri (Milyon USD-%)-HS

Ülke 1990 2000 2010 2013

İthalat Ülke/Dünya Sıra İthalat Ülke/Dünya Sıra İthalat Ülke/Dünya Sıra İthalat Ülke/Dünya Sıra

ABD - - - 1.258.080 19,8 1 1.966.497 13,3 1 2.328.329 13,4 1

Çin - - - 225.094 3,5 8 1.396.002 9,4 2 1.949.992 11,2 2

Almanya - - - 500.830 7,9 2 1.066.817 7,2 3 1.194.483 6,9 3

Japonya 234.799 17,4 2 379.708 6,0 3 694.059 4,7 4 833.166 4,8 4

İngiltere - - - 374.703 5,9 4 627.618 4,2 5 657.223 3,8 6

Hollanda - - - 198.927 3,1 10 439.987 3,0 9 506.162 2,9 9

Fransa - - - 303.758 4,8 5 599.172 4,0 6 668.658 3,8 5

İtalya - - - 238.069 3,8 7 486.984 3,3 7 476.414 2,7 11

Belçika - - - 176.991 2,8 12 391.256 2,6 12 488.442 2,8 10

Rusya - - - 33.880 0,5 33 228.912 1,5 17 314.945 1,8 17

Türkiye 22.301 1,7 17 54.150 0,9 23 185.541 1,3 19 251.651 1,4 18

Dünya 1.347.848 100,0 6.340.854 100,0 14.831.221 100,0 17.378.349 100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralamada 2013 yılı Tarımsal İhracat sıralaması esas alınmıştır. – :veri bulunamamıştır.

227


Tablo 8. Yıllara Göre Dünya Tarımsal İthalat Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000 2010 2013


Çin - - - 19.544 3,4 8 108.260 8,2 2 165.459 10,2 1

ABD 39.966 10,7 3 69.115 12,2 1 116.451 8,8 1 146.485 9,0 2

Almanya - - - 41.675 7,3 3 91.896 6,9 3 109.651 6,8 3

Japonya 50.762 13,6 1 62.193 11,0 2 77.559 5,9 4 85.994 5,3 4

İngiltere 29.578 7,9 5 34.565 6,1 4 63.470 4,8 5 71.861 4,4 5

Hollanda 18.979 5,1 7 20.628 3,6 7 50.227 3,8 8 70.507 4,4 6

Fransa 28.894 7,8 6 29.693 5,2 6 59.345 4,5 6 68.436 4,2 7

İtalya 31.332 8,4 4 29.819 5,3 5 55.238 4,2 7 60.504 3,7 8

Belçika - - - 18.255 3,2 9 37.646 2,8 9 48.522 3,0 9

Rusya - - - 7.561 1,3 15 34.625 2,6 11 44.726 2,8 10

Türkiye 2.806 0,8 22 4.133 0,7 28 12.880 1,0 24 16.916 1,0 23

Dünya 372.235 100,0 567.782 100,0 1.325.593 100,0 1.619.549 100,0


228

Tablo 9. Yıllara Göre Dünya Gıda Maddeleri İthalatı Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000 2010 2013


ABD 30.055 10,9 3 51.226 11,7 1 97.347 8,9 1 122.905 9,1 1

Çin - - - 9.043 2,1 12 59.556 5,5 4 98.646 7,3 2

Almanya - - - 32.972 7,5 3 75.573 6,9 2 92.301 6,9 3

Japonya 34.154 12,4 2 48.586 11,1 2 64.104 5,9 3 71.749 5,3 4

İngiltere 23.117 8,4 4 28.883 6,6 4 56.298 5,2 5 64.352 4,8 5

Hollanda 15.895 5,8 7 17.102 3,9 7 43.810 4,0 8 62.885 4,7 6

Fransa 22.789 8,3 5 23.918 5,5 5 51.056 4,7 6 60.390 4,5 7

İtalya 21.590 7,8 6 20.215 4,6 6 44.321 4,1 7 49.266 3,7 8

Belçika - - - 14.927 3,4 8 32.532 3,0 10 42.461 3,2 9

Rusya - - - 6.853 1,6 15 32.376 3,0 11 41.760 3,1 10

Türkiye 1.856 0,7 25 2.128 0,5 38 7.413 0,7 35 10.832 0,8 32

Dünya 275.166 100,0 438.480 100,0 1.089.034 100,0 1.344.045 100,0


229

Tablo 10. Yıllara Göre Dünya Tarımsal Hammadde İthalatı Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000 2010 2013


Çin - - - 10.501 8,1 3 48.704 20,6 1 66.813 24,3 1

ABD 9.911 10,2 3 17.889 13,8 1 19.105 8,1 2 23.580 8,6 2

Almanya - - - 8.703 6,7 5 16.323 6,9 3 17.351 6,3 3

Japonya 16.608 17,1 1 13.607 10,5 2 13.456 5,7 4 14.245 5,2 4

İtalya 9.742 10,0 4 9.604 7,4 4 10.917 4,6 5 11.238 4,1 5

Güney Kore 5.619 5,8 7 5.115 4,0 8 7.438 3,1 7 8.101 2,9 6

Fransa 6.105 6,3 6 5.776 4,5 6 8.289 3,5 6 8.045 2,9 7

Hindistan 950 1,0 23 1.710 1,3 19 5.547 2,3 10 7.726 2,8 8

Hollanda 3.085 3,2 8 3.526 2,7 9 6.417 2,7 9 7.622 2,8 9

İngiltere 6.461 6,7 5 5.682 4,4 7 7.173 3,0 8 7.509 2,7 10

Türkiye 951 1,0 22 2.006 1,6 16 5.467 2,3 11 6.084 2,2 11

Dünya 97.070 100,0 129.302 100,0 236.559 100,0 275.504 100,0


230

1.2.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İİKO


231

Tablo 11. Yıllara Göre Dünya Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)-HS

Ülke 1990 2000

Hacim Ülke/Dünya Sıra Denge İİKO Sıra Hacim Ülke/Dünya Sıra Denge İİKO Sıra

ABD - - - - - - 111.078 12,4 1 1.480 102,7 60

Almanya - - - - - - 59.380 6,6 3 -11.458 67,6 84

Hollanda - - - - - - 50.566 5,7 5 13.561 173,3 35

Çin - - - - - - 24.459 2,7 11 5.245 154,6 43

Fransa - - - - - - 59.406 6,6 2 8.629 134,0 52

İngiltere - - - - - - 46.275 5,2 6 -14.387 52,6 95

Brezilya 11.183 4,5 6 6.357 363,4 9 16.789 1,9 13 9.172 340,8 15

İtalya - - - - - - 36.444 4,1 7 -5.769 72,7 78

Belçika - - - - - - 33.067 3,7 8 1.827 111,7 56

İspanya 18.303 7,3 4 -1.409 85,7 18 30.276 3,4 10 1.268 108,7 58

Türkiye 4.909 2,0 16 1.118 159,0 14 5.809 0,6 35 1.385 162,6 38

Dünya 249.555 100,0 894.593 100,0

Ülke 2010 2013


ABD 219.429 9,6 1 13.720 113,3 51 279.560 9,9 1 14.869 111,2 49

Almanya 151.117 6,6 2 -11.848 85,5 61 187.641 6,6 2 -11.201 88,7 60

Hollanda 124.966 5,5 3 30.427 164,4 29 171.095 6,0 3 35.591 152,5 Arjantin

Çin 109.287 4,8 5 -13.923 77,4 71 167.331 5,9 4 -36.491 64,2 74

Fransa 117.619 5,2 4 9.328 117,2 50 140.877 5,0 5 13.466 121,1 48

İngiltere 85.905 3,8 6 -32.706 44,9 101 99.459 3,5 6 -36.447 46,4 89

Brezilya 71.328 3,1 11 53.618 705,5 2 97.326 3,4 7 72.518 684,6 2

İtalya 82.507 3,6 7 -9.723 78,9 70 95.008 3,3 8 -7.634 85,1 63

Belçika 71.905 3,2 9 3.791 111,1 54 93.199 3,3 9 4.373 109,8 50

İspanya 72.485 3,2 8 3.957 111,5 53 86.887 3,1 10 10.677 128,0 43

Türkiye 19.839 0,9 30 4.293 155,2 34 28.315 1,0 25 5.680 150,2 34

Dünya 2.281.270 100,0 2.836.518 100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralama 2013 yılı Hacim değerlerine göre yapılmıştır. – :veri bulunamamıştır.

232

Tablo 12. Yıllara Göre Dünya Genel Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)-HS

Ülke 1990 2000


ABD - - - - - - 2.038.412 16,3 1 -477.748 62,0 101

Almanya - - - - - - 1.050.437 8,4 2 48.777 109,7 35

Hollanda - - - - - - 412.351 3,3 10 14.498 107,3 39

Çin - - - - - - 474.296 3,8 8 24.109 110,7 33

Fransa - - - - - - 599.103 4,8 5 -8.412 97,2 50

İngiltere - - - - - - 669.602 5,4 4 -79.804 78,7 81

Brezilya 53.870 2,0 13 8.953 139,9 2 110.969 0,9 24 -732 98,7 47

İtalya - - - - - - 478.000 3,8 7 1.863 100,8 45

Belçika - - - - - - 364.830 2,9 11 10.848 106,1 40

İspanya 143.335 5,3 4 -32.071 63,4 25 266.241 2,1 15 -39.555 74,1 86

Türkiye 35.260 1,3 18 -9.341 58,1 26 81.635 0,7 30 -26.664 50,8 114

Dünya 2.726.029 100,0 12.469.040 100,0

Ülke 2010 2013


ABD 3.243.606 11,0 1 -689.388 64,9 85 3.906.330 11,2 2 -750.327 67,8 78

Almanya 2.337.913 7,9 3 204.280 119,1 24 2.653.130 7,6 3 264.164 122,1 15

Hollanda 932.633 3,2 8 52.659 112,0 Arjantin 1.077.409 3,1 8 65.085 112,9 22

Çin 2.973.765 10,1 2 181.762 113,0 31 4.159.000 12,0 1 259.015 113,3 20

Fransa 1.110.823 3,8 5 -87.520 85,4 63 1.235.537 3,6 5 -101.779 84,8 62

İngiltere 1.049.632 3,6 6 -205.603 67,2 79 1.205.264 3,5 6 -109.181 83,4 66

Brezilya 377.815 1,3 20 16.898 109,4 38 481.799 1,4 20 2.557 101,1 35

İtalya 933.824 3,2 7 -40.145 91,8 58 990.131 2,8 11 37.302 107,8 28

Belçika 798.852 2,7 11 16.340 104,2 43 999.935 2,9 10 23.050 104,7 31

İspanya 561.813 1,9 17 -69.282 78,0 71 643.230 1,9 17 -21.303 93,6 52

Türkiye 299.520 1,0 27 -71.562 61,4 95 403.447 1,2 23 -99.854 60,3 85

Dünya 29.442.561 100,0 34.760.630 100,0

Kaynak: UN Comtrade, Yazarın Kendi Hesaplamaları. Sıralamada 2013 yılı Tarımsal Hacim sıralaması esas alınmıştır.– :veri bulunamamıştır.

233


Tablo 13. Yıllara Göre Dünya Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000


ABD 99.370 13,8 1 19.438 148,6 26 140.523 12,8 1 2.294 103,3 71

Çin - - - - - - 35.928 3,3 10 -3.159 83,8 81

Almanya - - - - - - 69.488 6,3 2 -13.862 66,7 101

Hollanda 50.838 7,1 5 12.880 167,9 23 53.542 4,9 5 12.287 159,6 41

Fransa 65.995 9,2 3 8.207 128,4 29 65.332 5,9 4 5.945 120,0 62

İtalya 43.190 6,0 7 -19.474 37,8 52 46.136 4,2 8 -13.501 54,7 110

İngiltere 44.539 6,2 6 -14.618 50,6 48 51.526 4,7 6 -17.605 49,1 114

Brezilya 12.468 1,7 14 7.089 363,6 11 20.226 1,8 13 10.703 324,8 13

Kanada 31.348 4,4 8 13.329 248,0 14 50.061 4,6 7 19.517 227,8 22

Belçika - - - - - - 37.863 3,4 9 1.353 107,4 67

Türkiye 6.106 0,8 26 494 117,6 31 7.962 0,7 31 -305 92,6 77

Dünya 720.573 1.098.365

Ülke

2010 2013


ABD 258.989 9,8 1 26.087 122,4 50 322.104 9,8 1 29.133 119,9 50

Çin 159.867 6,1 3 -56.653 47,7 102 235.618 7,2 2 -95.300 42,4 97

Almanya 168.001 6,4 2 -15.791 82,8 69 205.254 6,2 3 -14.049 87,2 66

Hollanda 129.819 4,9 4 29.365 158,5 31 176.080 5,4 4 35.066 149,7 36

Fransa 125.444 4,8 5 6.754 111,4 55 148.470 4,5 5 11.598 116,9 51

İtalya 93.454 3,5 6 -17.023 69,2 82 106.177 3,2 6 -14.830 75,5 76

İngiltere 92.162 3,5 7 -34.778 45,2 106 105.717 3,2 7 -38.004 47,1 93

Brezilya 79.344 3,0 11 57.826 637,5 2 104.865 3,2 8 76.517 639,8 2

Kanada 84.097 3,2 9 20.159 163,1 29 104.467 3,2 9 26.907 169,4 28

Belçika 79.554 3,0 10 4.261 111,3 56 102.357 3,1 10 5.313 111,0 53

Türkiye 25.250 1,0 28 -509 96,0 61 34.336 1,0 27 504 103,0 58

Dünya 2.638.860 3.288.486


234

Tablo 14. Yıllara Göre Dünya Gıda Maddeleri Dış Ticareti Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000


ABD 72.477 13,4 1 12.367 141,1 27 105.567 12,3 1 3.116 106,1 61

Almanya - - - - - - 55.855 6,5 3 -10.089 69,4 84

Çin - - - - - - 22.602 2,6 11 4.517 150,0 44

Hollanda 42.186 7,8 4 10.397 165,4 22 44.184 5,2 6 9.981 158,4 38

Fransa 55.984 10,4 2 10.407 145,7 26 56.322 6,6 2 8.487 135,5 51

İngiltere 36.123 6,7 5 -10.111 56,3 39 44.472 5,2 5 -13.295 54,0 98

Brezilya 10.810 2,0 12 6.585 411,7 10 16.473 1,9 13 9.143 349,5 16

İtalya 32.228 6,0 7 -10.953 49,3 46 34.858 4,1 7 -5.572 72,4 79

Belçika - - - - - - 31.676 3,7 8 1.822 112,2 56

İspanya 17.645 3,3 10 -1.258 86,7 32 29.336 3,4 10 1.378 109,9 57

Türkiye 4.762 0,9 23 1.050 156,6 23 5.648 0,7 35 1.393 165,5 37

Dünya 539.730 855.940

Ülke 2010 2013


ABD 209.671 9,6 1 14.978 115,4 51 264.713 9,6 1 18.903 115,4 49

Almanya 141.283 6,5 2 -9.863 86,9 61 175.699 6,4 2 -8.903 90,4 61

Çin 103.709 4,8 5 -15.404 74,1 73 158.629 5,8 3 -38.664 60,8 80

Hollanda 110.298 5,1 4 22.678 151,8 36 151.910 5,5 4 26.140 141,6 36

Fransa 112.269 5,1 3 10.156 119,9 47 134.944 4,9 5 14.163 123,5 48

İngiltere 82.134 3,8 6 -30.461 45,9 99 94.929 3,5 6 -33.775 47,5 90

Brezilya 69.151 3,2 9 52.405 725,9 2 93.821 3,4 7 70.395 701,0 2

İtalya 79.328 3,6 7 -9.313 79,0 69 91.328 3,3 8 -7.204 85,4 65

Belçika 68.591 3,1 11 3.526 110,8 54 88.981 3,2 9 4.058 109,6 52

İspanya 70.233 3,2 8 3.922 111,8 53 84.176 3,1 10 10.562 128,7 45

Türkiye 19.291 0,9 30 4.465 160,2 31 27.582 1,0 26 5.918 154,6 32

Dünya 2.181.061 2.748.405


235

Tablo 15. Yıllara Göre Dünya Tarımsal Hammadde Dış Ticareti Verileri (Milyon USD-%)-SITC Rev. 3

Ülke 1990 2000


Çin - - - - - - 13.326 5,5 5 -7.676 26,9 119

ABD 26.892 14,9 1 7.071 171,3 17 34.956 14,4 1 -822 95,4 74

Almanya - - - - - - 13.633 5,6 4 -3.773 56,6 99

Hollanda 8.652 4,8 7 2.483 180,5 16 9.358 3,9 7 2.306 165,4 50

Kanada 13.307 7,4 4 9.574 612,9 6 20.404 8,4 2 13.914 528,8 17

Japonya 18.199 10,1 2 -15.016 9,6 58 15.832 6,5 3 -11.382 16,4 127

Hindistan 1.673 0,9 24 -226 76,2 31 2.243 0,9 26 -1.177 31,2 116

Endonezya 2.323 1,3 19 278 127,2 22 4.628 1,9 14 -152 93,6 75

İtalya 10.962 6,1 5 -8.521 12,5 55 11.278 4,7 6 -7.929 17,4 125

Tayland 2.733 1,5 17 -382 75,5 32 4.103 1,7 17 489 127,1 62

Türkiye 1.345 0,7 28 -556 41,5 39 2.314 1,0 25 -1.698 15,4 128

Dünya 180.843 242.425

Ülke 2010 2013


Çin 56.158 12,3 1 -41.249 15,3 124 76.989 14,3 1 -56.636 15,2 116

ABD 49.318 10,8 2 11.108 158,1 48 57.390 10,6 2 10.230 143,4 45

Almanya 26.718 5,8 3 -5.928 63,7 85 29.555 5,5 3 -5.146 70,3 76

Hollanda 19.521 4,3 4 6.688 204,2 36 24.170 4,5 4 8.926 217,1 34

Kanada 18.977 4,1 5 10.953 373,0 19 22.983 4,3 5 14.110 418,0 14

Japonya 18.868 4,1 6 -8.044 40,2 99 20.425 3,8 6 -8.065 43,4 96

Hindistan 10.454 2,3 14 -640 88,5 71 17.252 3,2 7 1.799 123,3 50

Endonezya 14.502 3,2 7 6.153 247,4 29 15.807 2,9 8 5.572 208,9 35

İtalya 14.125 3,1 8 -7.709 29,4 108 14.849 2,7 9 -7.626 32,1 101

Tayland 13.526 3,0 9 6.748 299,1 26 14.783 2,7 10 7.194 289,6 26

Türkiye 5.960 1,3 22 -4.974 9,0 132 6.754 1,3 23 -5.414 11,0 118

Dünya 457.799 540.082


236

EK 3: SITC Rev. 3 4’lü düzeyde Tarım Sektörü Alt Sektörleri ve Yıllar İtibariyle RCA Değerleri

Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı

TARIM SEKTÖRÜ ALT SEKTÖRLER VE

YILLAR İTİBARİYLE RCA DEĞERLERİ** 1990-2013 DÖNEMİ (24 Yıllık)

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0011 Canlı sığırlar -1.683,6 101,4 -1.861,7 -1.962,9 -665,2 -1.541,3 -1.139,5 -560,7 -1.155,4 -73,9 -1.222,1 -57,4

0012 Canlı koyun ve keçi 1.685,8 516,1 629,3 407,4 221,3 -24,9 -1.709,1 -417,4 441,8 207,1 489,2 156,3

0014 Canlı Kümes hayvanları -324,1 -239,7 -352,5 -369,1 -326,1 -124,6 -127,9 -80,8 -273,9 -53,3 -273,8 -50,7

0015 Canlı at, eşek, katır, bardolar 1.015,0 -282,5 -219,9 -460,1 -508,6 -378,9 -471,3 -321,0 -374,0 -42,3 -372,8 -33,8

0019 Canlı diğer hayvanlar 622,3 82,5 250,2 45,2 70,5 71,8 64,9 8,3 86,1 86,8 81,9 70,3

0111 Sığır eti; kemikli (taze/soğutulmuş) -154,0 -263,1 -275,9 -543,2 185,1 1.152,2 -605,9 -439,5 207,7 403,0 236,7 299,6

0112 Kemikli sığır eti (dondurulmuş) -154,0 -93,2 -249,3 -638,2 1.235,1 1.182,1 -409,2 -245,4 358,8 219,8 356,3 213,9

0121 Keçi eti - taze/soğutulmuş/dondurulmuş 1.514,3 361,3 535,9 357,3 722,2 1.193,3 1.048,9 1.224,4 992,9 46,8 997,9 43,8

0122 Domuz eti-

taze/soğutulmuş/dondurulmuş -154,0 1.161,4 -60,1 -306,0 7,5 744,8 1,7 -4,8 205,3 257,7 223,1 205,5

0123 Kümes hayvanlarının diğer et ve

sakatatı (dondurulmuş) -154,0 1.464,6 131,2 399,9 189,6 464,1 547,9 642,5 452,1 48,1 463,1 39,1

0125 Diğer hayvanların diğer sakatatı

(dondurulmuş) 802,1 171,5 1.016,8 -299,0 745,9 878,1 1.413,7 1.451,2 664,7 116,9 714,9 94,8

0129 Diğer hayvanların et ve yenilen sakatatı 1.399,0 43,7 77,0 241,3 101,1 191,7 441,3 238,7 238,3 35,8 236,4 29,2

0161

Domuz et ve sakatatının

(tuzlanmış/tütsülenmiş vs.) yenilen un

ve ezmeleri

-154,0 710,0 -1.093,2 -1.126,0 -980,4 -991,3 1,7 804,7 -567,5 -101,5 -600,2 -83,7

0168

Diğer hayvanların et ve sakatatının

(tuzlanmış/tütsülenmiş vs.) yenilen un

ve ezmeleri

-154,0 752,4 315,4 -32,9 133,2 1.109,9 1.266,9 642,3 505,1 139,3 539,4 116,1

0171 Et, balık, kabuklu hayvan, yumuşakça

vb. hülasa ve suları -565,0 562,2 660,5 77,7 -23,8 1.172,6 125,8 148,2 443,4 82,3 443,8 69,4

0172 Et, sakatat veya kandan mamul sosisler

vb. ile müstahzarları 591,7 271,7 -55,7 151,9 282,6 435,0 436,3 362,4 243,9 92,4 251,8 73,9

0173 Hayvanların karaciğerinden hazırlanmış

maddeler, konserveler -154,0 -93,2 -16,0 -272,3 858,6 -24,9 952,9 714,8 -23,3 -2.674,1 -27,4 -2.115,5

237

EK 3: SITC Rev. 3 4’lü düzeyde Tarım Sektörü Alt Sektörleri ve Yıllar İtibariyle RCA Değerleri devamı

Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0174 Kümes hayvanlarından hazırlanmış

maddeler, konserveler -154,0 965,1 988,7 -395,7 190,5 1.347,5 489,1 587,0 398,2 158,1 392,2 151,2

0175 Domuzun parçalarından hazırlanmış

konserveler -154,0 1.132,4 -141,1 -105,5 -977,3 -1.196,8 -583,1 -865,3 -591,6 -87,9 -622,8 -67,6

0176 Sığır cinsi hayvanlardan hazırlanmış

konserveler -154,0 -93,2 -1.125,8 158,5 393,8 1.225,7 189,6 123,7 566,8 118,4 602,3 93,3

0179 Diğer hayvanlardan hazırlanmış

konserveler -154,0 -93,2 502,2 1.090,9 562,0 877,9 1.020,5 1.207,8 617,8 85,9 637,5 76,7

0221 Süt ve krema-

yoğunlaştırılmamış/tatlandırılmamış -1.485,2 -395,6 3,8 -32,4 252,2 274,8 447,7 264,7 166,9 144,7 172,2 123,5

0222 Süt ve krema-

yoğunlaştırılmış/tatlandırılmış -154,0 -549,2 -437,4 -377,0 -277,5 -277,4 -205,9 437,1 -266,2 -89,7 -286,6 -65,6

0223 Dondurma ve yenilen diğer buzlar 1.362,8 -6,5 79,2 163,0 261,1 124,9 151,6 249,7 108,3 116,4 112,3 92,2

0224 Diğer peyniraltı suyu ve tadil edilmiş

peyniraltı suyu -154,0 -181,0 -1.442,6 -556,7 -155,4 122,1 188,5 304,0 -115,1 -364,6 -74,4 -421,4

0230 Tereyağı, süt esaslı katı-sıvı yağlar -154,0 -67,4 -209,4 -220,1 -289,2 -372,1 -341,0 -337,9 -288,8 -22,5 -291,4 -19,9

0241 Rendelenmiş, toz halinde her türlü

peynir -407,1 -103,8 -307,5 -390,9 -612,1 -1.378,6 193,4 33,5 -371,4 -102,3 -351,3 -87,3

0242 Eritme peynirler -154,0 143,3 128,3 193,7 252,4 358,4 558,6 366,1 315,0 56,2 313,5 49,8

0243 Mavi damarlı peynirler -154,0 -563,9 -1.246,9 -331,7 -1.235,2 -450,3 -373,5 -391,9 -615,0 -70,4 -609,4 -66,8

0249 Diğer peynirler -47,3 -217,2 76,0 40,2 -128,8 -82,7 86,5 91,8 -9,9 -789,0 -10,1 -713,8

0251 Kuş/kümes hayvanlarının yumurtaları-

kabuklu/taze/pişirilmiş -933,6 168,7 159,8 25,4 26,7 -2,3 261,8 277,0 124,3 122,0 129,5 104,8

0252 Kuş ve kümes hayvanlarının

yumurtaları (diğer hallerde) -154,0 -1.071,8 -1.119,7 -1.323,0 -340,9 -640,6 -461,0 -602,1 -781,7 -58,3 -778,9 -56,5

0253 Yumurta albümini -772,4 -1.077,7 -1.351,9 -905,1 -530,2 -837,8 -577,7 -331,4 -843,7 -47,3 -842,6 -44,6

0341 Alabalıkgiller (taze/soğutulmuş) 1.353,0 388,6 297,4 266,3 317,2 149,5 154,4 142,4 249,4 37,2 247,2 34,0

0342 Alabalıklar (dondurulmuş) 1.198,5 348,6 -32,5 -234,4 -273,3 -93,8 -61,9 -7,5 -135,5 -79,8 -135,6 -75,1

238


Alt

Sektör

Kodu

Alt Sektör Adı


YILLAR İTİBARİYLE RCA DEĞERLERİ 1990-2013 DÖNEMİ (24 Yıllık)

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0344 Balık filatosu, diğer balık eti-

taze/soğutulmuş/dondurulmuş -154,0 1.148,7 190,4 162,1 129,1 -22,7 19,3 72,5 91,1 102,7 89,8 83,7

0345 Balık filatosu, diğer balık eti-

taze/soğutulmuş -154,0 1.077,0 340,3 110,5 188,2 198,8 361,7 335,9 262,8 35,2 262,1 31,0

0351

Balık filetoları-

kurutulmuş/tuzlanmış/salamura edilmiş,

fakat tütsülenmemiş

1.222,3 358,0 1.343,3 -125,0 100,7 143,0 -1.018,7 -389,7 160,5 407,5 161,0 358,9

0352 Diğer balıklar

(tuzlu/salamuralı/kumamış/tütsüsüz) -154,0 -93,2 1.051,0 -338,9 134,4 -98,3 226,8 595,1 256,4 243,5 255,9 230,9

0353 Tütsülenmiş balıklar -154,0 -162,0 -167,5 103,1 114,6 233,1 314,3 485,6 132,5 212,4 154,2 141,1

0354 Balık karaciğeri, yumurta ve nefisleri

(kurutulmuş/tuzlanmış/salamura) -154,0 832,7 -16,0 928,5 827,3 -24,9 -856,8 -4,8 305,6 158,0 327,4 125,3

0355 İnsanların yemesine elverişli balık

unları, ezmeleri ve pelletleri -154,0 -93,2 -16,0 -987,9 -59,5 -961,3 -1.141,5 -1.147,8 -237,0 -286,0 -258,6 -235,9

0361 Diğer kabuklu hayvanlar (dondurulmuş) 1.451,3 1.453,3 367,4 7,3 379,6 134,9 51,9 -13,7 231,4 75,6 231,9 65,9

0362 Kabuklu hayvanlar (dondurulmamış) 1.507,1 1.311,6 274,9 333,8 419,2 240,0 29,1 -108,7 259,5 82,6 257,8 71,3

0363

İstiridyeler

(canlı/taze/soğutulmuş/dondurulmuş/ku

rutulmuş/tuzlanmış vs.)

-154,0 1.306,5 223,1 244,7 176,7 165,8 159,3 48,4 185,7 33,5 186,4 27,6

0371 Balık müstahzarları ve konserveleri,

hayvar vb müstahzarları 481,5 1.300,1 442,6 397,9 441,1 280,7 162,5 330,4 307,3 27,2 308,4 24,3

0372 Kabuklu hayvan, yumuşakça, sudaki

omurgasızların konserveleri -154,0 1.649,7 704,9 212,5 356,7 431,2 281,1 296,6 377,6 35,9 372,3 30,6

0411 Makarnalık buğday (durum buğdayı) 1.617,0 -416,0 -438,3 -501,8 447,7 687,1 92,8 -776,0 -151,4 -286,0 -147,2 -245,5

0412 Diğer buğday ve mahlut 1.334,9 -171,0 -466,1 -226,3 -19,5 -78,3 -150,3 -264,2 -266,6 -109,4 -273,7 -97,1

0421 Pirinç-kavuz içinde(çeltik) -154,0 -658,5 -459,5 -379,0 -559,4 -456,3 -612,8 -609,7 -437,8 -33,1 -451,8 -22,4

0422 Pirinç-kavuzu çıkarılmış -154,0 837,9 672,2 1.016,9 -38,2 -481,9 72,0 28,1 -155,5 -287,9 -188,6 -199,4

0423 Beyazlatılmış, yarı beyazlatılmış ve

kırılmış pirinç -553,6 -830,2 -458,4 -512,2 -336,9 -488,4 -65,4 -249,3 -358,0 -53,3 -371,5 -43,1

239


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0430 Arpa

199,1 -115,8 -281,0 201,5 142,6 105,5 185,3 -741,6 -37,7 -1.002,6 0,0 884.124,

2

0441 Mısır-tohumluk -154,0 -93,2 21,2 119,0 -25,9 -64,1 63,8 98,3 39,7 159,6 39,2 145,6

0449 Mısır-diğer -154,0 -93,2 -356,9 -776,7 -856,9 -119,4 -481,0 -231,5 -411,7 -63,9 -415,8 -55,2

0451 Çavdar -154,0 -93,2 -16,0 -991,6 -1.492,3 -1.613,6 631,0 579,0 -610,2 -129,0 -623,2 -119,2

0452 Yulaf -154,0 -93,2 -1.086,2 -459,3 -35,8 -469,4 1,7 284,4 -315,9 -182,8 -328,2 -142,9

0453 Tane darı (koca darı) -154,0 861,5 -426,9 635,2 1.246,3 -24,9 -975,9 -1.021,2 -66,3 -927,1 -82,4 -650,4

0459 Darı (cin ve kum darı) 1.209,0 1.185,8 257,3 -328,0 111,7 -278,3 -289,0 -99,2 -211,3 -97,0 -211,0 -74,6

0461 Buğday ve mahlut unu 1.476,6 1.504,4 623,8 798,6 532,1 952,2 896,3 872,7 847,3 22,2 845,7 19,8

0462 Bulgur ve irmik-buğdaydan ve pelletler 321,2 1.643,9 265,8 466,6 878,5 615,6 521,5 485,7 796,6 53,0 783,9 49,4

0471 Diğer hububat unları 754,2 866,4 72,1 311,0 183,2 340,1 181,1 266,1 265,4 33,8 266,4 28,2

0472 Bulgur ve irmik; diğer hububattan 1.268,9 1.097,9 267,6 16,4 345,1 256,4 616,8 664,1 275,7 99,8 284,2 86,1

0481 Diğer hububat esaslı gıda mamülleri

(kabartılmış, kavrulmuş) 564,8 1.373,1 8,5 44,6 46,5 66,8 92,7 116,7 57,2 92,8 58,5 79,3

0482 Malt 1.269,6 1.515,4 1.556,8 -134,7 246,6 -92,6 -375,9 -714,8 132,7 408,1 104,7 409,8

0483 Makarna 612,4 812,6 479,7 567,4 325,3 400,7 397,3 451,8 424,8 15,0 423,5 12,6

0484 Diğer ekmekçi mamülleri 1.360,1 646,1 224,3 439,0 247,3 245,6 232,3 241,1 269,8 17,9 264,3 12,2

0485

(0484)"de ki ekmekçi mamullerinin

hazırlanmasında kullanılan karışım ve

hamur

-154,0 -361,7 -497,6 279,5 198,0 170,2 135,2 103,5 94,6 190,7 113,1 115,2

0541 Patates-taze/soğutulmuş 261,6 -160,4 -26,9 187,9 173,9 -43,3 -54,2 165,4 84,7 143,8 83,0 136,2

0542 Bakla, at baklası; kabuksuz (kuru) 1.688,7 938,1 324,9 229,0 33,0 74,0 8,4 -25,7 173,9 112,9 162,2 105,0

0544 Domates (taze/soğutulmuş) 1.423,2 1.629,3 422,8 1.742,7 1.751,5 820,1 694,5 902,3 952,9 40,8 934,9 35,6

0545 Baklagiller (taze/soğutulmuş) 352,6 -15,5 269,0 701,3 494,3 534,5 365,4 309,8 434,7 24,8 430,1 20,8

0546 Sebze (buharda/suda kaynatılarak

pişirilmiş) (dondurulmuş) 957,8 1.302,4 356,5 301,4 416,0 260,0 110,2 143,7 276,4 36,5 278,7 33,1

0547 Sebzeler ve sebze karışımları (geçici

olarak konserve edilmiş) 1.443,3 1.618,3 629,5 210,9 253,1 55,9 43,4 -73,2 147,2 100,2 135,3 74,9

240


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0548 Başka yerde belirtilmeyen yemeye

elverişli çekirdek içleri ve diğer ürünler 1.390,5 509,4 -66,9 171,0 -43,4 107,5 162,8 111,2 56,6 168,4 60,9 139,5

0561 Diğer mantar ve domalanlar

(kurutulmuş) 1.378,5 -70,0 348,5 260,4 212,0 200,7 182,1 177,8 218,0 20,3 214,2 16,3

0564 Kök ve yumruların unu, ezmesi ve tozu -154,0 1.568,1 658,4 461,6 280,4 294,6 316,9 214,3 357,2 35,5 350,0 31,6

0566 Diğer sebze konserveleri-dondurulmuş

(sirkesiz, asitsiz) -154,0 550,8 415,0 245,1 -65,8 128,2 246,3 207,7 162,8 72,6 161,7 61,2

0567

Diğer sebze ve sebze karışımı (sirke,

asetik asitten başka şekilde konserve

edilmiş) (dondurulmamış)

1.512,4 199,4 532,1 495,9 347,4 392,5 384,5 348,8 419,6 21,6 417,0 17,8

0571 Mandarin, klemantin, vilking vb.

(taze/kurutulmuş) 1.532,3 1.616,8 1.802,5 284,1 843,5 251,8 374,6 358,9 498,5 68,3 450,4 44,7

0572 Diğer turunçgiller (taze/kurutulmuş) 1.645,9 1.633,3 806,8 611,7 926,3 389,3 515,9 468,7 537,0 27,3 526,5 23,3

0573 Muz (taze/kurutulmuş) -154,0 129,4 -836,5 -928,9 -763,6 -639,3 -867,5 -1.861,1 -855,8 -38,5 -825,8 -30,7

0574 Elma (taze) 1.496,5 1.569,9 942,3 385,5 152,5 113,2 256,9 311,6 247,4 80,6 226,1 58,8

0575 Üzüm (kurutulmuş) 1.716,7 1.726,2 899,2 670,9 503,6 445,4 472,8 465,5 536,4 24,1 525,2 20,3

0576 İncir (taze/kurutulmuş) 1.593,6 1.636,8 1.784,0 568,7 369,7 378,9 412,8 441,6 625,0 84,0 587,2 82,0

0577 Antep fıstığı 560,7 473,3 561,5 521,2 380,1 283,0 185,5 162,1 343,9 40,1 343,3 37,6

0579 Ananas (taze/kurutulmuş) 396,5 583,0 343,0 418,0 368,3 319,3 327,0 291,2 351,0 11,6 348,9 9,5

0581 Reçel, jöle, marmelat, ezme ve pestiller 1.408,6 38,1 634,4 573,4 342,7 327,8 348,5 383,1 399,3 19,8 392,0 16,0

0582 Geçici olarak konserve edilmiş meyva

ve turunçgil kabukları-derhal yenilmez -154,0 843,7 1.257,4 348,0 325,8 444,4 668,1 640,8 667,1 55,8 647,1 52,1

0583 Ahududu, dut, siyah, beyaz ve kırmızı

frenk ve Bektaşi üzümü (dondurulmuş) 1.191,8 1.365,0 1.653,4 223,0 380,4 351,8 279,8 275,1 477,3 62,4 435,4 37,3

0589 Ananas konserveleri 971,6 531,1 513,0 492,1 396,4 311,4 345,3 305,4 394,8 19,9 392,4 18,0

0591 Portakal suları (tadlandırılmış olsun,

olmasın) 1.108,7 297,2 487,1 -82,0 -100,5 -79,7 -110,5 -136,3 -84,7 -155,9 -105,6 -47,1

0592 Greyfurt suyu (tadlandırılmış/mamış -154,0 1.242,4 52,6 -1.058,8 85,8 -546,3 -174,4 -248,1 -326,6 -101,6 -312,6 -92,3

241


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0593 Diğer turunçgil suları(tadlandırılmış

olsun, olmasın) -154,0 1.032,6 -9,3 67,3 144,3 -15,2 -8,0 -73,5 12,6 616,7 13,5 499,4

0599 Ananas suyu -154,0 1.304,0 377,8 279,1 326,9 311,5 89,9 60,3 264,6 47,4 267,9 43,5

0611

Ham şeker-şeker kamışından ve

pancardan (tat, renk verici madde

katılmamış)

-154,0 -785,0 -1.308,1 -1.508,5 -88,9 210,9 270,8 -4,8 -261,4 -216,3 -249,8 -191,7

0612 İlave aroma/renk verici maddeler içeren

şeker -2.022,1 609,6 -751,3 -471,5 522,4 27,4 223,4 150,6 163,3 204,5 185,3 145,8

0615 Diğer melaslar 1.469,8 1.417,4 326,8 -58,2 101,1 -983,9 -299,2 -569,6 -278,5 -213,7 -257,5 -195,9

0616 Tabii bal 1.221,8 566,7 237,3 305,4 228,5 228,5 787,0 1.633,0 421,4 96,2 387,5 81,0

0619 Akçaağaç şekeri ve şurubu -1.486,2 -26,6 -446,1 -230,0 66,1 9,4 113,3 119,0 -50,5 -363,2 -35,3 -421,5

0621 Meyva, sert kabuklu yemiş, bitki

parçası konserveleri-şekerli -154,0 1.190,3 1.346,8 236,5 21,6 91,9 169,2 165,9 232,0 140,5 192,5 119,2

0622 Ciklet 390,5 336,7 366,1 408,3 248,3 336,7 333,8 353,5 320,6 17,6 322,1 15,2

0711 Kahve (kafeini alınmamış,

kavrulmamış) -1.049,4 -1.680,9 -1.628,7 -713,7 -715,4 -628,8 -635,9 -718,7 -678,1 -33,8 -645,9 -16,0

0712 Kahve (kavrulmuş) -154,0 -442,5 -628,9 -278,9 -219,9 -163,2 -113,2 -137,3 -234,3 -54,4 -221,9 -43,9

0713 Kahve hülasa, esans ve konsantreleri -154,0 -1.486,9 -311,8 -414,6 -365,7 -382,3 -93,9 180,0 -273,5 -70,7 -284,5 -57,0

0721 Kakao taneleri (bütün veya kırılmış)

(çiğ veya kavrulmuş) -1.636,2 -1.025,7 -1.594,3 -772,3 -522,5 -921,2 -354,3 -369,5 -819,2 -49,1 -801,5 -45,3

0722 Kakao tozu (ilave şeker veya diğer

tatlandırıcı maddeler içermeyenler) -154,0 -339,5 -583,0 -394,6 -81,4 -53,3 -14,7 -59,1 -200,1 -113,4 -182,6 -107,7

0723 Kakao hamuru; tamamen/kısmen yağı

alınmış -154,0 -93,2 -1.390,0 -555,4 106,2 5,1 -37,5 -195,1 -331,9 -160,6 -299,6 -162,9

0724 Kakao yağı (katı ve sıvı) -1.411,5 -1.501,7 -1.435,8 53,4 242,0 267,8 -76,1 -119,3 -196,3 -304,0 -159,6 -342,4

0725 Kakao kabukları, döküntüleri -154,0 -93,2 826,1 -277,5 853,7 -326,7 703,8 946,6 281,5 190,0 302,8 158,5

0731 Kakao tozu (şeker, tadlandırıcı madde

katılmış) -154,0 1.137,7 521,8 558,3 311,3 159,5 125,4 219,9 370,0 53,4 362,4 44,0

0732 Ağırlığı 2 kg"dan fazla kap ve

ambalajda kakao müstahzarı -154,0 170,4 115,1 28,8 79,0 9,8 115,2 61,3 67,6 107,8 71,0 75,5

0733 Gıda müstahz.-kakao/çikolata içeren

doldurulmuş, dilim veya çubuk halde -154,0 -93,2 318,7 185,2 132,3 67,5 114,6 115,1 150,8 61,7 142,6 51,3

242


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

0739 Diğer çikolata, kakao ihtiva eden gıda

müstahzarları -154,0 -93,2 -129,8 248,7 124,7 189,1 159,3 198,0 143,2 60,0 150,8 41,6

0741 Çay 1.432,1 259,7 351,6 3,7 -24,1 -16,3 -83,7 -3,8 19,2 516,8 9,8 696,9

0743 Çay ve Paraguay çayı hülasası, esans ve

konsantreleri ve müstahzarları -154,0 874,4 -133,4 -672,7 -255,6 -354,0 -109,8 -183,9 -359,6 -76,7 -332,7 -64,4

0751

Biber, capsicum ve pimenta cinsi

meyvaları

(kurutulmuş/ezilmiş/öğütülmüş)

-314,9 -60,2 51,4 -83,9 164,6 -47,0 -77,7 -96,3 -8,8 -969,7 -12,8 -574,1

0752 Anason, rezene, kişniş, Kimyon,

kimyonu tohumu ve ardıç meyvaları 231,0 356,7 346,6 323,4 220,0 202,7 183,0 204,2 259,2 18,0 258,7 16,0

0811 Diğer hayvan yemleri 947,3 1.535,2 423,2 424,9 200,0 216,3 41,7 -269,7 262,1 108,1 241,0 67,8

0812 Baklağillerden elde edilen kepek, kavuz

ve diğer kalıntılar -154,0 -93,2 -600,9 -435,9 -481,5 -252,8 -332,1 -491,1 -305,7 -80,5 -302,2 -66,9

0813 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta

kalan küspe ve katı atıklar -154,0 -23,7 -194,3 -333,9 -406,3 -332,7 -432,2 -457,1 -349,0 -19,0 -351,2 -15,9

0814 Balık, yumuşakça, sudakı

omurgasızların un, pelletlerı -154,0 -1.317,8 -612,0 -657,5 -287,3 -597,7 -302,0 -537,4 -537,5 -31,8 -534,2 -27,0

0815 Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa

ve artıkları -154,0 -93,2 -16,0 324,1 -256,3 -736,2 -549,6 -665,4 -208,3 -240,9 -208,3 -240,9

0819 Hazır diğer hayvan yemleri (perakende) -1.546,6 -4,3 -296,2 -120,3 -140,2 -370,1 -172,1 32,3 -223,6 -59,1 -226,4 -52,7

0910 Margarin -318,9 329,1 413,1 689,9 266,3 187,0 177,9 185,0 296,9 50,3 287,2 43,2

0981 Hazırlanmış/konserve edilmiş et,

sakatat/kan; homojenize 1.052,2 535,1 142,0 799,9 30,1 -216,5 -126,4 15,2 56,9 415,0 37,3 461,6

0984 Çeşni ve lezzet verici karışımlar 238,7 4,8 -74,6 -43,0 -12,5 54,8 159,9 157,5 28,5 324,3 31,2 261,3

0985 Çorbalar, et suları ve bunların

müstahzarları 1.136,4 1.182,4 489,2 320,8 78,6 366,1 1,7 -4,8 256,5 79,9 250,6 74,4

0986 Mayalar (canlı, cansız) mikro-

organizmalar, kabartma tozları -232,5 271,9 229,4 501,6 299,3 296,2 304,3 279,2 354,1 24,4 349,3 20,1

0989 Başka yerlerde yer almayan gıda

müstahzarları, hayvansal ürünler -1.002,1 222,8 -175,2 -72,1 -249,6 -131,3 -13,4 -31,1 -111,2 -77,1 -110,1 -71,2

1110 Alkolsüz içeçekler -154,0 2,6 97,1 432,6 95,9 160,5 112,8 82,4 155,7 58,3 149,2 44,9

243


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

1121 Diğer şarap ve üzüm şırası 231,7 234,1 269,0 210,5 277,2 89,5 13,1 6,7 163,8 66,6 163,8 62,0

1122 Fermente edilmiş diğer içkiler (elma,

armut, bal şarabı vb) -154,0 -93,2 889,4 1.082,1 7,5 -28,9 -81,7 -80,2 320,0 136,7 305,0 135,1

1123 Bira (malttan yapılmış) -154,0 1.310,6 1.435,5 961,1 329,1 288,8 394,0 256,5 536,4 66,3 504,0 58,4

1124 Cin ve ardıç rakısı-alkol derecesi %

80"den az, tağyir edilmemiş 86,4 -15,2 -54,4 -58,4 -40,1 86,4 -53,3 -121,9 -47,5 -129,1 -48,1 -105,3

1211 Tütün (sap koparılmış, damarı

çıkarılmış) 1.772,1 1.867,6 1.968,5 748,3 284,3 372,1 800,6 310,0 869,0 74,9 845,6 73,8

1212 Tütün (tamamen veya kısmen sap

koparılmış, damarı çıkarılmış) -154,0 -93,2 -349,3 -768,0 -381,6 -287,1 -566,7 -470,5 -467,9 -22,0 -462,5 -16,3

1213 Tütün (döküntülerı) 1.308,5 1.377,4 145,6 51,3 45,3 -25,5 -181,1 -185,7 7,2 2.453,0 -12,6 -874,6

1221 Tütün içeren purolar, uçları açık purolar

ve sigarillolar 574,3 -1.222,9 -16,0 -899,1 -1.028,5 -24,9 -609,9 -1.306,8 -396,1 -158,7 -394,7 -145,8

1222 Tütün içeren sigaralar -154,0 -668,9 -274,4 272,8 932,3 864,5 823,6 566,2 557,4 85,3 574,4 74,9

1223 Diğer mamül tütün ve tütün yerine

geçen maddeler -1.227,3 11,6 -255,9 144,4 -38,8 -123,2 -48,5 -37,0 -125,9 -94,4 -125,4 -72,2

2111 At ve sığır derileri -1.134,5 -332,2 -530,3 -899,4 -267,0 -432,8 -710,1 -388,5 -542,6 -54,1 -502,5 -31,4

2112 Sığır cinsi hayvanların bütün halindeki

derileri (14 kg kadar) -1.691,9 -135,2 -234,5 -548,9 -429,0 -190,1 -962,9 -502,0 -638,5 -65,2 -616,2 -58,9

2114 Keçi-oğlakların ham derileri -154,0 -1.404,9 -419,6 -498,7 -143,7 -321,1 1,7 -4,8 -237,0 -82,8 -231,5 -77,9

2116 Koyun-kuzu ham derileri yünlü -1.347,0 -1.695,7 -1.783,9 -984,6 -215,7 -309,4 -361,0 -426,9 -544,4 -68,5 -503,0 -53,4

2117 Koyun ve kuzuların ham derileri, yünü

alınmış 1.035,8 -1.024,0 -1.801,5 -405,9 -114,7 -139,0 -355,6 -412,7 -442,1 -100,3 -395,7 -87,4

2119

Deri, köselelerin kırpıntı ve diğer

döküntüleri; deri, kösele talaşı, tozu ve

unu

-154,0 -309,9 -136,0 -20,8 200,1 243,7 -202,9 -261,8 -25,6 -634,2 -24,3 -600,0

2121

Mink (vizon) (bütün halinde) (baş,

kuyruk/pençeleri ile birlikte olsun

olmasın)

-154,0 -93,2 -16,0 -930,4 585,6 814,1 78,4 -1.406,3 -243,8 -284,3 -252,3 -242,8

2122 Diğer kürklü postlar (bütün halde)ham -154,0 -0,9 -127,9 -185,3 -372,0 -358,9 -612,5 -1.521,7 -343,8 -89,6 -305,6 -57,6

2123 Baş,kuyruk, pençe ve diğeri parçalar,

keslmiş/kürk kullanmı için uygunlar -154,0 -93,2 -811,8 -993,5 7,5 -24,9 1.142,8 1.245,4 160,1 491,3 173,3 420,8

244


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

2221 Yer fıstığı 1.355,1 1.433,0 -71,4 -182,8 -415,6 -529,9 -481,3 -253,3 -263,2 -75,0 -266,4 -67,0

2222 Soya fasulyesi -613,5 -1.790,9 -1.457,3 -1.768,3 -728,9 -1.200,2 -2.040,9 -399,0 -1.066,7 -47,2 -1.052,8 -43,6

2223 Pamuk tohumu -154,0 -125,0 -1.192,3 -872,9 -312,5 -138,2 57,4 -77,0 -355,8 -162,1 -328,9 -153,4

2224 Ayçiçeği tohumu -154,0 -695,3 -172,3 -369,7 -298,4 -250,6 -176,4 -159,3 -239,0 -26,7 -237,3 -23,9

2225 Susam tohumu 1.244,3 1.326,5 -237,6 -175,6 -76,4 -247,7 -298,0 -312,1 -227,3 -28,5 -228,3 -22,8

2226 Hardal tohumu -1.486,4 -104,3 -305,7 -1.241,7 -1.071,7 -807,0 -921,0 -650,0 -679,3 -43,2 -672,9 -39,5

2227 Aspir tohumu -154,0 -595,4 624,4 -1,4 7,5 -24,9 1,7 -4,8 -13,0 -3.193,6 -17,3 -1.969,5

2231 Kopra -154,0 -93,2 -16,0 -792,5 -473,7 -24,9 1,7 -4,8 -155,5 -270,7 -150,2 -207,8

2232 Palm meyvası ve çekirdeği -329,6 311,1 1.023,5 -223,5 -405,7 -24,9 1,7 -4,8 -31,6 -1.535,6 -31,0 -1.255,3

2234 Keten tohumu 816,2 874,6 36,2 -719,5 -26,9 -483,7 -541,5 -694,2 -425,1 -81,7 -442,2 -60,4

2235 Kastor otu tohumu -154,0 -93,2 -16,0 -1,4 -1.056,1 -24,9 1,7 -4,8 -24,0 -1.212,7 -5,4 -2.857,6

2237 Diğer yağlı tohum ve meyvalar 1.282,7 11,1 515,7 401,0 356,8 287,8 400,1 84,5 376,7 24,5 383,7 17,0

2239 Yağlı tohum ve meyvaların unları ve

küsbeleri -154,0 -373,9 -199,0 -765,4 -437,8 -280,5 -385,3 -368,1 -265,6 -82,7 -264,3 -66,0

2311 Tabii kauçuk lateksi (prevulkanize

edilmiş olsun olmasın) -1.760,7 -1.642,7 -1.097,5 -1.000,7 -551,7 -617,7 -526,1 -532,8 -731,3 -40,5 -702,5 -31,1

2312 Diğer şekillerde tabii kauçuk -1.222,8 -589,3 -777,5 -609,8 -547,4 -487,6 -439,5 -436,3 -659,8 -52,4 -617,3 -40,4

2313 Balata, güta -perka; guayül, çıkıl

(chicle) vb. tabii sakızlar -1.542,8 983,7 -643,4 -746,8 48,7 -521,8 -284,7 -32,4 -256,3 -120,7 -263,4 -101,9

2321 Akrilonitril; butadien kauçuk (NBR) -710,8 -382,6 -211,2 -197,8 -223,3 -412,4 -297,4 -268,3 -297,8 -23,4 -293,7 -18,9

2322 Kauçuğun döküntü, kırpıntı ve artıkları

(sertleştirilmiş kauçuk hariç) -984,3 -34,5 -132,0 -270,9 -45,1 -228,6 -169,1 -159,6 -169,9 -51,4 -170,7 -46,1

2440 Tabii mantar -1.341,3 -1.351,3 -906,1 -665,9 -298,5 -430,7 -262,1 -232,5 -430,5 -59,8 -405,5 -44,0

2450 Odun kömürü -154,0 157,3 -18,8 -396,9 -931,3 -792,0 -575,6 -458,1 -745,9 -54,2 -737,0 -45,6

2461 Yongalar; geniş yapraklı ağaçlardan -154,0 -93,2 863,1 -1,4 -271,1 -929,4 -423,8 -1.299,2 -764,2 -70,2 -802,7 -49,6

2462 Testere talaşı- (kütük, briket, topak vb

şekillerde aglomere/değil) -154,0 -93,2 -934,6 283,5 -252,0 -730,0 -98,0 -12,8 -269,3 -162,3 -300,6 -104,6

2473 Yuvarlak ağaçlar; boya, kreozot/diğer

koruyucularla işlem görmüş -50,1 -181,5 -243,9 -190,3 -24,3 -88,4 -155,8 -74,4 -108,9 -83,0 -108,7 -69,1

2474 Kozalaklı, iğne yapraklı ağaçlar

(yuvarlak, kabaca yontulmuş) -154,0 -93,2 -637,4 -585,7 -879,7 -783,5 -548,7 -568,9 -707,0 -20,7 -699,7 -17,7

2475 Diğer tropikal yuvarlak ağaçlar -1.676,7 -515,4 -429,7 -595,2 -371,2 -627,3 -455,7 -339,2 -511,7 -17,0 -513,4 -15,1

245


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

2481 Ahşap demiryolu/tramvay traversleri;

diğerleri -154,0 -93,2 1.046,0 87,2 -213,1 -110,0 -117,2 -260,6 -31,2 -1.045,5 -67,1 -351,7

2482 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş iğne

yapraklı ağaç kalın>6mm 240,8 -67,2 46,2 -43,3 -189,0 -169,2 -232,1 -338,0 -160,3 -87,8 -159,3 -82,2

2483 Kenarına, yüzüne şekil verilmiş iğne

yapraklı ağaçlar 950,5 1.115,0 12,9 -247,7 -296,4 63,5 12,3 -165,5 -21,9 -819,2 -19,7 -731,4

2484 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş

tropikal ağaçlar kalın>6mm 1.217,7 305,4 57,9 79,6 -33,2 -185,9 -187,6 -202,2 -105,5 -86,1 -109,5 -76,1

2485 Kenarına, yüzüne şekil verilmiş geniş

yapraklı ağaçlar -154,0 -93,2 147,4 23,4 -281,4 -113,5 72,4 13,9 -27,5 -403,3 -23,9 -395,2

2511

Beyazlatılmış, kütle halinde

boyanmamış kim.hamur kağıt/karton

döküntü, kırpıntı

-1.298,2 -1.339,6 -259,0 -307,2 -396,0 -236,4 -25,5 -71,7 -288,0 -63,3 -288,5 -55,1

2512 Mekanik odun hamuru -154,0 -1.624,3 -788,8 -301,5 -879,6 -1.556,4 -176,3 46,6 -763,5 -77,4 -765,3 -73,9

2513 Çözünür kimyasal odun hamuru -1.751,7 -1.128,2 -386,6 -960,5 -661,4 -1.593,3 -690,8 -1.336,7 -1.041,7 -42,4 -1.080,4 -29,8

2514 Geniş yapraklılardan beyazlatılmamış

kimyasal odun hamuru -154,0 -1.453,8 -1.522,5 -1.474,3 -1.256,3 -1.416,1 -1.569,1 -1.612,4 -1.171,7 -57,6 -1.259,9 -36,5

2515 Geniş yapraklı ağaçlardan yarıbeyaz,

beyaz kimyasal odun hamuru -1.654,3 -1.806,7 -1.796,5 -605,6 -770,0 -758,3 -622,4 -338,9 -868,8 -46,9 -846,5 -40,7

2516 Sülfitli kimyasal odun hamuru

(beyazlatılmamış) -1.680,5 -1.642,8 -1.686,3 -1.612,1 -997,0 -442,1 -682,5 -648,6 -1.008,8 -45,3 -1.003,4 -43,5

2519 Diğer lifli selülozik maddelerin

hamurları -831,8 -48,0 -1.307,7 -1.353,0 -23,4 -557,2 -362,3 -327,4 -557,3 -88,8 -543,8 -82,0

2613 Ham ipek (bükülmemiş) -154,0 -1.558,5 -361,1 -1.450,4 -1.477,2 -980,9 -1.458,9 -1.474,9 -1.114,1 -46,9 -1.140,0 -43,0

2614 Çekilmeye elverişli ipek böceği

kozaları 962,1 -17,8 1.246,5 -120,3 358,4 118,1 73,7 -87,5 111,8 476,3 120,2 339,3

2631 Pamuk (karde edilmemiş, taranmamış) 1.805,2 341,2 0,9 -414,7 -285,1 -309,3 -327,1 -286,8 -222,6 -45,2 -224,6 -36,4

2632 Linter pamuğu 1.405,9 1.521,5 1.629,0 418,4 305,3 1.030,6 1.680,1 423,0 840,7 62,7 829,0 60,9

2633 Diğer pamuk döküntüleri 1.256,1 851,7 236,0 273,8 188,8 234,8 255,5 242,9 226,3 17,7 225,2 14,4

2634 Pamuk (karde edilmiş/penyelenmiş) 778,0 -120,7 -125,7 210,8 -112,8 228,5 98,2 167,2 141,6 151,0 136,2 137,9

2641 Jüt, bitki iç kabuklarının dokunabilir

diğ.lifleri-ham, ıslatılmış -1.551,3 -1.488,3 -449,6 -478,2 550,9 -370,5 1,7 -114,3 -273,0 -241,4 -259,5 -229,0

246


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

2649 Jüt, bitki iç kabuğu liflerinin kıtık,

döküntüleri -154,0 -33,1 -689,9 -30,9 904,5 71,2 -87,1 -18,3 -82,0 -556,5 -76,7 -447,9

2651 Keten kıtık ve döküntüleri -1.310,2 -398,4 -512,0 -591,3 -380,3 -426,2 -331,0 -350,1 -401,7 -30,8 -405,2 -25,5

2652 Kendir kıtık ve döküntüleri -154,0 848,2 -292,0 -283,6 -245,1 -392,7 -169,8 880,7 -250,0 -174,7 -273,6 -131,6

2654 Sisal ve agave cinsi dokumaya elverişli

diğer lifler, kıtık vb. -1.297,1 -1.310,0 -1.282,1 -1.309,7 -469,6 -344,2 1,7 -4,8 -446,7 -109,4 -426,2 -107,9

2655 Abaka dokunabilir lif, kıtık döküntüleri;

diğer -154,0 -93,2 -16,0 -1,4 497,3 -495,8 1,7 -4,8 69,9 658,5 81,8 426,8

2657 Hindistan cevizi dokunabilir lif, kıtık

döküntüleri; ham -1.302,1 -928,3 -895,0 -1,4 7,5 -1.095,3 1,7 -4,8 -252,5 -211,9 -261,9 -182,0

2658 Dokumaya elverişli bitkisel ham lif,

kıtık, döküntüleri -154,0 -93,2 -1.048,6 522,8 -137,4 -552,5 -313,8 -457,1 -212,0 -201,8 -209,6 -177,2

2665 Naylon/diğer poliamidlerden devamsız

lifler -270,9 -35,2 -98,7 -52,8 -206,2 0,3 -162,9 -170,4 -144,5 -35,7 -147,5 -27,2

2666 Sentetik filament demetleri;

akrilik/modakrilikten -1.228,6 -591,5 -43,0 37,2 47,7 -367,0 67,9 58,4 -1,1 -8.608,0 11,5 497,2

2667 Akrilik veya modakrilikten lif ve

döküntüler -96,7 -169,4 6,9 25,9 -3,9 88,4 126,9 98,8 51,8 151,5 52,2 134,0

2671 Suni devamsız lifler (işlem görmemiş) -1.721,0 -482,2 -763,7 -735,7 -658,8 -620,8 -434,8 -573,9 -640,9 -22,5 -631,4 -17,6

2672 Döküntüler (suni liflerden) -1.512,6 10,9 -112,1 -131,2 12,4 -208,8 18,9 93,9 -99,5 -105,1 -99,3 -91,9

2681 Diğer yapağılar -1.851,6 -668,8 -747,5 -530,1 -465,0 -139,3 -123,6 -98,3 -320,5 -70,0 -314,5 -65,4

2682 Kırkma yapağı (yıkanmış) -154,0 -277,6 -404,8 -292,2 -196,9 -103,8 12,5 109,2 -139,3 -103,0 -138,5 -92,0

2683 İnce hayvan kılı (karde

edilmemiş/taranmamış) 1.430,6 231,2 118,0 -104,6 118,9 24,8 -36,9 -220,9 -22,1 -489,4 -18,5 -528,3

2685 At kılı ve at kılı döküntüleri 1.123,7 208,2 155,2 63,3 86,1 83,5 29,5 151,8 87,2 69,6 85,2 58,2

2686 Yün ve ince hayvan kıllarının

döküntüleri -1.362,0 1.124,1 183,8 58,3 27,1 -183,5 -210,5 -227,8 -94,2 -182,8 -95,5 -147,2

2687 Diğer şekilde taranmış 72,1 -60,7 -387,9 -355,7 -267,4 -433,8 -452,6 -369,7 -376,0 -20,0 -375,5 -17,5

2690 Kullanılmış giyim eşyası ve diğer eşya 1.013,9 264,4 485,2 332,3 404,3 230,4 -10,0 87,4 252,0 53,4 253,3 46,7

2911

Fildişi, kaplumbağa kabuğu, balina dişi

ve balina dişinin kılları, boynuzlar vb.

toz ve döküntüleri

1.357,2 814,4 458,8 286,5 162,3 118,0 142,7 259,0 233,4 53,4 224,5 41,9

247


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

2919 Akamber, misk; kuduz böceği ve safra;

gudde ve diğer hayvansal maddeler 108,5 55,0 182,0 113,1 53,4 -1,6 -21,2 12,3 52,4 106,0 49,8 96,4

2922 Arap zamkı 94,3 56,2 70,6 -43,0 40,0 -120,2 -131,2 -225,8 -98,3 -118,4 -94,8 -108,6

2923 Bambular -1.101,2 996,6 181,9 282,5 281,6 164,9 116,7 58,4 194,1 41,9 193,9 37,7

2924 Bitki ve bitki parçaları (parfümeri,

eczacılık vs. de kullanılanlar) 239,4 270,2 371,3 381,7 139,5 103,5 109,2 97,2 179,6 53,3 174,5 50,2

2925 Diğer yem bitkilerinin tohumları 323,1 43,8 10,1 -67,9 -244,2 -238,8 -183,3 -217,8 -177,2 -37,3 -182,7 -29,4

2926 Çiçek soğanları, yumrular ve diğer canlı

bitkiler, çelikler, daldırmalar, mantar 171,9 -24,4 -97,2 -103,0 -121,1 -161,1 -69,0 -80,2 -117,9 -34,7 -118,4 -29,0

2927 Buket yapmaya elverişli bitki

yaprakları, dalları vd diğer kısımları 728,3 81,7 346,7 300,8 262,1 314,2 327,3 234,5 319,2 13,4 319,1 11,3

2929 Başka yerde belirtilmeyen bitkisel

maddeler -105,3 -34,7 26,6 -262,6 -270,5 -272,3 -193,5 -119,6 -202,2 -40,8 -208,7 -32,4

4111 Balık karaciğerlerinin sıvı yağları vb.

fraksiyonları -1.439,0 -152,7 254,5 167,5 51,1 -1.545,5 -73,4 -185,1 -387,8 -138,2 -364,4 -131,7

4112 Domuz ve kümes hayvanlarının katı

yağları (domuz yağı ve stearini hariç) -154,0 -93,2 -1.265,0 -710,4 -190,2 -1.120,9 -323,5 -1.460,4 -693,4 -108,8 -741,4 -88,9

4113 Diğer hayvansal katı ve sıvı yağlar vb.

fraksiyonları -1.789,1 -229,7 -191,3 -273,4 -659,8 -690,3 -681,1 -522,9 -517,0 -36,8 -515,6 -32,7

4211 Soya yağı ve fraksiyonları; diğer -1.956,7 -577,5 -813,2 -416,1 -439,6 -408,7 -60,3 57,3 -350,0 -74,6 -351,5 -65,3

4212 Pamuk tohumu yağları ve fraksiyonları -1.748,8 1.330,5 801,9 -178,3 -80,6 -88,3 40,1 98,9 246,1 212,3 222,2 186,7

4213 Yer fıstığı yağı ve fraksiyonları; diğer -1.563,5 -960,3 -988,7 -1.359,2 89,0 -983,3 -1.105,8 -1.121,1 -724,7 -66,3 -735,0 -60,6

4214 Saf zeytinyağı 1.400,6 -92,4 26,1 741,4 257,3 692,7 673,3 655,9 648,0 56,9 631,9 46,0

4215 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) -643,1 -330,5 -43,2 -146,6 -52,4 -208,2 -98,0 -66,5 -118,5 -42,6 -117,8 -39,2

4216 Mısır yağı ve fraksiyonları; diğer -154,0 254,2 25,4 -64,1 -160,7 -148,6 -82,5 -2,0 -122,0 -81,1 -119,6 -73,6

4217 Kolza ve hardal yağı ve fraksiyonları -154,0 -801,5 -1.101,0 -1.596,3 -630,2 -1.585,8 96,1 186,8 -773,1 -92,8 -773,4 -89,1

4218 Susam yağı ve fraksiyonları -883,1 -43,6 -73,6 -264,6 -48,4 -7,1 -440,1 -280,8 -222,7 -114,9 -224,0 -91,5

4221 Keten tohumu yağı ve fraksiyonları;

diğer -154,0 -93,2 -908,7 -428,3 -910,4 -532,3 -624,6 142,2 -596,2 -61,5 -590,0 -49,4

4222 Palm yağı ve fraksiyonları -1.534,1 -698,3 -1.805,5 -794,2 -1.213,3 -851,4 -798,1 -600,5 -994,4 -45,3 -972,4 -42,0

248


Alt

Sektör

Kodu*

Alt Sektör Adı



1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2013 Ortalama

RCA CV

Uygun

Ortalama

RCA

CV

4223 Hindistan cevizi (kopra) yağları ve

fraksiyonları -1.460,5 -1.635,9 -813,0 -538,4 -366,4 -976,5 -656,3 -642,0 -724,9 -50,5 -700,5 -44,9

4224 Palm çekirdeği/babassu yağları; diğer -154,0 -1.156,4 -1.620,3 -880,2 -805,0 -1.825,2 -1.842,2 -814,7 -1.403,5 -31,9 -1.417,5 -30,0

4225 Hint yağı ve fraksiyonları -1.439,8 -1.398,3 -1.382,8 -1.067,0 -623,5 -349,9 -445,9 -496,1 -649,0 -59,5 -632,5 -56,8

4229 Çin ağacı yağı ve fraksiyonları -77,0 316,7 396,9 348,6 339,6 90,9 145,0 15,3 203,1 68,5 200,7 63,7

4311 Hayvansal-bitkisel, yenmeyen,

değiştirilmiş yağlar -154,0 -1.393,8 -465,3 -293,1 -318,3 -328,4 -222,7 -236,5 -314,1 -31,4 -314,6 -27,9

4312 Bitkisel katı ve sıvı yağlar vb.

fraksiyonları -1.433,4 -91,1 -77,1 207,5 58,0 147,8 160,9 199,1 119,4 98,4 130,3 66,5

4313 Degra; yağlı maddeler,

hayvansal/bitkisel mumların atıkları -1.496,8 107,6 -14,0 -134,4 -173,0 -308,7 -185,8 -172,1 -168,2 -42,8 -168,8 -35,6

4314 Bal mumu/diğer böcek mumları -22,2 -634,8 -799,8 -129,5 -504,2 -622,1 -483,1 -253,1 -489,8 -63,3 -468,3 -48,4

Kaynak: TÜİK, SITC Rev.3, Yazarın Kendi Hesaplamaları

* 0013 Diğer domuzlar alt sektörü ihracat verisi olmaması nedeniyle 0124 At, eşek, katır eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş alt sektörü ithalat verisi olmaması nedeniyle

RCA hesaplaması yapılamamıştır.

**Bazı yıllar veri değeri sıfır olan veya olmayan ticaret değerleri 1 olarak değiştirilmiştir.

249

EK 4: Değerlendirme Dışı Bırakılan Alt Sektörler* (Milyon USD) S

ıra

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı

Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

(19

90

-201

3)

CV

**


Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

1 0485 (0484)"de ki ekmekçi mamullerinin hazırlanmasında kullanılan karışım ve hamur 113,1 115,2 24,9 99,6 13,1 52,5 ↑ ↑ ↓ ↓

2 0547 Sebzeler ve sebze karışımları (geçici olarak konserve edilmiş) 135,3 74,9 24,9 99,6 -2,8 -11,4 ↓ ↓ ↓ ↓

3 2117 Koyun ve kuzuların ham derileri, yünü alınmış -395,7 -87,4 24,0 95,8 -23,4 -93,5 ↑ ↑ ↓ ↓

4 2681 Diğer yapağılar -314,5 -65,4 23,3 93,4 -11,1 -44,2 ↑ ↑ ↑ ↑

5 0712 Kahve (kavrulmuş) -221,9 -43,9 22,7 90,8 -13,0 -52,1 ↑ ↑ ↑ ↓

6 0172 Et, sakatat veya kandan mamul sosisler vb. ile müstahzarları 251,8 73,9 22,6 90,3 21,8 87,0 ↑ ↑ ↑ ↓

7 2672 Döküntüler (suni liflerden) -99,3 -91,9 21,2 84,8 5,2 20,6 ↑ ↑↔ ↓ ↑

8 2690 Kullanılmış giyim eşyası ve kullanılmış diğer eşya 253,3 46,7 20,8 83,4 2,8 11,4 ↓ ↓↔ ↓ ↓

9 2632 Linter pamuğu 829,0 60,9 20,7 82,6 20,6 82,2 ↓ ↓ ↑ ↓

10 0372 Kabuklu hayvan, yumuşakça, sudaki omurgasızların konserveleri 372,3 30,6 20,6 82,3 19,0 76,2 ↓ ↓ ↓ ↓

11 0224 Diğer peyniraltı suyu ve tadil edilmiş peyniraltı suyu -74,4 -421,4 20,3 81,3 17,6 70,5 ↑ ↑ ↑ ↑

12 0221 Süt ve krema-yoğunlaştırılmamış/tatlandırılmamış 172,2 123,5 19,6 78,5 18,1 72,5 ↑ ↑ ↑ ↓

13 1121 Diğer şarap ve üzüm şırası 163,8 62,0 18,1 72,4 0,4 1,8 ↓ ↑ ↓ ↓

14 0811 Diğer hayvan yemleri 241,0 67,8 17,9 71,7 -8,1 -32,3 ↓ ↓ ↓ ↓

15 2924 Bitki ve bitki parçaları (parfümeri, eczacılık vs. de kullanılanlar) 174,5 50,2 17,5 69,8 8,2 32,6 ↓ ↓ ↓ ↓

16 0591 Portakal suları (tadlandırılmış olsun, olmasın) -105,6 -47,1 17,1 68,2 -9,7 -38,6 ↓ ↓ ↓ ↓

17 0713 Kahve hülasa, esans ve konsantreleri -284,5 -57,0 16,8 67,1 8,2 32,6 ↑ ↑ ↑ ↑

18 0371 Balık müstahzarları ve konserveleri, hayvar vb müstahzarları 308,4 24,3 16,5 65,9 13,6 54,3 ↓ ↑ ↓ ↑

19 2221 Yer fıstığı -266,4 -67,0 16,5 65,8 -15,6 -62,3 ↓ ↓ ↓ ↑

20 0751 Biber, capsicum ve pimenta cinsi meyvaları (kurutulmuş/ezilmiş/öğütülmüş) -12,8 -574,1 15,7 62,6 -5,9 -23,6 ↓ ↑ ↓ ↓

21 4311 Hayvansal-bitkisel, yenmeyen, değiştirilmiş yağlar -314,6 -27,9 15,4 61,5 -11,2 -44,6 ↑ ↑ ↑↔ ↓

22 0566 Diğer sebze konserveleri-dondurulmuş (sirkesiz, asitsiz) 161,7 61,2 13,7 54,6 10,9 43,6 ↓↔ ↓ ↑ ↓

23 2239 Yağlı tohum ve meyvaların unları ve küsbeleri -264,3 -66,0 13,2 52,7 -12,8 -51,2 ↓ ↑ ↓ ↓

24 2322 Kauçuğun döküntü, kırpıntı ve artıkları (sertleştirilmiş kauçuk hariç) -170,7 -46,1 13,0 51,9 -9,0 -35,9 ↓↔ ↓ ↓ ↓

25 0582 Geçici olarak konserve edilmiş meyva ve turunçgil kabukları-derhal yenilmez 647,1 52,1 12,7 50,7 12,6 50,5 ↓ ↓ ↓ ↑

26 4211 Soya yağı ve fraksiyonları; diğer -351,5 -65,3 12,2 48,6 2,7 10,9 ↑ ↑ ↑ ↑

27 2112 Sığır cinsi hayvanların bütün halindeki derileri (14 kg kadar) -616,2 -58,9 11,7 46,9 -11,7 -46,7 ↑ ↑ ↑ ↑

28 2119 Deri, köselelerin kırpıntı ve diğer döküntüleri; deri, kösele talaşı, tozu ve unu -24,3 -600,0 11,6 46,4 -10,2 -40,8 ↓ ↑ ↓ ↓

250

EK 4: Değerlendirme Dışı Bırakılan Alt Sektörler* (Milyon USD) devamı S

ıra

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı

Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

(19

90

-201

3)

CV


Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

29 0174 Kümes hayvanlarından hazırlanmış maddeler, konserveler 392,2 151,2 11,6 46,4 11,5 46,0 ↑ ↓ ↓ ↓

30 0981 Hazırlanmış/konserve edilmiş et, sakatat/kan; homojenize 37,3 461,6 11,0 44,1 1,2 4,9 ↓ ↓ ↓ ↑

31 4229 Çin ağacı yağı ve fraksiyonları 200,7 63,7 10,8 43,0 3,4 13,8 ↓ ↓ ↓ ↓

32 2223 Pamuk tohumu -328,9 -153,4 10,4 41,5 3,7 14,9 ↑ ↑ ↑ ↓

33 0361 Diğer kabuklu hayvanlar (dondurulmuş) 231,9 65,9 10,3 41,2 -1,7 -7,0 ↓ ↓ ↓ ↓

34 1213 Tütün (döküntülerı) -12,6 -874,6 8,9 35,8 -6,2 -24,9 ↓ ↓ ↓ ↑

35 2519 Diğer lifli selülozik maddelerin hamurları -543,8 -82,0 8,6 34,4 -8,2 -32,9 ↑ ↑ ↑ ↑

36 0112 Kemikli sığır eti (dondurulmuş) 356,3 213,9 8,2 32,8 -7,5 -30,2 ↑ ↑ ↑ ↑

37 2483 Kenarına, yüzüne şekil verilmiş iğne yapraklı ağaçlar -19,7 -731,4 8,2 32,8 -2,4 -9,6 ↑ ↑ ↑ ↓

38 0593 Diğer turunçgil suları(tadlandırılmış olsun, olmasın) 13,5 499,4 8,1 32,4 -0,6 -2,3 ↑↔ ↑ ↓ ↓

39 2473 Yuvarlak ağaçlar; boya, kreozot/diğer koruyucularla işlem görmüş -108,7 -69,1 7,7 31,0 -4,0 -16,0 ↑ ↑ ↓ ↑

40 2514 Geniş yapraklılardan beyazlatılmamış kimyasal odun hamuru -1.259,9 -36,5 7,7 31,0 -7,7 -31,0 ↑ ↑ ↓ ↓

41 0015 Canlı at, eşek, katır, bardolar -372,8 -33,8 7,7 30,9 -7,4 -29,5 ↑ ↓ ↑ ↑

42 0616 Tabii bal 387,5 81,0 7,5 30,0 7,5 30,0 ↑ ↑ ↓ ↑

43 0129 Diğer hayvanların et ve yenilen sakatatı 236,4 29,2 6,7 26,9 6,0 23,9 ↑ ↓ ↑ ↓

44 0482 Malt 104,7 409,8 6,6 26,3 -6,4 -25,7 ↓ ↓ ↓ ↓

45 2516 Sülfitli kimyasal odun hamuru (beyazlatılmamış) -1.003,4 -43,5 6,5 26,1 -6,5 -26,0 ↑ ↑ ↑ ↑

46 4225 Hint yağı ve fraksiyonları -632,5 -56,8 5,9 23,8 -5,8 -23,3 ↑ ↑ ↑ ↓

47 2911 Fildişi, kaplumbağa kabuğu, balina dişi ve balina dişinin kılları, boynuzlar vb. toz ve döküntüleri 224,5 41,9 5,5 22,2 4,3 17,3 ↓ ↓ ↓↔ ↓

48 0019 Canlı diğer hayvanlar 81,9 70,3 5,1 20,3 0,6 2,5 ↓ ↓ ↑ ↓

49 0422 Pirinç-kavuzu çıkarılmış -188,6 -199,4 4,8 19,1 -3,7 -14,8 ↓ ↓ ↓ ↓

50 2651 Keten kıtık ve döküntüleri -405,2 -25,5 4,4 17,7 -4,2 -16,8 ↑ ↑ ↓ ↓

51 2922 Arap zamkı -94,8 -108,6 4,2 17,0 -3,2 -12,9 ↓ ↓ ↓ ↓

52 2683 İnce hayvan kılı (karde edilmemiş/taranmamış) -18,5 -528,3 4,2 16,9 -2,6 -10,6 ↓ ↓ ↓ ↓

53 0176 Sığır cinsi hayvanlardan hazırlanmış konserveler 602,3 93,3 4,1 16,5 2,5 10,1 ↑ ↑ ↑ ↓

54 4314 Bal mumu/diğer böcek mumları -468,3 -48,4 4,0 16,1 -3,8 -15,0 ↑ ↑ ↓ ↑

55 2923 Bambular 193,9 37,7 3,9 15,6 1,8 7,3 ↓ ↑ ↓ ↓

56 0743 Çay ve Paraguay çayı hülasası, esans ve konsantreleri ve müstahzarları -332,7 -64,4 3,8 15,1 -2,3 -9,4 ↑ ↑ ↑ ↓

251


ıra

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı

Uy

gu

n

Ort

ala

ma

RC

A

(19

90

-201

3)

CV


Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

57 0253 Yumurta albümini -842,6 -44,6 3,7 14,9 -3,5 -13,9 ↑ ↑ ↓ ↑

58 4217 Kolza ve hardal yağı ve fraksiyonları -773,4 -89,1 3,4 13,7 1,2 4,6 ↑ ↑ ↑ ↑

59 2634 Pamuk (karde edilmiş veya penyelenmiş) 136,2 137,9 2,9 11,5 2,0 8,1 ↑ ↓ ↑ ↑

60 4212 Pamuk tohumu yağları ve fraksiyonları 222,2 186,7 2,5 10,1 1,4 5,5 ↑ ↓↔ ↓ ↑

61 2122 Diğer kürklü postlar (bütün halde)ham -305,6 -57,6 2,5 10,0 -2,5 -10,0 ↓ ↓ ↓ ↓

62 2613 Ham ipek (bükülmemiş) -1.140,0 -43,0 2,4 9,6 -2,4 -9,6 ↓ ↓ ↑ ↑

63 0621 Meyva, sert kabuklu yemiş, bitki parçası konserveleri-şekerli 192,5 119,2 2,3 9,0 1,5 5,9 ↓ ↓ ↑ ↓↔

64 0459 Darı (cin ve kum darı) -211,0 -74,6 2,1 8,5 -1,4 -5,5 ↓ ↓ ↓ ↑

65 4221 Keten tohumu yağı ve fraksiyonları; diğer -590,0 -49,4 1,9 7,5 -0,9 -3,4 ↑ ↑ ↑ ↑

66 0731 Kakao tozu (şeker, tadlandırıcı madde katılmış) 362,4 44,0 1,8 7,2 1,6 6,2 ↓ ↓ ↓ ↑

67 2481 Ahşap demiryolu/tramvay traversleri; diğerleri -67,1 -351,7 1,5 6,0 -0,8 -3,2 ↓ ↓ ↓ ↓

68 0173 Hayvanların karaciğerinden hazırlanmış maddeler, konserveler -27,4 -2.115,5 1,3 5,4 1,3 5,4 ↑ ↓ ↑ ↓

69 2686 Yün ve ince hayvan kıllarının döküntüleri -95,5 -147,2 1,3 5,3 -1,1 -4,3 ↓ ↓ ↓ ↓

70 0241 Rendelenmiş, toz halinde her türlü peynir -351,3 -87,3 1,3 5,1 0,3 1,4 ↑ ↓ ↑ ↓

71 0125 Diğer hayvanların diğer sakatatı (dondurulmuş) 714,9 94,8 1,3 5,0 1,3 5,0 ↑ ↑ ↑ ↑

72 4112 Domuz ve kümes hayvanlarının katı yağları (domuz yağı ve stearini hariç) -741,4 -88,9 1,2 4,9 -1,2 -4,8 ↓ ↑ ↓ ↓

73 2512 Mekanik odun hamuru -765,3 -73,9 1,2 4,9 -0,8 -3,1 ↑ ↑ ↑ ↑

74 0471 Diğer hububat unları 266,4 28,2 1,2 4,8 1,0 4,1 ↑ ↑ ↓ ↑

75 1122 Fermente edilmiş diğer içkiler (elma, armut, bal şarabı vb) 305,0 135,1 1,0 4,2 -0,4 -1,8 ↓ ↓↔ ↑ ↓

76 1221 Tütün içeren purolar, uçları açık purolar ve sigarillolar -394,7 -145,8 1,0 4,2 -1,0 -4,2 ↓ ↓ ↓ ↓

77 2614 Çekilmeye elverişli ipek böceği kozaları 120,2 339,3 0,9 3,5 -0,1 -0,6 ↓ ↓ ↓ ↓

78 2513 Çözünür kimyasal odun hamuru -1.080,4 -29,8 0,9 3,5 -0,9 -3,5 ↓ ↓ ↓ ↓

79 2121 Mink (vizon) (bütün halinde) (baş, kuyruk/pençeleri ile birlikte olsun olmasın) -252,3 -242,8 0,9 3,5 -0,8 -3,2 ↓ ↓ ↓ ↓

80 0452 Yulaf -328,2 -142,9 0,8 3,4 -0,8 -3,3 ↓ ↑ ↓ ↑

252


ıra

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı

Uy

gu

n O

rta

lam

a

RC

A (

19

90

-20

13

)

CV


Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m X

+M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m X

-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

81 0453 Tane darı (koca darı) -82,4 -650,4 0,8 3,3 -0,8 -3,3 ↓ ↑ ↓ ↑

82 0362 Kabuklu hayvanlar (dondurulmamış) 257,8 71,3 0,7 2,7 -0,2 -0,7 ↓ ↑↔ ↓ ↓

83 0243 Mavi damarlı peynirler -609,4 -66,8 0,6 2,5 -0,6 -2,4 ↑ ↑ ↑ ↓

84 0252 Kuş ve kümes hayvanlarının yumurtaları (diğer hallerde) -778,9 -56,5 0,6 2,4 -0,6 -2,3 ↑ ↑ ↓ ↓

85 0175 Domuzun parçalarından hazırlanmış konserveler -622,8 -67,6 0,6 2,3 -0,6 -2,3 ↓ ↓ ↓ ↓

86 0592 Greyfurt suyu (tadlandırılmış olsun, olmasın) -312,6 -92,3 0,6 2,3 -0,5 -1,8 ↑ ↓ ↑ ↓

87 0168 Diğer hayvanların et ve sakatatının (tuzlanmış/tütsülenmiş vs.) yenilen un ve ezmeleri 539,4 116,1 0,5 2,1 0,5 2,1 ↑ ↑ ↑ ↓

88 2658 Dokumaya elverişli bitkisel ham lif, kıtık, döküntüleri -209,6 -177,2 0,5 1,8 -0,4 -1,8 ↓ ↑ ↑ ↓

89 2685 At kılı ve at kılı döküntüleri 85,2 58,2 0,4 1,8 0,1 0,5 ↑ ↑ ↑ ↑

90 2462 Testere talaşı- (kütük, briket, topak vb şekillerde aglomere/değil) -300,6 -104,6 0,4 1,6 -0,1 -0,6 ↑ ↑ ↓ ↑

91 0171 Et, balık, kabuklu hayvan, yumuşakça vb. hülasa ve suları 443,8 69,4 0,3 1,3 0,2 0,8 ↓ ↓ ↑ ↓

92 2440 Tabii mantar -405,5 -44,0 0,3 1,0 -0,2 -0,8 ↑ ↑ ↑ ↑

93 0451 Çavdar -623,2 -119,2 0,3 1,0 0,3 1,0 ↑ ↑ ↓ ↓

94 4218 Susam yağı ve fraksiyonları -224,0 -91,5 0,2 1,0 -0,2 -0,9 ↓ ↓ ↓ ↑

95 0121 Keçi eti - taze/soğutulmuş/dondurulmuş 997,9 43,8 0,1 0,6 0,1 0,6 ↑ ↑ ↑ ↑

96 0179 Diğer hayvanlardan hazırlanmış konserveler 637,5 76,7 0,1 0,4 0,1 0,3 ↑ ↑ ↑ ↑

97 2123 Baş,kuyruk, pençe ve diğeri parçalar, kesilmiş veya kürk kullanımı için uygun olanlar 173,3 420,8 0,1 0,4 0,1 0,4 ↑ ↑ ↑ ↑

98 2313 Balata, güta -perka; guayül, çıkıl (chicle) vb. tabii sakızlar -263,4 -101,9 0,1 0,4 0,0 -0,2 ↑ ↑ ↓ ↑

99 0355 İnsanların yemesine elverişli balık unları, ezmeleri ve pelletleri -258,6 -235,9 0,1 0,4 -0,1 -0,3 ↓ ↑ ↓ ↓

100 0352 Diğer balıklar (tuzlu/salamuralı/kumamış/tütsüsüz) 255,9 230,9 0,1 0,3 0,0 0,2 ↑ ↓ ↓ ↑

253


ıra

Alt

Sek

tör

Ko

du

Alt Sektör Adı

Uy

gu

n O

rta

lam

a

RC

A (

19

90

-20

13

)

CV


Ort

ala

ma

X+

M

To

pla

m

X+

M

Ort

ala

ma

X-M

To

pla

m

X-M

19

90-2

01

3

19

90-1

99

9

20

00-2

00

9

20

10-2

01

3

101 4213 Yer fıstığı yağı ve fraksiyonları; diğer -735,0 -60,6 0,1 0,3 -0,1 -0,3 ↑ ↑ ↓ ↑

102 2649 Jüt, bitki iç kabuğu liflerinin kıtık, döküntüleri -76,7 -447,9 0,1 0,2 0,0 -0,1 ↑ ↑ ↓ ↑

103 0351 Balık filetoları-kurutulmuş/tuzlanmış/salamura edilmiş, fakat tütsülenmemiş 161,0 358,9 0,0 0,1 0,0 -0,1 ↓ ↓ ↓ ↑

104 0161 Domuz et ve sakatatının (tuzlanmış/tütsülenmiş vs.) yenilen un ve ezmeleri -600,2 -83,7 0,0 0,1 0,0 -0,1 ↑ ↑ ↑ ↑

105 2652 Kendir kıtık ve döküntüleri -273,6 -131,6 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↑ ↑

106 0725 Kakao kabukları, iç kabukları, zarları ve diğer kakao döküntüleri 302,8 158,5 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↑ ↓ ↑

107 0611 Ham şeker-şeker kamışından ve pancardan (tat, renk verici madde katılmamış) -249,8 -191,7 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↓ ↓

108 2641 Jüt, bitki iç kabuklarının dokunabilir diğ.lifleri-ham, ıslatılmış -259,5 -229,0 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↓ ↑

109 0354 Balık karaciğeri, yumurta ve nefisleri (kurutulmuş/tuzlanmış/salamura) 327,4 125,3 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↑ ↓ ↑

110 0122 Domuz eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş 223,1 205,5 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↑ ↓ ↓

111 0985 Çorbalar, et suları ve bunların müstahzarları 250,6 74,4 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↓ ↓ ↓

112 2655 Abaka dokunabilir lif, kıtık döküntüleri; diğer 81,8 426,8 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↓ ↓ ↓

113 2235 Kastor otu tohumu -5,4 -2.857,6 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↓ ↑ ↓

114 2227 Aspir tohumu -17,3 -1.969,5 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↓ ↓ ↓

115 2232 Palm meyvası ve çekirdeği -31,0 -1.255,3 0,0 0,0 0,0 0,0 ↓ ↓ ↑ ↓

116 2231 Kopra -150,2 -207,8 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↑ ↓

117 2114 Keçi-oğlakların ham derileri -231,5 -77,9 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↑ ↓

118 2657 Hindistan cevizi dokunabilir lif, kıtık döküntüleri; ham -261,9 -182,0 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↑ ↓

119 2654 Sisal ve agave cinsi dokumaya elverişli diğer lifler, kıtık vb. -426,2 -107,9 0,0 0,0 0,0 0,0 ↑ ↑ ↑ ↓


*Son 4 yıllık toplam dış ticaret hacmi 100 milyon USD altı olan 119 alt sektör değerlendirme dışı bırakılmıştır.

**Coefficient of Variation

254

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler:

Soyadı, adı : Erol, Erdal

Uyruğu : T.C.

Doğum tarihi ve yeri : Erciş/VAN-10.09.1984

Medeni hali : Bekar

Telefon : 0 (312) 287 3360/4598

e-posta : [email protected]

Eğitim Bilgileri:

Yüksek Lisans:

2012- Devam ediyor Orta Doğu Teknik Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

İktisat

Lisans:

2005-2011 Orta Doğu Teknik Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

İktisat

Lise:

1999-2003 Van Muradiye Alpaslan Anadolu Öğretmen Lisesi

İş Bilgileri:

2011-devam ediyor: Avrupa Birliği Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü

AB Uzman Yardımcısı

Yabancı Dili : İngilizce

mailto:[email protected]

255

Yayınlar :

1. Erol, Erdal, Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türk Tarımsal İthalatının Sektörel Yapısına

Etkileri (1989-2012), ATAUM Ödevi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2014.

2. Erol, Erdal, Gümrük Birliği Kapsamında İmzalanan Serbest Ticaret Anlaşmalarının

Türk Tarımsal Dış Ticaretine Etkisi (1989-2012), ATAUM Ödevi, Ankara Üniversitesi,

Ankara, 2013.

İlgi Alanları Hobiler :

Çağdaş Türk ve Alman Edebiyatı

Etnik ve Flamenko Türü Müzik

Çeşitli Spor Dalları (futbol-voleybol-yüzme)

erdal erol°darİ... · 2015-12-18 · rekabet gÜcÜ analİzİ ..... 38 2.1.1. metodoloji ... Öte...

Documents