enver ziya karal - tanzimat-ı hayriye.pdf

5/20/2018 Enver Ziya Karal - Tanzimat- Hayriye.pdf

1/48

TANZMAT-I HAYRYE DEVR(1839-1856)

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Ekim 1999

Ord. Prof. ENVER ZYA KARAL

TANZMAT-I HAYRYE DEVR(1839-1856)

TANZMAT-I HAYRYE DEVR (1839-1856)

I. GLHANE HATTI VE TANZMAT DZEN

Mahmut II'nin lm zerine tahta, olu Abdlmecit Efendi geti. Yeni padiah henz on sekizyanda idi. Bilgisi ve tecrbesi imparatorluun geirmekte olduu byk buhran zmek iinyetersizdi. Babasndan miras kalan iki przl problem, devaml ve anlayl bir alma istiyordu.Problemlerden biri, Msr paas Mehmet Ali ile yaplmakta olan harp, dieri de Osmanl Devleti'neyeni bir dzen vermek iin iln kararlatrlm bulunan ''Tanzimat'' idi.Abdlmecit, padiahlnn ilk gnlerinde Msr kuvvetlerinin Osmanl ordusunu Nizip'te yendiklerinirendi. Birka gn sonra da, Kaptan- derya Firar Ahmet Paann Osmanl donanmasnskenderiye'ye gtrerek Mehmet Ali Paaya teslim ettiini haber ald. Osmanl Devleti, artkordusuz ve donanmasz kalm bulunuyordu. Yeni padiah, devletin tecrbeli ve i bilir saylanadamlarndan Hsrev Paay sadrazam, Damat Halil Paay serasker, Rauf Paay ahkm- adliyebakan yapmt. Fakat mevcut duruma kar koymak iin bu adamlardan ok Londra eliliindebulunan Dileri Bakan Mustafa Reit Paaya gveniyordu. Mustafa Reit Paa, Osmanl Devletiile Msr arasndaki anlamazln zlmesi iin alm olan heyetlerde vazife grm ve Parisile Londra eliliklerinde bulunmutu. Bu sebeple Msr probleminin karakterini ve bu problemhakknda yabanc devletlerin zel dncelerini biliyordu. Bundan baka paa, Paris ve Londraeliliklerinde bulunduu sralarda, Fransa ile ngiltere'nin hkmet ekillerini incelemeye ve devrinsiyaset adamlaryla Osmanl mparatorluu'nun yaps hakknda grmeler yapmaya frsatbulmutu. Mustafa Reit Paa, Avrupa'da bulunduu sralarda, Fransa 1830 htilli ile mutlakdevlet rejiminden merutiyet rejimine gemiti. ngiltere ise yzyllardan beri merutiyet ile idareolunmakta idi.Fransa ve ngiltere Avrupa'da liberal devletler blokunu kuruyorlard. Avusturya, Prusya ve Rusya

ise hl Tanr haklar sistemine bal idiler. Osmanl mparatorluu, esasta liberal bir yaps olduuhlde, ekilde Tanr haklar sisteminde grnyordu. Hlbuki bu si stemin iine giren devletler,Osmanl mparatorluu'nun eskiden beri dman bulunuyorlard. Osmanl Devleti, varln kendikuvvetiyle koruyamayacak dereceye dm olduundan, Avrupa siyasetinde geen muvazeneprensibinden faydalanmas gerekli idi. Bunun iin de Osmanl mparatorluu'nun toprak tamlnataraftar olan ngiltere ile Fransa'ya yanamas akla yaknd. Bu ise Osmanl Devleti'ninkuvvetlenmesini salayacak, devlet kurumlarnda onlarn gvenliini ekecek bir dzeninkurulmasyla mmknd. Mustafa Reit Paa, byle bir dzenin ''Tanzi- mat- Hayriye'' ilesalanacana inanmakta idi. Tanzimat- Hayriye, 18'inci yzyln balarndan beri devamedegelen slahatn da tamamlanmas olacakt.''Tanzimat- Hayriye'' bir hatt- hmyun eklinde iln edildi. Hatt- hmyunu, Mustafa Reit Paayksek bir krsden okudu. Dinleyiciler arasnda padiah, btn bakanlar, ulema, devletin asker

ve sivil byk memurlar, Rum ve Ermeni patrikleri, Yahudi haham, esnaf tekilt temsilcileri veeliler vard. ine ald balca dnceler bakmndan Glhane hatt- hmyununu be blmeayrmak mmkndr:


2/48

Birinci blmde, Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren Kur'an'n hkmlerine ve eriatnkanunlarna sayg gsterildiinden, devletin kuvvetli ve halkn refahl bir hle geldiibelirtilmektedir.kinci blmde, yz elli yldan beri trl gaileler ve trl sebeplerle ne eriata, ne de faydalkanunlara sayg gsterildii, bu yzden de devletin eski kuvvet ve refah yerine zayfln vefakirliin gemi olduu anlatlmaktadr.nc blmde, bu itibarla Allah'n inayeti ve Peygamber'in yardmyla devletin iyi idaresinisalamak iin baz yeni kanunlarn konulmas gerektiine iaret edilmektedir.Drdnc blmde de, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensipler gsterilmektedir:a) Mslman ve Hristiyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin salanmas,b) Verginin dzenli usule gre ayarlanmas ve toplanmas,c) Askerlik devinin dzenli bir usule balanmas.Beinci blmde, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensiplerin gerei belirtilmektedir.

Padiah, hatt- hmyuna ve ona dayanlarak ileride yaplacak kanunlara sayg gstereceine dairant iti. Bundan sonra hatt- hmyun, kutsal nemi olan Hrka-i erif dairesine kondu. Glhanehattnn ilnnda yaplan trenle Tanzimat devri balad. ''Tanzimat'' terimi, Glhane hattndageen genel prensiplere dayanan dzeni anlatr. Tanzimat devrinin ilk merhalesi, 1856'da sonbulur ve ikinci merhalesi ayn tarihte iln edilen Islahat Ferman (hatt- erif) ile balar.Glhane hatt, iln edildikten sonra prensiplerinin belirtilmesine ve yrtlmesine geildi. ReitPaa, stanbul'da okunan hattn Rumeli'de ve Anadolu'da anlalmasn salamak iin, halkyannda sayg gren ulema snfndan iki kiiyi devlendirdi. Bunlar eyaletleri dolaarak devleriniyaptlar. Glhane hatt prensiplerinin en g yrtlecek karakterde olan, slm ve Hristiyantebaann kanun nnde eitlik manasna geleni idi. Padiah ve sadrazam, frsat bulduka,nutuklaryla bu eitlii belirtmeye altlar. Nitekim Mustafa Reit Paadan sonra sadrazam olanRza Paa, zmir, Sakz, Kavala'dan gelen Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatleri bakanlarna uszlerle Glhane hattnn zihniyetini anlatt:''Mslman, Hristiyan, Musev hepiniz bir hkmdarn tebaas, bir pederin evldsnz. Padiahefendimiz bilcmle, tebaasnn, rz, namus, can ve maln taht- temine alan kavaninine memalik-iahanelerinin her tarafnda harfiyyen riayet edilmesi azm-i kat'sinde bulunduklar iin, iinizdendar- zulm ve gadr olan kimseler varsa hemen meydana ksunlar; lzime-i adaletin icrasntalep etsnler, Mslman ve Hristiyan, zengin veya fakir, memurn-i askeriye, mlkiye veyaruhaniye, elhasl btn tebaa-i Osmaniye mir'at- adleti herkes iin suret-i mtesaviyede istimaleden padiahn mal-i hayriyesinden tamamen emin olmaldrlar.''Glhane hattnn getirdii yeni prensiplerin aklanmas iin yeter tedbirler alnd sralarda, buzihniyete uygun kanunlar yapacak kurumlarn da yaratlmasna alld. lkin Meclis-i Vly-Ahkm- Adliye alnd.Mahmut II. devrinde kurulmu olan bu meclis, bugnk dantay ve yargtay kurullarnn yetkilerinikendisinde toplamakta idi. Bir bakan ile dokuz ye ve iki sekreteri vard. Kanun projelerini

hazrlamak balca devleri arasnda idi. Bu kanun projeleri padiahn hatt- hmyun veeyhlislmn fetvasyla kanun haline gelirdi. 1839'dan sonra Glhane hatt- hmyununun iineald genel prensiplere uygun kanun projelerinin de hazrlanmas yine bu meclise verildi. Meclis,bundan baka, Tanzimat'a dokunan btn problemleri incelemek ve karar vermek durumunda idi.Bu suretle bir dereceye kadar Tanzimat meclisi haline geldi. alma usulleri, merutiyet ile idareedilen memleketlerin meclislerinde geen usullerin ayn oldu. Projelerin, grmelerinebalanmazdan nce yelere datlmas, kendisinden sual sorulan nazrn meclis nnde gereklibilgiyi vermesi, reylerin eitlii durumunda son kararn padiaha ait bulunmas, kesinleenkararlarn yasak olmas gibi esaslar kabul edildi.Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'den seilen bir komisyon, Hristiyan tebaann nceleri patrikhane vevastasyla Bb- l'ye bildirdikleri ikyetlerini incelemeye memur edildi. Meclis-i Vly- Ahkm-Adliye'nin almalar, Tanzimat programnn yrtlmesinde byk bir rol oynad. Tanzimat

programnn balca maddeleri unlard:Haklar, mal, askerlik, maarif ve idare alanlarnda Glhane hattndaki genel prensiplere gre birdzen kurmak.Tanzimatn eitli cepheleri arasnda en nemlisi, haklar cephesidir. Glhane hattnn prensipleri,Osmanl Devleti'nin haklar bakmndan gelimesinde bir dnm noktasdr. Osmanl Devleti, Tanr


3/48

haklar sistemi zerinde kurulmutur. Bu sistemde din ve devlet birdi. Devletin haklar kaynaeriattr. Devletin haklar tekilt piramidinde en yksek yarg Tanr'dr. Bu sistem, kutsal karakteriitibaryla, hibir deiiklie uramadan 1839'a kadar srd. Glhane Hatt- hmyunu, Tanrhaklar sistemine son vermedi. Fakat Bat devletlerince kabul edilmi olan baz hak prensipleriniald. Bu suretle Osmanl Devleti'nde Tanr haklar sistemi yannda, Bat'nn lik sistemi deerkazanmaya balad.Evvelce birbirini inkr etmi olan bu iki haklar sistemi, Tanzimat devrinde yan yana yaamayabaladlar. Birbirlerine baladklar tavizlerle szde badar grndler. Hlbuki yaplaritibaryla aralarnda herhangi bir kaynama mmkn deildi. Bat'nn haklar sistemi, yzyllarnihtiyalarna gre deien ve deierek olgunlaan, olgunlatka da evrensel karakter alan birsistemdi.Osmanl haklar sistemi ise Ortaa ekil ve mahiyetini yzylar boyunca muhafaza ettii iin,ihtiyalar karlamaz bir duruma girmiti.

Tanzimat devri adamlar, Dou ile Bat'nn haklar sistemini badatrmak iin byk gayretler sarfettiler. Bu gayretleri, kanunlatrma hareketlerinde olduu kadar adalet makinesine vermekistedikleri yeni ekilde de gze arpmaktadr.Glhane hatt- hmyunundan alt ay sonra gibi ksa bir zaman iinde bir ceza kanununun ortayakonmas, Tanzimatn modern haklar bakmndan manasn belirtecek bir harekettir.Franszcadan ksmen tercme suretiyle dzenlenmi olan bu kanun, tebaaya padiah tarafndanverilmi haklarn bir garantisi olarak alnabildii gibi, tebaann kanun nnde eitliinin bir sembololarak da kabul edilebilir. 1846'da memurlarn dev, yetki ve sorumluluunu gstermek iintertiplenen idare kanununda memurlarn ileyecekleri sulara karlk tutan cezalar belirtildi. Bukanunlarn yaplar incelendii ve muasr devletlerin kanunlar ile karlatrld vakit birok hatagrmek mmkndr. Fakat kanunlar yrrle girmelerinden nceki devir ile karlatrlrsa,tadklar byk nem anlalr. Tanzimat ncesi devirde, valiler ve mtesellimler, ehir vekasabalarda trl bahanelerle adam ldrme, srgne gnderme, mala el koyma detleriniedinmilerdi. Rvete gelince, yzyllardan beri imparatorluun her tarafnda, en knden enbyne kadar, btn memurlar arasnda geer ake olmutu. Memuriyet ve rtbe sahipleri, tekelve devlet iin sipariler verebilecek yerlerde olan byk memurlar yahut onlar zerinde szgeirenler rvete o kadar kaplmlard ki, ''Mir mal deniz, yemeyen domuz'' diye bir atalar szkmt.Glhane hattnn ilnndan sonra birok paa, yeni prensip ve kanunlar bilmemezlikten gelmekistedi. Bir aralk sadrazamlkta bulunmu olan Hsrev Paa, rvet suundan Meclis-i Vly-Ahkm- Adliye nnde yarglanarak krek cezas hkmn giydi. Valiliklerde bulunmu olanTahir, Akif, Nafiz, Hasip paalar gibi kodamanlar da, Tanzimat kanunlarna aykr hareketlerindendolay yarglanarak cezalara arpldlar. Ceza kanunnamesinden sonra, ksmen Franszcadanevrilen ticaret kanunu karld.Tanzimat devrinde, kanunlatrma hareketleriyle Osmanl mparatorluu'na girdiini grdmz

Bat'nn haklar sistemi, adalet makinesinde dereceli bir deimeyi gerektirdi. Tanzimat devrinegelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nda adaletin salanmas yolunda drt tip mahkeme vard:1. eriat mahkemeleri:Bu mahkemeler, Mslman tebaa arasndaki meden anlamazlklardan baka, Mslman tebaaile Hristiyan tebaa arasndaki anlamazlklar zmek ve din fark gzetilmeksizin cinayetdavalarn grmekle devli idi.2. Cemaat mahkemeleri:Hristiyan tebaann bal bulunduu cemaatin mahkemesidir. Ayn cemaate bal kiilerin medendavalar, patrikleri veya hahamlar nnde grlrd. Ayr cemaate bal kiiler arasnda kandavalar ise, ilgili bakanlar tarafndan hkimlik yolu ile zlmedii takdirde, eriat mahkemelerinnde grlrd.3. Kapitlsyonlardan faydalanan devletlerin mahkemeleri:

Osmanl mparatorluu'nda ticaret maksadyla veyahut siyas vazifeler grmek iin gelmi olanyabanclarn arasndaki anlamazlklar, kapitlsyonlarn tanm olduu imtiyazlara greeliliklerde grlrd.Tanzimatta bu mahkemelere iki yenisi eklendi. Bunlardan biri, ticaret karma mahkemesi, dieri deasliye karma mahkemesi idi.


4/48

Ticaret karma mahkemesi, yabanc devlet tebaas ile Osmanl tebaas arasnda ticaretmnasebetleri ile kan durumu, asliye mahkemesi ise ayn tebaalar arasnda yer alan cinayetsularn grmek iin kuruldu (1846).lkin stanbul'da almaya balayan mahkemeler, sonralar imparatorluun byk vilyetlerinde dekuruldu. Karma mahkemeleri kuran yelerin yars yabanc, yars da Osmanl tebaas idi. Dinin vekapitlsyonlarn adalet birliini salamaya mni durumlar yznden kurulan bu mahkemeler,devletin hkmranlk haklarna bir saldrganlkt. Bununla beraber, mahkemelere Batl usulleralnmas, Hristiyan tebaann ahitliinin kabul edilmesi, szl delil yannda vesikann da delilolarak kabul edilmesi, Batl hukuk sisteminin Trkiye'ye szmaya balayan tesirlerindendir.Haklar alannda yer alan bu deimeler yannda zenci esaretinin yasak edilmesi, bir mezheptendierine gemeyi yasak eden 1834 tarihli bir kanunun kaldrlmas, insan haklar ile vicdan hrlbakmndan iaret edilmesi gereken nemli hareketlerdir.Glhane hatt- hmyununda verginin ayarlanmas ve dzenli bir ekilde toplanmas gereine u

satrlarla iaret edilmiti:''Bir devletin toprak btnlnn korunmas iin asker ve daha baka gereler iin gider yapmakgereklidir. Bu ise ake ile olur. Akeye gelince, tebaann vergisiyle saland iin verginin dzenlibir ekle konulmas ok nemlidir.''Eskiden gelir olarak kabul edilmi olan yed-i vhid usulnden memleketimiz bundan ncekurtulmu ise de ykc bir alet karakterini tad iin hibir faydas grlmeyen iltizamat usulhl yrrlktedir. Bu ise bir memleketin siyas ve mal ilerini bir adamn isteine ve insafnabrakmak demektir ki, eer o adam iyi deil ise, daima kendi karna bakar. Byle bir adamnhareketleri ve dnceleri de ezicilik ve hakszlktan baka bir ey olamayacana gre, bundanbyle her kiinin varlk derecesine uygun bir vergi balanacak ve bu vergiden baka kendisindenhibir suretle fazla bir ey istenmeyecektir.''Glhane hattnda iaret edilen bu durumu, Mahmut II de grm ve maliye nazrln kurarakdevletin gelirleriyle giderlerini dzenlemek istemiti. Mahmut II devrinin sonunda ve Tanzimatdevrinin balarnda devletin balca gelir kaynaklar unlard:a- arHaslar, mir mukataalar, zeamet, ticaret, malikne mukataalar, yurtluk, ocaklk ve evkafa ait toprakrnlerinden ayn olarak alnan vergi idi. Haslarn ar darphane-i mire tarafndan, mirmukataalarn ar ise hazine tarafndan mltezimler vastasyla salanrd. Dier kaynaklarnar ise ya sahipleri tarafndan bizzat alnr, yahut mltezimler vastasyla toplanrd.b- VergiDevlete varlk sahiplerinin verdikleri para idi. Menkul, gayrimenkul ve ticaret eyas zerinden heryl devletin hazinesine verilecek deer, ehir ve kasaba belediyeleri tarafndan salanrd.c- CizyeHristiyan reayadan devletin ald para idi. Mahmut II devrinde 1834 tarihli bir hat ile Hristiyanvarlk sahipleri, cizye bakmndan l, evsat, edna olmak zere blme ayrlmlard. Edna

blm 15, evsat 30, l 60 kuru cizye vermekle devli idi.Bu esasl gelir kaynaklarna gmrk, maden ve posta gelirlerini de eklemek gereklidir.Tanzimatn birinci ve ikinci yllarnda, Glhane hattnda iaret edilen, iltizam ve ar toplama usulkaldrld. Bunun yerine eminlikler kuruldu ve maliye memurlar vastasyla ar toplama yolukabul edildi.Hristiyanlarn devlete veregeldikleri cizyelerin de, yukarda gsterildii gibi, blmlere greayarlanmas braklarak patrikhanelerin aracl ile ayarlanmas ve toplanmas cihetine gidildi.Fakat gerek arn, gerekse cizyenin toplanmasnda kabul edilen usuller, beklenilen faydalarsalamad iin tekrar eski usullere dnld. Bununla beraber halkn eskiden olduu gibihakszlklara uramasna yer verilmemek iin baz tedbirler alnd. Bu tedbirler arasnda balcalarunlardr:1- Valilerin yetkilerinden olan mal ilerin, zerlerinden alnarak defterdarlara verilmesi,

2- Vergilerin toplanmasndan sorumlu maliye memurlarnn ve tahsildarlarn atanmas,3- Vergilerin ayarlanmasnda ve toplanmasnda yetkileri olan belediye meclislerinin yetkileriningeniletilmesi ve vilyet meclislerinin kurulmas,4- Devlet memurlarndan mltezimlik yapmak hakknn alnmas,


5/48

Bu mal tedbirler, Glhane hattnn mal alanndaki amacn gerekletirmekten uzakt. MustafaReit Paa, etrafl bir mal dzeni programna sahip bulunmuyordu. O, Fransa'da olduu gibiTrkiye'de de defterdarlklar ve tahsildarlklar kurulmasyla mevcut fenalklar, mmkn olduukadar nlemeyi dnmt. Daha sonra kt para karacak bir bankann kurulmasn da amaedindi ise de arkadalar, ''Yabanc devletlerin pek kark olan yol ve dzenlerini zorla halka kabulettirmeye alrsanz, bu memleketin kne sebep olacaksnz'' diye kar geldiler.Reit Paa dzen hakkndaki dncelerinden fedakrlk yapmak zorunda kald. Fakat kt para,Trkiye'de ilk defa olarak onun teebbsyle bastrld.Hibir karlk gsterilmeden karlan kt para, bir mddet sonra deerden dt. Bb- l bylemeselelerde tecrbesizdi. Avrupa hkmetlerine bavurarak kt paralarn "halis sikke'' gibisaylmasnn salanmas yolunda tebaalarna emir verilmesini istedi. Avrupa devletleri, malmeselelerinde zorla kredi salanmasnn mmkn olamayacan karlk olarak bildirdiler. Bununzerine uzmanlarn tavsiyesiyle, eski maden paralardan bir ksm piyasadan kaldrlarak bunlarn

yerine ayar Avrupa paralarnn ayarna denk ''mecidiye'' baslmasna karar verildi. Yabancparalarn geimi yasak edildi. Bu tedbirler birka yl sonra kurulacak olan mill bankann ilkhazrlklar saylabilir.Szn ksas, mal alannda ortaya konulmak istenen dzen, devletin bu alandaki glkleriyenmesine yardm edecek karakterde deildi.Glhane hatt- hmyunundan nce Osmanl mparatorluu'nda yapld grlen btndzenleme almalarnn arlk noktas, askerlik maddesidir. Bu almalarn genel amac,Osmanl ordusunu Avrupa ordularyla savaacak seviyeye getirmektir. Mahmut I devrinden SelimIII'e kadar Batl ordularn silhlarndan bazlar ile bu ordularn yetitirilmesinde bavurulan eitimusullerinin Osmanl ordusuna alnmas iin allmt. Yenierilerin Batl silhlarla eitimusullerine kar gsterdikleri mukavemet, Selim III' yenieri ocann yannda Nizam- Ceditordusunu kurmaya zorlamt. ''Nizam- Cedit'' ordusu, Batl asker ve eitimi kabul etmekle yeni birordu karakteri kazanmt. Fakat yaps ve kadrolar bakmndan bir ocak eklinde kurulduu iin,bu cephesiyle Doulu bir karakter de muhafaza etti. Mahmut II devrinde, yenieri ordusukaldrldktan sonra, kurulan Asakir-i Mansre, tpk Nizam- Cedit ordusu gibi, yap ve kadrobakmndan Doulu, silh ve eitim ynnden Batl bir ordu oldu. Gelitikten sonra Nizamiye ismiverilen bu yeni orduya asker alma usul ok sert ve kaba idi. Evli olsun, bekr olsun, milletingenleri vilyetlerde yakalanp elleri kelepeleniyor ve en yakn kasabaya srkleniyorlard; oradabakalarnn da kendilerine katlmalarn beklerken pislik iinde hapis hayat geiriyorlard. Sonra,deniz kylarndaki kasabalara gtrlerek gemilere bindiriliyorlar ve deniz hastas olarak ve vatanhasreti ekerek perian bir durumda stanbul'a karlarak hayatlar mddetince hizmet etmekzere ordu alaylarna ve harp gemilerine gnderiliyorlard. Bu ekilde askerlik hizmeti, bir dereceyekadar krek mahkmiyetini aldrmakta idi.Szn ksas, Tanzimata kadar yaplan askerlik dzeninde ocak eklinin dna klamad. Busebeple de askerlik bir vatan devi olamad. Ortaalardaki gibi bir karyer olmakta devam etti.

Glhane hatt- hmyunu, ilk defa olarak tebaa iin haklar ve devler kabul etti. Tebaann devleriarasnda askerlik hizmeti nemli bir yer tutuyordu. Askerlik hizmetinin dzenlenmesinin gerei,hatta, u satrlarla aklanmtr:''Askerlik maddesi nemli maddelerdendir. Vatann korunmas iin ahalinin asker vermesi kutsal birbortur. Ancak imdiye kadar olduu gibi memleketin trl blgelerinin mevcut nfusunabaklmayarak, kimisinden kaldrabileceinden fazla, kimisinden ise az asker istenmitir ki, bu isehem dzensizlie sebep olmakta, hem de ziraat ve ticaret gibi ileri aksatmaktadr. Kald kiaskerlie gelenlerin, hayatlarnn sonuna kadar askerlik yapmak zorunda olmalar, kendilerinderuh yorgunluk dourmakta ve ailesiz brakmaktadr."Bu zararlar nlemek iin imparatorluun her blgesinden gerektii vakit istenecek asker iin baziyi usuller kabul edilmesi ve askerlik mddetinin drt be sene olarak balanmas gereklidir.''Bu szlerle belirtilen tedbirlerin alnmas iin 6 Eyll 1843'te bir kanun karld. Kanunun maksad

u hkmlerle akland:''Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu sknetli ve asayili durum, askerlerinin silh altnaarlma ve altrlma yollarnn akl ve adalete uygun bir ekilde tamamlanmasna imkn vermive aadaki maddeler padiah tarafndan onanmtr:


6/48

''Nizam askerliin sresi be yl olarak balanmtr. Be yl devden sonra braklan nizamaskerler yedi yl redif snfnda hizmet grecekler ve her yl bir ay nbetle bal olduklar kazalarmerkezlerine arlacaklardr. Her yl Martnn birinci gn, nizam askerler her ordunun bete birinispetinde yenilenecektir. Braklmaya hak kazanan askerlerin isimlerini tayan cetveller buzamanda tertiplenerek yerlerini alacak yeni askerlerin gelii nispetinde eski askerlerbraklacaklardr.''Bundan byle subaylar zerlerine sivil memurluklar alamayacaklardr. Osmanl topraklar, genilikve corafya durumu gz nnde tutularak, be byk orduya ayrlacaktr: Hassas askerlerindenkurulan birinci ordu, Dersaadet ordusu denilen ikinci ordu ve srasyla Rumeli, Anadolu, Arabistanordular.''Bu maddeler Osmanl Devleti' nin askerlik sistemini batan baa deitiriyordu. Ocak usulndekaryerli askerlik kaldrlyor, yerine kur'a usul konuyordu. Avrupa ordularnn silh ve eitimusulnden baka, kurulu kadrolar da alnyordu. Piyade, svari ve istihkm birlikleri iin Fransz

talimatnameleri alnd, topu birlikleri ise Prusya subaylar tarafndan Prusya eitimine greyetitirilmeye baland. 1844'ten sonra yirmi yana varm delikanllar kur'a usul ile ve isteyenlergnll olarak orduya alnmaya baladlar. Memleket, askerlik bakmndan blgelere ayrld. Herblgeden alnacak askerin says o blgenin genilii ve nfusu ile uygun bir sayya baland. Heraileden ancak bir kiinin askere alnmas usul kabul edildi.Bu gzel usul evvel imparatorluun Mslman tebaas iin kabul edildi. Hlbuki Glhane hatt,Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda kanun ynnden eitlik prensibini kabul etmiti.Tanzimat'a gelinceye kadar imparatorluun Hristiyan tebaas askerlik yapmazd. Bu devdenmuafiyetine karlk olarak cizye verirdi. Askerlik ve hara, Osmanl tebaasnn iki blmeayrlmasna ve kaynamamasna sebep olurdu. Tanzimatlar bu duruma son vermek istediler.1847'de Rumlar deniz kuvvetlerinde hizmete arldlar. Ayn yl, Hristiyan tebaann deniz ve karaordularnda askerlik yapmasn kabul eden bir kanun tasars hazrland. Hristiyanlar askerlikhizmetine mukabil cizye vermekten muaf tutulacaklard.Askerlik alannda yeni dzeni salamak iin alnan btn bu tedbirler, dil ve hakl olmaklaberaber, Mslman ve Hristiyan tebaa tarafndan tenkide urad ve kargaalk dourdu.Mslman tebaadan henz gebe halinde yaayan, fakat dalk blgelerde yar bamsz birhayat srenler, askerlik devini kabul etmek istemediler. Bu yzden Anadolu ile Rumeli'nin dalktaraflarnda ve Lbnan'da ayaklanmalar oldu. Bu ayaklanmalar er ge bastrld ise de, ad geenyerlerde askerlik devi hibir sempati kazanmamakta devam etti.Hristiyan tebaaya gelince, din sebepleri yznden nefret ettii slmlarla yan yana askerlikyapmaya hi de hevesli grnmediler. Kald ki yzyllardan beri askerlik yapmadklar iin,bunlarda silh sanatna kar bir isteksizlik ve kabiliyetsizlik de vard. Bu ciheti gz nndebulunduran Bb- l, Hristiyanlarn askerlik devi yapmalar ile ilgili kanunu bir mddet iinsonraya brakmay uygun buldu.Askerlik bakmndan tebaann farkl muameleye tbi tutulmas, Glhane hattnn yapmak istedii

eitlik prensibinin ksmen kt zerinde kalmasn neticelendirdi.Glhane hatt- hmyununda eitimden bahsedilmemitir. Oysaki bu hatta iaret edilenprensiplerin olsun, bu prensipler zerine kurulan Tanzimat dzeninin olsun mukadderat, eitiminkarakteri ile ilgili idi. Yeni prensipler, yeni bir hayat gr ve yeni bir sosyete dzeni manasntayordu. Osmanl cemiyetinin bunlar benimsemesi, duygu ve dnce sisteminde de yenideerlere varmasyla olabilirdi. Byle deerlere vardracak balca ara ise eitim idi.Tanzimattan nce eitimi salayan kurullar, klk bakmndan olduu kadar alma konular vealma metotlar bakmndan da zamann gereklerine uygun deildi. Genel eitim medreseyebraklmt.Devletin memur ihtiyacn enderun mektebi, orduda subay ve uzman ihtiyacn da Mahmut IIdevrinde kurulan harp ve tp okullar salamakta idi.lk retim yapan mektep ile yksek okul ve niversite vazifesini gren medrese tamamen

ulemann idaresinde idi. Bu sebeple de ilk ve yksek retime din tesiri hkimdi. retimin yaps,kiinin i ve mistik lemini ilemek, amac ise kiinin Tanr yannda selmetini salayacak dinyollarn retmek ve belletmek idi. Kiisel karakter tayan bu retimde tabiat ve cemiyetolaylarna hibir yer ve deer verilmemiti.


7/48

Mekteplerde ocuklara din bilgisi, ahlk ve Kur'an'dan baka, biraz yaz ve aritmetik retiliyordu.Bu bilgi bir insana hayatta gerekli olan en az bilgiden de azd. Medreselerde ise gramer, sentaks,lojik, metafizik, geometri ve astronomi gsterilmekte idi. Tarih, corafya, arkeoloji ve mspet ilimlertamamen bir tarafa braklmt. limde tek salam usul olan grme, inceleme ve kritie ise hinem verilmemiti.Byle bir retim yaps ve usul ile dnyadan ok ahrete, insandan ok Tanr'ya yakn bilginleryetiiyordu. Bunlar akl ve mantk ile ispat mmkn olmayan btn din problemlerini medreseninzel mant ile ispat ettiklerini sanyorlar, fakat tabiat ile cemiyet olaylar karsnda ilk insanlarnhayret ve aknl iinde yuvarlanp gidiyorlard.Mahmut II devrinde bu eitimin yetersizlii anlald ise de, gerek ihtiyalar karlayan bir eitimdzeni salanamad. lk retimin mecburlii prensibi szde kald. Rdiye okullar gelitirilemedi.Devletin memur ve asker gerelerini gidermek iin kurulan yksek okullar, yalnz Doulu ve Batltesirleri bir arada srkleyen melez kurullar halinde gelimeye devam ettiler.

Tanzimat adamlar, eitimin nemini kavramalarna ramen ilk yllarda baka ilerle meguloldular. 1845'te Abdlmecit bir gn Bb- l'ye giderek sadrazama ve byk memurlara eitimproblemi zerinde allmas gereini u szlerle anlatt:''Sana (sadrazama) ve btn bakanlara tebaamn refah ve saadeti iin lzm gelen tedbirleri

timd- tam dairesinde dnmenizi ve grmenizi emrediyorum. Bu yolda ilerleme, din ilerindeolduu kadar dnya ilerinde de cahilliin kaldrlmasna bal olduundan, ilim ve fen ve sanatretimini salayan okullarn kurulmasn n plna alnacak ilerden sayyorum.''Padiahn eitim hakkndaki emirlerini yerine getirmek zere bir eitim ve retim programdzenlemek iin zel bir komisyon kuruldu. Sonralar eyhlislm olan Arif Hikmet Efendi,vak'ayazar Sait Efendi, Dileri Bakanl Mstear Ali Efendi, Divan Birinci Tercman FuatEfendi gibi yenilik fikirlerine taraftar olanlar bu komisyona girdiler.Komisyonun eitime verilmesi gereken karakter hakkndaki almalar bir kanuna baland. Bukanunla medresenin dnda, devletin kontrol altnda bir darlfnunun kurulmas, orta okullarnalmas, bu okullarla ilk okullarn ulema elinden alnarak devlete verilmesi kararlatrld. Kanununyaymlanmasndan sonra karlan bir hat ile eitim ilerinin yrtlmesi ve kontroln takip etmekmaksadyla bir de ''Meclis-i Daim-i Maarif-i Umumiye'' kuruldu.Bu meclis ilk, orta ve yksek retim kurullarn medresenin nfuzundan kurtararak devletinotoritesi altna almaya alt. Medreselere gelince, Tanzimattan nceki karakterlerini muhafazaettiler. Bu suretle eitim alanndaki almalar, yenieri ocann kaldrlmasndan nce, ordudayaplmak istenen dzene benzer bir durum yaratm oldu. Medrese, yenieri oca gibi, btnyeniliklere kar gelerek ve bnyesinde hibir deiiklik kabul etmeyerek, varln korumak istedi.Medresenin dnda kurulan okullar da yava yava Batl ekil ve usullere kaydlar. Neticede,Tanzimat devrinde eitim birlii salanamad. Batl zihniyetle alan okullar yannda Ortaadncesinin temsilcisi medrese yan yana yaamaya ve birbirlerini inkr eden nesiller yetitirmeyedevam ettiler. Devletin kurduu okullardan nesiller yetitike, medresenin itibar ve kredisi

azalmaya balad. Fakat devletin temeli din olmakta devam ettii iin, medreseler, hibir faydalarolmadktan baka, zararlar dokunmalarna ramen kaldrlmad. Eitim ve retimdeki bu ikilikCumhuriyet devrine kadar srd durdu.Osmanl mparatorluu'nu yklmadan kurtarmak veyahut onu Bat medeniyetine yaklatrmak iindevlete yaplan almalar arasnda ''Edebiyatta Tanzimat'' diye bir problem yoktur. Fakat 18'inciyzylda balayan slahat hareketleri ve Glhane hatt prensiplerinin btn edebiyatta birTanzimat hareketi dourmutur. Tarih ynnden edebiyatta Tanzimat, yalnz bir sanat ve sanatii deildir. Bat'nn teknik, haklar ve siyaset deerlerine ortak olmay kabul eden Osmanlcemiyetinin, onun dnya grn, hayat anlamn, duygu ve dncelerini ifadede kullandekilleri benimsemeye balamas, edebiyatta Tanzimat olayn anlatr.Tanzimattan nce Osmanl mparatorluu'nda bilim ve sanat almalar din telkkileri ilesnrlandrlmt. slmln yalnz ahreti salayan bir sistem olmayp dnya hayatn da

dzenlemesi, medreseyi her trl bilimlerin ve bu arada edebiyatn da nderi yapmt. Medrese,retim dili olarak Arapay, edebiyat dili olarak Arapa, Farsa kelime ve kurallaryla yorulmuOsmanlcay, edebiyat ideali olarak da dnya ve sosyete ile bants bulunmayan mcerret birlemin deerlerini kabul etmiti. Medresenin tesir sahas dnda kalan byk Trk topluluununduygu ve dncelerini z dilinde ve ok kere mistik eilimlerin dnda belirtmesi, Osmanl


8/48

cemiyetinde edebiyatn, divan edebiyat ve halk edebiyat blmlerine ayrlmasn neticelendirmiti.Osmanl Devleti'nin mukadderatnda rol sahibi bilgin ve aydnlarn edebiyat, divan edebiyat idi.Osmanl Devleti, siyasette olduu kadar ilimde de kendi yeterliine inand mddete, Osmanlbilginleri ve aydnlar, Bat dnyas ile dnce bantlar kurmay kfr saydlar. Fakat Osmanlordularnn Bat ordular karsnda devaml yenilgileri, Osmanl devlet adamlarna ilkin Bat'nn bualandaki stnln kabul ettirdi. Daha sonra Bat'nn teknik ve haklar alanndaki stnln detantt. Bunun neticesi olarak, Osmanl Devleti'nin kurumlarn yenilemek, Bat'nn bazkurumlarnn alnmasyla kuvvetlendirmek gerei anlald ve bu maksadn salanmas iineitimde Bat programlaryla Bat usulleri kabul edildi. Bat'dan retmenler getirtildi. Yksekokullarn retiminde yabanc dil renmek mecburiyeti kondu ve Avrupa'ya renciler gnderildi.Btn bu hareketler Avrupa ile arasz bir bant salamakta tesirli oldular. Yabanc dil renenlerve Avrupa okullarnda okumaya gidenler iin, yalnz uzman olarak yetimek istedikleri alannkaynaklar deil, fakat Avrupa dnce ve sanat leminin btn kaynaklar da ak hle gelmi

oluyordu. Bu kaynaklardan faydalanmak imknn bulan Trk genleri, slmln talam vekalplam bilim ve sanat deerlerini de tayorlard. Avrupa'nn dnce dnyas ile temas,onlarda Bat ile Dou deerleri arasnda bir savan balamasna yer verdi. Neticede, Bat'nndeerleri, Dou'nun deerleri yannda yerlemeye balad. Bununla beraber, Tanzimatbilginlerinden Avrupa'y tanyanlar tam manasyla Batl adam olamadlar. Divan edebiyatnnekillerine, Dou'nun mistik felsefesine ksmen bal kaldlar. Fakat Bat kaynaklaryla saladklartemas neticesinde, Bat'nn edebiyat ve sanat ekillerini, hatta bu edebiyat ve sanatn konularn vebu konularn ileyen eklini benimsemeye baladlar. Osmanl edebiyat, bu suretle,mcerretliinden kurtuldu. Ahret istikametindeki yrynden, tabiat ve sosyete istikametinesapt. Fakat Tanzimat bilgin ve aydnlar, slmln felsefesiyle yorulmu olduklar iin, Tanzimatedebiyatnda trl ynden din deerlerine yer vermekte devam ettiler. Bu sebeple, devletin vecemiyetin dier alanlarnda yaplan yeniliklerde grdmz ikilik, Tanzimat edebiyatnda srd.Osmanl mparatorluu'nda yaplan yeni dzen hareketlerinin kuvvetli tepkiler uyandrmas kesinbir kural hkmnde idi. Tanzimattan nce gerekletirilmek istenen bu gibi hareketler yzndenisyanlar ve ihtilller kt, hkmet ve saltanat deimeleri olduu bilinmektedir. Fakat Tanzimatncesi yeni dzen hareketleri, baz messeselerin veyahut ekillerin deimesi manasn tadiin, bu hareketlere kar doan tepki hibir zaman btn imparatorluk halkn ilgilendirmemitir.Selim III devrinde olsun, Mahmut II zamannda olsun, Batllama almalarn fena gzlegrenler, Mslman tebaadan, geri dnceli olanlardr. Hristiyan tebaa, daha dorusu, reaya,Batllama almalarn lkaydiyle karlamtr. Yabanc devletler arasnda ise Batllamahareketlerine kar dmanca durum taknan olmamtr.''Tanzimat'', kendinden nce yaplm yenilik hareketlerinin bir tekrar olmad ve yeni prensiplergetirdii iin, genel bir ilgi uyandrmtr. Btn imparatorluk halk ve hatta yabanc devletler, buprensiplerin yrrl karsnda Tanzimatn lehinde veya aleyhinde bir tavr taknmakmecburiyetini duymulardr.

Glhane hatt- hmyununun metnindeki aklk ve sadelik, prensiplerindeki doruluk, ekici idi.Herkes hayatna, malna ve parasna, evindeki oluk ocuuna tamamen sahip olacak, kanun gibikuvvetli bir koruyucusu olacakt. Mahkemelerde kk ve byk, zengin veya fakir, eit tutulacak,rvet, hakkn aklanmasnda tesir etmeyecekti. Byle bir durum, slm ve Hristiyan, btn tebaaiin huzur ve gvenlik salyordu. Bu sebepledir ki, Glhane hattnn okunmas, ilk anlardamemleketin iinde ve dnda sevin ve mitle kutland. Fakat Glhane hattnn prensipleri ktzerinden i haline konulmaya balaynca, trl istikametlerden sesler ykseldi.Balca itiraz, cahiller snfndan geldi. Tanzimattan nceki yenilik hareketlerine kar tutturulannakarat yine balad: eriat elden gidiyor; Hristiyan tebaa ile slm tebaa arasnda eitlik naslolur? Zaten devletin gerilemesi hep Hristiyanlara yz vermekten ve onlarn detlerini kabuletmekten ileri gelmiyor mu? Bu suallerle balayan honutsuzluk, gittike artmaya balad.Tanzimatn halk arasnda ne ekilde anlaldn gstermek iin, Abdurrahman eref u fkray

anlatr:''Galata'da Voydova karakolunda kudemadan bir tabur aas var imi. Hristiyan ahali ara sra birMslman yakalayp karakola gtrr ve bana gvur dedi diye mcazatn istermi. Tabur aas,'Ay oul anlatamadk m? imdi gvura gvur denmeyecek. Syleye syleye dilimizde ty bitti'diye kabahatliyi tekdir ve tevbih eylermi.''


9/48

Hkmetin Msr meselesini zmek iin yabanc devletlerle anlamas bile Tanzimat dmanlartarafndan tenkit edildi. Padiahn Frenkletiinden, Mehmet Ali Paann ise slm kaldndanbahsedildi. Arnavutluk'ta, Aydn'da ve daha baka eyaletlerde padiahn itikatsz olduu, vkelnnve en ok Mustafa Reit Paann kfirler tarafndan satn alnm bir kimse olduu ilerisrlyordu.Eski rejimin kurallarna ve istibdada alm devlet kodamanlar da, cahil halka uyarak, kudretlerinispetinde Tanzimat dmanl yapmaya baladlar. Mustafa Reit Paadan nce sadrazamlktabulunmu olan Koca Hsrev Paa, Rauf Paa, Darendeli zzet Mehmet Paa, Tanzimatprensiplerini hie saymak istediler. Valilerin ou bu paalarn psikolojisinde idi. Aralarnda enbilgini, hareketlerinin kanunla snrlandrlm olmasna kzarak odasnda klcn ekip ''ahTanzimat, ah Tanzimat! diye mindere vurmakla hrsn ve hiddetini gidermeye alt.'' Damat SaitPaa, rtiye okullarnda corafya derslerinde rencilere gsterilen haritalarn, kfir detiolduunu, eriatn buna cevaz vermediini padiahn nnde ikyet etmekten ekinmedi.

Tanzimata kar gelenler arasnda eski rejimden faydalananlar da vard. Mltezimler kolaycazengin olmalarn salayan usullerin kaldrlmasndan ok ikyeti oldular. Tanzimat ktlemekiin onlar da Hristiyan tebaaya verilen haklarn eriata aykr olduunu, devlet idaresindeyrtlmeye balayan yeni usullerin kfir detleri olduu dncesini yaymaya baladlar. intuhaf, Tanzimat, ilk anlarda Hristiyan tebaadan bazlar tarafndan da tenkit edildi.Glhane hattnn okunmasnda hazr bulunun Rum patrii, Glhane hatt okunup da krmzatlastan yaplm keseye konunca, ''nallah bir daha bu keseden dar kmaz'' szylehonutsuzluunu gstermiti. Hristiyan tebaadan Rumlarn Tanzimat beenmemelerine sebep uidi: Rumlar Hristiyan tebaa arasnda imtiyazl bir duruma maliktiler. Onlar bir dereceye kadarOsmanl idaresine itirak ettirilmilerdi. Divan- hmyun tercmanlklar, elilik heyetleritercmanlklar Rumlara verilmekte idi. Eflk ve Budan beyleri, stanbul'un Fenerli Rumlararasndan seilirdi. stanbul'daki Fener Rum Patrii, Osmanl mparatorluu'nun btn Hristiyantebaasnn din ynnden ynetimini salamakla devlendirilmiti. Rumlar, Ermeni, Yahudi ve dahabaka Hristiyan tebaann malik olmad bu imtiyazlarnn, Glhane hattndaki prensiplerinyrtlmesiyle suya deceinden kuku duymakta idiler. Rumlarn dnda kalan Hristiyan tebaada, Tanzimatn gelimesi sralarnda, Glhane hattnn tebaa eitliini belirten prensibinin gereigibi yrtlmediini ileri srerek, kendileri iin yeni haklar istemeye kalktlar. Hristiyan tebaann daMslman tebaa gibi her alanda kolaylkla memnunluunu salamak mmkn deildi. Yenidzenin meyvelerini vermesi iin alnan tedbirlerin gelimesini beklemek gerekli idi. Hristiyantebaa, refah bakmndan slm tebaa kadar ve baz yerlerde ondan daha refahl bir durumdaolmasna ramen, siyas haklara kavumak iin yabanc devletlere ba vurmaktan ekinmedi.Ortodokslar Rusya'nn, Katolikler Fransa'nn, Protestanlar de ngiltere'nin araya girerek Glhanehattnn kendilerine vermi olduu haklarn yrtlmesinin teminini istediler. Hlbuki bu istekleritebaann kanun nnde eitliini kabul eden Glhane prensibine aykr idi. nk ikyetleriniBb- l'ye yapmalar lzm geliyordu.

Yabanc devletler, din duygulardan ok politika dnceleriyle Osmanl Devleti'nin Hristiyantebaasnn mracaatlarn kabul ettiler; Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya kendi devlet yaplarve Osmanl mparatorluu'ndaki karlarna gre Tanzimat hakknda birer durum takndlar.Rusya ile Avusturya, liberal devlet dncelerine dman olduklar iin, ngiltere ile Fransa'dan

sonra Osmanl mparatorluu'nun merutiyet hkmetine benzer bir rejim kabul etmesiniistemiyorlard. Osmanl mparatorluu tekilt bakmndan deilse bile, iine ald trl milletlerle,bir de bunlarla devlet arasnda mevcut mnasebetler bakmndan, Rusya ile Avusturya'yabenziyordu. Osmanl Devleti'nin merutiyet idaresini kabul etmesi, Avusturya ve Rusya'nnidaresinde bulunan milletler iin bir rnek olabilirdi. Kald ki, Tanzimat rejiminin Trkiye'yi iinedm olduu uurumdan kurtarmas ve kuvvetlendirmesi de kabildi. Bu ise Rusya ileAvusturya'nn Osmanl mparatorluu aleyhindeki genileme emellerine engel olacakt. Tanzimathakknda ayn dncede olmalarna ramen Rusya ve Avusturya, Tanzimatn yrrln

nlemek veyahut faydasz klmak iin ayr metotlara bavurdular:Rusya, Tanzimat Osmanl mparatorluu'nun i ilerine karmak iin bir vesile olarak kabul etti.Ortodoks tebaann Glhane hatt prensiplerinin tatbik edilmedii yolundaki ikyetlerini dorubularak Osmanl hkmetine akl retmeye kalkt. Nitekim ilerine gelmedii iin Srp kneziMilo'un yerine Mihail'i tayin ettirdi (1839).


10/48

Fakat birka yl sonra Mihail'in zalimliini ileri srd ve yerine Kara Yorgi sllesinden Aleksandr'nknezliini temin etti (1842).Ruslar, Bulgarlarn bask altnda bulunduunu ileri srerek, Tanzimatn Bulgaristan'da sratle velykyla yrtlmesini istediler.Avusturya'ya gelince, Tanzimata aktan aa muhalifliini iln etti. Fakat bu muhaliflik, szdeTrkiye'nin kuvvetli olmasn istediinden idi. Avusturya Bavekili Prens Meternih, Avrupausullerinin Trkiye'yi zayf dreceini ileri srerek, Trklerin eski rejime bal kalmalargerektiine inanyordu. Bu inancn belirten dncelerini Avusturya'nn stanbul'daki elisiAponyi'ye gnderdii u mektupta okuyoruz:''Herhangi bir durum trl artlardan doar. Bunlar arasnda eski halleri n plana almak lzmdr.''Devletin yapsn kemiren bir hastaln ak belirtisi olarak saylan Msr isyanndan Bb- l'nindaha yeni kurtulduu bu srada, yukardaki genel gerek en ok Osmanl Devleti iin dorudur.Osmanl Devleti, alalma ve kme durumundadr. urasn gizlemeye almamaldr ki, kme

sebepleri arasnda ilk temelleri Selim III tarafndan atlp son padiahn ancak derin bir cahillik veyetersiz bir hayale dayanan Avrupa tarzndaki yeni dzen hakkndaki dnce ve tasarlarnsylemek lzmdr.''Bb- l'ye u suretle hareket etmesini tavsiye ederiz:''Hkmetinizi, varlnzn temeli olan ve padiah ile Mslman tebaa arasnda balca bir banttekil eden din kanunlara sayg esas zerine kurunuz. Zamann ihtiyalarna gre hareket edinizve zamann dourduu ihtiyalar gz nnde tutunuz. Ynetim ilerinizi dzene koyunuz vedzeltiniz. Lkin detlerinize ve yaay tarzlarnza uymayan bir idare usul kurmak iin eskiidareyi ykmaynz.''Aksi takdirde, padiahn ykt ve harap ettii eylerin deerini yerine koyduklar kadarbilmediine inanmak gerekir.''Avrupa medeniyetinden, sizin kanun ve nizamnza uymayan kanunlar almaynz. nk Bat'nnkanunlar hkmetinizin temeli olan kanunlarn dayand usul ve kurallara kat'iyen benzemeyenkaideler zerine kurulmutur. Bat memleketlerinde temel olan ey, Hristiyan kanunlardr. Siz Trkkalnz. Lkin madem ki, Trk kalacaksnz, eriata uyunuz. Dier dinlere kar eriatn sizegsterdii kolaylktan faydalannz. Hristiyan tebaanz tamamyla himayenize alnz. Onlarnpaalar tarafndan ezilmesine engel olunuz. Bu tebaann din ilerine karmaynz. mtiyazlarnasayg gsteriniz. Glhane hattndaki vaitlerinizi tutunuz.''Bir kanunun yrrlk artlarn salamadan nce onu iln etmeyiniz. Dorulukta ve hak yolundailerleyiniz. Fakat bunu yaparken, Bat'nn efkr- umumiyesine nem vermeyiniz. Siz bu efkr-umumiyeyi, Avrupa'nn genel sesini anlamyorsunuz. Eer ilerleme yolunda bilgi ve anlay ilehareket ederseniz, Avrupa efkr- umumiyesinin deerli ksm lehinizde olacaktr.''... Szn ksas, biz Osmanl hkmetini, kendi idare tarzn dzene koymak iin yapt ilerdenvazgeirmek istemiyoruz. Lkin hl ve artlar, Trk mparatorluu'nun hl ve artlarna uymayanBatl hkmetleri kopyaya deer bir rnek sayarak, ona gre dzen yaplmasn, esasl

kanunlarnn Dou'nun detlerine uymayan hkmetleri taklit ve bugnk artlarda her trlyaranma kuvvetinden mahrum olup slm memleketlerinde zarardan baka bir neticedourmayaca belli olan slahat kabul ve tatbik etmemesini tavsiye ederiz.''Acaba beni hayalt- siyasiyeye ittiba etmekle mi itham edeceklerdi? Varsn yle olsun."ngiltere ile Fransa'nn Tanzimat karsnda aldklar durum, Rusya ile Avusturya'nnkinden farklidi. ngiltere, Rusya'nn Byk Britanya mparatorluu'nu tehlikeye drecek ekildegenilemesini isteyemezdi. Hindistan'a giden ticaret yollarndan ikisi Osmanl topraklarndan vedenizlerinden gemekte idi. Bu yollarn Trkler elinde bulunmas, ngiltere iin bir garanti idi.nk Trklerin yeni fetihler yapmak devri gemiti. Fakat bu garantinin salam ve devaml olmasiin Trklerin imparatorluklarnn toprak btnln muhafaza edecek kadar kuvvetli olmalarlzmdr. Tanzimat, Trkiye'ye muhta olduu bu kuvveti salamak amacyla yapld iin,ngiltere, Tanzimata sempati gsteriyordu.

Fransa'ya gelince, Akdeniz memleketi idi. Fransa'nn refah Akdeniz'de ve Osmanlmparatorluu'nda yzyllardan beri muhafaza ettii imtiyazl durumla sk skya ilgili idi. Rusya'nnByk Petro'dan beri balca siyaset amacnn Dou Akdeniz'e kmak olduunu Franszlar ok iyibiliyorlard. Byle bir hareket, Fransz karlarna byk bir engel yaratacakt. Bu sebepledir ki,


11/48

Franszlar da, ngilizler gibi, ihtiraslar gittike artan kuvvetli bir Rusya'nn karsnda kuvvetli birTrkiye grmek istiyorlard. Tanzimat hareketini sempati ile karlamalarnn ak sebebi bu idi.ngiltere ve Fransa, Tanzimatn baar ile gelitirilmesine taraftar olmakla beraber, siyas veiktisad karlar iin ondan faydalanmak yolunda, Ruslarn ve Avusturyallarn tuttuklar yolututtular:Franszlar Katolik tebaa, ngilizler de Protestan tebaa iin mdahalelerde bulundular. HattaTanzimat dzeninin yeter derecede gelimediini ileri srerek, Osmanl hkmetine devaml birekilde akl hocal bile etmeye kalktlar. Bu suretle, balangta Osmanl hkmetinin kendiisteiyle balam olduu bu dzen, yabanc devletlerin artan mdahaleleri yznden, onlarn istekve sraryla yaplan ve yrtlen bir hareket olarak gzkmeye balad.Glhane hattnda geen prensiplerin deerlendirilmesi iin memleket ynetiminde de kkl birdeiiklik yaplmas gerekiyordu. Tanzimat ncesinde memleket ynetimi rndan km birdurumda idi. Eyaletlerde, devlet otoritesine kar sk sk isyanlar kmas, ynetim rejiminin

bozukluunu aa vurmaktadr.Selim III Yaknalarn banda ilk olarak bu rejimi dzenlemeye alt. Memleket ynetiminintemel yapsna dokunmaya cesaret edemedi. Tmar ve zeamet usul ile vezirler kanunnamesiniyeni ekillere sokmakla yetindi. yi niyetle yaplmasna ramen, bu dzen umulan sonularvermedi.Mahmut II devrinde de bir aralk memleket ynetiminin dzenlenmesine alld. Fakat temelyapya dokunulmad iin, ynetim alannda anari srd durdu.Glhane hattnn ilnyla balayan Tanzimat devrinde ise, memleket ynetimi problemi dahatemelli olarak ele alnd. Memleketin eyaletlere blnmesine devam edildi. Eyaletler, sancaklara,sancaklar kazalara, kazalar da kyleri ilerine alan nahiyelere blnd. Eyaletlerin ynetimivalilere brakld. Her valinin yanna, blge kuvvetlerine komuta edecek bir muhafz ile mal ilerinievirecek bir defterdar verildi. Bundan baka, Fransa'daki departman meclisleri rnek alnarak,baz sancaklarda meclisler kuruldu. Vali veya muhassln bakanlnda kurulan bu meclislerde hersnf halkn cins ve mezhep ayrl dnlmeksizin bir nispet iinde temsil edilmesi saland. Busuretle ortaya kan yeni memleket ynetimi sisteminde valinin eskiden hudutsuz gibi grnengrevleri, bir taraftan muhafz ve defterdarn, dier taraftan da meclisin grevleriyle evrilmi oldu.Meclis, valilerin yardmcs olmaktan baka, onlarn ezici ve haksz iler yapmasn nlemek gibi birmaksatla da kurulmutu. Valiler, blgenin ynetim, mal ve adalet ile ilgili btn ileri hakkndameclis tarafndan ileri srlecek dnceleri dinlemek ve uygulamak zorunda idiler.Bu ynetim ekli, btn imparatorlukta ayn zamanda yrrle konamad. lkin Rumeli'de Elviye-iselse denilen, Yanya, Trhala ve Manastr vilyetlerinde, Anadolu'da Diyarbakr ve Erzurum'datatbik edildi. Daha sonra da btn vilyetlere yaydrld.Devlet otoritesini imparatorluun her tarafnda stn klmak gibi maksatla yaplan bu dzen, birokitirazlarla karland. Eski rejimden faydalanan zorbalar itiraz edenlerin banda gelmekte idi.Hristiyan halk, sancak meclislerinde yeter derecede temsil edilmediklerinden ikyeti idiler.

Avrupa byk devletleri de bu ikyetlerinde Hristiyan halk desteklemekten geri kalmyorlard.Osmanl hkmeti, zamanla artacak olan bu ikyetlerin nne gemek iin bar antlamasndandaha etrafl bir memleket ynetimi idaresi salamaya alt.Tanzimat, Osmanl mparatorluu'nun Yaknalar tarihinde ok nemli yer tutar. Baz bilginler, buhareketi Trk cemiyetinin Bat cemiyetlerine yaklatrlmas yolunda bir balang olarak alrlar.Hlbuki Osmanl mparatorluu'na Bat dnyasnn tesirleri, Tanzimattan yzyl nce, Ahmet IIIzamannda girmeye balamtr. Bu sebeple Tanzimat, Osmanl Devleti'nin yenilmesi iin yaplanalmalarn bir balangc olarak deil, fakat bu almalarn bir merhalesi olarak almak dahadorudur. Bununla beraber, Tanzimattan nce yer alan yeni dzen hareketleri ile Tanzimatarasnda karakter bakmndan kkl birtakm farklar vardr. Tanzimat ncesi yeni dzenhareketlerinde, Bat tesirlerinin perakende olarak girdii ve devlet kurumlarnn baz blmlerinde,bu tesirlerle slahat yapld grlmektedir. Nitekim Ahmet III devrinde ilk Trk matbaas kurulmu,

fakat bir fetva ile matbaada baslacak eserlerin cinsi tayin edilerek, din kitaplarn baslmasnamsaade edilmemitir.Selim III ve Mahmut II devrinde yaplan geni ll dzen almalarnda ise, ordunun teknik vebilim kurullarnda, hkmet organlarnn ekillerinde Avrupa usullerine yer verildii hlde,Avrupa'nn Rnesans'tan beri kanun ve hak mefhumlarna vermeye balad yeni deerlere hibir


12/48

nem verilmemitir. Hlbuki yeni bir devlet kurmada olduu gibi, eski emellere dayanan bir devletiyeniletirmekte de yaplan iin temelini haklar alanndaki deiiklik tutar. Tanzimattan ncekidzen almalarnda, kii ve devlet haklarnda hibir deiiklik yaplmad hlde, Tanzimatnbalca zelliini hak alanndaki yeni deerler tekil eder.Tanzimata gelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nun haklar sistemi, eriat ile gelenekleredayanmakta idi. Bu sistem, Tanr ile hkmdar arasnda halkn din ile dnya idaresini saladiin akla deil, inana dayanmakta idi. nana dayanan bir sistemin zamann gereklerine gredeimesi ok g ve hatta imknszd.Glhane hatt- hmyunu, slm tebaa ile Hristiyan tebaann kanun nnde eitliini tand vehalk ile padiah arasndaki mnasebetleri yazl bir vesika ile belirttii iin, sosyal bir kontrakarakteri kazanmaktadr. Padiah, Glhane hattndaki prensiplere ve bunlara dayanacakkanunlara riayet edeceine yemin etmekle, kutsal yetkileri stnde bir kuvvet tanm oluyordu ki,bu kuvvet kanundur. Btn Bat devletleri, Tanr haklarna ve kuvvete dayanan derebeylik

rejiminden krallk rejimine geerken, tebaalar ile olan mnasebetlerini, ok kere ihtilllerneticesinde, Glhane hattna benzer yazl vesikalarla belirtmilerdi. Bat tarihlerinde ''art'' adverilen bu vesikalarn karakterini ve nemini Mustafa Reit Paann Paris ve Londra elisibulunduu sralarda kavram olmas ok mmkndr. Glhane hatt- hmyununun ilnedilmesinde ve Tanzimat dzeninin kurulmasnda yabanc devletlerin siyas tesiri ve rol ne olursaolsun, Tanzimat siyas bir eserden ok bir haklar eseri olarak kabul etmek yerinde olur.Tanzimat ve Tanzimat ncesi dzenler arasnda mevcut farklardan biri de, dnce sistemindekendisini gsterir. Tanzimattan nce devleti kuvvetlendirmeye alm olanlar, Dou'nun dncesisteminden ayrlmayarak Bat'dan alnacak birtakm rneklerle imparatorlua eki dzenverileceini sanmlard. Onlara gre Bat'nn stnl dncede deil, teknikte idi.Nitekim XVII. yzyln ilk yarsnda Bat'dan matbaann alnmas, fakat buna mukabil yabanc dilehibir nem verilmemesi ve yabanc dillerden tercme yaplmamas, bu zihniyeti aka gsterir.XVIII. yzyln ikinci yarsnda Abdlhamit I devrinde, askerlik alannda Bat'nn ileri usullerialnmaya balannca, askerlik zerine yazlm yabanc dildeki kitaplarn Trkeye evrilmesinebaland. Selim III devrinde ise ilk defa olarak mhendishane okulunda, Franszca dersininmecbur olarak bir Fransz tarafndan okutulmas uygun grld.Mahmut II devrinde harp ve tp okullarnn Avrupa usulnde kurulmas, derslerin yabancretmenler tarafndan verilmesi, Avrupa'ya, asker maksatlarla da olsa, renci gnderilmesi,eitimde baz yeni prensiplerin kabul edilmesi, Bat'nn teknik aralaryla teknik usullerininalnmasnda kkl hareketler gibi grnrse de, bu hareketler de Bat'nn dnce sistemininbtn ile temasa gelindiini anlatmaz.Tanzimat ise Bat dnce sisteminin btn ile temasa geldi. Askerlik ve teknik alanlarndaAvrupa'nn stnln kabul ettii kadar, haklar alannda, eitim alannda ve edebiyat ile sanatalannda stnln de kabul etti.Eitimin, kuruluu, ders programlar ve ders aralar bakmndan Bat rneklerine benzetilmesi,

Batl kanunlarn tercmesi, Bat'nn edebiyat ve sanat eserlerinin tercmesine balanmas ve artkbu eserler gibi yazmak idealinin yer etmeye balamas, bu ciheti belirlemeye yeter.Bununla beraber, Avrupa dnce sistemiyle salanan bu kkl temasn sathta kaldn daaka sylemek lzmdr. Avrupa dnce sisteminin kk Grek ve Ltin medeniyetinin lmezkaynaklarna dayanmakta idi. Hlbuki bu sistem ile temasa gelen Osmanl aydnlar, ran ve Arapbilim kaynaklaryla beslenmilerdi. Onlar Bat medeniyeti ile temasa geldikleri vakit kendilerindemevcut bir bilgi sistemini ykp yerine yenisini almadlar. Fakat var olan bu eski sisteme Bat'nndncesini ilediler. Bu sebepledir ki Tanzimat bilgini de tam manasyla Batl bilgin olamad.Tanzimat ile Tanzimat ncesi dzen almalar arasnda bir dier fark da siyaset sistemindekendisini gstermektedir.Tanzimattan nce Selim III'e gelinceye kadar yaplan dzen almalar, yalnz imparatorluun isiyasetiyle ilgili kalmt. Selim III ilk defa olarak Osmanl Devleti'ni Bat'nn siyaset usullerine

muhta grd ve Osmanl Devleti'ni siyasette kendi kendine yeterlik prensibinden kurtarmayaalt. Bu maksatla Bat memleketlerinde daim elilikler kurduu gibi, byk siyas buhranlarkarsnda yabanc devletlerle antlamalar da yapt.


13/48

Mahmut II, Selim III'n at yolda yrd. Fakat ne Selim III, ne de Mahmut II, buhranl olaylardnda, imparatorluun gelecekteki gvenini salamak iin yabanc devletlerle sk siyasetmnasebetleri devam ettirmeyi dnmediler.Tanzimat adamlar ise imparatorluun d siyasette kendi kendine yetemeyeceinianladklarndan, devletin varln koruyabilmek midiyle yabanc devletlerden Fransa ilengiltere'nin devaml bir ekilde dostluunu aradlar. Tanzimata kadar Avrupa devletler haklarsisteminin dnda kalan Osmanl Devleti, Tanzimat devrinde bu sisteme girmek iin alt. Krmharbi sonunda imzalanan Paris muahedesinde Osmanl Devleti, Avrupa devletler ailesinin birunsuru olarak kabul edildi.Bu tedbirin, tek bana Osmanl Devleti'ni inhitat (k) uurumundan kurtarmayaca pektabidir. Fakat Batllama yolunda bir hareket olduu iin neticelerine baklmadan bir deer olarakkabul etmek lzmdr.Tanzimat ncesi dzen almalar ile Tanzimat almalar arasnda son bir fark, yabanc

devletlerin bu almalar karsnda aldklar tavrlarda gzkr. Tanzimat ncesi almalaryabanc devletlerin mdahalesine sebep olmadklar hlde Tanzimat almalar karsndayabanc devletler, kendi karlarna uygun bir dzen kurulmas iin devaml mdahalelerdebulunmulardr. Bu mdahalelerin nemi, Tanzimatn siyas olaylarn incelerken bilhassa gzearpmaktadr.II. TANZMAT DEVRNN SYAS OLAYLARI

Abdlmecit'in tahta kmasndan birka gn sonra, Osmanl ordusunun Msr kuvvetleri tarafndanNizip'te yenildii renildi. Yeni bir ordu kurmak zamana bal idi. Osmanl ordusu komutan HafzPaaya harp hareketlerini durdurmas emredildi. Bir taraftan da Mehmet Ali Paa ile uzlamayakarar verildi. Yeni padiah, uzlama gereini Sadrazam Hsrev Paaya gnderdii bir hatt-hmyununda u satrlarla belirtti:''Memleketin ve halkn gven ve dzenini korumak ve bo yere Mslman kannn dklmesineengel olmak iin, imdiye kadar olan bitenleri unutup Mehmet Ali Paay affediyorum. Affmn biran nce kendisine bildirilmesini irade ediyorum.''Padiahn bu iradesi, Bb- l ras ktiplerinden Akif Efendi ile Kahire'ye bildirildi. Fakat AkifEfendi Kahire'ye varmadan nce Ahmet Paa komutasnda bulunan Osmanl donanmasnnMehmet Ali Paaya teslim olmak iin skenderiye zerine yol almakta olduu renildi. AhmetPaa, Mahmut II'nin Hsrev Paa tarafndan ldrldn, Hsrev Paann sadrazaml zorlaaldn, Ruslara satlm bir adam olduunu bahane ederek bu hareketi yaptn yayd.Ahmet Paann ihaneti stanbul'da byk tel uyandrd. Divan, Kahire'ye yeni hatt- hmyungnderdi. Bunda, Msr'n babadan evlda gemek artyla Mehmet Ali Paaya braklaca vaatediliyordu. Bu teklif, Mehmet Ali Paay tatmin edecek karakterde deildi. nk Mahmut IItarafndan 1837'de yaplm, fakat Msr paasnca reddedilmiti.Mehmet Ali Paa, Nizip zaferini rendii vakit, isteklerini Osmanl Devleti'ne kabul ettirmek iin bir

frsat ktn sanmt. Bu zaferin arkasndan Mahmut II'nin ld ve Abdlmecit'in tahta kthaberi gelince, brahim Paaya Suriye hududunu amamas yolunda emirler yollad.Fakat yllardan beri kendisine kin besleyen Hsrev Paann sadrazam olduunu ve kendisineyalnz Msr vilyetinin brakldn renince, intikam almaya karar verdi. Msr'daki yabancdevletler konsoloslar, Mehmet Ali'ye anlayl ve ihtiyatl olmasn tavsiye ve Osmanldonanmasn geri vermesini nasihat ettiler. Mehmet Ali Paa kabul etmedikten baka, stanbul'altimatom mahiyetinde mektuplar yazd. Bu mektuplar zerine, stanbul'da sadrazamn veeyhlislmn da bulunduu olaanst bir divan topland.Divan, yeniden harbe srklenmekten ise, Mehmet Ali Paaya Msr'dan baka Suriye'nin debraklmasn kararlatrd. Fakat tam bu srada Avrupa devletleri duruma kartlar.Mehmet Ali Paann Msr'dan sonra Suriye'yi de istemesi zerine, Avrupa byk devletleri teladmtler. ngiltere ve Fransa en ok Rusya'nn Hnkr skelesi muahedesinden faydalanmak

isteyeceini dnerek kukulanyorlard. Bu sebeple, Osmanl-Msr anlamazln Avrupa bykdevletlerini ilgilendiren bir mesele haline getirmeyi uygun buldular. 28 Temmuz 1839'da Meternih'inkaleme ald bir nota, stanbul'daki Avusturya, Fransa, ngiltere, Rusya ve Prusya elilik ktipleritarafndan Bab- li'ye bildirildi. Notada yle denmekte idi:


14/48

''Aada imzalar bulunanlar, bu sabah hkmetlerinden aldklar talimata dayanarak, arkMeselesi hakknda be byk devlet arasnda antlama salandn Bb- l'ye bildirmekle erefduyarlar ve Bb- l'den be byk devlete kendisine gsterilen ilginin neticesini bekleyerekMsr Paas tarafndan yaplm olan tekliflere dair kendi itirakleri olmadka kat' mahiyette birkarar almamasn rica ederler.''Osmanl hkmeti, yabanc devletlerin bu mdahalesini memnunlukla kabul etti. Sadrazam,Mehmet Ali Paa ile dorudan doruya hibir grme yaplmayacan ilgililere bildirdi. BeAvrupa devleti tarafndan verilen notann Bb- l tarafndan kabul edilmesi, Hnkr skelesimuahedesinin sonu demektir. Osmanl hkmeti, Msr paas ile yapt birinci harpte Rusya'nnhimayesini kabul etmi, ikinci harpte de be Avrupa devletinin mterek himayeleri altna girmeyizamann ve artlarn icaplarndan saymt.Dileri Bakan Nuri Bey, be byk devletin elilerinden Suriye'nin Osmanl Devleti'nebraklmasnn salanmasn rica etti. ngiltere ve Avusturya elileri bu dilei kabul ettiler. Fransz

elisi, Fransa'nn Mehmet Ali Paa iin besledii sempatiden, Rus elisi de Osmanl Devleti'nizayflatacak bir tedbir olduundan Suriye'nin Mehmet Ali Paaya braklmasna taraftar ktlar.Prusya elisinin verecei rey, ounluu salayacakt. Bu sebeple Prusya hkim durumda idi. Busrada Prusya ile sk bir dostluk teminine allmakta idi. Buna ramen, Fransa elisi ngiltere ileAvusturya'ya katld ve Suriye'nin Trkiye'ye dnmesi iin gereken ounluk saland. Bundansonra verilen kararn yrrln salamak iin harekete gemek gerekiyordu. ngiliz DileriBakan Palmerston, Mehmet Ali Paaya bir ltimatom gnderilmesini ve kabul etmedii takdirdekuvvet kullanlmasn teklif etti. Fransa'dan baka dier devletler teklifi kabul ettiler. Fransz UmumEfkr Mehmet Ali Paaya sempati besliyordu. Paris'te o kanaat vard ki, hibir kuvvet onu klkuvveti ile kazand yerlerden karamazd. Tiyer hkmeti Mehmet Ali'ye kar kuvvetebavurulduu takdirde, Mehmet Ali'den tarafa kmaya bile karar verdi. Ren zerinde veAkdeniz'de harp hazrlklarna giriti. Palmerston, Fransa'nn bu durumu karsnda, Msrmeselesini Fransa olmadan da zmeyi uygun buldu. 15 Temmuz 1840'ta ngiltere, Rusya,Avusturya ve Prusya devletleri arasnda Londra'da drtl bir antlama yapld.Drtl antlama, Osmanl mparatorluu'nu korumak ve Mehmet Ali'yi uzlamaya zorlamakamacyla yaplmtr. Tad balca hkmler unlard:1- Msr, babadan evlda gemek zere, Gney Suriye ve Akk'da kayd- hayat artyla, MehmetAli Paaya braklacak. Paann bu artlar kabul etmesi iin on gn ara verilecek.2- Mehmet Ali Paa, yaplan teklifi on gn iinde kabul etmezse, ikinci bir teklif yaplacak ve bundayalnz Msr paal kendisine braklacak. On gn iinde bu yeni teklifi de kabul etmezse, Msr dakendisinden zorla alnacak.Drt devlet arasnda gizli olarak hazrlanan ve imzalanan drtl antlamann iln, Fransa'dabyk heyecan uyandrd. Hkmet ve umumi efkr Fransa'nn erefine srlen lekeyi temizlemekve Mehmet Ali Paay yalnz brakmamak iin harbi bile gze aldlar. Fakat Fransa Kral Lui Filip,Londra antlamasna milleti ve hkmeti kadar kzmasna ramen, ngiltere ile harbe girimek

niyetinde deildi. Mehmet Ali'ye diplomasi yoluyla yardm etmeyi daha akllca bir hareket sayd.ngiliz Dileri Bakan, Lui Filip'in Mehmet Ali iin kl ekmeyeceini zaten oktan anlambulunuyordu. Fransa olmadan Msr buhrann zmeye karar vermesinin de sebebi bu idi.Mehmet Ali Paa, Fransa'ya gvendii iin, Msr probleminin bandan beri hudutsuz isteklerdebulunmutu. Drtl antlamann imzalanmasn ve Fransa'nn bu antlama karsnda ald harpidurumu grnce, drtl antlamay yapan devletlere de kafa tutmaya koyulmutu. AntlamannMsr'la ilgili hkmleri kendisine Dileri Bakan Ktibi Sadk Rifat tarafndan bildirildii vakit uszleri syledi.''Vallah billh tallah malik olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana iln- harpederlerse, padiahn memleketlerini altst ederek imparatorluun harabeleri altnda kendimigmdrrm.''Mehmet Ali Paa, ilk teklifi kabul etmesi iin kendisine braklan on gn aralk sonunda, drt

devletin konsoloslar ile Sadk Rifat Bey'i kabul ederek yeni itirazlarda bulundu:''Mlk Allah verir Allah alr, ben Cenb- Hakka mtevekkilim.'' Bundan sonra da kar taraftanyaplacak en ufak bir dmanlk hareketine kar stanbul zerine yryeceini bildirdi. Sznksas, Mehmet Ali Paa drtl antlamay yapan devletlerin tekliflerini Fransa'ya gvenerek kabul


15/48

etmedi. Bunun zerine drt devletin konsolos ve memurlar Msr' terk ettiler. Szle anlamadevri gemi, sra kuvvete gelmiti.Londra antlamasn imzalayan devletler, Mehmet Ali Paaya kar hareketlerini ylekararlatrdlar:Rusya, Msr kuvvetleri Anadolu ierlerine yrdkleri takdirde, stanbul'u korumak iin mdahaleedecekti. Prusya, donanmas olmad iin, harp hareketlerine girimeyecekti. ngiltere, karada vedenizde Trklerle ibirlii yapmay kabul etti. Eski Venedik Cumhuriyeti'nin topraklarna konduugnden beri denizci devlet olan Avusturya da, drt harp gemisiyle ngiliz ve Osmanldonanmalarnn yannda Mehmet Ali Paaya kar savamay kabul etti. Mttefiklerin budurumundan da anlalyor ki, Rusya ve Prusya pasif kalyorlar; Avusturya harbe sembolik birekilde karyordu. Harp hareketlerinin balca arln Trkiye ile ngiltere yklenmi oluyordu.Mehmet Ali Paa, bu sefer savunmada kalmay uygun buldu. brahim Paa, Suriye snr ile Suriyekylarn Trklerle ngilizlere kar korumak iin askerlerini datmak zorunda idi. Bu ise Osmanl

ve ngiliz propagandasnn tesiriyle Lbnan'n Mehmet Ali'ye kar ayaklanmasn kolaylatrd.brahim Paann durumu daha balangta ktleti. 11 Austos 1840'ta zzet Mehmet Paakomutasnda bir kuvvet deniz yolu ile Beyrut yaknlarnda karaya karld. Trk, ngiliz veAvusturya harp gemilerinden kurulan bir filo, Beyrut'un nlerine gelerek mevcut Msr gemileriniyakt ve ehri topa tuttu. Bir ay sonra Beyrut, Sayda ve Sur ehirleri mttefiklere teslim oldu.Kasmda da Akk kurtarld. Msr ordusunun gerelerini ve yiyeceklerini tayan bu ehir brahimPaann en nemli dayana idi. Mttefiklerin eline gemesi zerine Msr ordusu Suriye'yitamamen boaltmak zorunda kald.Mehmet Ali kuvvetlerinin az zamanda ve hzla Suriye'den kovulmas, Fransa'nn zerine byktesir yapt. Franszlar Mehmet Ali kuvvetlerinin etin bir mdafaa harbi yapacaklarn ve kendilerineharp hazrlklarn tamamlamak iin zaman kazandracaklarn ummulard. Tahminlerindeyanldklarn gsteren vakalar zerine Tiyer kabinesi dt.Mehmet Ali, artk Fransa'ya gvenmenin bo olduunu anlad. Zaten bu sralarda Amiral Nopierkomutasnda bir ngiliz filosu, skenderiye'nin nlerine gelmi bulunuyordu (25 Kasm 1840).Amiral, Mehmet Ali Paaya anlama teklif etti. Paa, Suriye'yi istemekten vazgeecek, Osmanldonanmasn geri verecek, buna karlk da babadan evlda gemek artyla Msr kendisinebraklacakt. Mehmet Ali bu artlar kabul etmedii takdirde, skenderiye bombardman edilecekti.Mehmet Ali Paa, Suriye'yi zaten kaybetmiti. Olu brahim Paadan hibir haber alamyordu.Fransa'dan da herhangi bir yardm bekleyemezdi. Amiralin artlarn kabul etti.Osmanl hkmeti, bu antlamadan memnun olmad. stanbul'da sonuna kadar harbe devamedilmesi ve Mehmet Ali Paann yerine baka bir valinin Msr'a tayini dnlmekte idi. Fakatngiltere'nin srar zerine, Nopier ile Mehmet Ali Paa arasnda imzalanm olan antlama kabuledildi. Bu suretle yedi yldan beri sren Osmanl-Msr anlamazl kesin bir ekilde zlmoldu. Mehmet Ali Paa Suriye'yi kaybetti ise de, ldkten sonra evltlarna gemek zere Msr'kazanm oldu. Artk Msr'n tarihinde Mehmet Ali Paa sllesinin rol, i bakmndan olduu

kadar haklar bakmndan da kesinlemi oldu.Padiah, Mehmet Ali Paa ile gelecekteki mnasebetlerini ''Msr Valilii imtiyaz ferman'' bal iletarihe geen bir ferman ile belirtti.Ferman, Mehmet Ali Paaya hitapla yazlm ve hangi artlar iinde Msr'n babadan evldagemek zere kendisine brakldn belirtmitir. artlara geilmeden nce de, Mehmet AliPaann padiaha ball ile Osmanl Devleti iin besledii iyi niyetler ve duygulara iaret edilmive uzun yllar Msr'daki valilii esnasnda kazand tecrbe gz nnde tutularak vilyetinkendisine aadaki artlarla brakld aklanmtr:1- Msr vilyetinin hudutlar sadrazam tarafndan mhrlenen haritada gsterilmitir,2- Msr valileri, Mehmet Ali Paa sllesinden, padiah tarafndan seileceklerdir. Valilie yalnzerkek ocuklarn hakk olacaktr. Valilik bo kald vakit, Mehmet Ali sllesinden en yal erkek,vali olacaktr. Erkek vrislerin yokluu halinde, kzlarn ve ocuklarnn valilie gemek hususunda

hibir haklar olmayacaktr,3- Her ne kadar Msr valileri bu ferman ile veraset imtiyazna kavumu bulunuyorlarsa da, rtbeve kdem hususunda Osmanl mparatorluu'nun dier vezirleri ile eit haklara malik olacaklardr.Yazmada dier vezirler iin kullanlan elkap ve unvanlar, Msr valileri iin de kullanlacaktr.


16/48

4- Glhane hatt- hmyununun prensipleri ve Osmanl mparatorluu'nun yabanc devletlerleimzalam olduu antlamalar, Msr iin de yrtlecektir.5- Msr ahalisi de padiahn tebaas sayld iin, Osmanl Devleti'nde kabul edilecek nizam vekanunlar Msr iin de muteber saylacak. Vergi, padiah adna ve devlet usullerine gretoplanacak ve bu vergiden muayyen bir blm her yl Bb- l'ye gnderilecek. Para, padiahadna bastrlacak. Msr'n asayiini salamak iin 18.000 erden baka asker bulundurulmayacak.Kara ve deniz subaylarndan albaya kadar olanlar vali tarafndan atanabilecek, fakat daha yksekrtbeli subaylar muhakkak padiah tarafndan tayin edilecek, padiahn msaadesi olmadka harpgemisi yaplamayacak.6- Yukarda iaret edilen artlara sayg gsterilmedii takdirde, Msr'a verilen imtiyazlar hkmszsaylacaktr.Bu ferman, drt mttefik devletin Londra'daki elileriyle Osmanl mparatorluu'nun Londra elisitarafndan hazrlanmtr.

1830'da balayan ve 1840'ta neticelenen Msr buhran, balangta bir i isyan gibi grnd isede, sonralar be byk Avrupa devletinin dereceli bir ekilde karmalaryla byk bir Avrupaproblemi halini ald. Mehmet Ali Paa, isyanla beraber gelien isteklerini tam olarakgerekletiremedi. Adana'dan ve Suriye'den vazgemek zorunda kald. Fakat neticede Msr'ailesine kazandrd.Rusya, isyann birinci merhalesinde Osmanl mparatorluu ile Hnkr skelesi antlamasnyaparak, Trkiye zerinde bir himaye kurmaya muvaffak oldu ise de, sonralar, Avrupa bykdevletlerinin ve en ok ngiltere ile Fransa'nn basklar karsnda, bu himayesi hkmsz kald.ngiltere, enerjili mdahale ile, Mehmet Ali'nin byk bir devlet kurmasn nleyerek, DouAkdeniz'in ve Hindistan'n gvenliini salamaya muvaffak oldu. Fransa, Mehmet Ali'yi tutmakla,Napolyon Bonapart devrinde Msr'a yerlemi bulunan Fransa nfuzunu srdrmek istedi. Bu iyaparken, Osmanl mparatorluu ile bozumamaya ve Osmanl topraklarnn Rusya'ya kartamln korumaya da alt. Bu ok istikametli politikasnda Fransa, karsnda Avrupa'nn drtbyk devletini birlemi grd. Msr isyannn gelimesi srasnda byk rol oynad hlde, buisyann balanmasnda silik bir durumda kald.Osmanl mparatorluu, yedi yl sren Msr buhran neticesinde, bir paann isyann bilebastrmaktan ciz olduunu gsterdi. Anadolu'nun ve stanbul'un gvenliini yabanc devletlerinmdahaleleri ile koruyan imparatorluk, bundan byle varln devam ettirmek iin yabancyardmna bavurmak yolunu tuttu.III. ARK MESELES VE BOAZLAR

''ark Meselesi'', politika terimidir. lkin 1815'te Viyana Kongresi'nde kullanld ve ondan sonra,siyaset adamlaryla tarihiler nezdinde kredi kazand. Genel olarak, ark meselesinin ortaya kve mana kazanmas yle oldu:Viyana Kongresi, Napolyon Bonapart'n altst ettii Avrupa haritasn dzene koymak iin

topland sralarda, Rus ar Aleksandr, kongre delegelerini Rum davasyla ilgilendirmek istedi.Kongre, milliyetilik dman Meternih'in ve douda Rusya'nn genilemesini daima endie ilekarlam olan ngiltere'nin tesiriyle, bu konu zerinde grmeler yaplmasn reddetti. Bunaramen, Rus delegeleri, resm grmelerin dnda, kongre yelerinin dikkat nazarn Osmanlmparatorluu idaresinde yaamakta olan Hristiyan halkn durumu zerine ekmeye altlar vebu durum iin ''ark Meselesi'' terimini kullandlar. Terim, kongreden sonra diplomatlar arasndaok kullanlmaya ve eitli manalar kazanmaya balad. XIX'uncu yzyln ilk yarsnda arkMeselesi, genel olarak, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnlnn korunmas, ayn asrnikinci yarsnda Trklerin Avrupa'daki topraklarnn paylalmas, yirminci yzylda daimparatorluun btn topraklarnn bllmesi manasnda kullanld. Fakat Osmanlmparatorluu'nun i ve d siyasetinde buhranl her olay da Avrupallarca ark Meselesi balaltnda incelendi. Bu suretli diplomatlar, ark Meselesi terimi ile bir hl ve istikbal durumunu

anlarken, Avrupa tarihileri de ayn terimi gemi zamanlardaki Trk-Avrupa mnasebetleriniaklamak iin kullandlar. Bylece ark Meselesi, bir tarih terimi olarak mana kazand. Tarihiler,Trk-Avrupa mnasebetlerinin balangc olarak trl olaylar kabul ettikleri iin, ark Meselesi'ninbalangc da tarihilerin gr ve eilimlerine gre tespit edilmi oldu. Nitekim bu balangc, Trkgenlerinin Avrupa'ya yaylmaya balad tarihe kadar gtrenler bile vardr. Fakat ark


17/48

Meselesi'ne, slmln douunu, Hal seferlerinin balamasn ve Osmanl Trklerinin Avrupa'yaayak basmalarn mene olarak kabul edenler daha oktur.Tarih bakmndan balangc nereye gtrlrse gtrlsn, ark Meselesi'nin konu hlinde ortayaatlmas, XVIII'inci yzyln ikinci yarsdr. Bu andan itibaren olay olarak var olan bu mesele,1815'te isimlendirildikten sonra, XIX'uncu yzyl boyunca devam ederek, XX'nci yzyln ilk yirmiyl iinde kesin olarak Osmanl mparatorluu'nun tarihe gmlmesiyle ortadan kalkt.Balangcndan ortadan kalkmasna kadar ark Meselesi, yalnz Avrupa devletleri iin vardr.Avrupallarn anlam olduklar manada ark Meselesi Trkler iin bir 'Garp Meselesi'dir.Mehmet Ali Paa ile padiah arasnda yedi yl sren anlamazlk ve harp safhas, Osmanlmparatorluu'nun zayflk derecesini ve byk Avrupa devletlerinin Osmanl mparatorluu'ndakikarlarn belirtmiti. Be byk devletin padiah ile Mehmet Ali Paa arasndaki ihtilfakarmalarnn balca sebebi, stanbul ile Boazlar'n bu ihtilf esnasnda maruz kald tehlike idi.Msr meselesinin Londra'da imzalanan drtl antlama sonunda giriilen harp hareketleri ile

zlmesi, Boazlar probleminin zlmesi demek deildi. Osmanl mparatorluu artk Boazlar'kendi kudret ve kuvvetiyle savunmayaca iin, byk devletler arasnda Boazlar zerinde birantlamaya varlmas gerekli idi. Byle bir antlama ise, her eyden nce, byk devletlerinOsmanl mparatorluu'ndaki karlar ve bu imparatorluk iin besledikleri dnceler ile ilgili idi.Fetihler siyaseti, Byk Petro'nun brakt farz edilen bir vasiyetnameye dayanan Rusya'nn,stanbul ve Boazlar' egemenliine geirmek istemesi, yalnz arlarn bir politikas olmaypRusya'nn genel istil siyasetinin dourduu bir netice idi. Geni ve zengin topraklar ile Avrupa'dasiyasette olduu kadar ekonomide de kuvvetli olmak isteyen Rusya, denizlere muhtat. Rusya'nnkuzey ve bat denizleri, senenin muayyen bir blmnde buzlarla rtl idi. Dou sahilleri iseekonomi ve ticaret bakmndan yeter derecede deerli deildi. Bu byle olduu iin Karadeniz'i veAkdeniz'i Ruslar iktisat ve ticaretleri iin birinci derecede nemli buluyorlard. Ruslar, ilk defaolarak, Karlofa muahedesiyle (antlamas) Karadeniz'e birleik olan Azak Denizi'ne yerletiler(1699).Bundan sonra Karadeniz'i Rus gl yapmak, Rus politikasnn amalarndan biri oldu. 1774'teimzalanan Kk Kaynarca muahedesi, bu ama istikametinde atlm kuvvetli bir adm idi. Bumuahede ile Dinyeper nehri mansabndaki (giriindeki) Klburun kalesini ve szde istikllinisaladklar Krm', bir de Yenikale ile Kireburnu'nu aldktan baka, ticaret gemileri iin deBoazlar'dan serbeste gei hakkn kazandlar. 1784'te Krm' resm olarak Rus topraklarnailhak ettikten (kattktan) sonra Rusya, Grek projesini gerekletirmeyi kurdu. Bu projenin temelamac, stanbul ve Boazlar zerinde Rus nfuzunu gerekletirmekti. Rusya'nn Avusturya ilebirlikte Osmanl Devleti'ne kar bu maksatla 1787'de balatt harp, onu amacnayaklatrmaktan uzak kald. Napolyon Bonapart'n Msr'a saldr (1798), Sen-Petersburghkmetine maksatlarna ulamak iin baka yoldan yrmek frsatn verdi. Ruslar, Osmanlhkmetine, Fransa'ya kar ittifak teklif ettiler. 1799'da Osmanl-Rus antlamas bu teklif zerineimzaland. Rusya, ilk defa olarak, dost devlet sfatyla Boazlar'dan her iki istikamette gemi

geirmek hakkn sekiz yl iin kazanm oluyordu. Ruslar, Osmanl mparatorluu'nu bakadevletlerle paylamak veyahut onun yerinde bir Grek hkmeti kurmaktan ise, padiahhimayelerine almann daha uygun olacan bundan byle dnmeye baladlar.1805'te yenilenen Osmanl-Rus muahedesinde, Trkiye ve Rusya Karadeniz'i kapal deniz olarakkabul ettiler. Kendi harp gemilerinden baka harp gemilerinin bu denize girmesi yasak idi. Birdman filosunun zorla girmesi halinde iki devlet kuvvetlerini bir ederek kar koymay zerlerinealyorlard. Bundan baka, Rus harp gemilerinin Boazlar'dan serbeste gemesi ve Bb- l'ningerektii hallerde bu gemilere yardm etmesi kararlatrlmt.1807'de balayan Osmanl-Rus harbi dolaysyla bu muahede hkmsz kald ise de, Yunanisyanlarnn sebep olduu 1828-1829 Osmanl-Rus harbi sonunda imzalanan Edirnemuahedesinde Ruslar, Boazlar'dan ticaret gemileri iin geit haklarn tekit ettirdiler(glendirdiler). Hnkr skelesi antlamasyla da Boazlar'n baka devletlerin harp gemilerine

kapatlmasn saladlar. Bu antlamann hkm, Londra Konferans'na kadar hak bakmndanyrrlkte kald.Fransa'nn Boazlar'la ilgilenmesi, corafya durumundan baka, Osmanl mparatorluu ileyzyllardan beri devam ettirdii siyaset ve ekonomi mnasebetlerinin yaps, bir de XVIII'inciyzylda smrge politikasnda yer alan deiiklik sebebiyledir.


18/48

Fransa, Akdeniz devletidir. Osmanllarla XVI'nc yzylda salad dostluk sayesindekapitlsyonlar elde etmitir. Bunlar Osmanl topraklarnda ekonomi ve ticaret bakmndanFranszlara nemli karlar salamakta idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, Amerika'dakismrgelerini ngilizlere kaptrdktan sonra Atlas denizinde egemenlik ngilizlerin eline gemiti.Fransa, Atlas denizindeki kayplarn telfi etmek iin Akdeniz'i bir Fransz gl haline getirmekyolunu tuttu. Taleyran'n hatratnda Akdeniz problemi u satrlarda Fransa iin manasn buluyor:''Akdeniz tamamen bir Fransz gl olmaldr. Ticaretini biz yapmalyz. Bizim projelerimizikendilerine mal edinmek isteyenleri Akdeniz'den uzaklatrmalyz.''Kampoformiyo muahedesinden (1797) sonra, Venedik Cumhuriyeti topraklarnn Avusturya ileFransa arasnda paylalmas, Franszlarn Yedi Yunan adalarna yerlemeleri, hatta Msr' istiletmek teebbsnde (giriiminde) bulunmalar, Akdeniz'i Fransz gl yapmak yolunda atlmkuvvetli admlardr. Fakat Fransa'nn Akdeniz'i egemenlii altna almas istei, Rusya'nnKaradeniz'i Rus gl haline getirmek, Boazlar' ele geirerek Dou Akdeniz'e sahip olmak

ihtiraslar ile arpyordu. ar Aleksandr, Erfurt'ta, Osmanl mparatorluu topraklarnnpaylalmasn Napolyon Bonapart ile syleirken stanbul'un ve Boazlar'n Rusya'yabraklmasn istemiti. Napolyon bu istee, ''stanbul tek bana imparatorlua deer'' ve''Marsilya'nn yolu Boazlar'dan geer'' szleriyle Rusya'nn ihtiraslarna set ekti. Bundan sonra,stanbul ve Boazlar'a kar ynetilen her Rus hareketi, karsnda Fransa'y, Dou Akdeniz'eyaylmak istidadnda olan her Fransz almas da karsnda Rusya'y buldu.stanbul ve Boazlar'la bu kadar yakndan ilgili olan yalnz Rusya ile Fransa deildi, ngiltere devard.XVIII'inci yzyla gelinceye kadar ngiltere, Osmanl mparatorluu ile yalnz ticaret bakmndanilgilenmekte idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, 1768-1774 Osmanl-Rus harbi sralarnda, DouAkdeniz ve Boazlar, ngiltere iin hibir ehemmiyet tamyordu. O kadar ki, harp iinde bir Rusfilosunun Baltk denizinden, Akdeniz'e gelerek Yunan adalarn ve Mora'y igal etmesi, ngilizlerinmsamahas ve klavuzluu ile mmkn olmutu. Fakat XVIII'inci yzyln sonlarna dorungiltere, Dou'da kurmu olduu imparatorluun byk nemini kavrad. Bu imparatorlua gidenyollarn gvenini salamak, ngiltere politikasnn balca amac oldu. Hindistan ile Avrupaarasnda en ksa yol Akdeniz'den getii iin, bu deniz ngiltere iin yalnz ekonomi bakmndandeil, fakat politika bakmndan da deer kazand. Akdeniz egemenliini kimseye kaptrmamak,ngiltere iin temel problemler arasna girdi. Kendisi 1713'te Atlas denizi ile Akdeniz'in kaps olanCebelitark'a yerlemiti. Napolyon Bonapart'n Msr' istil sebeplerinden birinin de, ngiltere'yismrge yollarnda vurmak olduu iin, ngiltere, Trkiye ve Rusya ile, Fransa'y Msr'dankarmak iin ibirlii yapt. Bu olay kendisine Akdeniz'in orta yerinde strateji ynnden nemli yerolan Malta'y kazandrd. ngilizler, bir aralk geici olarak yerletikleri Msr' bile igal etmeyidndler. nk Hindistan'a giden yollardan en nemlisi buradan gemekte idi. Hindistanyollarndan bir bakas da Dicle, Frat vadisinden Basra Krfezi'ne uzanan yoldu. Bu yol daOsmanl egemenliinde bulunuyordu. ngiltere'nin Osmanl topraklarnn tamlna taraftar olmas

bu yollar sebebiyledir. ngiltere, bu yollarn Fransa'nn veya Rusya'nn eline gemesini nlemekiin, Osmanl mparatorluu ile devaml surette ibirlii yapmay politikasnn temelliprensiplerinden biri saymtr.Deniz devleti olmadklar iin Avusturya ve Prusya, Boazlar zerinde bundan nce saydmz byk Avrupa devletinin politikalarna benzer politikaya sahip olmamlardr.Avusturya, Osmanl mparatorluu'nun komusu olduu iin, bu imparatorluun mukadderat ileilgilenmi, Prusya da Avrupa byk devleti sayldndan, Avrupa problemi hlini alan Osmanlmeselelerinde dncesini sylemeye davet edilmitir. Szn ksas, bu iki devlet, Boazlarmeselesinde, hibir zaman teebbs sahibi olmamlardr.1841'de Boazlar hakknda karar vermek iin Londra Konferans'nn toplanaca gnn arifesinde,byk devletlerin, Boazlar meselesi hakkndaki genel dnce ve durumlar yukarda aklananekildedir.

Msr meselesinin halline esas olmak zere 1840'ta Londra antlamasn imzalam olan drtdevlet, Boazlar problemini de Londra'da bir konferansta zmeyi uygun buldular. Birincikonferansa itirak etmemi olan Fransa da bu konferansa arld. lkin Fransa ve Avusturya'nnOsmanl mparatorluu topraklarnn mlkiyet taml prensibinin tannmas hakknda ilerisrdkleri teklif grld ve Rusya'nn itirazlar yznden reddedildi. Bundan sonra, yalnz


19/48

stanbul ile Boazlar'n durumu hakknda bir karara varlmak iin alld. Neticede ngiltere,Rusya, Fransa, Avusturya, Prusya ve Osmanl murahhaslar arasnda Londra antlamasimzaland. Drt maddeli olan bu antlamalarn z ve nemi ilk iki maddededir:Madde 1 - Padiah, bar hlinde bulunduu yabanc devletlerin harp gemilerine Boazlar'kapamak hususunda Osmanl mparatorluu'nca teden beri kaide olarak kabul edilmi olanprensibi gelecekte de yrrlkte bulundurmak yolunda kesin karar verdiini bildirir.Madde 2- Padiah, eskiden olduu gibi, dost devlet elilerinin muhabere hizmetinde bulunacakolan harp bayra tayan hafif harp gemilerine zel fermanlarla Boazlar'dan gei hakk verebilir.Bu maddelerdeki hkmler, Rusya'nn bir zaferi gibi sayld. nk Rusya, bu hkmler ile Hnkrskelesi'nde salam olduu Boazlar'n kapall prensibini devam ettirmi ve Karadeniz'dekigvenini tekrar salam oluyordu. Fakat ayn antlama ile de Boazlar'da olsun, Dou Akdeniz'deolsun, egemenlik veya nfuz kazanmak emelinden de vazgemi oluyordu. ngiltere, Fransa,Avusturya ve Prusya da zaten Rusya'nn en ok genileyici emellerinden korktuklar iin, Boazlar

antlamas onlarn da karlarna uyuyordu.inde bulunduu zayf ve aresiz durumda, Boazlar antlamas Osmanl mparatorluu iin dekrl idi. Osmanl devlet adamlar Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerinde himayesini tanmaktanise, ayn yerler hakknda Avrupa byk devletlerinin toplu garantisini kabul etmeyi ok daha faydalbuluyorlard. Ancak, bu toplu garanti be byk devletin arasnda ahengi kaybolduu andanitibaren stanbul ve Boazlar'n, dolaysyla btn Osmanl mparatorluu'nun mukadderi tekrartehlikeye girmekte idi.Boazlar antlamas uzun mrl olmad. 1853 ylna kadar yrrlkte kald, fakat bu tarihteRusya'nn Osmanl mparatorluu'nu pay etme ve himayesi altna alma teebbsleri neticesindeFransz ve ngiliz donanmalarnn Osmanllara yardm maksadyla anakkale Boaz'n gemelerizerine suya dt.

IV. LBNAN PROBLEM

Tanzimatn ilnndan sonra da Osmanl mparatorluu'nun trl eyaletlerinde zaman zamanisyanlar kt. Arnavutluk'ta, Girit'te, Bulgaristan'da ve Suriye ile Lbnan'da patlak veren buisyanlar, fena idare, Tanzimata kar uyanan tepki, milliyet dncesinin yaylmas veya yabancdevletlerin tahrikleri gibi esaslbaz sebeplere dayanmakta idi. Arnavutluk, Bulgaristan ve Giritisyanlar, baka devletlerin mdahalelerine meydan verilmeyerek bastrld ise de, Lbnan ileSuriye kaynamalar Fransa ile ngiltere'nin ie karmalar yznden byk bir siyas problemhlini alarak devleti uzun yllar uratrd. Mehmet Ali Paa harplerine son verilerek Msrmeselesinin zlmesinden sonra, Lbnan isyanlar ark Meselesi'nin konusunu tekil etti.Lbnan eyaletinin merkezinden geen Lbnan Da yerli kabilelerin otura idi. Drz ve Marunolarak isimlendirilen bu kabileler, Bb- l'nin hkmranln tanmakta, fakat yerli ahap ailesitarafndan idare edilmekte idi. Mehmet Ali Paa ordularnn Suriye ve Lbnan'da bulunduklar

sralarda, bu kabileler, bazen Mehmet Ali Paadan, bazen de padiahtan yana kmlard.Osmanl-Msr harbinin son safhasnda Lbnanllar Osmanl-ngiliz harbine katlarak, Mehmet AliPaann olu brahim Paaya kar silha sarldlar. Fakat Lbnanllarn ba Emir Ber kuvvetlive otoriter bir ahsiyetti. Gnn birinde Mehmet Ali Paann Msr'da yapt gibi, Lbnan'daOsmanl hkmetine ba kaldrmas mmknd. Emir Ber zaten Bb- l ile iyi geinmekniyetinde olmadndan, ngilizlere snd. Onlar da kendisini Malta'da oturmaya mecbur ettiler.Bunun zerine Bb- l Emir Ber'in yerine oullar arasnda en iktidarsz olan Emr Kasm'Lbnan hkimi tayin etti. Bb- l bu frsattan faydalanarak, Tanzimat- Hayriye'yi Lbnan'dakurmaya da teebbs etti. Cemaatlerin byklerinden Hkim Emir Kasm'n bakanlnda birdivan kuruldu. Bu divan, Tanzimat'n gelitirilmesini salayacak ve kontrol edecekti. Lbnanllar butekilt beenmediler ve isyan ettiler. Bb- l Emir Kasm' azlederek yerine Macarl merPaay Lbnan'da emir tayin etti. Bu tayinle Lbnanllarn muhtariyeti sona ermi oluyordu. syan

bununla yatmad. Asiler yabanc devletlere bavurdular. Bu suretle Lbnan isyan da devletleraras siyas bir ekil ald.Lbnan isyan karsnda en byk tepki Fransa tarafndan gsterildi. Fransa, Hal seferlerizamanndan beri Suriye ve Lbnan ile ilgili bulunuyor ve kendisini koyu Katolik olan Marunlerinhmisi sayyordu. Fransa hkmeti, Mehmet Ali Paa davasnn Londra'da ngiltere dncesine


20/48

uygun ekilde zlm olmasndan memnun deildi. Lbnan isyannda Marunlerin himayesinizerine almakla hem ngiltere'den intikam almay, hem de Lbnan'da Fransz nfusunukuvvetlendirmeyi dnyordu.ngiltere'ye gelince, Mehmet Ali Paa isyanndan beri Suriye ve Lbnan ile alkadar olmayabalamt. ngilizler, Suriye ve Lbnan' siyaset bakmndan olduu kadar ticaret bakmndan danemli sayyorlard. Bu yerler, Hindistan'a giden ticaret yollarnn zerinde olduundan baka,Dou Akdeniz ticaretinin de kilidi saylabilirdi. ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann Suriye'yeyerlememesi iin Osmanl mparatorluu'na, bu dnce ile yardm etmiti. Mehmet Ali problemizldkten sonra, Fransa'nn Suriye ve Lbnan'da nfuzunun yaylmasna da bu dnce ileengel olmaya kalkt.ngilizler, Dou'da dinin oynad roln nemini kavram olduklarndan Suriye ve Lbnan'dapolitika silhndan baka din silhyla da Fransa'y zayflatmak istediler. Bunun iin de kuvvetli birProtestanlk propagandasna baladlar. Propaganda merkezi olarak, 1842'de Kuds'te bir

Protestan kilisesi kuruldu. ngilizler, Alman ve Amerikan Protestan misyonerleri Suriye veLbnan'n her tarafna yaylmaya baladlar. Protestanlk, az zamanda byk ilerlemeler kaydetti.Marunler koyu Katolik olduklar iin, Protestanlk propagandalar karsnda lkayt (ilgisiz)kaldlar. Fakat dinin inan kaidelerinden ziyade ekle bal kalan Drzler, Protestanl kabuletmeye balayarak ngiltere'nin himayesine girdiler.Macar mer Paann Lbnan Emirliine getirilmesini Fransa protesto ederek, ahap ailesininhaklarn mdafaa etmeye koyuldu. ngiltere, Drzlerin hmisi (koruyucusu) sfatyla ie kart.Osmanl hkmeti, Macar mer Paay azlederek Lbnan iin yeni bir idare usul kabul etti. Bunagre Lbnan, Sayda valisine bal olmak zere, biri Drz dieri Marun olarak, iki kaymakamtarafndan idare edilecekti. Fakat bu idare ekli de beklenen yatmay salayamad. Drzkaymakamnn idare blgesinde pek ok Marunnin bulunmas, ikyetlerin balca sebebi idi. Bublgedeki Katolik Marunler, Mslman Drzlerin basknna maruz kalyorlard.Be byk devlet elilerinin mdahalesi zerine Bb- l, Lbnan'a olaanst yetki ile ekipEfendi'yi gnderdi. Uzun incelemelerden sonra ekip Efendi, Arabistan ordusu mareali NamkPaa ile grerek, aadaki tedbirleri yrrle koymay kararlatrd:''Halkn elinde mevcut silhlar toplanacak; 1844'te patlak veren isyana karanlar affedilecek; vergigenel bir deer zerinden alnacak; isyanda mallar yama edilenlere tazminat verilecek.''Silhlarn toplanmasnda halkn mukavemetine rastland. Marunlerin ve Drzlerin bakanlarmukavemeti tekiltlandrdlar. Bunun zerine kaymakamlarla bakan ve ahslardan birouyakaland.Bu olaylar karsnda Fransa, Suriye sahillerini abluka ederek, karaya asker karacan bildirdi.Lbnan olaylar, kt maksatlarla, aslsz bir ekilde Avrupa'ya da yayld. Fransz konsolosununtevkif edilmi olduu ayialar karld. Umum efkr derhal Trkler aleyhine dnd. Bb- l budurumdan rkt. ekip Efendi Dileri Bakanl'ndan azledildi. Lbnan'da silh toplama iibrakld. Mahpus kaymakamlar ve bakanlar tahliye edildi. Yeni bir idare ekli 1846'da kuruldu.

Buna gre kaymakamlardan her birinin bakanlnda idare, adalet ve mal yetkileri olan ve 10yeden kurulan birer meclis tekil edildi. Bu meclislerde Hristiyanlar ounluu alacakt (4 slmkar 6 Hristiyan). Bu sistem, Marunler ile Mslmanlar tam manasyla bartramad ise de,1860'a kadar Lbnan'a bir bar durumu salad.Lbnan problemi Osmanl mparatorluu ilerine Fransa ve ngiltere'nin szde din menfaatlerinikorumak maksadyla, fakat gerekte siyaset ve iktisat amalaryla yaptklar, devletler haklarnaaykr bir mdahaledir. Bu mdahale, 1852'de Rusya'nn Ortodokslar lehine imtiyazlar istemesihususunda iine yarayacaktr.

V. MACAR MLTECLER PROBLEM

Fransa'da 1848'de yaplan devrim, siyas olduu kadar itima bir karakter de tayordu. O zamana

kadar siyaset haklar kazanmak iin alan snflar arasnda ismi grnmeyen bir snf meydanakt: i snf. Fransa'da 1848 devrimi ile merutiyet krallnn temsilcisi olan Lui Filip devrildi vekrallk yerine Cumhuriyet iln edildi. Genel seimler balayncaya kadar Fransa'y idare etmek iinbir geici cumhuriyet hkmeti kuruldu. Bu hkmet, dnyaya yaymlad bir beyanname ile,milliyetilik hareketlerini destekleyeceini bildirdi. Avrupa'nn birok memleketinde siyas ve itima


21/48

haklar kazanmak iin yllardan beri almakta olan teekkller hkmdarlarna kar bakaldrdlar. Az zamanda spanya, talya, rlanda, Belika, Hollanda, Avusturya ve Macaristan'daayaklanmalar oldu.Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki ayaklanmalar Viyana'da balad ve hzla gelierekMacaristan'a yayld.Macarlarn Avusturya mparatorluu'nda Alman olmayan tebaa arasnda zel durumlar vard. Birnevi muhtariyet idaresinden uzun zamandan beri faydalanyorlard. Avusturya imparatoru aynzamanda Macaristan kral idi ve bu unvan tad iin Macar anayasasnn hkmlerine uymakzorunda idi.1848'de Macarlar, kendilerine mahsus olmak zere, yalnz Macarlardan kurulan bir kabineistediler. mparator Ferdinand, ilkin bu istei yerine getirdi. Fakat sonradan yaptna piman oldu.Verdii sz tesirsiz brakmak iin, bir Hrvat Macaristan'a bakomutan olarak gnderdi. Macarlarbunu bir hakaret saydlar. mparatora kar koymak iin Louis Kossuth'un etrafnda toplanarak

isyan ettiler. Avusturyallar Pete'den kovuldu. mparator Ferdinand'n tahttan ekilmesi zerine,yerine geen Fransuva-Jozef'i Macarlar tanmak istemediler. Bunun zerine yeni imparator birbeyanname ile (4 Mart 1849) Macaristan' Avusturya'ya ilhak etti. Macar diyet meclisi ilhaktanmadktan baka Macar Cumhuriyeti'nin istikllini iln etti. Louis Kossuth cumhurbakanseildi. Bundan sonra Macarlar, Avusturyallara kar dzenli ve baarl bir sava yapmayabaladlar. Fakat Avusturya, Macarlarn hakkndan gelmek iin Rusya ile bir anlama yapt.200.000 kiilik bir Rus ordusu Macarlarn zerine yrynce, Macarlar dayanamadlar. BiroklarTrk topraklarna sndlar. Avusturya hkmeti, snanlarn geri verilmesini istedi. Bb- lvermedi. Bunun zerine Macar mltecileri problemi gelimeye balad.Macar mltecileri problemi geliirken, Fransz devriminin Eflk ve Budan'da da tepkileri grld.Budan'da bamszla ve Eflk ile Budan'n birlemesine taraftar olanlar ayaklanarak,maksatlarn gerekletirmek istediler. Ayaklanma, Gospodar Mihail Sturza tarafndan pek abukbastrld. Fakat Eflk'ta bamszlk taraftar bir anayasa yaymlamaya muvaffak (baarl) oldular.Sturza bu hareketi nleyemediinden, ekilmek zorunda kald. Ayaklananlar, geici bir hkmetkurmaya muvaffak oldular. Geici hkmet, Rusya'nn egemenlii altna gemekten ise bazhususlarda Osmanl Devleti'ne bal kalmak istiyordu. stanbul'da ayaklananlarla anlamayavarlmas iin bir eilim vard. Fakat Rusya'nn yapt bask zerine Bb- l Eflk olaylarntanmadn iln etti.Rusya, snrlar dibinde devrim prensiplerinin gereklemesine taraftar olmad iin, Eflk veBudan'n kuzey tarafn igal etti. Osmanl ordular Eflk ve Budan'n gneyine girdiler. Osmanlhkmeti, geici olaca hususunda teminat verilen Rus istilsnn hangi snrlara kadaruzanacan grmek iin Divan- Hmyun medsi Fuat Efendi'yi Sen-Petersburg'a gnderdi vePetersburg Konvansiyonu imzalanarak Eflk ve Budan anlamazl zld.Bu anlamaya gre: Rusya imparatoru ile Osmanl padiah, Eflk ve Budan' devrimciprensiplerden ve anari hareketlerinden korumak iin beraber almay kabul ediyorlar.

Eflk ve Budan Gospodarl'na Osmanl hkmeti ile Rus hkmeti arasnda kararlatrlacaknamzetler (adaylar), yedi yl iin padiah tarafndan tayin edilecekler.Eflk ve Budan' sarsm olan devrimci hareketlerin izleri tamamen silininceye kadar Osmanllarve Ruslar yirmi be bin ile otuz bin kii arasnda kuvvet bulundurabilecekler, fakat gvenliktamamen kurulduktan sonra bu kuvvetler Eflk ve Budan hudutlarnn dna ekilecekler.Asayiin salanmas iin yerlilerden kurulan bir milis ordusundan faydalanlacak. Buhkmetlerden baka, nceden Eflk ve Budan'da kurulmu olan meclis-i umumler kaldrld.Devrim hareketlerinden nceki gospodarlar tekrar yerlerine getirildi.Rusya'nn Eflk ve Budan'daki bu mdahalesi, oradaki nfuzunun artmasna ve Osmanlnfuzusunun silinmesine geni lde tesir etti.Trkler, Macar isyanlar karsnda ilkin iddetli bir alka gsterdiler. Macarlarn, Hristiyan olmaklaberaber, Trklerle rk bakmndan akraba olduklar, Avrupa'y gren ve tanyan genler tarafndan

renilmi bulunuyordu. Bundan baka, Macaristan, Kanun Sultan Sleyman devrinde bir Trkeyaleti idi. Sonradan, Avusturyallarn Trkler zerine kazandklar zaferlerin neticesi olarak,Avusturya egemenliini tanmak zorunda kalmt. Osmanl hkmeti, Avusturya idaresinde birMacaristan grmekten ise, egemen bir Macaristan tanmay hem duygu, hem de karlarbakmndan istemekte idi. Fakat bu istein gereklememesi mukadderdi (kanlmazd). Ruslarn


22/48

ie karmalar yznden Macar efleri, subaylar ve erlerden bir ksm Tuna'y geerek Trkmisafirliine sndlar. Eski zamanlarda atalar da ok kere byle hareket etmilerdi. Trkiye onlarbir an bile tereddt gstermeden kabul etti. Hatta Macarlarla ibirlii yapm olan Lehliler dehududa geldikleri vakit, onlar da kabul etmekte tereddt etmedi.Avusturya, Macarlarn, hkmdarlarna ba kaldrm asiler olduunu ileri srerek Belgradmuahedesinin on sekizinci maddesi gereince iadelerini istedi. Arka

enver ziya karal - tanzimat-ı hayriye.pdf

Documents