enver ziya karal - selim iii'Ün hattı hümayunları

8/9/2019 Enver Ziya Karal - Selim III'Ün Hattı Hümayunları

http://slidepdf.com/reader/full/enver-ziya-karal-selim-iiiuen-hatti-huemayunlari 1/182



SELİM IH. ÜN

HAT T - IHUMAYUNLARI

Lâyık olursa cihanda bana îahf- ı şevket Eylemek makz- ı sefadır bana nâsa hizmet

İL HÂ Mİ



T ÜR K T A R İH K U R U MU Y A Y I N L A R I N D A N VII. SERİ- No. 10

- :/

ENVER ZİY A KA RA L, lj}

%

SELİM III. ÜN

HATT-I HUMAYUNLARI

T ÜRK T A RİH KURUMU B AS IMEV İ- A NK A RA

1 9 4 2



İÇİNDEKİLER

Sayfa

Hat- tı hümayunların fihristi . . . . . . . . . . . . V IISelim III. e dair metne giren vesikaların f i h r i s t i ................. XII

ÖNSÖZ . . . . . .......................... XIII

I— SELİMİN ŞEHZADELİĞİ: ,

A ) Doğuşu 1B ) Tahsil ve terbiyesi . . . . . . . . . . . 5C ) Kafes hayatı . . . . . . . . . . . . . 8

II— SELİMİN PADİŞA HLIĞI:

A ) T ahta çıkışı 18

B ) Selim III devrinin harpleri ve siyasî Pürüzleri:

I) Osmanlı - Rus ve Osmanlı - A vustury a harbi . » * . 23II) Napolyon’un Mısırı işgali ve Osmanlı - Fransız harbi • • 47

III) Mısır seferinin hasıl etmişolduğu siyasî pürüzlerin halli 80IV ) Napoly on un imparatorluğu meselesi ve Osmanlı Dev leti 88 V ) Osmanlı - Rus harbi ve İngiliz donanmasının Çanakkale

boğazını geçmesi ............................................................. 97

C ) Selim III devrinde isyanlar:

I) Dağlı e şk iy a s ı................................... * ••••• H3

II) Cezzar Ahmed paşa vukuatı . . . . . . . • . • • 131III) Mısır seferinden sonra Mısırda beyler meselesi . . . . 140IV) Millî is y a n la r .......................... .... ............................... 152

III— METİNDE Y ER A LMÎYA N HAT T I HÜMA Y UNL A R . . . . . . . . . . . . . . 153



Kısaltmalar

1) Başv. ar. : Başvekâlet arşivi

2) s. : Satır

3) H. : Hatt.

4) Ü. : Üniversite

5) Tarih Ene. Mec.; Tarih Encümeni Mecmuası.



HATT- İHÜMA Y UNL A RIN FİHRİST İ

Sayfa

1 — Kaymakam paşaya ha t: Tahta çıkışını bildirmek için 19

2 — Serdarı ekreme hat: „ „ „ „ 21

3 - - K ütahy a naibi ve A nadolu kadılarına hat: T ahtaçıkışını bildirmek içini 22

4 — Nutuk: Rusyaya ve A vusturyay a karşı harbeden

orduların cesaretini arttırmak için. 255 — K aymakam paşaya hat : Padişahın sefere çıkması

işine dair. 28

6 — Kaymakaim paşay a hat : Ulemanın sefere iştirak etmemesi işine dair. 29

7 — Kay makam paşaya hat : K aptani derya Haşan pa-şanın seraskerliğine dair. 30

8 — Kay makam paşaya hat : Ozü üzerine memuriyetinedair. 31

9 — Kaymakam paşaya hat : A kçe hususatına dair 32

10 — Kay makam paşay a hat : Akçe ve sefer arasındamevcut münasebete dair. 32

11 •— Kaymakam paşay a hat : A kçenin azlığına dair. 32

12 — Sadrazama hat : Müsaderenin lüzumuna dair. 33

13 — Fetva : Ziy net eşyasının Darphaneye teslimi lüzu-muna dair. 34

14 — Kaymakam paşaya hat : Ulemanın fetvaya itirazınadair. 34

15 — Kay makam paşay a hat : Askerî işlerin yürümedi-ğine dair. 35

16 — Kaymakam paşaya hat: Orduda alınan tertibin ki

fay etsizliğine dair. 3717 — Kaymakam paşaya hat : Orduya gönderilecek askerin toplanmasına dair. 38



s&yfa

18 — Serdarıekreme hat : Padişahla Serdanekremin va-zifeierine dâir. ... 39

19— Kay makam paşay a hat : Moskof ile İsveç arasmda-ki muahedeye dair. 40

20 — Serdarıekreme hat : Nemçe ile mütarekenin bir anevvel yapılmasına dair. 41

2 1 — Serdarıekreme hat : Rusya ile ayrı musalâhanmneticeleri hakkında. 42

22 — Serdarıekreme hat : Ordunun Bozgunu hakkında. 43

23 — Kaymakam paşaya hat : Şerif Haşan paşanın idamıhakkında. 44

24 — Kay makam paşay a hat : Mütareke maddesi veSelim III. 45

25 — Sadrazama hat : Askerin ordudan firarı hakkında 46

26 — Sadrazama hat : Mısırı müdafaa etmeleri için Mısırbeylerine yazılmasına dair. 49

27 — Mısır valisi Bekir paşaya hat: Mısırı müdafaa et

mesi için. 4928 — Şam valisi İbrahim paşaya hat: Mısıra yardım et

mesi için 50

29 — Hüküm: Hudtıt muhafızları ile Cezair ve Sevahilmuhafızlarına. 51

30 — Hüküm : Anadolu ve Suriye limanlarına İngiliz do-nanmasmı kabul etmeleri için. 52

31 —■Sadrazama hat: Fransaya ne şekilde ilânı harp edileceğine dair. 5432 — Sadrazama hat: İzzet paşanın azline dair. 55

33 — Sadrazama hat: Ruslarla ittifak için Reisin iyi çalıştığına dair. . 58

34 — Sadrazama hat: İsmet beye, diplomatik hizmetinemükâfaten pâye verilmesine dair. 58

35 — Sadrazama hat: ismet beye Rumeli payesi verilmesi

hakkında. 5936 — Sadrazama hat: Murahaslann Ruslarla müzakerelerde iyi çalıştıklarına dair. 59

V I I I SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI



’ Sayfa

37 — K arar : Ruslarla ittifakın lüzumu hakkında. 59

38 — Cezzar paşaya ha t: Mısırın kurtarılması hareketle

rine iştiraki için. 6139 — Yusuf Ziya paşaya hat: Serdarıekrem tâyin edildi

ğine dair. c 62

40 — Sadrazama hat: Mısır seferi için beraberinde götüreceği kuvvet hakkında. 64

41 — Serdarıekreme hat : Cezzar Ahmet paşaya verilecek emirler hakkında. 65

42 — Kaymakam paşay a hat: Cezzarın uygunsuzluğuhakkında. 65

43 ■— Sadrazama hat: Mustafa paşanın İskenderiye memuriyeti hakkında. 66

44 — Sadrazama hat: Mısıra hareket edecek gemilerdekiintizamsızlık hakkında. 67

45 — Serdarıekreme hat: İskenderiye seraskeri Mustafapaşanın esareti hakkında. 67

46 — Serdarıekreme hat: Harekâtında tam istiklâl sahibiolduğuna dair. 7047 — Serdarıekreme ha t: Ordunun kötü durumu hakkında

ihtar. ^ 7048 — Serdarıekreme hat: İhtan tevil için. 71

49 — Serdarıekreme hat: Şam’dan düşman üzerine hareketine dair. 72

50 •— Serdarıekreme hat: Fransadan imdat gelmeden Mı

sırın geri alınmasına dair. 7451 — Serdarıekreme hat: Fransızlarla yapılan mütarekemazbataları için. , 75

52 — Serdarıekreme hat: Iskenderiyenin zabtı lüzumunadair. 75

53 — Serdarıekreme hat: İskenderiye ve Reşidin zapte- .dildiğine dair.-- . . ■ . : 1 . 77

54 — Kaptanı derya "Küçük- Hüseyin paşaya, hat: Başarı- .

........ larını tebrik için. 78•55 — Mektup’S Selimin Napoly onun gönderdiği bir- inek-.tuba cevabı. . - , , . , 85

SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI IX



X SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

Sayfa

56 — Sadrazama hat: Âtıf efendi ile General Brun’iin müzakerelerine dair. .................. ................... 89

57 — Sadrazama hat: Brun’ün İstanbulu terkinden sonraBerlin ve Paris elçilerimize malûmat verilmesine dair. 89

58 — Sadrazama hat: Rusya ile mevcut ittifakın tekidinedair. ' 90

59 — Sadrazama hat: Napolyonun imparatorluk unvanınıntanılacağma dair. 91

60 — Sadrazama ha t: Paris elçisi Muhip efendinin ikti

darsızlığına dair. 9261 — Sadrazama hat: Napolyonun dostluğundan memnuniyete dair. 92

62 — Sadrazama hat: Napolyonun hediyelerinden memnuniyetini göstermesine dair. 92

63 — Fransız elçisini kabule dair 9364 — Sadrâzama hat: Buğdan V oyvodasının şukkasma dair 96

65 — Sadrazama hat: İngiltere elçisi ile mükâleme olun

masına dair. 9866 — Sadrazama hat: Feyzullah efendinin Çanakkale

tahkimatına memur edilmesine dâir. 10067 •— Sadrazama ha t: A skerî durumun görüşülmesi. 10468 — Sadrazama ha t: Çanakkale boğazının tahkiminde

ihmal olduğuna dair. 10569 — Sadrazama h a t: Ingiliz donanmasının durumu ve

İstanbul halkının psikolojisi. 107

70 — Sadrazama hat: Hükümet aleyhine yapılan propagandalar. 10871 — Sadrazama ha t: Casusların aranması. 10972 — Sadrazama hat: Sefere gidilirken götürülecek in

san ve eşya. 11073 — Sadrazama ha t: İngilizlerin İstanbul Önünden çe

kilmesi. 11174 — Divan tercemanı A lekoya ha t: Buğdan V oy vodalı

ğına tâyinine dair. 11275 — Sadrâzamâ hat: Hakkı paşanın Dağlı eşkiyası üzerine 118memuriyet.



SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI XI

Sayfa

76 — Sadrazama ha t: Dağlı eşkiyası üzerinde düşünceler 121

77 — A li paşaya h a t: Dağlı leşkiyası üzerine memuriyet 122

78 — İbrahim paşaya ha t: Dağlı eşkiyası üzerine memuriyet 124

79 — Sadrazama ha t: Eşkiyaların İstanbul civarında bu-lunmasma dair. 124

80 — Sadrazama hat: T alimli asker hakkında düşünceler 12581 — Eşkiyalar hakkında Napolyona mektup 129

82 — Sadrazama hat : Cezzarm tecziyesini isteyen Fran

sız elçisine cevap 13383 — Sadrazama hat : Cezzarm tecziyesini isteyen Fran

sız elçisine cevap. 133

84 — Sadrazama hat : Mısır seferinde Cezzarm vazifesi 134

85 — Sadrazama hat : Cezzarm iltihak etmesi luzumu 135

86 — Cezzara hat : Mekke ile Medineye erzak ve askergönderilmesi hakkında. 136

87 — Cezzara hat : Para gönderildiğine dair. 13788 — Sadrazama hat : Cezzarm azli hakkında. 138

8 9 - „ „ „ „ „ 138

9 0 — „ „: Cezzarm muhallefatına dair. 139

91 — „ „: Mısırın idaresine dair. 140

9 2 — • 141» * yy ». w. a “ix 93 — K üçük Hüseyin paşaya hat : Mısırda İngilizlerin

müdahelesine dair. 14294 — Sadrazama hat : Mısır beylerine yapılacak muameleye dair. 145

95 — Sadrazama hat : Mısırın idaresihakkında. 14696 — ■ * 147tt V • tt » »97 — Mısır idaresi hakkında hat 148

9 8 - „ „ , „ „ 148

9 9 - „ „ „ „ 150



SELİT IIL E DA İR MET NE GİREN V ESİK A L A RIN

. , FİHRİST İ

1 — Selim III. ün biyografisine dair vesika.

2 — Selimin Serdarıekremine harp hakkında hattı hü-mayonu

3 — Selim III. Serdanekreme ordudan şikâyet için yolladığı hat.

4 — izzet Mehmet paşanın Sadrazamlığına dair.

5 ~~ » » ,< „ „diğer hat.6 — Fransız elçisi Dekroşe ödünç para verilmesine

dair hat.

7 — Fransa Cumhuriyetinin tanılması lüzumuna dair hat.8 — Selim III. ün cülusunu bildirmek için kaymakama

hat.

9 — Mısır seferine iştirâk eden memurların listesi.10 — Selim III. ün Sebastiyaniyi karısını kaybetmesin

den dolayı taziye etmesi.

11 — Selini III. ünbir oğlunun dünyay a gelmesi.

12 — Selim III. ün salâhiyetini Sadrazama bıraktığınadair hattı

13 — Selim III. ün Sadrazamlarından birisini saraya

daveti.14— Selim III. ün hatırını soran Sadrazamlardan birisine cevabı.

1 5 — Selim III. ün hasta olan Sadrazama hatır sorması.16 — Küçülc Hüseyin paşanın evlenmesine dair padişahın

Sadrazama hattı.

17 — Yusuf paşanın Selim III. ün annesine mektubu,

18 —:Selim III. ün V âsıf tarihi hakkında düşüncesi.

Sayfa

153

153

155

157157

158

159

159

161

162

162

163

163

163

163

164

164

164



ÖN SÖZTiirkler, tarihin bütün devirlerinde, dünyanın muhtelif

yerlerinde, türlü türlü isimlerle hayatları az veya çok uzun; tesirleri silik veya sürekli devletler kurmuşlardır. Bu devletleriçinde kuruluşşekli, yayılıştarzı, devam müddeti ve tesir kudreti bakımından Osmanlı imparatorluğu başta gelir. Tarihin kaydettiği diğer mühim imparatorluklardan Roma İmparatorluğu

yalnız onunla mukayese edilebilir.T ürk devletleri içinde Osmanlı İmparatorluğunun gösterdiği bu hususiyet, her şeyden önçe onun idare sistemi ile ilgilidir. İmparatorluğun kurulmasını olduğu kadar genişlemesini veparçalanmasını da hakkiyle anlıyabilmek için devlet teşkilâtınıve bilhassa bu teşkilâtın başında devleti temsil eden padişahıtanımak lâzımdır. Halbuki bizim padişahlar hakkında bilgimizpek azdır. Onları daha ziyade kazandıkları zaferler veya top

raklar veyahut devirlerinde kaybedilen eyaletlerle tanıyoruz.Nitekim Birinci Selim deyince, aklımıza Mısırın işgali gelir; K anunî Sultan Süleymandan bahsedilince Mohaç zaferini hatırlariz.İkinci Mahmudu Yunan isyanları, Abdülmecidi de Tanzimat ilebiliriz. Bu bilgi imtihanlarda suallere cevap için kâfi görülebilir.Fakat Osmanlı İmparatorluğu gibi tarihin ender kay dettiği birvak’anm gelişmesini anlamk hususunda çok şey ifade etmez.Bütün tarihî hâdiselerde, devlet reislerinin müspet veya menfi birrolü vardır. Binaenaleyh bu rolü tetkik etmek lâzımdır. Bununiçin de padişahı işbaşında görmek icap eder, hakat bu görüşün de realiteye uyar bir görüşolması için, hukuku esasiye kitaplarının basma kalıp formüllerinden ziyade vak’alara yanaşmakicap edeceği tabiîdir. V ak’al ar ianesiyle padişahın hukuk, salâhi

yet ve mesuliyetini, devlet adamlariyle münasebetlerini, halka karşıdurum ve duygularını anlamakla tarihimizin henüz muallâktagibi görünen birçok meseleleri de halledilmeğe başlanmışolur.

Biz sırf böyle bir düşünce ile, bir Osmanlı Padişahını işbaşında göstermek gibi güçlüğünü peşinen ve açıkça söylemekmecburiyetinde kaldığımız bir işe girişmişbulunuyoruz. Bu işingüçlüğü nerededir? Hiç şüphesiz ona dair vak’alar bulmakta



X IV SELİM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

ve sıralamaktadır. V ak ’alarm vesikalardan çıkarıldığı da gözönünde tutulursa asıl müşkilâtm vesika cihetinden ileri geldiğikolayca anlaşılır. Vesika deposu bakımından memleketimiz fakir

olmak şöyle dursun belki dünyanın en zengin memleketidir.Devletin kuruluşundan beri, devlet vesikaları büyük bir kıskançlıkla muhafaza edilmişve bazı tahribata rağmen çoğu günümüzekadar gelebilmiştin Fakat maalesef bu vesikaların bulunduğuarşivlerde iptidaî bir tasnif henüz başlamışbulunmaktadır. K ütüphanelerimizde devlet reislerine ait birçok yazmaların bulunması da muhakkaktır. Fakat kütüphanelerimizin durumu arşiv-lerimizinkinden daha iyi değildir. Onlarda da malûm olmıyan

devirlerde demirbaşkaydı şeklinde başlıyan iptidaî bir tasnifşimdiden kestirilemiyecek yıllara kadar devam edip gidecektir,Binaenaleyh bu güç şartlar dâhilinde bir tarih tetkiki yapmakfevkalâde güçtür. Muvaffakiyet daha ziyade tesadüf ve talihebağlıdır. Tesadüf ve talih de ne kadar lütufkâr olursa olsun yapılan işdaima noksan kalmağa mahkûm olacaktır.

Bu ciheti işaret etmekten maksadımız yalnız çahşmak imkânsızlıklarından doğan acılarımızı dökmek fırsatını bulmuşol

mak değildir, Iş başında göstermek istediğimiz padişahı tammanasiyle arzu ettiğimiz gibi gösterememişolduğumuzu işarettir.

Tetkik mevzuu olarak aldığımız padişah Üçüncü Selimdir.Üçüncü Selim 1761 de doğmuş, 1789 da padişah olmuş

ve 1807 de tahtından indirildikten bir müddet sonra aynı yıldakatledilmiştir. Osmanlı tahtını 18 yıl işgal eden bu hükümdarzamanında gerek Avrupa ve gerek Osmanlı İmparatorluğu büyükbuhranlar geçirmiştir. Avrupa, buhranı 1789 da Fransa büyük

ihtilâli ile başlamış ve muhtelif fasılalarla Avrupayı yirmi beş yıl süren bir harb içinde bulundurmuştur.Bu harpler Osmanlı İmparatorluğu üzerinde de zaman za

man tesirini göstermiştir. Mısır, Fransız işgali altında bir müddet kalmış, İngiliz filosu bir aralık İstanbul önünde düşmansıfatiyle görülmüş, Rusların bir kere daha Eflâk buğdana saldırdıkları duyulmuştur. Menşei dış olan bu vak’alar yanındaİmparatorluk büyük çapta iç vak’alara da şahit olmuştur.

Üçüncü Selim, büyük bir cesaret ve hüsnü niyetle İmparatorluğu ıslâhat yoluna sürüklemiş; İmparatorluğun bozulanmüesseselerine yeni bir şekil ve asrın yürüyüşiyle münasebet



alan bir mâna vermek istemiştir. Fakat imparatorluğun asırlar zarfında değişmişolan bünyesi bu ıslâhata mukavemet ettikten maada isyanlar ve ihtilâller devre, dramatik bir manzara ver

miştir. Menşei dışve iç bütün bu hâdiseler karşısında devlet reisinin durumunu ve çalışmasını tespit etmek için kabul ettiğimiz usul bizzat Padişahın yazılarını vey ahut o vakitki tâbiriyle “beyaz üzerine hattı hümayunlarını,, tetkik etmektir.

Padişah, muhtelif meseleler hakkmdaki düşüncelerini Sadrâzama veyahut onun vekili bulunan Sadaret Kaymakamına

yazmıştır, kısaca “Hattı hümayun,, diye de tanılan bu yazılar bazan doğrudan doğruya Padişahın elinden bazan da Padişahın

ağzından fakat kâtiplerinin elinden çıkmışlardır. Hatların yazıldığı kâğıtların ebadı değişiktir. Serlevha, “Benim vezirim, benim serdarı ekremim, benim kaymakam paşam veyahut yalnızca kaymakam paşa,, şeklindedir. Hatlarda Sadrazam ve Kaymakamların isimleri kat’iyyen yazılmadığı gibi tarih de yoktur. Bu şebepten hatların kimlere ve ne vakit gönderildiğini ilk nazarda kesdirmek mümkün değildir. Onların muhtevalarına göre bazan her iki noktay ı bulmak mümkündür, bazan da devrin vak’a-

nüvislerini karıştırmak ve hatlardaki vak’alarla vak’anüvis- lerin ifadelerini karşılaştırmak suretivle aynı imkânı tahakkuk ettirmek kabildir. Bununla beraber öyle hatlar vardır ki ihtiva ettikleri v ak’a ile ne tarihleri ne de sahiplerini tâyin etmek mümkün değildir. Hatlarda üslûp vahdeti de umumiyetle yoktur. Sert, haşin ifadeli hatların yanında çok samimî ve hattâ bazan laubâli hatlara da raslanmaktadır. Bu cihetin mevzu ve zaman ile olduğu kadar da kendilerine hat yazılan kimsele

rin padişahla olan husus ¡ münasebetleriyle de alâkadar olduğunu zannediyoruz.Hatlarda şekle ait olan bu vahdetsizlik yanında mevzu

vahdetsizliği de göze çarpmaktadır. Münhasıran bir meseleye müteallik hatlar olduğu gibi bir kaç meseleyi birden ihtiva eden hatlar da vardır.

Kısaca hususiyetlerinden bahsettiğimiz hatlardan Üçüncü Selime ait olanlar çokça olarak T opkapu arşivi ile devlet arşi

vinde bulunmaktadır. T opkapudakiler Selim III. ismi altında tasnif edilmişlerdir. T etkiklerinde nisbî bir kolaylık vardır. Başvekâlet arşivindekilere gelince: Divanı Hümayun vesikalarını

SEL İM III, ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI X V



X V I SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

ihtiva eden 60 kadar büyük sandık içinde diğer vesika tomarları arasında gelişi güzel serpiştirilmiş bulunmaktadır. Üniversite kütüphanesi ile Fatih- Millet kütüphanesi mecmua ve münşeat külliyatlarında da tek tük olarak Selimin hatlarına tesadüfolunmaktadır. Yerlerini bir iki cümle ile işaret ettiğimiz ÜçüncüSelimin hatlarından bir kısmı tetkik mevzuu olmuştur.

Tarihçilerimizden A sım, Cevdet paşa, Ahmed Refik, Necip Asım, daha ziyade münferit meseleler halinde Selim için yazdıkları yazılarda bazı hatların metinlerini koymuşlardır. Fakat bu hatlarhem mahdut kalmışhem de Selimi bir bütün olarak tetkik gibibir gaye ile gözden geçirilmemiştir. Biz, yukarda bulundukları

yerleri saydığımız, şimdiye kadar neşredilmemişhatlarla neşredilenlerini umumî bir tasnife tâbi tutup izah etmek suretiyletetkik etmeği uygun bulduk. Hatlarda mevzuun tahalüf ettiğinigöz önüne alarak kronolojiden zaruri bir inhiraf ile şu plânıkabul ettik:

1 — Selimin şehzadeliği ve padişah olduktan sonra devrinde yapılan harplerle, İmparatorluğun muhtelif taraflarındapatlak veren mahallî isyanlar.

2 — Selimin İmparatorluğu inhitattan kurtarmak için g iriştiği “Nizamı Cedit,, ıslahatı.

3 — Selimin tahtan indirilmesiyle katlini neticelendirenİstanbul ihtilâli.

Bu üç safhaya dair elimize geçmiş hatları Üçüncü Selimdevrine dair yazılmışyazma ve basma türk ve ecnebi kitapla-riyle mümkün olduğu kadar karşılaştırdık.

Yukarda işaret ettiğimiz sebeplerden dolayı birçok hatlarıve kitapları görmemişolmamız mümkündür. Bu husustaki muhtemel hatalarımızdan dolayı okuyucularımızdan peşinen aflarını istirham ederiz.

Birinci kitabımızı, Selimin şehzadeliği ve padişah olduktansonra devrinde yapılan harplerle, yer yer patlak veren mahallîisyanlara tahsis ediyoruz.

Kitabın yazılmasında kıymetli yardımlarını gördüğüm Nec

det Elçioğluna ve F. Karal’a teşekkürlerimi sunmağı borçsayarım.

ENV ER ZİY A K A RA L



I

SELİMİN ŞEHZA DEL İĞİ

A ) DOĞUŞU

Kırk yıl haremde ve kafeste ömür çürüttükten sonraMustafa III., Osman III. ün ölümü ile boşkalan Osmanlı tahtına geçiyordu. Halkın bu yeni Padişah hakkında hiçbir bilgisi

yoktu* Hakkında bir hüküm verebilmek için ilk hükümdarlık jestine bakıyordu. Mustafa III. ün ilk jesti mâkul ve hoşa gidenbir jest oldu. Koca Ragıp Paşa’yı sadrazamlık mevkiinde bıraktı.

Ragıp Paşa sevilen bir Vezir idi. Halk sevdiği Vezirdenayrılmadığı' için Padişah hakkında ilk müspet notunu verdi.

Gün geçtikçe Mustafada, iyi bir devlet adamında aranılan meziyetler de sezildi., Padişah uyanık, âdil ve muktesitti.Devlet işlerini bizzat kontrol etmek endişesi ile sık sık tebdil

geziyodiL Kadınlardan fazla ' hoşlanmadığı için zevkim haremden dışarda. arıyordu. En çok sevdiği eğlenceler arasında

A t koşuları ile Cirit oyunları vardı. Devrin Ulemasını himaye,onlarla sohbet etmek de ciddî işlerinden birini teşkil etmekteidi.. Padişah Tıp ve Astronomiye daha doğrusu AstronomininOsmanlIlardaki iptidai kalmışşekli olan Îİmi nücuma1meraklıidi. Avrupalılann bu bilgilerde iler i;olduklarına inandığı içinelçiler vasıtasiyle muhtelif meselelere dair kitaplar bile getirt

mişti. Getirtilen kitaplar arasında fala' 'müteallik olanları davardı. Padişah meş’um yıldızların, insanların - bütün hareketlerinde, cemiyetin, ir ili'ufaklı bütün işlerinde müessir olduklarına kani idi. Ona göre, Avrupa müneccimleri yıldızlarınhareketinden ileride olacak ’hâdiseleri evvelden kestirebiliyorlardı.Franşızlar olsun Prusyalılar olsun siyas i.muvaffakiyetlerini, kuvvetli müneccimlere malik olmalarına borçlu idiler. Bu garipinancın şevkiyle Mustafa, İstanboldaki Fransız, elçisinden mü

neccimler hakkında malûmat istemişti. Elçi , Vergeııe bu hususta şu dikkate değer satırları hâtıratında yazmaktadır. ■

"Padişah, Fransızların Heyet ilminde bukadar hayrete



2 SELİM ■■III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

şayan terakki göstermelerine mukabil bu terakkiy i.İlminücuma teşmil etmediklerine ve seyyarelerin harekâtım gösteren nücum cetvelleri sayesinde gelecek bütün vak’a-

ları evvelden öğrenmediklerine bir türlü kani olmak istemiyor. Bu kadar acayip hurafeyi yıkmak için elimden geldiği kadar beyhude yere çalıştım. Muvaffak olmadıktan maada Padişah ve Vezirlerinin, Fransız K ırallığının mükemmel müneccimlere malik olduğuna, olacak her şeyden evvelce haberdar edildiğine ve eğer halk bu hususta haberdar edilmiyorsa mahza yabancıların telâşa düşmemesi için haberdar edilmediğine samimî bir şekilde inandıklarım

gördüm K ’ . •Fransa elçisinin bu şahadetinden maada Mustafa III. ün müneccimler için taşıdığı inanca, Prusyaya gönderdiği elçi A hmed Resmî Efendinin Frederik II. ile yaptığı mülâkatta Taslıyoruz. Ahmed Resmî Efendi bu mülâkatta efendisi için iyi müneccimler isteyince, Frederik şu cevabı veriyor:

“ İyi bir orduya sahip olmak, sulh zamanında derhal harbe girebilecek bir şekilde onu talim ettirmek, hazine-

sini dolu bulundurmak, tarih okumak işte benim müneccimlerim; Padişah dostuma böylece bildirmenizi rica ederim,,2.. ■ ■-.-■■ ■ •,

Mustafa III. Frederik II. nin bu nasihatlerini hor görmedi. Onların tesirlerini bütün hayatında hissetti. Fakat İlmi nücuma karşı olan inancını muhafaza etti. Y apılacak bütün işler için bir eşref saat olduğuna ve bu eşref saatte yapılan işlerin hayırlı neticeler vereceğine samimî bir şekilde inandı. Bu yüzden

de hususi ve resmi hayatının hareketlerini yıldızların seyrine göre ayar etmeği ihmal etmedi. Binaenaleyh Selimin doğuşunun bütün teferruatının yıldızların seyrine göre tertibedilmişolmasında da şaşılacak birşey yoktur.

Padişah, fenni nücuma bizzat vâkıf olduğu için karısı ile temas edeceği eşref saati tâyinde g üçlük çekmemişve Selimin rahmi madere düştüğü saati itina ile zaptedip hamil emareleri görüldüğü vakit Müneccinıbaşıya mezkûr saati söyliyerek za-

1 ’Louis Bonjıeville de Marsagny. Le Chevalier de Vejrgene. s, 892 Lavisse et Rambeaut. Histoire Générale c, 7. s. 486. -



SEL İM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNLA RI 3

yiçe tâyinini ferman buyurmuşlardır. Müneccimbaşı, fermanauyarak, zayiçe tâyini için kullanılan klâsik usul ile birçok hesap kitap yaptıktan sonra zayiçeyi tâyin etmiştir. Hamil müd

deti sona erdikten ve doğum emareleri başladıktan sonra yineMüneccimbaşı tarafından doğumun hayırlı anı tesbit edilmişPadişah ile Sultan Hanımın temas saatlerine nazaran bu hayırlıanda doğan şehzadenin fıtri kabiliyetlerden maada emsalsizbir cihangir olacağı da seyyarelerin harekâtından istihraç edilmişti. Hamle memur olanların şehzadeyi tesbit edilen dakikadarahimden almak için sarfettikleri gayrete rağmen arada ufakbir hesap hatası olduğundan buna imkân hâsıl olmamış fakat

doğum hâdisesini, saat elde tesbite memur Hekimbaşmm saatibresini oynatmasiyle şehzade yine uğurlu anda doğmuştur. (19Temmuz 1761). Bu işV alide Sultandan ve Padişahtan gizlitutulduğu için şehzade onlar nazarında daha ilk andan itibarenfıtrî kabiliyetleriyle ve istikbalde y apacağı fütuhatiyle tabi! olankıymetinden maada bir kat daha kıymet ve ehemmiyet kazanmışa oluyordu. . .

Bir Şehzadenin veya Sultanın eşref saatte veya eşref olmı-

yan saatte doğması Osmanlı İmparatorluğunda mühim bir hâdise idi. İmparatorluğun en kalabalık yerlerinden en ücra köşelerine kadar günlerce bayram yapılırdı. Zengin ve fakir herkesderecesine göre bu.bayramlara iştirak eder, hükümdarın neşesine kendisininkini katardı. Doğan bir şehzade olduğu vakiteğlencelerin daha coşkun ve taşkın olmasına itina edilirdi. Çünkü şehzade doğduğu andan itibaren muazzam İmparatorluğuntahtına namzet idi. Felek yar olduğu takdirde günün birinde

Osmanlı İmparatorluğunun mukadderatım idareye çağırılacağıtabiî idi. Bu sebepledir ki Selimin doğumu, usulü dairesindefakat par lak şenliklere vesile teşkil etti. Münadiler İstanbul halkına uğurlu havadisi bildirirken tatarlar İmparatorluğun dörtbucağına sür’atle yayılarak aynı uğurlu haberi İmparatorlukhalkına yayıyorlar ve padişahın yedi gün yedi gece donanma

yapılması hakkmdaki fermanım okuyorlardı. İstanbul şehri içinbu yedi gün yedi geceden maada üç gece de derya donanması

yapılması ferman buyurulmuştu. Şehirde sevinç umumî idi. Herkes kudretine göre kendi evini süslemişve tenvir etmişti, Sarayıniçi ve dışı renk renk kandillerle bezenmişti. Resmî daireler



4 SELİM III. ÜN - HATTI HÜMA Y UNL A RI

çarşılardaki zengin esnafın mağazaları, ileri gelenlerin evleri süsteve aydınlıkta âdeta müsabakaya g irişildiği zannını veriyordu. Hulâsa İstanbul şehri bütün servet ve haşmeti ile bu şenliğe atılmış

bulunuyordu. İki yıl önce bu kabîl bir şenliğe şahit olan birFransız elçisinin böyle şenliklerde İstanbul halkının gösterdiğinezahet ve intizamı şu satırlarla tasvir etmektedir.

“Halkın gösterdiği sevinç ile Padişahın bu sevince iştiraki hele tam bir hürriyet içinde muhafaza edilen intizamıtasvir etmek imkânsızdır. Böyle günlerde millet karakterini değiştirmişe benziyordu,,1.

Elçinin bu sözlerinde kehanete benzer bir görüş var. Filhakika bu büyük hâdise milletin karakterinin değişmesiyle alâkadardır, Selim, kudumunu tes’it eden bu milletin, istikbalde karakterini değiştirmek teşebbüsünde bulunacaktır. İs-tanbulun şenlik içinde yüzdüğü günlerde ve bu günleri taldb-eden haftalarda şâirler saraya tebrikler, kasideler, tarihler yağdırdılar, Hepsine in’am ve ihsanlarda bulunuldu, gönderilentarihlerden bir tanesi şehzadenin doğumu için kabul edildi. Butarih •İstanbul kadısının- düşürdüğü tarihtir. (Elhimmetü tarihel

ahyai Selim’i Sâlis). ■Evet şehzade Osmanlı tarihinin Selim İH ü idi. Selim I

Yavuzdu. Büyük Padişah olarak tarih sahifelerine geçmiştir. Y aptığı işler de büyüktü. Çaldıranda kendisine meydanokuyan Şah Ismaili bozduktan sonra tahtım ve haremini esiretmişti, Mısır Kölemen saltanatına son vermişArapları halifeliği

■muhafaza etmiye lâyık görmemişti. Selim söylediği erkekçe vesertçe sözleri- ,basit- yaşayışı ile de büyük kalmış hattâ .ölümü,

henüz tarihhr aydınlatmadığı büyük bîr teşebbüsünün ilk adımlarında vukua gelmişti. Selim II. Sarı Selimdi. Babası Süley-manın hazır ladığı büyük devrin ihtişamı içinde yaşamıştı.Osmanlı imparatorluğunun tanıdığı bazı muvaffakiyetsizliklererağmen Sokullu, devrin haşmet debdebe ve ihtişamını muhafazaedebilmişti. Sarı Selim, faaliyette değilse bile şâirlerin muhay

yilelerinde devrin büyüklüğünü sembolize etmiş ve onların kaleminden muhteşem bir Selim II. çıkmıştır.

Bâli’nin, lütuf ve ihsan istemekle nihayetlenmiyen bir kasi-

1 Marsagny. işaret edilen kitap, s .. 68.



SELİM .111. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 5

desiiıde San Selim için şu dolgun mısra vardır s .Hazreti şahı Selim han ki cihan bendesidir ; 'Tacın atar göğe kulum dese kangı yâne..... ‘ ....

Görülüyor ki Mustafa III ün oğluna Selim ismini vermesi sebebsiz değildin Cihangir bir evlâdın devrini Selimdenbaşka bir isim temsil edemezdi. Selim, Yavuz gibi büyük Padişah olacak, devri Sarı Seliminki gibi parlak ve muhteşemkalacaktı. Fakat Mustafa III ün kafasında aczin doğurduğubu azamet tabloları yaşarken Selim III. henüz bir bebekti.Onu büyütmek, terbiye etmek, cihangirlik ve büyüklük hayallerinin beşiğinde sallamak lâzım geliyordu.

B) SELİMİN T AHSİL V E TERBİYESİ ’ .

Bu işde anne, babadan daha çok çalıştı. Selimin annesiMihrişah Sultan bir gürcü es ir es iidi1 marîz' denecek kadarhassas bir kalbe mâlik olan bu Sultan, güzelliği, zarafeti vekibarlığı hakkında dolaşan sözlerle devrin şâirleri üzerindesilinmez'bir tesir bırakmıştı. Sultan Valide olduktan sonra

tablosu şu kıta ile yapılmıştır. ' '; ■ -Mihrişah kadın p hurşidi kamer kevkeb kim .

Pertevi şanı kılar gamgedei âlemi şen, Mihri ulya ki edüp re’feti temhidi sürür

Kimsenin tıflı dili derd île kalmaz şiven2,: . . ,

Şehzade Selimin ana ve baba terbiyesinden kazancını,babasının enerjisi ile annesinin ince hisleri olmuştur. Şehzadenin tahsili ilk anlarda Osmanh sarayında âdet olduğu veçhileulemaya bırakılmıştır. Beşyaşında, Selim devrin tâbiri veçhilebeyaz ile siyah, iyi ile kötüyü tefrik edecek seviyeye varmışolduğu farzedilerek Kuranıkerim tahsiline başlatılmıştır. ’ ,

Bu hususta vakanûvislerin yapıldığından bahsettiklerimerasim şöyle olmuştun 176.6 .yılının 15 Mayıs -salı günü sabahıSadrazam, Şeyhülislâm, Nişancı, A nadolu ve Rumeli kazaskerleri,İstanbul, müftüsü ve sair zatlar İncili köşkün önünde kendileri

için hazırlanmışolan.’çadırlara gelmişler ve Padişahı beklemeğe1 Hammer, c, 16. s. 72.-2 A hmed Refik. Kabakçı Mustafa, s, 33.



€ SELİM III. On h a t t î h ü m a y u n t a r î

başlamışlardır. Padişahın yakınlaşmakta olduğu haberi gelince;Sadrazam, Şeyhülislâm ve diğer hazır bulunanlar derin bir sükût içinde selâm vaziyeti alıyorlar. Padişah mükellef bir beygirebinmişolduğu halde beraberindekilerle İncili köşke yaklaşıncaSadrazam 30 hatveden ve yerden temenna ederek Padişahın

yere ayak basmasına kadar o vaziyette kalıyor.

Padişah hazırunun selâmını aldıktan sonra kendisi için hazırlanmışolan çadıra doğru yürüyor, ve herkesin kendisineayrılmışolan yere gitmesini ve yemeğe başlamasını emrediyor.

Sadrazam, Şeyhülislam ve Nişancı Paşalar bir sofrada ye

mek yiyorlar. Yemekten sonra şehzade Selimi almak için alayteşkil ediliyor, Orta kapıya kadar atla gidiliyor; orada herkesatından inip Arz kapısına kadar yaya yürüyor; Şehzade Selim;beraberlerinde Dariissaade Ağası, Kızlar Ağası ve Hazinedarolduğu halde kapının önünde görünüyor. Anadolu ve RumeliKazaskerleri ile birinci ve ikinci imam şehzadeye el öptürmekşerefine nail oluyorlar. Bundan sonra tekrar alay teşkil edilerekİncili köşke gidiliyor. Sadrazamın delâleti ile şehzade Padişahın huzuruna çıkarılıyor. Sadrazam, Şeyhülislâm ve Anadolu,Rumeli kazaskerlerine oturmak müsaadesi veriliyor. Şeyhülislâm rahlenin karşısına geçerek besmele ile derse başlıyor*Selim elini öpmek istiyor, Şehülislâm teedüp eder bir hareketle kendisini çekiyor--'.ve şehzadenin..omuzuna bir 'puse"'konduruyor*,,

Kuramkerime başlamak merasimi burada bitiyor. Bundan sonra âdet olduğu.veçhile herkesin rütbesine göre kürkeler , ihsan _ediliyor; •. ve bir müddet istirahatten sonra şehzadealay ile karşılandığı'' yere, 'kadar götürülüyor \ . ■■ . .

■. ■Bu v- merasimle ■■■'■Küranıkerime başlıyan Selim dört sene.zarfında, hatim indiriyor, 1770 te; merasimle hatim duası- 'yapılıyor. '

■, Mustafa III. bir taraftan oğlunun tahsil ve terbiyesi ilepğraşırken diğer taraftan da .onu devlet İşlerine hazırlamakiçin çalışmıştır..: Padişaha göre, devlet işleri çokta,nberi çığrm-

dan çıkmışbulunuyordu.- Vaziyetten bedbindi. Bedbinliği' hakkında. şu kıta hiç şüphe bırakmamaktadır. ■-

1 Vâs ıf C. I, s. 281. Harnmer C. I,- s. 140.; ' '•



SELİM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL Â RI 7

Y ıkıluptur bu cihan sanma ki bizde düzde Devleti çark dönüverdi kamu müptezele

• Şimdi ebvabı saadette gezer hep h â z e l e ...

İşimiz kaldı heman merhameti lemyezele1 .Bununla beraber Mustafa III. faal bir adamdı. Vaziyeti

düzeltmek için ( bazı şeyler yapmak ) lâzım geldiğini kabul etmişti. Y apılacak işlerin başında ordunun ıslahı geliyordu. Bu hususta Selim ile aralarında şöyle bir muhavere geçmiştir.

Padişah — Y eni bir ordu hazırlamadıkça düşmanlarımızın hakkından gelmek imkânsızdır. Fakat yeni bir ordu nasıl ha

zırlamalı ?Selim — Y eniçeri Ocağını ıslah etmeli.Padişah — Yeniçeri Ocağı kabili ıslah değildir2.

: Selim, çok sonraları babasının bu husustaki fikrini kabuledecek ve Padişah olduğu vakit Yeniçeri Ocağını ıslah edecek yerde Yeniçeri Ocağından ayrı talimli bir ordu teşkiline teşebbüs edecektir.

Mustafa III. Y eniçeri Ocağının ıslah edilir bir Ocak olmadığını anlamışolmakla beraber onu lâğvetmek veyahut bir kenara bırakarak yeni bir ordu teşkil etmek cüretinde bulunmamış, fakat ordunun topçu sınıfının ıslahı, Tophanenin tanzimi, ve Mühendisha:nei Berii Hümayunun tesisi hususunda da gayret göstermiştir. Bu hususta kendisine yardım eden Baron dö Tott olmuştur 8 . ...

Padişah, zaman zaman T ottun yaptığı işleri bizzat gör

meğe gitmişve bazen de oğlu Selimi beraberinde götürmüştür. T ottun hatıratında bü hususta kayıtlara taşlanmaktadır. Bu kay ıtlardan anlaşılıyor ki Tott bir gün Ok Meydanında T opçulara talim yaptırmakla meşgulken Mustafa III. ve Selim teftişe gelmişlerdir. T ott Mustafa III. tarafından nazikâne selâmlanmış

1 Tarihi A tâ C. 4, s. 67.2A . Ce vat Bey. Etat Militaire Ottoman 'c. I, s, 316

• 3 Tott; aslen Macardır. Mustafa III, zamanında Fransa’nın hesabına

Kırırh ve İstanbul’da bir tetkik seyahatine memur edilmiştir .Kırım'dansonra İstanbul’a geldiğinde Mustafa III, ün hizmetine girmiş ve onun. başarmak istediği, askerî ıslâhatta büyük rol oynamıştır. T ottun Türkiye- . ye dair bir hatıratı vardır.



Selim de tepeden tırnağa kadar büyük bir itina- ile kendisinisüzmüştür1. • -• -

Bu teftişlerin ve münakaşaların Selim üzerinde derin intibalar bıraktığı su götürmez bir hakikattir. Mübalâğasız denebilir ki Selim III. de ıslahatçı zihniyet herşeyden önce bir babamirasıdır. Esasen Mustafa III. öldükten ve Selim Veliaht olduktan sonra bir vasiyetnamede, kaldırılması icabeden suiistimaller, yapılması lâzım gelen ıslahat kaydedilmiş bulunuyordu2 ,

Mustafa III. ün 1774 te ölmesi üzerine Selimin baba mirasıolan ıslahat fikrine kuvvetle sarılması için başka sebepler deçıktı. Filhakika Selim babasını kaybettiği yılda Osmanlı İmparatorluğunun Ruslara karşı 1768 denberi devam edegelen harptekati mağlûbiyetine şahit oluyordu. Bu mağlûbiyet ile İmparatorluk hem toprak hem de prestij kaybetmekte idi. Selim bir yıldaşahit olduğu bu çifte felâketin acılarını çocuk kalbinde şiddetlehissetti. Bu acılarla beraber şehzade için yeni bir hayat şeklibaşlamışbulunuyordu. Mustafa III.- ün ölümü üzerine tahta Hamil- I. geçmişti. Selim hanedanının büyük, evladı sıfatiyle Veliahtoluyordu. Veliahtlerin tahta çıkıncıya kadar geçirecekleri hayat

saray ananesine göre çizilmişmuayyen bir hayat idi.

■C)'••SELİMİN ■KAFES HA Y A T I ;

‘ Şehzade saraym Şimşirîik veya Kaf es3 denilen bir dairesinde bir nevi şahane esaret hayatı yaşamak mecburiyetinde idi.

Kafes hayatının umumi kaideleri muayyen olmakla beraber bu hayatı yaşamağa mahkûm şehzadeler üzerinde kontrol,

tahtta olan Padişahın karakteri ile alâkadardı. Padişah vesveseli ve korkak ise Veliahtin nezareti çok sıkı ve binaenaleyhtahammül edilir şey değildi. Padişah halim, selim ve fazla dindar ise Veliahtin kontrolü gevşek olur; hayatı da nispeten rahatgeçerdi. Selimin kafes 'hayatına başladığı sıralar hükümdar olan

1 Baron de T ott, Mémoires c. 3, s. 41; _' , 2 S. Gouff ier. s. 86. V asiyetname hakkında başka kitaplarda miisbet

bir kayda rastlıyamadık. ,

3 Şehzadeler, Mehmet III, devrine kadar ( 1595 1574 ) V ali olarak . A nadolu'y a gönderilir lerdi. Fakat bu Padişah zamanından itibar en Top-^kapı. Saray ının .Şimşir îik denilen dairesinde kapatılmağa başlanmışlardır.

V eliaht’m. dairesi de Şimşirîik yakınındadır. ■ . . .

g SELÎM 11!. . ÜN, HAT T I HÜMAY UNL A RI



SET İM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNLA RI 9

A bdülhamit L tab’an müsamahakâr olduğu için Selim kafes hayatının rahat şeklini tanıdı. Y ar ıda kalan tahsiline kafeste devam etti;dolayısiyle kafes onun için bir mektep oldu. Selim kafeste mu

siki öğrendi. Enderunun meşhur musiki üstadlarından Kırım! Ahmed Kâmil Efendiden musikii savti dersi aldı. Sonraları tan-bura merak etti ve Ortaköylü îşhaktanda tanbur dersi aldı.Bu her iki derste süratle terakki gösterdi ve makamlar ibdaetti1. , . ' -

Selim şiire de merak etti. Bu sahada da iz bırakan faaliyetgösterdi. 200 sahifelik bir divan yazdı. Divanda muhtelif meseleler hakkında haleti ruhiyesini gösteren nümuneler vardır. Ken-dişine gösterilen geniş müsamahaya rağmen Kafes hayatınınkasvetini şu kıtalar ile pek güzel anlatmaktadır:

Hayli demdir ki dönüp küibei ahzane.kafesBais olup bize bu mertebe ahzane kafesNola rahm etse felekler feryadımdan

..Oldu Bülbül gibi mürgı dilime lâne kafes.

’ " . Kafes hayatı uzadıkça Selim -şikâyet ihtiyacım daha kuv

vetle duymuşve A llah’a dert yanup. kurtuluşiçin yalvarmıştır:,Hüdâyâ: ben senin bir abdi memlûkün kulun olamFirakı gamla lâyık mı kakıp daim zebûn olaııiÇeküp şadi ferahtan el nice ben böyle dûn olamİlâhî bir nefes ihsanü İütfeyle olam memnun.

O, halinden şikâyet ve kafesten kurtuluş için yalvarırkendünya nimetlerinin cazibesinden ziyade hükümdar sıf atiyle halkiçin çalışmaktan mütevellit duyacağı engin memnuniyeti düşün

mekte idi. Selim için istikbalin günlerizevk günlerideğildi.Devlet ve halk için çalışılacak günlerdi. Bu husustaki samimî ve temiz hislerine terceman olan satırlar şunlardır:

Sakın aldanma gönül âleme yok zerre vefa,Devletin tabY bozuk ver ona Y a Rab şifa,Zevk eyyamı değil şimdi haram oldu safa .

. •' 'Edelim hakka- rica şimdi harap oldu cihan ■

■ . 1 A hmet Refik. Kabakçı Mustafa, s, 35-36*. . ■< ■... Y eni Mecmua, 1-16-310. Rauf Y ekta’y.a göre Selim. III ün millî musikimizdeki ..yeri Itrî, Dede Ef endi .derecesinde olmamakla beraber herhalde Sadullah A ğa Tabî, Della l zade derecesindedir. .



Lâyık olursa cihanda bana tahtı şevket Eylemek mahzı sefadır bana nâsa hizmet1.

Selim, kafeste şiir ve şarkı ile meşgul olmadığı zaman vakit geçirmek için el işleriyle uğraşırdı. Hoşuna giden işler, boşgülle dökmek, Padişahların sikkelerini kolleksiyon yaparak Padişah olacağı günde namına bastıracağı paranın şeklini tâyin etmekti.

Kendisiyle temas etmek müsaadesine malik olan Türk veya gayri T ürk kimselerden memleketin iç ve dışdurumu ile A vrupanın ahvalini öğrenmeğe de çalışırdı. İşlerin fena

olduğunu öğrendiği vakit hiddet eder ve hiddetle söylenirdi:“Devletialiyeye bu rehavet neden iktiza ediyor, ben şimdi saltanatta olsam işler başka türlü olurdu,,2 .

Selimin bu hiddeti bazı devlet adamlarında da vardı. Başta Halil Hamit Paşa olmak üzere ıslahatçı zümre A bdülhamit I. i fazla yumuşak ve ıslahat prog ramlarının tatbiki işinde çok ihtiyatlı buluyorlardü. Bu zümreye göre Selimin tahta geçmesi İmparatorluğun gençleşmesi demek olacaktı. Henüz

tam mânasiy la tesbit ve ay dınlatılamıyan bazı tarihî işaretlere göre A bdülhamit I.i tahttan indirmek ve yerine Selimi iclâs etmek için teşkilât bile y apılmış fakat, Padişahın haberdaredilmesi üzerine Halil Hamit Paşa evvelâ azledilmişsonra d a .

öldürülmüştür3. Bidayette alâkadar oldukları zannedilen diğer zevat da muhtelif cezalara çarpılmışlardır.

A bdülhamit i. bu hâdiseden sonra Selimin kontroîuna daha ziyade ehemmiyet vermiş ve bu hususta nezareti sıkı-

1aşırmıştır. Bununla beraber Selim hâdiselerden günü gününe yalnız haberdar olmakla kalmamış aynı zamanda Padişah olacağı gün devlete vermeği tasarladığı siyasî hamle için çalışmağa koyulmuştur. Selimin bu çalışması Fransa Kıralı Louis X V I. ile muhabere şeklinde cereyan etmiştir. Selime mektuplaşmak cesaretini veren şey evvelce söylediğimiz

1 Necip A sım. T arih, Os. Eac. nıeo. c. 28, s. 198. .2 Cev det Paşa tarihi ,c. V III, s. 149. ''3 Profesör İsmail Hak kı Uzunçarşılıoğlu. Sadrâzam Halil Hamit adlı

yazısında Hamit I m tahttan indirilmes i faiakkındaki teşebbüslerin mahiyetve neticeler ini izah etmektedir, s. 206. ;

1® SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI



SELİM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNLA RI 11

gibi behemehal günün birinde hükmüdar olacağına katiyyenemin olması keyfiyetidir. Mamafih Osmanlı Veliahtleri içindeböyle bir işe Selimden başka kimsenin teşebbüs etmediğigözönüne alınırsa, teşebbüsün ehemmiyet derecesi bir dereceye kadar tebarüz ettirilmiş olun Acaba Selim nasıl ve neiçin Louis XV I. ile böyle bir mektuplaşmağa lüzum görmüştür? Bu sualin cevabı, Selimin babasına olan büyük saygıve sevgisi ile alâkadardır. Selime göre babasının ölümü, veonuiı takibetmiş olduğu siyasetin terkedilmiş olması devletinbaşına gelen felâketlerin başlıca sebebi idi. O, bu sebebimektuplarının birinde babasının Fransız dostluğuna itimadı

olduğunu, Rusyayı düşman bildiğini işaret ettikten sonraşöyle izah eder:

“Pederimiz ölmemişolsaydı işbu hale gelmezdi. O behemehal bir çare ve ilâç bulurdu. Fakatölümü üzerineişler işte bu derece karışık ve bozuk bir hal aldı. Buvaziyetten suçlu olanlar Moskoflu ve onunla anlaşanlarolmuştur. Hattâ dostlarımızın da işlerimize karışmak istemeleri ile vaziyetten bir dereceye kadar mes’ul olduk

larını söylemeliyiz.Ölümden gayri her hastalığa ilâç bulmak mümkün oldu-ğündan bu vaziyetin hakkından gelineceği aşikârdır. Fakat bunun için bazı dost devletlerin yardımına muhtacız.Onlardan ve bilhassa Fransadan henüz ümidimizi kesmemişbulunuyoruz. Göreceğimiz yardımın mukabilini vakitve zamanı geldiğinde iade edeceğiz,, K - .

Bu satırlardan anlaşılıyor ki Veliaht Rus düşmanı ve

Fransız dostudur. Ve Fransadan yardım beklemektedir. Se-lim’in henüz Veliaht bulunduğu bir sırada- Fransadan her

jıaiıg i bir yardım beklemek ümidini beslemesi hususunda Istan-buldaki Fransız elçisi2 Ch. Gouffiernin büyük tesiri olmuştur. İstanbuîa gönderilen, bütün Fransız elçileri, gibi Gouffierde evvelâ Padişaha ve Sadrazama hulûl etmek istemiştir. Fakat bu sıralar .Osmanlı hükümeti Rusya ile bozuşmak istemediğinden" Fr ansızlar a ne şekilde olursa olsun yüz vermek "niye

.. 1 Belleten s:' 227. ' v : ' • !2 Belleten. Levha V: buray a1aldığımız satırların kolay anlaşılması

için lûg ât ibaresini değiştirdik. .■■ "’ . '



12 SELÎM III. ÜN HATTI HÜMAYUNLARI

tinde değildi. Selim evvelce de işaret ettiğimiz gibi Fransayamütemayil olduğundan, hususi doktoru Lorenzo vâsıtasiyle Ch.

Gouffierye itimada değer adamlarından îshak Beyi Fransayagöndermek niyetinde olduğunu bildirmiştir. Y akın bir istikbaldeOsmanİı tahtına çıkacak şehzadenin bu arzusu hakkında Fransız elçisi memnuniyetini şu satırlarla bildirdi:

“Çâkerleri Istunbula elçilik ile geldim ise Osmanh devletinin eski şanlı ve şevketli durumuna kavuşmasını görmek ve kötülüğünü istemiyenlerden intikam alınmasınabir hizmet yapmak ümidiyle gelmiştim. Halbuki nasihat

yollu söylediğim şeylere hiç ehemmiyet verilmediği gibiRusya devletinin her dediği Fransanın sadıkane sözlerinetercih edilmiştir. Hülâsa Ümmeti Muhammedi gaflet uykusunda gördüğümden son derecede müteessir ve bu yüzden üzülerek memleketime dönmeyi düşünmek üzere ikenbu defa işaret buyrulan iradei hümayunları üzere yüksekhizmetinizde bulunmak en büyük emelimdir1.

Bundan sonra elçi ile Selim arasında Fransaya tshak

Beyin gönderilmesi hususunda bir mektuplaşma başlamıştır. Ch.Gouffier bu hususta Fransa Başvekili Monmorennin muvafakatinide elde etmeğe muvaffak olduğunu Selime arzetmiş ve îshakBey’in2 Avrupada göreceği işleri şöyle izah etmiştir:

"Avrupa devi etlerinin durumları ve biribirleriy le olan iyi,kötü münasebetleri, birçok senedenberi icadolunan karave deniz harplerine dair bilg iler ona anlatılacak ve öğre-ütecektir. Bu zat sonrada Fransanın en muteber Kaleleri*

ne, Tophanelerine, Tersanelerine ve sair kârhanelerine gönderilecek ehemmiyetsiz veya ehemmiyetli işler, tertip venizamlar kendisine öğretilecektir. İyi nizam ve zâbitlere

1 «Ch. Gouffier s. 82-83». . '2 Çeşme deniz muharebesinde (7 Temmuz 1770) bulunmuşolan İs

hale Bey, Tott mektebinde okumuştur. Camiye Rus zabiti sokmak suçuyalGazi Haşan Paşa tarafından takibata maruz kalmıştır . K urtulmak içinFransa'ya kaçmışve orada Vergenes tar afından himaye edilmiştir. Tür-

kiy eye avdetinde Şehzade Selim’e intisap etmişfakat pek az kalabilmiştir.Cezaya çarpılmamak için bu sefer de Rusjra ya firar etmişfakat oradantekrar Fransa’ya geçmiştir; .Ch. Gouffier elçi tâyin edilince onun gemisiile Istanbula dönmüştür.



SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 13

tam saygı ile elde edilerek sefer esnasında düşman ilemuharebe edeceklere talim ve terbiye her ne ise sulhgünlerinde devamlı olarak o talim ve terbiye taklit olunup

İshak Bey kullarına gösterilmesi. Şöyle ki her bir marifetten malûmat sahibi oldukça harb sefineleri ve silâhlannevilerinin ve sair aletler ve posatların resimleri ve nümu-neleri kendisine verilir. Ishak Bey akıllı ve zeki ve yüksekhizmetlerinizde çalışmak arzusuyla yandığından lâyıkıy letahsil ve terakki göstereceği şüphesizdir,, K

İshak Bey 1786 y ılının yazında Fransız elçiliğinin hazırladığı vasıta ile İstaubuldan Fransaya hareket etmiştir. Selimin

Fransa Kıralı Louis X V I ile Başvekiline yazdığı iki mektubuhâmil bulunuyordu2.

Her iki mektup umumiyetle aynı fikirleri ihtiva etmektedir.Selim Louis XV I ya yazdığı mektupta Osmanlı - Fransız dostluğunun tarihçesi üzerinde yaldızlı cümlelerle durduktan sonra1768 de Ruslara karşı başlamışolan harbin Fransız görüş vemenfaatine de uyğun olarak yapıldığını işaret etmekte idi. Selim,ölümden maada derde deva bulunur düsturunun kendisine ver

diği nikbin zihniyetle ve dostların yardımiyle menfi neticelerin telâfisini ümit ettiğini yazmakta ve Fransaya gönderilen îsiıak Beyeitibar edilmesini yapacağı şifahî mâruzâtın ve siparişlerin ehemmiyetle gözönüne alınmasını rica etmekte idi.

Başvekile gönderilen mektupta da Rusyaya karşı harplerden ve bu hususta Fransaya düşen yardım hissesinden bahse

dilmekte idi3. .

Louis XV I Selime verdiği cevapta, Fransız - Türk dostluğunun ehemmiyeti üzerinde durduktan ve Selimin zamanı gelince memlekette yapmak istediği ıslâhat hakkında İshak Beyinsefaretinden evvel malûmat almışolduğunu kaydettikden sonraşu nasihatlere geçmiştir:

ı Belleten (5-6) levha II.2 Bu mektupların müsveddeleri Amedci Ebubekir Ratip tarafından

kaleme alınmışve veliahd tarafından kendi el yazısile tebyiz edilmiş-

dir.3 Her iki mektup Haziran 1785 (Ramazan) 1200 tar ihlidir. Belleten

No. 5-6 s. 221-227.



14 SELİM III. ÜN - HAT T I HÜMAY UNL A RI

"Muharebe güç bir fendir. Bu fende düşman kadar terakkietmeden ve idman yapmadan sefer açmak külliyen

.. hatâdır. Binaenaleyh zatı şahanelerinin Allahın inayetiyle

tahtına çıkması kısmet oldukta neticesini evvelden kes-dirmeden ve devlet işlerine tamamen nizam verilmedenönce herhanği bir harb teşebbüsüne girişmiyeceklerineakli selimleri delildir. Yenilikte ilerleme yapmadan vebilhassa muntazam asker ile kumandanlar tedarik etmedensefere başlamak emrinin verilmesinde mevcut tehlike

yüksek takdirlerinize kalmıştır. Bir milletin kahramanlıkve cengâverlik hasletleri ne olursa olsun, bu tedbirleri

unutmamak gerektir,,*.Louis bundan maada Oşmanlı Devletine yardım etmektekusur etmediğini ordunun ıslâhı için fstanbula on beşzâbitgöndermişolduğunu da hatırlatmakta idi.

Louis XV I in mektubu Veliaht Selim ile adamlarınınhiç hoşlarına gitmemiştir. Mektubun bütün kusuru çok açıkolmasında idi. Louis XV I Oşmanlı Devletinin eksikliklerini

görüyor ve gösteriyordu, harbin ne demek olduğunu nasıl kazanıldığını, harb neticesinin müsbet olması için münhasırancesaretin kâfi gelmiyeceğini anlatıyordu. Gerek Selim gerekseRatib Efendi Oşmanlı Devletinin bu durumunu bilmekle beraber

yabancı bir Kıral tarafından müfebbivari bir tavır ile verilennasihati hakaret sayıyorlardı. Ratib Efendi Louis’nin her satırve kelimesini tefsir ederek Veliaht Selime bildirmişve yazılacak cevap hakkında talimat istemiştir. Ratip Efendinin

tefsirleri bilhassa şu noktalara inhisar etmekte idi:“Françelunun yazdıkları mektub hileden ibaret ve Devleti

Aliyye şu kıyafete girdi bu kıyafete girdi, şimdidensonra dayranmak muhal oldu; sefer nice idülürve siz dahi tahta çıkdığımzda sefer edemezsiniz ve seferetmemek size hayırlıdır, remizlerini işaret etmişler ve:Devleti Aliyyenin askerinde ve ricalinde nizam ve intizam

yoktur. Eğer. Devleti Aliyye kendi askerine ve ricaline

Françe devletinde ve sair Frengistanda olan Kırallar gibi

1 Belleten No. 5-6 s. 227-230.



SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 15

nizam verirse düşmana g alip olur ve illâ dahi ziyaderüsvâ olur.,,

.. Mânalarım tasrih etmişlerdir1 ... ................

Kiralın tefsirsiz ve tefsirli mektubu Selimin izzeti nefsinizedelediğinden verilecek cevap için Ratib Efendiye şu satırları

yazmıştır : ,“Buna2 devletçe cevap yazmalı, devletler kaidesini bili

yorsun, yalvarır ve niyaz yüzünden yazma, minnetsiz vekorkusuz y az„3 .

Ratib Efendi Louis’ye gönderilmek üzere hazırladığı mek

tubun müsveddesini Selime izah etmiştir. Ratib Efendinin izahına göre, Fransaya yazılan mektup temamen sembollerledoludur. A ylarca okusalar daima yeni manalar çıkaracaklardır.Sembollerle ifade edilen fikirlere gelince şunlardır.

7 _ Selimin nasihate ihtiyacı olmadığı hakkında :

Siz bizi çocuk yerine mi koyup kafeste mahpus şeklindegözü bağlı doğan mı. zannettiniz; ben sizin anladığınız .değilimve bana Haktaalâ bir g ûna inayet etmiştir ki sülâlei Osmaniye

ve nesli saltanat da bu abdi âciz misillû birisi dahi gelmemiştir.2 — Fransızların, Rusyaya karşı Osmanh devletine yar

dımları hakkında : .Mukaddem ki Moskof seferini 4 açmağa Fransa devleti

sebeptir. Ve bizim rüsvâ olmamız Fransızlar yüzündendir.E ğe r bu mukaddem ki ettikleri haltı şimdi bir takribini buluptemyiz ederlerse febihâ etmezlerse avni hakla bu âciz tahtaçıkdıkta anın tedbirini mülâhaza etmişimdir; sonra pişman

olursunuz. .3 — Askerin ıslah ve talim terbiyesi hakkında

Devleti A liy y e Frengistan gibi ehli İslâmî uyduramaz. Far-zedelim tedrici uydursa on beşsenede nısıf mertebe uymaz;fitne hudus eder, farzedelim fitneye sebep olmasa dahi düşmanDevleti Aliyye kendi askerine nizam versin sonra benimle gelsün

1 Belleten's. 240. '

2 Louia’nm mektuba kasdediliyor.■ 3 Belleten s. 240. ' ' ' "

4 1768 T ürK - Rus harbi.



16 SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

adam gibi cenk eyîesün deyu bize ruhsat verir mi ? Elbette vermez; âkil olan bunun başka veçhile çare ve tedbirine bakmalıdır. Şimdi siz efendimiz frenk âdetleri üzre cenk taallümüne ve

sair işlerin nizamına mübaşeret etseniz frenk devletleri ve düşman olan ve hemcivar olan kırallar yarın Osmanlı kuvvet bulup bizleri mahvederler diye başlarlar taraf taraf hücuma.

4 — Louis'nin Osmanîılara askerlik öğretecek zabitler göndermesi hakkında :

V akıa aslından ecdadı izamımızdan Ebulfeth SultanMehmed ve pederleri Muradı Sâni ve Sultan Orhan Han veSultan Selimi Evvel ve oğlu Sultan Süley man hazaratı vaktindebizim askerimizde kuvvet ve kudret ve Seraskerlerimizdekatî muharebeye mümareset ve meharet vardı. A nın için bukadar memâlik fethettiler. Hâlâ yedimizdedir. Ve kırallar veTekfürler ve Nemçelular yedlerinden aldıkları memleketler hâlâ

yedimizdedir. Evvel zaman frenk askerleri •cenk bilmezdi venizam yok idi; ve kanun yok.idi; bunları cümle frenk kırallarmabizim âbâü ecdadımız öğretti, anlardan gördüler ve öğrendiler.

Ve ben âbâü ecdadımın kanunlarını bu vaktin tabiat ve ■niza

mına göre ihya edeceğim1. .Louis XV I ya bu fikirlerin sembolleriyle gönderilen

mektup metni maatteessüf ele geçmemiştir. Mamafih mektupLouis’ye gönderilirken îshak Beye de mektup metnine uyguntalimat verilmiştir. Bu talimatta Fransadan beklenilen yardımınmahiyeti çok açık olarak ve şu satırlarla gösterilmiştir: '

“Françe devletinin Kırım maddesinde ve sair iMemçelu ve

Moskoflu ile cenklerde dostluk isterim. Yoksa bize nameimuhalâset allâmeîerinde yazdıkları, nasihat ve devletimizinmalûm olan ahvalini ve görünen işleri rumuz ve işarettarikiyle hikâyettir. Françe devleti eğer fedakârlık ( eder)ve bivefalık etmezse ellerinden çok iş geleceği malûmuhümayunumdur,,2.

Bu mektuplar Fransa’nın siyasetini değiştirmek hususundahiçbir tesir yapmamıştır. Binaenaleyh Selim’in beklediği yar*

1 Belleten 5-6 s. 234 - 242.

2 Belleten 5-6 s. 239.



SELÎM III. ÜN HATTI HÜMAYUNLARI 17

dım da yapılmamıştır. Bununla beraber mektuplar Selimin g örüşlerinin inkişafı bakımından enteresandır. Onun kafeste bulunduğu sıralar daracık ufkunu genişletmişler ve devlet işlerine nizam verilmesi hususundaki fikirlerini kuvvetlendirmişlerdir. Selimin son mektubuna Louiş’nin cevâbı geldiği vakit Selim,

A bdülhamid I. in ölümü üzerine Padişah olmuştu (789).

Sel i m l U . F : 2



SELİMİN P A DİŞA HL IĞI

II

A ) T A HT A ÇIKIŞI

A bdülhamit I, Özi kalesinin Ruslar eline geçtiğini bildiren havadis kâğıdını okuyunca fevkalâde müteessir olmuşve nüzül isabetiy le ölmüştü. A rtık Oşmanlı tahtı şehzade Selim’in hakkı idi. Selim bu sıralar henüz yirmi sekiz yaşında idi. Genç ve çalışkandı. On beşyıl kafeste, V eliaht sıfatiyle, tahta çıkacaği günü bazen tevekkül bazen de teessürle beklemişti. Nihayet işte beklediği gün gelmişti. Selim’in hayatında olduğu kadar Oşmanlı imparatorluğunun tarihinde de ehmmiyetli olan bu g ünün vak’a- ları şu suretle geçmişti.

A bdülhamit I. in ölümünden sonra Darüssaade A ğası1 İdris A ğa, Selimin harem dairesine giderek kendisini şu şekilde ha

berdar ediyor:“Ey Şahı âlibaht, cenabı sahibilmülkü velmelekût hazretleri mevrusu ecdadı izamınız olan tahtı hümayunu sana ita ve ihsan kıldı. Buyurun iptida nâşı amminizi ziyaret edin bâdehu Hırkaişerife teşrif buyurursunuz2 „

Selim sarayın âdetine uyarak evvelâ beraberinde Darüssaade ağası ve Silâhtar A ğa oldukları halde amcasının nâşını ziyaret ediyor ve sonra Hırkaişerif dairesinde3 hükümdar

sıf atiyle ilk duasını yapıyor. Bu esnade biât resmi için taht kurulmuşKaymakam Paşa tarafından ülema ile devlet adamlarına merasime gelmeleri için haberler gönderilmiştir. Teşrifat mucibince biâta evvelâ Sadrazam hazretlerinin başlaması lâzımdı. Sadrazam Yusuf Paşa hudutta idi; binaenaleyh biâta

1 Kızlar ağası .

2 A sıl metin için müracaat: V ukuatı tertibi şahane. Fâtih yazma. 625Cevdet Paşa c. IV s. 236

3 Oşmanlı Padişahlar ı tahta çıkmadan önce ve mühim işler zuhurunda bu dairede dua ederlerdi.



SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 19

onun vekili bulunan Sadareti Kaymakamı Salih Paşa1 şu sözlerle başlıyor:

Servü ikbalü nihali devletin..sersebz ola; gülşeni ömrün

gülüne ermiye bâdı hazan, şevketi tahtın ola; hem kâmbmü kâmiyabı nusratı âda ile ol Padişahım kâmu- ran2.

Bu sözleri müteakip Kaymakam Paşa tahtın sağına geçiyor, Jbiât sırası Şeyhülislâm şunları söylüyor:

“Şevketlû Padişahım, Cenabı Hazreti Hûda mesnedi Hilâfetin salt ve mübarek eyleyüp raiyyetperver makamında

safbedem ve madelet küsterlık rikâbmda sabitkadem eyliye, inşaallah minbaad bir âferidenin harmeni haline ateşi teaddiden şerare ermiye ve bir sitemdidenin kefü payi han âzardan hazer görmiye,,3.

Şeyhülislâm Kâmil Efendiden sonra Enderun A ğalan da biat etmişlerdir. Bütün bu merasim yeni Padişahı ancak ülema ile devlet adamlarına tanıtmışoluyordu. Bu kadarı şüphesiz kâfi değildi. İstanbul halkı ile, orduyu hümayuna ve imparatorluğun

diğer taraflarına da vak’ayı bildirmek lâzımdı. Bu işSadaret Kaymakamının vazifesinden idi. Fakat herşeyden önce Sadaret Kaymakamını vazifesinde ipka etmek ve ona sürat istiyen işleri bitirmek imkânlarını vermek lâzım geliyordu. Bu sebeptendir ki Selim III. biati müteakip kaymakam Paşaya şu hattı hümayunu göndermiştir4. , ■

“Kaymakam Paşa5,

Biavni inayeti süphanî tahtı âli bahtı Osmanî zati hilâ-

fetpenahımla iktisabı şerefü behçet etmekle uhdei ihtimam ve dirayetine müfevvaz ve muhavvel olan hidematı aliyyemin ve umuru ibadullahın temşiyet ve tehammilerine kıyam ve mübaşeret ve ecdadı izam zamanlarında olagel-

1 Salih Paşanın sadaret kaymak amlığı pek az sürmüştür.

2 V ukuatı tertibi şahane. Fatih millet. Y azma 625^ » » » » » 5>

4 Hattı hümayunun metni Nuri tarihinde vardır. Üniversite kütüphanesi. Tarih. Yazma.5 Salih Paşa.



• diği vech özere 1 ve üiemayı izam dâilerîmle ve dergâhımuallâm Yeniçeri ve sair Ocaklarımın âğavat ve zâbıtaıi

. - ve bilcümle, ricali Devleti Aliyyem kullarımla muvafakat ve, mürafakat merasimine riayet ederek gönül birliği ile mu-

havveli -duşu hamiyetin olan umurun veçhi lâyıkı üzereeda ve ikmaline bilittifak bezli vüs’ü kudret ve tediyeihıdematı dinii Devleti Aliyyemde cümlenizden hidematı

■■ meşküre ibrazı me’mulu Padişahanem olmakla; orduyuhümayunumun tertibatına ve mehamı seferiyenin tekmil vetehiyesine ve asker sevkı ve sair esbabı levazımın fsalineve Boğazların takviye ve istihkâmı emrine sarfı .vüs’ümiknet velhasıl mucibi asayişi istirahati ibadullah olur,

• halata bilittifak ikdam ve gayret" ve - cümleden 'tarafı hümayunum için duayı hay ır ' oldurmağa dikkat eyliyeşîn.Hazreti Hüday ı mennan cümleye tevfikler ve dini düşmanolan küffan hâkisarı Habibi ekrem ve Resulü muhteremhürmetine müzmahil ve perişan eyliye âmin,,2 .

Bu hattı hümayunda bilhassa dikkate değer üç nokta vardır.Birincisi, Sadrazama vekâlet eden kaymakam Paşanın

hangi esasa göre devlet işlerini çevireceğidir ki "ecdadı izam

- zamanlarında olag eldiği veçh üzere cümlesi bu esasın an’ane-den ibaret olduğunu pek güzel göstermektedir.

İkinci nokta, Sadaret Kay makamının devlet işlerinde kim*lerle teşriki mesai edeceğini göstermektedir. Bu mey anda evvelâülema sonra Yeniçeri Ocağı yani ordu ve daha sonra dadevlet ricali zikredilmiştir. Bu meratip silsilesi devlet 'işlerininiyi veya kötü gitmesinin şeref ve mesuliyetinin kime ait olacağım da sarahatle göstermektedir. .........

Üçüncü nokta, Sadaret Kaymakamının derhal ehemmiyetvermesi lâzımgelen işi göstermektedir.

Bu iş Selim İH. ’ün tevarüs ettiği harptir. Harbin iyi birşekilde bitmesi için dikkat ve ihtimamla çalışmak icabedi-

yordu, Selim III. ’ün ikinci hattını Rus ve Avusturya kuvvetlerinekarşı Osmanlı ordusuna kumanda eden Serdarı ekrem YusufPaşaya göndermiştir. . . „ / .

• 1 Selim III. ün- an’anaya gore Padişahlık yapmak istediğini işaret

etmektedir.2 Baş. V. ar. s. 43. 11,19.

2 § . SELİM 11!; ÜN HA T T I. HÜMA Y UNL A RI



' Bu hattın karakteristik noktaları şunlardır :

Hattı hümayunun umum muvacehesinde okunması âdet

olduğu için hitap yalnız Yusuf Ziya Paşaya değildir. Ordudamevcut Vezirler, mirmiranlar, asker ocakları, zabitleri ve sairişerlerine de hitabedilmiştir.

Selim III. bütün orduyu selâmladıktan sonra A bdülhamidinÖlümünü bildirmekte ve irsen hakkı olan Osmanh tahtına mûtatmerasim ile çıktığını yazmaktadır.

Bundan sonra yeni Padişah Yusuf Paşayı mevkiinde ipka

ettiğini ve binaenaleyh mührünü gönderdiğini ilâve etmektedirHattm son kısmı, zaferin kazanılması için temennileri ihtivaçtmektedir. Hattın tam metni şudur: '

-SiWi jjJ }1 L_j. . -OSİ-fe Lj

“Sen ki Veziri âzamim, vekili mutlakım Yusuf Paşasın, Ve sizki orduyu hümayunumda mevcut vüzera ve miri-miran ve dergâhı muallâm Yeniçerileri ve Sipah ve Silâhtarve Cebeci ve Topçu Ocakları ağalan ve Ocak Kethüdalarıve zâbitanı ve sair dini mübin uğrunda işgörmüşcihat ve

■ gazada bulunup zahmet ve meşakkat çekmiş emektar veihtiyarları ve umumen guzatı muvahhidînin büyük ve küçük-lensiz, cümlenizi selâmı selamet encamı mülûkânem iletaltif ve teşrif ey lediğimden sonra malûmunuz olsun ki,biemrillahi- taâla Ammim Sultan Abdülhamit Han tekmilienfası madudei hayat ile âzimi darı cenan olup nevbeti

hilâfetü saltanat bil irsi vel istihkak zatı şevketmaabımülûkâneme intikal eylediğine binaen; işbu bin iki yüz üç senesi Recebi şerifinin on birinci salı günü tahtı âlibahtı Os-mani üzere cülûsu Hümayunu meymenet makrunum vâki olupevvela Udi <jI * <¡1 ^ h j . ı

şerifinde mansuriyyeti asakiri müslimîn ve makhuriyyetiâdâyı müşrikin ye selâmatı kâffei muvahhidîn daavatı hayri-

yesini kemâli tazarru ile dergâhı icabeti Rabbülâlemîn eyle

dim, seni dahi kemakân makamı sadarati uzmada bilistiklâlipka ve mukarrer eylediğime binaen mührü hümayunumuKapucular Kethüdası Şemsettin Bey kulum ile irsal eyledim.

SELİM in. ÜN HATTI HÜMAYUNLARI ; 21



Cenabı hak sizi ve bizi din uğruna çalışan kullarımı herhalde muvaffak bilhay r eyleye âmin. Senden orduyu hüma

yunumdan ve serhaddanı mansuremde olan vüzera ve ricalve ocaklu kullarımdan hizmet ve gayret ve sadakat isterim ve inşaallahütaalâ ben dahi dini mübini yolunda envaizahmet ve meşakkat irtikâp ve sâyii ihtimam ederim ve sensair kullarım rızayi hümayunuma muhalif ve şer’i şeriften

..... hariç hareket eylemeyüp biîittifak düşman üzerine hücumutam eyleyesiz. Benim duam sizin ile hiledir.

Selim 10. üçüncü hattını Anadolu vilâyetleri Başbuğlarına yazmıştır. Bu hat muhteva itibariyle bundan evvelkinden pek farklıdeğildir. Mamafih mevcut farkın anlaşılması için bunun da tammetnini yazıyoruz:

Kütahya naibi ile Anadolu’da vaki sair kazaların kuzzatve nüvvabma ve Kütahya mütesellimi ve sair zâbitana hüküm k i2:

“İşbu bin iki yüz üç senesi Recebülmücerrebinin on birincisalı günü Ammim Hüdavendigârı sabık cennetmekân

Firdevs âşiyan Abdülhamit han ( JI«U& ) jrci ilârabbike nidasına lebbey k zeni icabet olarak gülşenşarayabekaya rıhlet ve darülhuldü ukbâya intikal ve azimet edüpnasiyei hali saadet iştimalimde lâmi ve dirahşan olan eıı~vari kabiliyet ve istidat muktezasmca nevbeti tasarrufusaltanat ve cihandarii cenabı nâsıril müslimînin eltafınihayesinden istidayı feyzü nusret ve recayı feyzü bereketolunarak yevmi mezkûrda evrengi hilafetpenahî ve erikei

şefekati destgâhiye cülûsu hümayunu meymenet makrunem, 'vâki olup kameti valâyi tahtı dâveranem ( )libası meyamin libasiyle mutarraz ve mesnun ve hutbe vesikke namı sami ve ismi kiramii şehriyaranemle müveşşahve müzeyyen olmağın bu mevhibei uzma ve atiyei kübe-rayi rabbaniyeyi cemi memaliki mahrusama ilân ve işaat

, ve inbai levazımı teşekküriyeye mübaderet birle her bir. kasaba ve karyede vâki cevami ve mesacidin ru’usu mena-

22 SELİM IIL 'ÜN HAT T I 'HÜMA Y UNLA RI

1 T opkapu. 7014. .2 Rumeli .vilâyetlerine ciılûs hâdisesi orduda bulunan '’Sadrâzam ta

rafından bildirilmiştir* . . •



SEL İM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 2 »

birinde hutbeyi ismi hümayanu Padişahaneme kıraat etmelerini huteba ve sair lâzım gelenlere ifade ve tenbihe

. müsaraat eylemeniz için tepşiri cülûsu hümayunumu ve

taklidi kaza ve hükümeti müş’ir hassaten işbu emri şerifimeserret redifim ısdar ve....... . ile irsal olunmuştur. İmdiinşaallahutaalâ cülûsu humayunu meyamin makrunum kâf- fei ibadi müslimîn haklarında müteyemmen ve mesut olması eltafı hafiyyei ilâhiyeden me’mul ve mes’ul idüğü malûmunuz oldukta siz ki mevlâna mütesellim ve sair mu- mailehsiz, mazmunu emri âlişanımı sicillâtı mahakime kaydü sebt ve bir sureti ile her bir kazaya ilân ve işaet ve

, eyaleti A nadolu’da vâki kazaların cevami ve mesacidinde cuma ve ibadette hutbei şerife nami namı ve elkabı samii tacdaraname kıraat olunmasını taraf taraf tenbih ve tekide mübaderet ve kılâ ve kulelerden toplar attırup izharı şadümanî ve meserreti ömrü devlet ve kıvamı ferrü şevketim ve makhuriyyeti adüvvü bettıynet ve mansuriyeti asâkiri hamiyet müzahirim edi’yeyi hayriyesine iştig ali mu- vazebet ve rızaullah ve rızai daveraneme mugayir olan

mezalim Ve taaddiyattan fukarayı sıyanet eylemeniz ba-bında1. ; .....Bu üç hattı hümayunun müsveddeleri Kaymakam Salih Paşa tarafmdap hazırlanmışve Padişah tarafından tashih edildikten sonra ait oldukları yerlere gönderilmek üzere yine Salih Paşa’ya verilmiştir. Hattı hümay unların üzerinde tarih yoktur. Bununla beraber cülûs resmini takibeden günlerde gönderildikleri muhakkaktır. Hattı hümayunların her üçünün sonunda

devam etmekte olan harbe işaret edilmişolduğundan, Selimin bu hatlarden sonra ilk işi harple yakından alâkadar olduğu görülmekteair. Amcasından kendisine ağır ve mesuliyetli bir miras olarak kalan bu harbin sebep ve mahiyetini ve Selimin bu hususta yaptığı teşebbüsleri bundan sonraki bahsin mevzuunu teşkil edecektir. :

B) SELİM III. DEV RİNİN HA RPLERİV E SİYA SÎ PÜRÜZLER

I) Osmanlı - Rus ve Avusturya harbi ( 1781 * 1792 )

Selim III. tahta çıktığı zaman, Osmanlı Devleti iki y ıldan

1 Baş, v ar. 3 49, N. 223.



24 SELİM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

beri Rusy a ve A vusturya ile harbetmekte idi. Bu harb 1784 te Rusların ilhak ettikleri Kırımı kurtarmak ve Avustury a ile Rusya arasında Osmanlı imparatorluğunun taksimi için 1772 de tasarlanmışve 1781 de tatbikine teşebbüs edilmişolan muahede hükümlerinin tatbikatını önlemek için ilân edilmiş idi. Fakat Osmanlı orduları bu harbin ilk yıllarında birçok mağlûbiyetler tatmışlardı. Hattâ A bdülhamit I. özü kalesinin Ruslar tarafından zaptı haberi üzerine felç gelerek ölmüştü. Halk bütün harplerde olduğu gibi bunda da mağlûbiyetten Padişahı mesul tutmuştu.

A bdülhamit I, iradesiz, ihtiyar, enerjisiz bir hükümdar olarak şöhret bulmuştu; Padişah genç, dinç ve cüretli olsaydı işlerin başka

türlü gideceğine halktan başka Devlet adamları arasında bile inananlar vardı. Binaenaleyh Selim III ün eülûsu bütün İmparatorlukta, herkes tarafından büyük bir sevinç ve itimat ile karşılanmıştı. Harbin neticesi hakkında tam bir bedbinliğe düşenler bile zaferden ümitvar olmağa başlamışlardı. Ordunun ve halkın gözleri yeni ve genç Padişahta idi.

Padişah, daha V eliahtliğinde Osmanlı Devletinin toprak ve prestijini gaip etmesini büyük teessürle karşılamış ve derhal

düşmana karşı canla başla çarpışılmasını arzu etmişti. Bilhassa Kırımın 1784 te Rus Çariçesi tarafından ilhakı Selime çok tesir etmişti. Kırım, ricat devrinin başlamasından beri Osman* lılarjn gaip ettikleri ilk toprak parçası değildi. Fakat Kırım* dan evvel elden çıkan topraklar .hıristiyan ekseriyetiyle meskûndu. Halbuki Kırım baştan başa müslümandı. Üstelik de bu devirde Istanbuluh bir nevi kapısı sayılıyordu. Bu bakımdan ve hiçbir kurşun atmadan Rusların Kırıma konması bütün

İslâmlara ağır geldiği g ibi Selime de fevkalâde dokunmuş, Selim duyduğu acıları divanına şu satırlarla kaydetmişbulunuyordu. Eğerçi sihreder islâma kâfir Bizde de ismi âzam işte hazır Esir edüp nice tatarı birbir Kırım küffarda kalsunmu böyle Hele Osmanlıyı cenge salayımO kâfir düşmana satur çalayım

V arup kâfirden öcüm alayım Gözüm açık kalsunmu böyle1.

1 Tarih Ene. Mec. cüz. 28, s. 533.



SELİM III, ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 25

Selim amcası tarafından Ruslara karşı açılan ve Avustur yalIların da iştirakiyle Osmanhlar için tehlikeli bir şekil alan harbin bir aralık Fransızlar yardımiyle Osmanhlar lehine döneceğini tahmin etmiş fakat evvelce de gördüğümüz mektuplaş- masiyle bu tahmininde aldanmıştı. Binaenaleyh, Padişah oluncaİki büyük düşmana karşı tek başına harbe devam zaruretinikabul etmişti?

Selim III. ilk işolarak devlet ricalinin ve ordunun bozulan kuvvei mâneviyesini arttırmak lâzım geldiğini takdir etmişve bunun için işe bir nutukla başlamıştır.

' SURET NUT KU PA DİŞA H î

, “A bâü ecdadım mücahit ve cihangir Padişahlar olup.. kırk elli şahlık yerleri iptida A llâhü T aalânm tevfik ve. inayeti ve saniyen Hacıbektaş küçükleri ve din yolunda

sinelerini düşmanların top ve tüfengine siper eden Yeniçeri Ocağı gazileri ve sair Ocaklar ve mürettep olan askerler sa’yü sebatı ile feth ettiler. Ve ol gaziler ve dilâverler

Padişahlarım mânevi baba gibi bilüp \jJa\j «üıllyilJ jb âyeti... kerimesi mucibince emrine muti ve

rızasını tahsil ve düşman karşusûnda timurdan divar g ibi durup ve şiddetlere ve mihnetlere sabrü tahammül ile

A llâhü T aalâ ve şeriati Muhammediye uğrunda ârs lanlar gibi âdâya hücum etmeleriyle RabbüPalemîn muvaffak edüp kıyametedek adları hayr ile yâd olunmaktadır. Cenabı Rahîm ve Gaffar mecmuunun durakların Cennet etsün

âmin. Elhamdülillah bizim zamanımızdaki asakirimiz dahi anlar gibidir ve belki içlerinde yiğitler vardır ki şecaatte selefde geçenlerden ziyadedir. Bu ne hal ve keyfiyettir ki

A llah ve Peygamberimiz düşmanı bir alay kâfirden yüz döndürüp âdây ı din memleketlerimizi almağa başladı. Bunun sebebi niyetlerini ve derunlarını tasfiye etmemekten ve mahza gönüllerde din hizmetine hulûs olmamaktan iktiza eder. Cenabı A llah bizlere nusret ve zafer ihsan

eyleye âmin.Kuranı azimüşşanda vadeylemiştir ki vâdinde hilâf olmaz lâkin nusret vâdini birkaç şartla kaydeylemiştir. Birisi



budur ki askeri isîâm gazaya teveccüh eylediklerinde dünyalık celbini derunlarmdan ihraç ve dini mübin gay

reti için çıkmaludur. Ve biri dahî âdâ ile mukabeleye gidildikte Serdarı Ekreme ve zâbitlerine derunî itaat edüp dur dedikleri yerde durmak ve yürü dedikleri yerde yürümektir. V e biri dahi ecel bir olduğunu ve ecel gelmedikçe kimesne ölmeyiceğini ve eceli yetişen döşeğinde bile halâs bulmıyacığını bilüp cenk günlerinde sebat ve metanet veya şehitlik veya gazilik deyüp merdane muharebeye ikdam etmektir. Bu şartlar yerine getürüldükte Rabbim elbette fütuhat ihsan eder. Moskoflar evvelki seferde ve hususan bu seferimizde kıraliçeleri namına bir av radın gayreti için açlığa ve susuzluğa ve kışa ve yaza ve yaraya bereye tahammül edüp beşyüz seneye bağlıdır ki mülûkü nasâraya galebe ile meşhur olan Devleti Os- maniyeye bu hasaretleri etti. İstilâ ey lediği vilâyetlerimizde eteği ucunu ecnebi görmemiş ve niceleri evlâdı Resülül- lahtan ümmeti Muhammedin nazenin ve hasna kızlarını ve ıyâl ve evlâtlarını esir edüp zevceleri ve babaları ve karın

daşları görerek ırzlarını hetkettiler ve bu kadar sibyanı analarından ve babalarından ayırup mâsumları kendi âyini fâsitlerine koydular hayf sad hayf gayreti İslâm nice oldu ben şehzade iken bunları işidüp kan ağlar idim ve gayretimden gözlerime uyku girmez idi. Merd olup ol derd- mendlerin felâketlerini işidüp kulağı kalmciyedek cenk ederek ve Allâhütaalâdan zafer istiyerek âdâdan intikam almağa niyet ve azimet eylemediği halde yevmi kıyamette

Haktaâlânın divanı mânevisinde Allâha ve Resulüllâha ne cevap verir. Ehli islâma bu hakaretleri eden düşmanların kast ve niyetleri ne olduğunu mülâhaza lâzım değil- midir. Dünya seriüzzevâldir nekadar yaşasak akıbet mevt elinden halâs mümkün değildir. Düşman elinde esir düşen bu kadar kızcağız ve hâtûnlar ve anasından ve babasından ayrılmışetfal ve sıbyan div anı mahşerde cümlemizin

yakasına yapışırlar, ahirette azap müşküldün Benim sîz

lerden diriğim olmayup kudreti mertebe vazaif ve ta- yinatmız verilmekte ve zaruretiniz defi’nde ve cenk mühimmatınızı ve gaza levazımatmızı görmekte Padişahlar

SELİM ÎÎI. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI



, zimmetine vacip olanı icra ediyorum. Ve bundan sonra dahi yararlığı zuhur edenlere ik ram.ederim ve kıyamet

. gününde Rabbime teveccüh ve İlâhî ben kulun senin. dinine iane edecek gazilere ve dilâverlere lâzım olannasihati ettim cevabını veririm. Erhamerrahimîn affeder niyazmdayım, ancak sizler ne cevap verirsiniz. K aldı ki olan olmuş giden ğitmiş kazaya, siper olmaz bundan

. sonra bakalım gazi dilâverler kullarım cümlenizdeniltimas ederim ki gayret kemerini meyanenize birkaç

yerden bağlay up cebanlık ve alçaklık edenleri kabul etmeyüp tekmili ırzı islâma ve fazlı hak ile düşmandan ahzi intikama ihtimam edesiniz benim duam sizinle biledir. Büyüğünüz ve küçüğünüz berhurdar olasınız Hazreti Fettahı müstean sizleri mansur ve muzaffer eyleye âmin1CrtlUUİ J »

Bu nutuk Selim’in şahsiyetini ortaya koymaktadır. O,ecdadının yapmış oldukları fütuhatı askerin mutlak şekilde itaati, sefer güçlüklerine mukavemeti ve bir de islâmın hayat

felsefesinde bulmaktadır. Bu son nokta üzerinde Selim ısrarla durmaktadır:

“Dünya geçicidir, ne kadar yaşansa ölüm muhakkaktır. Ecel insanlar için bir defa gelir, eceli gelmiyen insan ölmez ve öldürülemez.,,

Yeni Padişahın bu eski kıymetlerle orduyu dürtmek istediği sıralarda; askerin psikolojisi yepyeni bir mahiyet almıştı. Yeniçeri ordusu harb yapacak insanlar kütlesinden ziyade

bir ticaret müessesesine benziyordu. Bu orduda göze çarpan hususiyet her hang i bir ideal içip cenkleşmek ve ölmek olma yıp yaşamak idi. Selim III, Yeniçerinin bu hususiyetinden habersiz değildi. Mamafih ona göre askerde öz değişmemişti. Eskiler kadar, hattâ onlardan daha çok cesur ve kahraman askerlerimiz vardı. Bu askerin galip gelmek için, allaha inanması, büyüklerine itaat etmesi ya gazi ya şehit olmayı istemesi kâfi idi. Fakat biraz evvel dediğimiz gibi asker nutuk ile yola gelecek neviden değildi. Binaenaleyh, Padişahın nutkundan sonra, nutkundan evvel olduğu gibi, ordudan firar

SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 2 7

1 'Cevdet tar ihi, e. 4, s. 363 - 364,



hâdiseleri, kumandanlara itaatsizlik vakaları devam etmiş durmuştur. Bu vaziyetten çok müteessir olan Selim III bir aralık

evvelce dedelerinin yaptığı g ibi bizzat ordunun başına geçmeği de tasarlamıştır. Devlet adamları da evvelâ bu fikri kabul eder görünmüşler fakat sonradan mâni olmuşlardır. Padişahın Sadaret Kaymakamına yolladığı bir hat bu hususta dabazı fikirler vermektedir.

Kaymakam Paşa, 1

Mukaddemki meşveretimizde2 senin sefere hareketinfarz mesabesinde elbet gidersin deyu bana cevap verdiniz:

ben de giderim dedim. Ben o vakit iptida giderim demedim idi, bu reyi siz ettiniz ve kapuy a3 hat yazdırupbütün dünyanın diline düşürdünüz. İsveçlu elçisi dahitahririnde işittük mesrur olduk deyu yazmışidi. Bu kadarfrenk devletleri ve bu kadar Ocaklar ve âm beyninde ben

,• kendümü yalancı ve kezzap dedirmem ve yalan söyliyen■ Padişahlar hakkında ne olduğun bilürsünüz. Ben sizin

tutumunuzdan benim sefere gitmemi aks ve sed çektiği- ,

nizi anlıyorum; zira Padişah az levazımla kalkamaz,elbet şimdiden hatırlanmalıdır. Sizde hiçbir hareket yoktur. Mülûke söz bir yakışır. Gerek cenk ve gerek sulhben elbet baharda Edirneye olsun hareket ederim, Kendümü rüsvayı cehele etmem eğer bir mâni çıkanıp beni men’ederseniz ve beni bu kadar âlemin ve Avrupa beyninderezil ederseniz, o meşverette bulunanların cümlenizi vallah

‘ rezil ederim, sonra kendinüz bilürsünüz4

Bu hattan anlaşılıyorki sefere iştirâk fikri tamamen Selim’indeğildir . Veziî'Ierden biri söylemişPadişah da kabul etmişveondan sonra resmen bu fikrini Babıâliye bildirerek havadisşeklinde yay ılmasına sebep olmuştur. Padişah vaziyeti kurtarmak ve yalancı mevkiine düşmemek için Edirne’ye kadar bir

1 Bu sıralar Sadaret rKaymakamı Salih Paşa’dır. Sadrâzam Yusuf.Ziya Paşa Serdarı, Ekrem sıfatıy la ordunun başında bulunmaktadır. ;

, , $ Bu meşveret hakkında maatteessüf elimize her hangi bir vesika

geçmemiştir. , , .3 Babıâli. . ■

4 Baş. y. ar. s. 45, h. 326. • ■ ■

28 SELİM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI



SELİM IIL ON HA T T I HÜMA Y UNL A RI 29

seyahate de razı olmuş fakat' bu seyahati yine yapamamıştır.Mânilerin ne olduğunu bilmiyoruz.. Bununla beraber akla şu cihetler- gelebilir. Sefer fikrinde vezirler ,ve padişah samimî değildir. Vezirler ordunun bozulan mâneviyatmı düzeltmek içinbu havadisi ortaya atmışolabilirlerdi. Padişahın da gururuna

yediremediğinden muvafakat etmişolması ihtimali vardır. Esasen Padişah ordunun başına geçmekle yüzde yüz galibiyet temin edilecek de değildi. Sonra başında Padişahın bulunduğubir ordunun mağlubiyet mesuliyeti Padişaha raci olacaktı. Mesuliyet ne olabilirdi ? Bu sualin cevabı mağlup ordunun psiko*lojisine tabi olacak idi. Ancak mağlup bir Serdar Ekremin akibetiekseriya vazifesinden azil olduğuna göre mağlûp bir Hükümdarın

akıbeti tahtdan indirilmek olabilirdi. Bu gibi düşüncelere binaenSelim IÎI ün sefer fikrinden vazgeçmiş, olması ihtimal dahilin*dedir. , .

Padişah bizzat ordunun başına geçemeyince, askerin dinîgayretini tahrik etmek için ulemanın sefere iştirakini düşünmüştür. Ancak daha evvel Kaymakam Paşa vasıtasiyle bu hususta ne düşünüldüğünü öğrenmek istemiştir. Ülema, Kaymakam Paşa vasıtasiyle verdiği cevapta fukaralığından bahsetmiş

ve sefere çıkmak imkânına malik olmadığını söylemiştir. Hakikatte, ülema İstanbul köşklerindeki rahat ve tatlı hayatını,ucunda mefruz bir cennetin muhayyel nimetlerinin bağlı bulunduğu meşakkatler ve tehlikelerle dolu bir sefer için feda etmekistememiştir. Padişah ulemanın hodbinliği karşısında haklı olarak hiddetlenmişve şu satırlarla hiddetini ifade etmiştir:

"Anlardan gelecek allahtan gelsün Hüdayı mütaâl anlaramuhtaç eylemesün,,1.

Selim III. orduya Ülemayı da gönderemeyince başka çarelerdüşünmeğe başlamıştır. Çare olarak bula bula ordu ve donanmada yüksek kumanda mevkilerinde değişiklik yapmak çaresinibulmuştur. Esasen hâdiselerde böyle bir değişikliği icabettir-mekte idi. 1789 da Rus ve Avusturya orduları T ürk ordusunakarşı üstün muvaffakiyetler kazanmışlardı. AvusturyalIlar Belgrad ve *Eflâki .almışlar Ruslar da Özi, Bender ve Bugdamzaptetmişlerdi. Selim IIL düşmanın bu, darbelerinden Serdarı

1 Cevdet tarihi e, 5. s. 31.



30 SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

Ekremi mesul tutuyor ve azlederek yerine Haşan Paşayı tâyin etmekle müstakbel felâketleri önlemek istiyordu. Mamafih Ziya Paşa gibi ne de olsa , tecrübe görmüş bir Veziri harb zamanında boşbırakmak doğru olamıyacağmdan hudut Seraskerliğine tây in ediliyordu. Diğer mühim değişiklik Kaptanı derya Gazi Haşan Paşanın donanmadan ayrılması idi. Haşan Paşa’nm Abdülhamid I devrinde pek çok yararlığı görüldüğünden kendisine devrin Haşan Hayrettin Paşası denmişti. Bununla. beraber Haşan Paşanın gerek fevkâlade otoriter olması gerekse Karadenizde Ruslar tarafından mağlûbiyete uğratılması mevkiini gaip etmesi için kâfi sebeplerdi. Haşan Paşanın yeni memuriyeti Özi Seraskerliği idi. Vazifesi Özi yi Ruslardan geri

almaktı. Mamafih Haşan Paşanın bu memuriyeti yekten kabul ettiği zannedilmemelidir. Selim lif. ün hatlarından birisi Padişah ile Kaptan Paşa arasında bu hususta konuşmalar olduğunu ve Kaptan Paşanın bazı şartlarla yeni vazifey i kabul edebileceğini göstermektedir. Hat şudur. -

“Benim Vezirim, : ...............

Kaptan Paşayı tgördüra ye söyledim, gidecektir1 . izharı

hahişeyledi. Lâkin dört şartla; iptida baharadek bir veçhile kalkmayacak zira kış içinde gidiip maazallah rezil olmam askersiz ne vapaj/ım diyor, ikinci, Seraskerlik kürkü ve ünvanı istemem hemen Kaptan Paşa memur oldu laf - ziyle giderim diyor; üçüncü, Anadolu valisi A lo 2 Paşayı Eflâka isterim diyor. Dördüncü, eğer iktiza ederse Donanmaya gel derseniz maslahat bitirmeyince gelmem diyor. Bu surette senin ile söyleşmek iktiza ettiğinden lâ ve neam demeyüp ya Fransızlar için Akdeniz tarafından iktiza edersen nasıl olur deyu asma karar bırakdım. Öyle ise ben Reis Efendi ile söyleşeyim siz de mülâhaza edin dedi

Amma benim Fransızlar dediğim dört şartın mülâhazası içündür. İşte bu dünkü sohbetlerimize uymadı mülâhaza edesiz Reis Efendi ile gizlü söyleşecektir. Sana yazdığımı Kaptan Paşa duymasın Reise söyle Fransizları illet ettiğim bahara kalmak için idi. Benim paşa ile meclisimi ve sana

1 Cenaze Haşan Paşa- diye maruftur 1789. Sadrâzam olmuştur.2 Giritli Haşan Paşadır.



yazdığımı ve dünkü meclisi tecahül edüp güzelce söyleş, sün„1.

Görülüyor ki Haşan »Paşa: devlet .1 kararları kendisine.. yekten

kabul ettirilemiyecek kadar da kuvvetli bir şahsiyettir. Mamafih padişah ile Reis Efendi ve Sadaret kaymakamı arasında yapılan görüşmeler neticesinde Haşan Paşayı ikna için bir formül bulunmuştur. Bu formülün mahiyetini her ne kadar bilmiyorsak da Haşan Paşayı tatmin etmiş olduğu muhakkaktır. Padişah Haşan Paşanın yeni vazifey i kabul ettiğini şu satırlarla Sadaret kay makamına bildirmiştir:

“Haşan Paşa kulumu karadan özü üstüne Serasker nasb-

ettim. Kapuya davet edüp Seraskerlik kürkünü geydiresin. özüy ü elbet andan isterim. Ötedenberi şecaatin ve sadakatin bilür idim ve işitırdim. Yine Özüyü andan memul etmek ile Seraskerliği ona nasip eylemişimdir. Bir eyüce tenbih edüp kürk giydiresin Kaputan kaptanına iki tuğin’am ve Kaptan Paşalık hizmetin ona iradem olmuştur. A nı dahi ça- gurup kürk gey dürüp kaptan paşa eyleyesin2 bir eyüce

.tenbih eyleyesin. Bu gün bunları nasp eyleyesin. Genabı

allah mübarek eyleyup tevfik vere,,3.Bu hatta kendisine Kaptan Paşalık tevcih edildiği bildirilen zat Küçük Hüseyin Paşadır. K üçük Hüseyin Paşa Selimin kafesdeki hay atı esnasında çuhadarlığını yapmışve kendisini ona sevdirmişti. K üçük Hüseyin Paşaya verilen vazifede padişaha ve devlete büyük hizmetlerde bulunacağı ilerde söylenecektir. Ordu ve donanmada yaptığı bu değişikliklerle padişahın, ordunun kuvvei mâneviyesini düzeltmeği düşündüğü sıralar or

dunun bütün düşündüğü de muhtaç olduğu paraya kavuşmak idi. Halbuki Selim III hükümdar olduğu vakit hâzineyi tam takır bulmuştu. Para tedariki için, devlet kapısında yıllarca hizmet görmüş kimselerin fikirlerini almak istediği vakit de bunların mütereddit durumlarını görerek hayret içinde kalmakta idi. Hayretinin derecesini Kaymakam Paşaya yazdığı şu hattan anlıyoruz.

1 Baş. ar. s. 43 H. 501. ,

2 Küçük Hüsey in Paşa kastediliyor. 1791 de kaptanı derya olmuştur.3 Baş. ar. Selimi Sâlis devri sandıkları.

SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI S İ



“Kaymakam Paşa; ■

Devletin irad ve masrafı ve zait sefaheti cümlenizin ma... lûmudur. Eğer bana şimdilik kuru ekmeğe kani ol deseniz

ben razıyım. Eğer ben birine taarruz eylesem pederi dahi böyle idi deyu lisana götürürler. Siz bana beyan edin allah aşkına devlet elden gidiyor sonra faide vermez. Ben bildiğimi size beyan eyledim. Siz de devlette hissemendsiniz,,1 .

Orduyu hümayun parasızlıktan şikâyeti artırdıkça Selim, Kaymakam Paşaya y olladığı hatlarda kullandığı dili sertleştirmiştir. Bir hattında da sefer ve akçe hakkında şunları yazmaktadır :

“Sefer demek şiddet demek, sefa demek değil, medarı küllis i akçe ve zahire olduğu cümleye malûm; lâkin bunlarda kıllet var dey u durup oturmak olmaz; düşman ne derse müsaade eylemek din ve devlete yakışmaz. Eğer benden cevap isterseniz ben rahat ve cem’i mâl hülyasını kurmadım, sizden rey benden infaz lâzım, cümleniz bir araya gelüp hazine nerden hâsıl olur ve nereye sarf olunur mülâhaza eyleyüp dininiz gibi doğrusunu söyleyiniz bu hususların cümlesi

sizden matlubu şahanemdir,,2 .Bir diğer hattında da şöyle feryat ediyor:

“Kaymakam Paşa,Benim dediğim size budur, Bu bana cevap olmaz. Eğer devllette akçe yok deniliyorsa bizim bu kadar ihtişam vö eklü şürbümüz nedir ? düşmana aczi hal izhar ediyoruz. Kuru ünvan ile ben de sizin halinize bakup mütehayyir oluyorum. Ne taraftan mümkün ise beyan edesin. Siz bu

kadar zamandan beru devlet işindesiniz, beşakçe zait ne-rededür bilürsünüz, yine benden sual ediyorsunuz..........Şunu şundan al deyüp de ben almadım mı ? „s *

Bu feryatlardan bir netice çıkmadığını gören Padişah bizzat işe girişir para tedarik etmek ister. İlk akla gelen tedbir müsaderedir. Devlet hizmetinde zengin olup ölen veya öldürülen kimselerin serveti beytülmâle intikal eder, müsadere ile para

32 SELİM III. ÜNH A T T ÎH ÜMÂ Y U NL Â R ’I

1 Cevdet c. 4. s. 284,

2 Cevdet c. 4. s. 297. .3 Baş. v. ar. s. 58. h, 100,,



tedarikini koyuyor. Fakat Padişahın bu tedbiri itirazlara uğrar;Selim III itirazlara cevap olmak üzere şu hattı neşreder:

“Benim Veririm, ..... ....... .....

Mâli eytama taarruz eylemek benim hilâfı meşrebimdir.Müdahale olunduğuna bir türlü rızam yoktur. Ve maazal-lahü taalâ ticaret ve sanat veharasetle tahsili mâl eylemişadamlardan her kim vefat ederse mademki vârisi vardır,bir akçesi canibi miriye alınmasın, lâkin menafii devletimikendüye me’kel eyleyüp emvali miriyeden servet kesbey-lemiş ricâl ve kibardan vefat eyleyenlerin mali ne benimve ne müteveffanın ve ne vârislerinindir; ancak beytülmâli

. müslimîn ve emvali miriy enindir; tamamca alınır hıfzı dinüdevlet için sarfeylerim ve ecdadı izâmım dahi böylederler idi. Eğer Defterdar ehli hak ise esnaf makulelerininterekelerini temhir eylemesin, yoksa kibar hakkına filası!olan muamele olunur,,1.

Mamafih harb gibi muazzam bir işiçin lâzım olan paranın meşru müsadere usulü ile temin edilemiyeceği tabiî idiSelim esasen bu ciheti çabuk anlamışolduğundan başka çare

lere başvurduğunu görüyoruz; kendisinden sonra gelen birçokpadişahların tutacakları yolu, onun da bir aralık tutmak istediğini görüyoruz. İstikraz yolu. Ancak bu devirde Avrupa- Os-manlı iktisadi ve ticari münasebatı henüz on dokuzuncu asrınikinci yarısında alacağı faal şekli almamıştı. Binaenaleyh bir

Avrupa devletinden istikrazda bulunmak güç bir şey idi.Esasen böyle bir şeyin mazide de emsali yoktu. Binaen

aleyh mânevi bakımdan Osmanh Devletine daha az ağır gele

cek bir yol düşünüldü. Cezayir ve Tunus hâzinelerinden borçpara tedariki düşünüldü, olmadı. Esasen bu hâzinelerin Osmanlıimparatorluğuna lâzım gelen külliyetli parayı tedarikleri demümkün değildi. Bunun üzerine Fas hâkimi de el altından iskandil edildi. Hâkim itizar etti. Bu teşebbüslerin muvaffakiyetleneticelenememesi Padişahın yeis ve ümidsizliğini arttır dı2 .

Bu ümitsizliğin şevkiyle Selim III yine fevkalâde tedbirlerebaşvurmak mecburiyetini hissetti. A ltun ve gümüşten rnasnu


1 Y eni mecmua e. I; sayı 28. s« 449-250.2 Zeyli V âsıf c. 2. ş, 43.

Sdi m UK Fi. 3



34 SELİM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

eşyaların behaları mukabilinde satın alınarak para döktürülme- sine karar verildi. Bu kararın her kese tatbik .edilmçsi için de vaktin icabatmdan olan fetvaya müracaat edildi; Şeyhülislâm

efendinin bu münasebetle verdiği fetva şudur: A ltun veya gümüşten masnu olan hâtem ve kuşak paftası

ve hilyei seyf ve hilyei nisâdan madanın rical ve nisâya istimali haram olurmu?

— Elcevap...— Olur.

Bu surette altun veya gümüşten masnu olan eşyanın istimali haram ve zekâtı vacip Ve hepsi bilâfaide ve cihat için lüzumu olmakla Darphanei Âmireye eshabı beyi etmeleri için emri âli sâdır olsa mezburun ol emre itaatleri lâzım olur mu...

— Elcevap.... Olur1.

Fetva hükümlerinin tatbiki için de kaymakam paşaya padişahın y olladığı hat şudur:

“Kaymakam Paşa,

Meskükî akçeye kıllet gelmesinin sebebi hem temadii seferden ve hem evanii zerü sim istimalinden evvelkinden şimdi birkaç kat (¿ j) ziyade olduğundandır. Bu husu

sun şer’isi semahatlû Şeyhülislâm efendi dâimizden sual olundukta hâtem ve kuşak paftasından ve hilyei seyf ve hilyei nisâdan maada zerü simden masnu şeylerin rical ve nisaya istimali haram idüğünü, eşyayı mezkûrenin zekâtı vacip ve hapsi bilâfaide ve cihad için lüzumu olmakla

eshabı Darphaneye bey’yetmeleri için emri âli sâdır olsa mezburlarm ol emre itaat lâzım olduğunu mübeyyin fet- vay i şerife hâtem ve kuşak ve paftasından ve hilyei seyf ve hilyei nisâdan velhasıl erbabı harbin eslâhasından ancak devatmdan ve nisvanm bilyelerinden maada zerü sim istimalini umumen men edesin şanu saltanat için sen fakat birkaç raht alakoyup maadayı Darphaneye veriniz. Vüzera ve rical ve saireleri raht ve bisat ve harem ve selâmhkla-

rmda memnuulistimâl olan evani ve gayri her ne ise ev-x Btaş. y. ar. Selim III devri şandıklar ı.



SELİM IIL ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 35

■ velâ kapuya getürüp badelvezn yanına adam tâyin ile Darp--haneye teslim ve akçelerini bittemam ahz eylemek üzeretanzim etsin....Bu -maslahat din.içindir. Her kim ketm ve

ihfa ve hilâfına icra ederse Allah ve Peygamberlerimizinlâneti üzerine oîsun, ana göre nizam veresin 1.

Padişahın yapmağa muztar kaldığı bu tedbir de birçok itirazlara uğramıştır. İşin garibi itirazları yapanların başında ulema bulunmakta idi. Padişah ulemanın haksız ve kendisinin haklıolduğunu göstermek için ber mûtat kaleme sarılmışve yaptığışi şu hat ile mâkul ve meşru göstermeğe çalışmıştır.

“Kay makam Paşa,

■Ciilûsu hümayunum vukuunda Darphanede sermaye akçesi olarak iki bin keseden ziyade mevcut akçe olmayup veEnderun ve haremi hümayun hâzinelerinde dahi yüz ellikeseden ziyade mevcut zuhur etmeyüp mirî hâzinesindedahi bir kese olmadığı zâhir oldukta Moskov ve Nemçe-lûye sefer açılmış olduğundan iki kavi düşmana seferkülliyetlü akçeye muhtaç iken devlette hiç akçe olmadığımalûm oldukta bir çaresine bakılmak için bu kadar meş

veretler oldu. Nihayet cümle ittifakiyle şer’an istimali haram olan simü zerin men’i ve akçesiyle Darphaneye bey’ihususuna karar verilüp bu bapta Şeyhülislâm dâimiz dahifetva vermekle ben allahın nehy ettiği maddeye hat verdim.Ulema ve ricalden kendini bilmez ve din ve devletçe hay-rine idüğünü idrak etmez bazı kimseler Padişah bizi karaçanaklı etti dey u allahın nehyettiği maddeyi nehy ettiğimiçin konaklarında . dürlü kelâma ibtidar ve nizamı devleti

muhil ekâzib ve eracifi ve ağızlarına geleni söyledikleriniişidiyorum. Bu iki düşmana seferi ben açmadım ve devleti bu gaileye ben uğratmadım. Cülûsu hümayunumdadevletin müzayakası malûm idi. Yine kendi reyleriyle bunu icra ettim. Henüz iki bin kese fâiz hâsıl olmadı yinebazı idare ve tedarikâttan cülûsu hümay unumdan işbuzilhicceye gelince umuru sefer için sarf olunan akçenin kay dım çıkarttım. Yalnız Darphaneden yirmi beşbin

keseyi mütecaviz akçe verilmiş ve bu tedarik anların1 Başv. ar. Selim III devri sandıkları.




gümüşünden değildir. A ncak inayeti haktır. Henüz bey-tülmâlde bu derece müzayaka olup iki düşman memaliki

..... isîâmiyeye hiicüm eder iken de f i için herkes varını dini

için bey tülmâle vermek şer’an caiz ve Padişah da ahzeyle-dikte zulûrîı etmemişolurken ulema efendiler şimdiyedekbeytülmâle kaç kuruşverdiler. Cümlenin geçimi bu devlet sayesinde değilmidir. îyâzen billâh bu devlete bir sektegelür ise halleri ne şekil olur. Hiç mülâhaza olunmuyormu? İanelerinden geçtim dinü devlete muzır olacak kelâmı söylemeseler idi, olmaz m ı; işbu hattı hümayunumumütalâa edup ricali devlete sen söyüyesin ve Semahatlüefendi dâimize dahi gönderüp kazaskerlere vesair iktizaedenlere göstersün bu kelâmları söyleyenleri sen ve efendi dâimiz tecessüs edüp her kimler ise arz ve fimabaatumuru devletin ihtilâline dair bir kimse tarafından birharf işidirsem tedip edeceğim tefhim olunsun1 .

Selim III inhitat halinde bulunan ulemasının her türlümenfi mukavemetine rağmen sırf kendi inat ve enerjisi ile birmiktar para bularak donanma ve orduya göndermiştir. Bununla beraber ne donanmanın ne de ordunun umumî halinde bü

yük bir değişiklik hâsıl olabilmiştir. Mağlûbiyetin yegâne sebebini parasızlık teşkil etmediği için İmparatorluğun uzak harbsahnelerinden Selim III e kötü haberler gelmekte devam etmiştir. Selim donanma ve ordunun gösterdikleri acz karşısındahiddete kapılarak sert ifadeli hatlarla devlet adamlarının izzeti nefis ve gayretlerini kırbaçlamak istemiştir. Bu kabîlhatlardan birisi Anape Önünde cereyan eden deniz muharebesiyle alâkadardır. 1793 te Kaptanı Derya Küçük Hüseyin Paşa

büyük bir donanma ile Karadenize açılmışve Anape havalisinde Rus donanması ile cenğe tutuşmuşidi. Bu çengin akibe-ti Karadenizin emniyeti ile alâkadardı. Karadenizin Osmanlınüfuzundan çıkarak Rus nüfuzuna girmesi hem Osmanlı İmparatorluğunun Karadenize mücavir toprakları için hem de hükümet merkezi olan İstanbulun durumu için büy ük bir tehlike

yaratmışoluyordu. Selim III bu noktai nazardan Anape meselesine büyük bir ehemmiyet atfetmiş ve şu hattı hümay unu

yazmıştır.1 Cevdet tarihi c. 5, s. 34,



Kay makam Paşa,

Ben anı bunu bilmem altı aydır işyürüyor deyü bana

yazarsın, şimdi kusur ettiğinize binaen âleme fesat gelmişdeyu yazıyorsun. Gözünüzü açasız sonra peşiman olursuz,

Anapey e zahire ve mühimmat gitsün ve halü haberini elbet isterim. Tedbiri ve imkânı nasılsa edesiz ve Karade- nizin emniyeti ve düşmanın def’ini ve A nape yollarının açılmasını elbet Kaptan Paşadan1 isterim. Buna devletim on bin kese akçe masraf koydu. Meydanda bir iş

yok. Gemilerde asker yok. Düşman geziyor anlar kaçı

yor işte son emrimdir. Donanmanın cümlesini ben ana2ihale etmişimdir. Sonra kendi bilir. Ve şu A napeya şeylerin vüsulüne sa’yü nizamı sizden işerim. V akit kalmadı, gözünüzü açasız. Sonra peşiman olursunuz,,3.

Karadenizde cereyan eden deniz muharebelerinde Osmanlı donanması pek çok zay iata ve harabe uğramakla tamir ve takv iye için Îstanbula celbedilmiş bu suretle Selim IIP ün de bir hattı hümay unu daha, ihtiv a ettiği tehditlerle boşa gitmiş

tir. Selimin ordu, donanma; harb harekâtı, harb sahneleri hakkındaki bilg isi ezberden edinilmişbir bilgi olduğundan bu hususta kendisine arzedilmiş meselelerin sakat taraflarını ancak aklı selimi ile bulmakta idi. Verdiği emirlerde, tavsiye ettiği tedbirler de ekseriya hiddetli ifade kullanması işin aslım bilmediğindendi. 1793 yılını kışlakta geçiren ordunun yaz harekâtına başlanacağı sıralar Serdarı ekremden gelen arzda alınmış olduğu bildirilen tedbirler hak kında Selim kanaatini

şu satırlarla bildirmiştir:“Bunlar güzel, lâkin hep olmuştu olacaktı tâbirlerinden ibaret olup meydanda görülmüşiş. yok, düşman duruyor. Böyle gevşeklik ile işgörülemez ? ben işisterim gözünüzü açup baksanız gece ve gündüz demeyesiniz yaz geçmeğe başladı. Siz dahi şöyle olacak böyle olacak diy orsunuz. A llah göstermesün düşmanlar bir taraftan fürce bulmak lâzım gelür ise sonra bana kim cevap verir. Ben

SELİM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 37

1 Küçük Hüsey in Paşa.2 Kaptanı deryaya3 Yeni Mecmua s. 23 s* 215L



sana külli istiklâl verdim. Her bir rey ve hareketin indimde makbuldür. Umuru din ve devlette ikdamu gayretedenlere ikram ve kusur ve rahavet edenlerin tediplerineihtimam edesin. İsmail ve Nişve Yenipazar, vesair orduların halleri nicedir? Yenipazarda zahire yok niçin tedbir etmezsin, bir taraf ı düşünüp diğer tarafı feramuşetmek olur mü ? böyle gevşek hareketten bana hayret geli

yor. A llahı seversen gayret edesin1 .

Selim, Serdarı ekremi tehdit Serdarı ekrem de zahiresiz-likten ve gönderilmesi lâzım gelen askerin henüz orduya gelmemişolduğundan bahisle şikâyet etmekte idi. Filhakika ordunun boşalan, saflarını doldurmak icabediyordu. Bu hususadair memleketin muhtelif taraflarına emirler uçurulmuştu. FakatPadişah bu emirlerin yerine getirildiğinden ve getirileceğindenşüphe etmekte idi. Şüphesinde haklı idi. Çünk ü îstanbuldarıSekbanbaşı marifetiyle gönderilecek askerin tertibinde bilesağlam bir tutum yoktu. Padişahın Kaymakam Paşay a bir hattı hümayunu işin ne kadar gevşek ve götürü tutulduğuna gü- ■zel bir misâldir:

Kay makam Paşa,“Sekbanbaşı tertip eylediği Ortalarının neferatının ikibin beş yüz olmak üzere iken şimdi bin miktarı neferatedüp kusuru yolda yazulur dermiş, Suphanallah bu nehaldir ? İstanbul gibi beldeden iki bin adam yazamıyacak,

yolda nerde olur, elbet bunda gidecek her neferin ismiresmi ile defterin isterim. Ve zâbitanı bundan götürüp

oray a teslim edeceğin taahhütler iyle ol deftere mühür bas-vsunlar. Bu nasıl masharahktır. A k sakalından utanmaz mı ?

Bir ay dır ordu noksandır. Bu nasıl gay reti dindir ? ,,2.Emirleri her tarafta noksan ve kusurlu yapılmasına rağmen Selim III ordunun ıslah edileceğine ve muzaffer olacağınakani idi. Ordu ise kendi zaaf ve iktidarsızlığına çoktan kanaat getirmişbir an evvel sulhu arzu etmekte idi. Selim ordununbu hâleti ruhiyesinden haber aldığından Serdarı ekreme gay etşiddetli ve uzun bir tekdirname yollayarak vazife ve mesuli-

1 CeYCİet tar ihi c. 5, s.. 43,‘2 Baş,' v. A rşiv ' s. 43 No, 470»

38 SELİM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI



SELİM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 39

yetini bir daha hatırlatmıştır. Vesikalar kısmında 4 numara iletam metnini verdiğimiz bu tekdirnamenin ehemmiyetli kısım-,lannı burada hülâsaten arzediyoruz.

“Padişaha lâzım olan vekili mutlak olanlara ruhsatı kâmile ve istiklâl verüp yazdıklarını icra etmektir. Vekilimutlak olanlara dahi lâzım olan ricali devlet ve Ocakluvesair hizmet erbabını uydurup her işi ehline ısmarlamak-dır. “K undağın serhadde çözülmekle her bir umuru seferive düşmanların ''hallerini ve askerin ahvalini bilür maku-leden olmanla şimdiyedek her tarafın tedbirini ihata edüpşöyle tedbir olundu. Ve filan işgörüldü hemen mukabelei âdâdan gay ri işkalmadı diyeceksin sandım. Sen iseşimdiyedek bir işgörmeyüp gönderdiğin tahriratlar aczve yeisden ibarettir. Hal böyledir deyu her işi bırağupdüşmanlar ne ederler ise etsünler biz durup bakalım mı?bu nasıl şeydir. Y az ortası oldu hâİâ ne'- '.edeceklerini bil-meyorsunuz, bu hayret bu tekâsül sendemidır. Y ok saordu ricalindemidir, bana bildiresin,,. Düşmanlar bir taraf tan işlerini görmekte siz ise hâlâ hayrettesiniz. İşte

Prusy a ve İsveç cenk ediyor. Düşmanların beru taraftaolan askerlerinin çoğu Prusya üzerine gittikleri halde vesizi korkutan cüzi . asker idüğü indimde muhakkak olmuştur. Edna himmet olsa Eflâk v e .Buğdandan düşman tardolunur ve Lehlû ile arada hail kalmayup zahire ve leva-zımat suhuletle tedariki mümkün olur. Bu hayret bitince-

yedek akçe dersiniz, mevacipten sonra bin kese gönderdim. İşte bin kese daha gidiyor. Bundan başka yine irsal

ederim. Sizin bir işgördüğünüz yok. Henüz nizam vermi yorsunuz. Tatarlar sekiz günde geliyor. Şumnu etrafındaDelil heyetinde eşkiya zuhur etmiş; anı dahi defetmiyorsunuz. İşte bu tenbihimden sonra siz bilirsiniz.,,

Selimin ardı arası kesilmeyen bu nasihat ve tehditleri ordunun maddî manevî durumunu düzeltmekten uzak kalmıştır.Her ne kadar Prusya Osmanlı ittifakının ruhuna uygun olarak

Avustury a hududuna azîm kuvvetler yığmış, İsveçte Ruslara

karşı sayılı muvaffakiyetler kazanmışidise de, Osmanlı ordusudüşmanların karşısında y ine aciz durumunu muhafaza etmekteidi. Bu buhranlı durum Avrupadaki siyasetinde hâsıl olmağa



başlıyan değişiklikle daha feci bir şekil almak istidadını gösteriyordu. Filhakika 1790 da Rusya, Avusturyanın Türkiye ile ayrı bir muahede imzalamak niyetinde olduğunu haber almış

ve tek başına hem T ürkiye hem de İsveç ile. harb yapmanın güçlüğünü takdir ettiğinden, İsveç ile sulh yapmıştı. V alara Muahedesi. Ağustos 1790.

İsveçin aradan çekilmesi Osmanlı devleti için büyük zarar idi. Çünkü İsveç cephesinde serbest kalan Rus kuvvetlerinin Osmanlı cephesine gönderileceği aşikârdı. Selim III durumun nezaketini müdrikti. Kaymakam Paşay a y azdığı bir hatta İsveç- Möskof anlaşmasından Prusya ve Ingilterenin nasıl bir

vaziyet alacaklarını öğrenmek istiyor. Bermûtat asabî bir ifade ile y azılan hat şudur:

“Ve bu İsveç Moskoflu ile ittifak eylemesi celi maddedir zira İsveç Moskoflu ile hemhudut olmak hasebiy le Mos

.. koflüya azîm kuvvettir bu kâfirlerin hali böyle televvünüzeredirler. Acaba Prusya ve Ingiltere ne suret kesbeder bunların halini tasrih etmek lâzımdır biz dahi ana göre nizam vermek iktiza eder Prusy a elçisinden İsveç mad

desi ve kendilerinin nasıl hareket edeceklerini sual etmek lâzım olmak gerektir. Hele bu hususlara Reis Efendi sarfı zihin etsin ve onlar maslahatlarını çalıştıkları gibi biz dahi ahlardan ayrı menfaatimize bakmak lâzımdır Reis Efendiye söyleyesin,,1.

Bu sıralar ne İngiltere ne de Prusya Osmanhlarm lehinde ciddî teşebbüslerde bulunabilecek vaziyette idiler. Fransa ihtilâli A vrupanın siyasî ve İçtimaî sitatüsünü tehdit eder bir mahiyet almıştı. Büyük A vrupa devletleri için artık siyasetin siklet merkezi doğu A vrupasmdan batı ve orta A vrupay a nakledilmişti. Prusy a, Fransa ihtilâl hükümetine karşı Avusturya-

yı da sürüklemek istediğinden onunla anlaşmakta tereddüt etmediği g ibi Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya arasında da harbin daha fazla devamında Prusya bakımından bir fayda görmemeğe başlamıştı. Bu sıralar esasen İngilterede gerek

A vusturya gerekse Bâbıâli nezdinde harbin durdurulması için

teşebbüslerde bulunmakta idi.

4 0 SELİM III. ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

1 Yeni Mecmua c, I. sayı 45. s„471,



42 SELİM IIL ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

vermiyerek dürlü dürlü ikdam ve ihtimam ile celp ve cem ettirdiğim bu kadar müntahap asker nice oldu? böyle şey olurmu? Prusya tavassutu zuhur etmese idi cenk et*

meyüp gerümü dönecek idiniz behey adamlar böyle din ve devlet gayreti olurmu? A llahtan havf ve Peygamberden hay â etmezmişim ecdadım vaktinde bu kadar gayret edenler beşerden değilmiy di. V ah vah yazık bu kadar ikdam ve dikkatime yazık. Düşmanlar yaz ve kışdeme-

yüp işlerini görürler anlar adam değilmi? anlara bakup nefsinizi levm etmiyormusuz? bu kadar bin kese beytüi- mâl sarfolundu bari bir işgörelim boşuna gitmesun de-

mezsiz. Y ar ın A llaha ne cevap verirsiz daha yazacağım çok lâkin gafletinize göre fay dası yok. Ben anı bunu bi-1- mem, Nemçe mütarekesini eflâkdan yol olmazsa dahi bir gün evvel kesüp bitirüp beri taraftan olsun alâhâlihi îbrail

...... taraflarına gitmelisüz. Buna özür ve bahane dinlemem,Prusyaîu Moskoflu aleyhine olarak îsveçle müceddeden akdi ittifak etmiş, îsveçe akçe dahi vermişMoskofla cenk edecek. Ben dahi K ırımı avni hakla teshir edinciyedek

Moskoflu çenginden fâriğolmam. Eğer K ırımı Prusya tavassutu ile cenksiz verirse Prusya ve İsveç beraber ola-

■ rak müsalâhaya ol vakit ruhsat veririm. Ve illâ mümkün değil heman Îbrail taraf larına varup Kili ve İsmail vesair

yerlerin muhafazalarına bakâsız. Sonra biriniz cevaba kaadir olamazsız,,1.

Serdarı ekrem vesair ordu erkânı bu hattan memnun kalmadılar. Nizamsız askerle harb yapılamıyacağını anlamış

bulunuyorlardı. Bununla beraber emre uymak lâzım geliyorduk Mütareke için müzakeratın önii alınıncaya kadar ufak tefek hazırlıklarla uğraşıldı. A vusturya ile müzakerenin imzalanacağı sıralarda Rusya da mütareke temayülünü göstermekle ordu bir aralık ümide kapıldı. Padişahın yeni bir hattı bu ümit kapılarını da kapadı. Selim III ün Rusya ile mütareke hakkmdaki kat’î düşüncesi şuy du:

“Münferiden Rusyalu ile musaleha Prusya ittifakını feshedeceğini bir kere mülâhaza etmezmisüz böyle tedbirmi

1 Cevdet, c. 5. s. 61-62.




olur? kaldı ki Prusya kıralı Rusya hududuna asker tâyineylediğini resmen bey an eyledi ve sana yazdığı mektubunda dahi Rusyalu her ne irad eylerse marifetim olma

dıkça kabul olunmasun deyu yazmış.Kırım alınmadıkça Devleti Aliyyenin asıl düşmanı olan Rus-

yalu ile sulh yoktur,,1 .

Bu hat orduya yar dığı sıralar ordunun durumu çok kötü olmağa başlamıştı. Kışyaklaşmakta olduğundan asker taraf taraf firaretmekte idi. Harb için erkânda ne heves ne de ümit kalmıştı.Ruslara gelince bu mükemmel fırsatı kaçırmak istemediler, basithareketlerle ve kolaylıkla Kili kalesini Tuna boğazlarını zapte-derek Ismaili muhasara ettiler. Bizim askerlerimiz ise bizzat ordueşyasını yağma ve halka birçok zulüm yaparak firar etmekteidi. ( Kânunuevvel 1790 ) * ' ,

Selim III Kırımın Ruslardan alınmasını beklerken ordunun yeni muvaffakiyetsizliklerinî görünce teselliyi ber mutad kalemesarılarak heyecanını şiddetli cümlelerle ifadede buluyor:

“Hasbinallah vehimelvekil işte hâl malûm oldu cüzî düş

man bizim gayreti olmayan askerlerimizi perişan eylemişve bukadar cephane ve zehairi yağma edüp firar eylediklerindengayri ehli islâmı katli nufuz eylemiş ve ehli islâmın malini

yağma eyleyen askere şer’an ne lâzımdır sual olunup siyasetolunmak lâzımdır. Şimdi düşman durmaz bunları takip eder vebelki Babadağsemtinden bir kol ile Varna üzerine gelür. İşte

îbraili muhasara etmişelbette bu bozgunluğu anlar gördüler kibu kaleyi vururlar ondan sonra hâl ne şekil olur, A bdullahEfendi ve bir kaç nefer kimeshe bugün kapuda cem olup müzakere edesiz, kuvvet olarak tez elden orduya istimalât ve kuvvet olarak ve tekrar kendilerine nizam verüp iktizasına göredüşman üzerine varmalaiı için Sadrazama ve saire hitap olarakhüzünlü ve tesirli bir hattı hümayun tesvidi yapup bugün irsaledeyim. Yazmak için şimdi tarafıma göndersün, ve müzakeresenedini buğun tarafıma arz edesiz,,2.

Padişahın hatları ordunun halini hiçbir veçhile ıslâh ede

medi, Sadrazam Kili kalesinin de Rusîar eline geçmesine mâniı Cevdet, e. 575762.

_ ‘ 2 Başv, ar. 3* 45. h, 10L . ■ ^




olamadı. Az zamanda yer alan bu bir seri mağlûbiyetten Padişah ve yardımcıları Sadrazam Haşan Paşaya büyük bir hisse

çıkanııağa başladılar. Sadrazamın kendisini müdafaa yollu mektuplarında da mânâsız behaneler görülünce yalnız azline değilaynı zamanda katline de ferman edildi. Haşan Paşa idam edi-lüp kellesi âdet olduğu üzere îstanbula gönderildikte Padişahonu Kay makam Paşaya şu hatla gönderdi.

“Kaymakam Paşay a,

Sadrı sabık Şerif Haşan1 Paşanın seri maktuunu küçükimrahorun Şatırı getürdü size gönderdim, umuru seferde ku

sur edüp vaktü zamaniyle düşman üzerine gitmeyüp askerinperişaniyetine bâis ve İsmaile imdat etmediğinden istilâsınasebep ve beytülmâli müslimînin itlâfü izaatını mucip olduğuve rüşvet alızeylediği ve bunlara dair töhmeti şedide tahririyle yaftasının tesvidini yapup şimdi tarafıma gönderesiz :ve yarın seri maktuunu Orta kapuya vaz eyleyesiz veşimdi defterdarı gönderüp hanesini temhir eyleyesiz bende bu taraftan hazine kethüdasını gönderdim

Serdarı ekrem Şerif Haşan Paşanın idamı yeni bir Sadrazamın intihabını icabettiriyordu. Yeni Sadrazam, evvelce azledilerek hudut Seraskerliğine tâyin edilmişolan Ziy a Yusuf Paşaoldu. Ziya Yusuf Paşa muktedir ve kuvvetli bir vezirdi, fakatne iktidarı ne de kuvveti ile orduyu bulunduğu anarşiden kur-tarııp zafere götüremezdi. Binaenaleyh Serdarı ekremliğinde,selefleri zamanında Osmanlı ordusunun başına gelen felâketlersilsilesinin devam ettiği görülür. İbrail sukut eder ve düşman

Babadağüzerine yürür. Yeniçeri askeri itaatsizlikte kusur etmez.Kanunnamesi icabı piyade harb edeceğine halkm beygirlerineel koyarak söz ve kumanda dinlemiyerek kendi kendisini süvari

yapar ordudan firar edenleri de Istanbulda kahve kahve dolaşarak Rus ordusuna kan kusturduklarını, Rus askerini tarumaredijp kumandanlarını yerlere buladıklarını ve daha birçok yalanları haysiyetsizce anlatırlar...

Mütekait Yeniçerilerle halk, Yeniçeri Ocağının kahraman-

1 Başv. ar. s. 45. h, 101. ., 2 1789 da Sadrazam ..olmuştur. Sadrazamlığı bir kaç ay devam

etmiştir. Mağlûbiyetlerden mesul tutularak Şumnüda katledilmiştir. .




lığı karşısında hayretten ağızlan açık bütün bu uydurmalarıdinlerler ve inanırlar.

Ordunun anarşisi Selimde de bütün zafer ümitlerini silmiş

süpürmüştü; Selim de artık Kırımı almanın bir hayal olduğunuanlamışbulunuyordu. O da mütareke ve musalâha fikrini uygunbulmağa başlamıştı. Fakat hiç olmazsa mevziî bir zaferdensonra bu felâket dolu harb devresine nihayet vermek istiyordu.Mütarekeyi istemesi için başka sebeplerde vardı. Prusya veİngiltere Fransa ihtilâlini bastırmakla meşgul idiler. Osmanlıimparatorluğuna hiçbir yardımları dokunamıyacakları anlaşılmıştı. Binaenaleyh Prusya ile Rusyay a karşı müştereken ha

reket için Babıâlinin yapmış olduğu ittifakın bir mânası kalmamışdemektir.

Selim III bu vaziyetin tesiri altında kalarak Serdarı ek-reme münasip bir fırsat zuhur ettiği takdirde Rusya ile mütareke yapılması için ruhsat vermek mecburiyetinde kaldı.

Serdarı ekrem Padişahın bu yeni kararından fevkalâdememnun oldu. Fakat o derece bir mütareke fırsatı ve sebebimevcut değildi. Binaenaleyh Reis Vekili Hakkı Bey Serdarıekremin şifahî talimatı ile mütareke maddesini asker ve zahiresıkıntısını arzetmek üzere İstanbual gönderildi. Selim III ün buişten memnun olmadığını Kaymakam paşa’ya yazdığı şu hattan- anlıyoruz:

■■ . • ' •. ■ ■ ~ ■ ; ® *-“Mütarekeye serrişte yoğiken Asitanede çaresi bulunurhülyasiyle Reis Vekilinin orduyu terkedüp gelmesi ve ordudan dahi göndermelerine taaccüp olunmuştur. Moskovlununadamlar ı orduya gelüp gittiler. Bu taraftan serrişte me-mûl etmek akıl kârımıdır. Murat düşmanın keyfiyeti hücumunu beyan ise biz anlardan mukaddem biliyoruz. Butaraftan asker göndermek ve tedbir etmek ise mümkünolanı şimdiye değin icra ettik. Kang isinin faidesini gördük.Cenabı Hak cümlesine akıl ihsan eyleye âmin. Eğer mütarekeye rişte bulunursa Prusya ittifakına halel vermiye-cek veçhile nizamını versünler kaldı ki Balkanın öte tarafında otuz bin asker çıkar elbette ihraç etsünler ve düşmanı karşu tarafına geçürsünler ve Babadağı ve Tunasevahiîini muhafaza etsünler bu taraftan dahi iktiza eden




tedbir ne ise dakika fevt etmeyüp icra edesin ve Sadrazama da tekit yazasın ve birgün evvel Reis Vekilini gön-deresin,,1. ... .... ..

Padişah şahsan devlet namusunun temizlenmesi için behemehal bir mevziî zaferin kazanılmasına taraftar idi. Fakatçarnaçar mütareke fikrini en münasip şartlarla kabul eylemişbulunuyordu. Nihayet İngiltere ve Prusyanm Rusy a nezdindekitazyiki ile Rusya da mütareke esasını kabul ediyor. Sür’atle sulhakdi iki tarafın da başlıca arzusunu teşkil ettiğinden mükâle-melere Yaşkasabasında ve derhal başlanıyordu. Sulh müza-keratma başlanması asker üzerine büyük bir tesir yapıyor.

Sanki her şey olup bitmiş gibi Yeniçeriler ve sair mürettepasker orduyu terk ile dağılmağa başlıyorlar. Selim III bu halindoğurabileceği fena neticeleri görüyor. Sulh imza edilmediğitakdirde Ruslar karşısında harb edecek kimse kalmıyacağm-dan, bu endişe ile Sadrazamının dikkat nazarını çekmek istiyorve ona şu hattı yazıyor.

“Benim Vezirim,

Y az askeri hınzır sürüsü gibi bu taraflara gelmekte olupsual olundukta musalâha oldu alenen izin verdiler deyucevap ediyorlar. Böyle oldukta musalâha nasıl olabilür.

Asker kalmadığı gibi düşman neler teklif edecektir. Bariaskerin cümlesi dağılmadan musalâhayı bir gün evvel âk-,detmege çalışasın. Alenen kıraat için istiklâlini tekit içintarafına bir kıt’a hattı humayun başka yazup gönderdim.İşlerin bir saat evvel bitmesine sa’yü gayret edesin,,.

Padişahın korktuğu neticeler tahakkuk etmiyor, Rusya ilesulh 9 kânunuevvel 1792 de Yaşkasabasında imza ediliyor. Busuretle Osmanlı - Avustury a harbinden sonra Osmanlı- Rus harbide son buluyor. Bu çifte harbe nihayet veren muahedelerinkısaca hükümleri şunlardır. Avusturya ile imzalanan Ziştovimuahedesi mucibince, Osmanlı İmparatorluğu Eflâk ve Buğdanatekrar kavuşuyor, fakat gizli bir anlaşma ile Orsovoyu AvusturyalIlara terketmek mecburiyetinde kalıyor.

Rusya ile imzalanan Y aş muahedesi Uçakofu Rusyayabırakıyor, Dinyester Rusya ile T ürkiye arasında yeni hudut

1 Baş. v. ar. Selimi Sâiis devri s andıklan.



SELİM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 47

oluyor. Şüphesiz Osmanh İmparatorluğu harpten zararlı çıkı yordu. T opraklarından ve prestijinden yeni kayıplar kaydetmişti.Bununla beraber Rusya ile Avusturya da bu harpten bekledik»

lerini elde edememişlerdi. Rusya ne Türkleri Avrupadan koğa-bilmişne de eski Bizans imparatorluğunu ihya etmişti. Avus-turyaya gelince Eflâk ve Sırbistan yerine Orsovo ile iktifaetmek mecburiyetinde kalmışlardır. Osmanh imparatorluğununharpten az zararla çıkmışolmasına, bu az zararın da çok bü

yük acısını tadan Selim III olmuştu. O, devrine mağlûp bir hükümdar sıfatiyle değil fakat muzaffar olarak başlamak istemişve yılmadan yorulmadan çalışmıştı. Bununla beraber Selimin

ruhu ezelî T ürk düşmanı olan Rus ve Avusturyanın çifte galibiyetleriyle ezilemedi. O, mağlûbiyetten çıkarılabilecek dersleriçıkarmıştı. Osmanh İmparatorluğunu cezrî bir ıslaha muhtaç g örüyordu. Bu ıslahat yapılmadığı takdirde devletin yaşayamıya-cağı ve yaşamağa hakkı olamıyacağı kendisince apaşikâr birhakikatti. Bu sebepten Selim, pahalıya mal olan sulh devriniıslahata tahsis etmekte bir an tereddüt etmedi. Hayatına malolacak olan bu ıslahatta büyük bir iman ve enerji ile çalıştı1 .

II) Napolyon’ım Mısırı işgali ve Osmaah-Fransız harbi

( 1798 - 1802 )

Ziştovi ve Y aş muahedelerinin imzalanması tarihinden(1790 — 1792) Napolyo’nun Mısır seferine kadar (1798) Osmanhimparatorluğu altı y ıllık bir ¿ulh devri tanıdı. Selim III, bu altı

yıl zarfında hummalı bir şekilde iç ıslahat ile meşgul oldu.

“Nizamı Cedit,, ismini taşıyacak olan bu ıslahat Fransız y ardımı ile oldu, 1798 tarihine kadar Osmanlı- Fransız münasebatıher iki tarafın büyük dostluk nişanelerinin intibaını taşır. Öyleise nasıl oluyor da bahsettiğimiz tarihte Fransay ı, Osmanlıtopraklarına saldırmışgörüyoruz? Bu sualin cevabı Fransa ihtilâlinin yetiştirdiği kumandanlardan Napolyon Bonapartm düşüncelerini tetkikte bulabiliriz.

15 A ğustos 1769 da Korsika da doğan Napolyon ilk mek-

1 Tarihe «Nizamı Cedit» adı ile geçen Selimin ıslahatını harpler ye isy anlar saf hasını bitirdikten sonra ayrı bir ciltte tetkik edeçeğiz.



48 SEL İM ÎÎI. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

tebini orada bitirdikten sonra 1778 de Autun askeri koîlejinegirmiş 1784 te Paris askerî mektebine kabul edilmişve 1785te topçu mülâzimi rütbesiyle mezun olmuştun Bundan sonra

Napolyon T ulondan Ingilizleri çıkarmış (1793) ve Italyada: Avusturya ordularına karşı bir seri zafer kazanmış(1797) busuretle Fransanm en gözde kumandanlarından olmuştur. Fransa ile İngiltere harb halinde olduğu için Direktuvar hükümetiNapolyonu Ingiltereye bir ihraç hareketine memur edince Na^polyon, bu ihracın mümkün olmadığını fakat İngiltereyi müstemlekelerinde mağlûp etmek kabil olduğunu, bunun için deevvelâ müstemleke yolları üzerinde bulunan Mısırın işg ali1 lâ

zım geldiği mütalâas ında bulunmuşve T alleyran’m da muzaheretiy le bu mütalâasını Direktuvar hükümetine kabul ettirmiştir.

19 Mayıs 1798 de büyük bir donanma ile Tulondan hareket eden Bonapart, şövalyelerin elinden Maltay ı zaptettiktensonra 2 Temmuzda İskenderiyeye muvasalat etmiş, 21 Ağus-tasta Memlûk ordusunu mağlûp ederek Mısın kazanmıştır.

Fransa ile Osmanlı devletinin dost geçindikleri bir andaFransa taraf ından sebebsiz ve habersiz şekilde Osmanlı eyaletlerinin en mühimlerinden birine yapılan bu taarruz bütünOsmanlı devlet adamlarında ve bilhassa Selim ÎII de büyükbir tesir yapmıştır. Padişah derhal Sadrazama lâzım gelen tedbirlerin alınmasını emretmiştir. Sadrazamın teşebbüsiyle de divan divan üzerine toplanarak mesele tetkik edilmişve şu tedbirlerin sur’atle alınması kararlaştırılmıştır.

1 — Mısır Paşasiyle Mısır Beylerine, Fransızlara karşı

mukavemet etmeleri için tahrirat yazılması,2 — Vaziyetin icabettirdiği bazı tâyinlerin yapılması,

3 — Bütün sahil, şehir ve kasabalarının Fransanın Mısın

* Napolyon Bonapart’m Mısır seferine takaddüm eden A vrupa ve Os»manii siyasî miinesebatmı bu kitabımızda tafsilâtiyle tetkik etmeği uygunbulmadık. Okuyuculardan adı geçen mevzu ile alâkadar olanlara evvelceneşretmişolduğumuz şu eserleri tavsiye edebiliriz.

- Fransa - Mısır ve Os manlı İmparatorluğu, İst. 1938.- Y unan adalarının Fransızlar tarafından işgali ve Osmanlı - Rus

münasebatı T arih Semineri Sergisi, İst. 1937 tar ih notlar ı İst. 1941




istilâ ettiğinden haberdar edilerek uyanık bulunmağa davetedilmesi, ö

4 — Fransa ile hali harpte olan İngiltere devletinin A k

deniz donanmasına, Osmanlı limanlarında iyi kabul gösterilmesiiçin hüküm yazılması.

Mısır valisi Bekir Paşa’ya derhal tahrirat yazılması fikripadişahın idi. Selim III, bu suretle hem Fransa’ya karşı başlı-

yacak mukavemeti teşci etmek hem de Mısır’a, Padişahın müsaadesiyle geldiklerini ilân eden Fransızları tekzip etmek isti

yordu. Hat aynen şudur:

“Benim vezirim,

, Tez Bekir Paşa’ya ve Beylere1 nüvazişlü ve gay etdikkatlü tahrirat yazılsın, arazii Mısrıyyenin bir avuçkumundan vaz geçmiy ceğimizi ve ehli imanın bunlarlakitali farzolduğunu aleni bilsünler. Kâfirin hilesine itimatetmesünler. İnşallah donanma ile ve her türlü iane ederiz.Göreyim anları nasıl gayret ederler. Etraflı yazılup eriş-tirilsün ieabederse fermana hat yazarım,,2.

Padişahın işareti üzerine Sadrazam, Padişahın ağzındanMısır valisi Bekir Paşa’ya hitaben bir hattı hümayun kalemealmıştır. Bu hattı hümayunda Mısır’ın namlı beylerinden İbrahim, Murad beyler ve Mısır uleması ile elbirliği yapılarak dindüşmanı olan Fransızlara mukavemet etmesi ve her türlü muavenetin Babıâli tarafından yapılacağı şu şekilde ifade edilmiştir:

“Sen ki Mısır valisi Seyyid Elhac Bekir Paşasın,Elhaleti hazihi Fransalunun mugayiri mûsalâha habersizce

böyle hareketi v âki olup Şeyhülbeled İbrahim bey veMurad beyin gayretleri ve ümerayı saire ve Ocaklu vehususa ulemayı Mısrıyenin hamiyetleri filasl malûm vedinü devlet uğrunda sarfı makdur edecekleri malûmum-dur. Göreyim sizi cümleniz bilittifak Mısıra taarruz veehli islâma hiyanet üzere olan Fransalunun kahr ve ted-mirlerine ve iklimi Mısırın levsi vücutlarından tathirinesa’yü ikdam edçsiz. Donanma irsali ve sair her dürlüianeticra olanur. Heman Haktealâ hazretleri cümlenizi hüsnü

1 Mısır’ın bu sırada namdar beyleri İbrahim bey ile Murad beylerdi,2 Başv. ar. s. 39 h 20. -

Sel i m I I I . F: 4



hizmete mazhar ve her hâlde mânsur ve muzaffer eyleyeâmin,,1.

Bekir Pâşa’ya bu hatlar gönderilirken Şam valiliğine tâ

yin edilmiş bulunan Elhac İbrahim Paşa’ya da mâiyyetineasker alarak Mısır üzerine yürümesi ve işgal edilen yerlerinFransızlardan tahlis edilmesi bir hat ile emredilmekte idi:

“Sen ki Şam valis i Elhac İbrahim Paşasın,

İşbu emri şerifim sana vâsıl olduğu gibi derhal maiyyetine celbolunacak sergerdegân ve asakiri celp ile tevakkuf ve ârâm etmeyüp mütevekkilen alellâhülmuîn Mısırcanibine teveccüh ve azimet ve beldei Mısır ve Reşit veDimyat ve İskenderiyeyi Fransız keferesinden tahlisemüsaraat ve ol havaliy i vücudu levs âlûdlar ından tathirebezli makderet edesin bu maslahat din maslahatı olupbu bapta senden gayreti diyanet memulu hümayunumdur.Duayı hayrı padişahane ve teveccühatı seniyei mülûkâ-nem seninle bile olmakla Cenabı A llahın avnü inayetiyleinşaallah. bu maslahatlarda muvaffak olursun, heman Haz-reti Hak umurunu teshil ve tevfikına mazhar eylesin

âmin,,2.Bir taraftan Fransızlara karşı Mısırda bir mukavemet hazırlanması için hatlar gönderilirken diğer taraftan da, sahilkasaba ve şehirler vaziyetten haberdar edilmekte ve müstakbel hareket hatlarının ne olacağı kendilerine bildirilmekte idi.Kendilerine ilk olarak hat gönderilen yerler Akdeniz şehirleriidi. Çünkü bunlar hâdisatın cereyan ettiği sahaya komşu idi.Esasen, Fransız teşebbüsünün v üsati bu sıralar henüz bilinmediği için, bu şehirlerin mukadderatından endişe edilmekte idi.Şehirlere gönderilen hükümler aşağı yukarı aynı mealdedir.Hemen hepsinde evvelâ Fransanın ilânı harpsız ve sebebsizolarak Mısıra taarruz ettiği işaretle, müteyakkız bulunulmasıtavsiye ve şayet düşman o taraflara da taarruz edersemüdafaaya gayret edilmesi emredilmektedir. Bundan sonra,Devleti aliyyenin elinde olan bütün vasıtalar ile sahil şehir vekasabalarına yardım edeceği, ilâve edilmekte ve düşmanın ha-

50 SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI •

1 Topkapu 1173.2 T opkapu 1113.



SELİM IIL ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 51

rekâtına dair elde edilecek malûmatın îstanbula bildirilmesi istenmektedir. düzlerce şehir ve kasabaya gönderilmişolan buhükümler hakkında daha eşash malûmat edinilmesi için birisi- ,

nin metnini aynen buraya alıyoruz:"Kıbrıs Muhassıllığına ve K ıbrıs Nâipliğine ve Yeniçeri zâ-biti ve âyân ve sair zâbitan ve bilcümle söz sahipleri ve işerlerine ve umum ehli islâma.Devleti aliy ye, Françelû devletiyle müstahkem müsalâhayıfesh etmeyüp Françelû Cumhuru tarafından dahi feshimüsalâhay a dair bir gûna haber vârit olmamışken buesnada Françelû sergerdelerinden Bonapart nam cenera-

lin kati vafir donanma sefineleri ve külliyetlü tedarikâtı1 harbiye ile Akdenize huruç ve hattâ işbu senei mubarekemahı Muharremülharamm on beşinci günü îskenderiyey iMısır tarafına teveccüh ve azimet ve Iskenderiyeye bağ-deten ve cihaden duhul etmişolduğu sen ki muhassıl mumaileyhsin tarafından vârit olan tahrirlerin mealinden müs-teban ve bu surette memaliki mahrusâmm cümlesindenteyakkuz ve intibaha riayet cemi ehli islâma farzı aynmertebesinde - olduğu vareste! kaydü beyan olmaktannaşi siz ki muhassıl Modon Yeniçeri zabiti ve âyan ve sairemumaileyh siz gece gündüz müteyakkız ve mutabassır vehazırülhâl bulunup tâifei mezkûrenin ol taraflara hücümveliktiham misillü hareketleri vâki olur işe mütevekilen^alâllah müdafaalarına bilittifak damen dermeyanı gayret ;ve kurbü civarınızda olan müslimîn ile teveddüt ve tea-vün şeraitine riayet ve tâifei mesfûrenin bir taraftan ahval ve keyfiyetlerini taharri ve tahkik ile vâki olan ihbarve asârı peyderpey Devleti aliyyeme tahrir ve işara mü-saraat ve maazallahi tealâ rüsumu tahaffuz ve ihtiyatariayet serimu tecviz, terahi ve kusurdan begayet tehaşi vemücanebet eylemeniz ferman olmakla tenbihen vettevfikanhassaten işbu emri şerif . . . ile irsal olunmuştur, imdi key fi- ,

yet A nadolu ve Rumeli savahiline ve mecmu cezirelerebaşka başka evamiri aliy yemin ifade olunduğu ye tarafıDevlet aliyyemden dahi lâzım olan ianetin bir veçhile tec

vizi kusur olunmıyacağı ve tâifei mesfûrenin ^Mısır Iskenderiy esine tecavüz ve taarruz vâki ise mücazat-



52 SELİM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

larmı müşahede edecekleri eltafı hafiyetülilâhiden müstedave mütemenna idüğü malûmunuz oldukta ber minvali meşruamel ve harekete mezit ve kati ikdam ve bu bapta

muttali olduğunuz ihbar ve halatı Deralliyyeme tahrir veifham ve balâda münderic olduğu veçhile Iskenderiyeyetasarrufları vâki ise taifei mesfûre sair mahallere dahihücum eylemeleri melhuz olduğuna binaen bir veçhileemniyet ve gaflet caiz olmamakla ona göre sem’u basiretve intibaha riayet ve zuhur ederlerse Kıbrıs ce

ziresinden mecmu erbabı harbü darbı istihsap ve ber-veçhi muharrer civarınızda elinizin iriştiği yerlerde olan

müslimîn ile dahi teavünü ittihat ve mukabele ve müdafaaları emrine cümleniz merdane say ’ü ikdam ve zinhar te-kâsül ve gaflet vukuunu tecvizden begayet tehaşi veittikayı tam eylemeniz babında,,1.

Selim III üri , Fr ansızlar a karşı güvendiği tedbirlerden enmühimmi Akdeniz’de dolaşan İngiliz donanması idi. Filhakika,

yıllar dan beri Fransızlarla harb halinde olan İngilizlerin, Bo-napart’m Mısır seferine lâkayt kalamayacakları aşikârdı. Esa

sen bu seferin İngiltereyi müstemleke İmparatorluğu yollar ıüzerinde vurmak için hazırlandığı da ilân edilmişti. Binaenaleyh, Mısır seferi bir bakıma göre Osmanlı İmparatorluğu ileİngiltereye karşı yapılmışbir seferdi. İngiltere ile Türkiy e’ninkuvvetlerini bir ederek bü düşmana karşı cenk etmeleri zarurîidi. Selim III, İngiltere’nin şarkî Akdeniz limanlarında erzak vesu ihtiy acını temin etmelerine müsaade vermekle İngiliz donanmasının Mısır etrafında mütemadi bir kontrol yapmasına imkân

verecek idi. Bu suretle Fransızlar, Mısırdan gay ri Türk şehirlerine saldıramıyacakları gibi ana vatan ile irtibat da tesisedemiyeceklerdi. Bu düşüncelere binaen ve henüz bir İngilizT ürk ittifakı kâğıda gelmemişken Selim III, İngiliz donanmasına kolaylık göstermeleri için garbî Anadolu ve Suriye limanlarına şü hükmü göndermiştir:

“Devleti aliyyei daimülkararımın İngiltere Devleti kadimî,

1 Bu hüküm [ Temmuz 1798] tarihlidir. Başvekâlet arşivinde 1213

tarihli mühimme defter inde vardır. Hükmün birer sureti şu kasabalara dagönderilmiştir. Kandiye, Hanya, Midilli, Istanköy, Tekfürdağ, Tiran, Avln- ya İnebahtı, Seîânik, Agriboz, Bozcaada, Sakız, İzmir, Teke, Menteşe, Mora.



SEEİM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 53

Ruşenî ahibbüssıtkı ve Françalünun hasmi kav i ve düşmanı olup Fransalularla beyinlerinde muharebe ve muha

samat derkâr olmakla İngiltere Devletinin elhaletü hazihi A kdenizde birtakım donanma ve sefineleri hasbel iktizakeştü güzar üzere olduklar ından ledelhace vâki zaruretve müzayakalarını mucip olan esbabın istihsaline ve muhtaç oldukları zehair ve levazımın itası ile mümkün olanianeti turuku Devleti aliyyemden himmetü ikdam birle muk-tezayı kat’ı hal mehamı lâzım olan ihtimam olmaktandır.Siz ki Vüzerayı müşar ve mirmiran ve kuzat ve nüvvab

ve zâbitan ve âyan ve sair mumaileyhimsiz işbu emrişerifim İngiltere Devletinin Akdenizde keştügüzar üzereolan donanma sefaininden biri her hanginizin tahtı hükümet ve kazasına ve hangi sahil ve cezireye gelüp sîzlere ibraz olursa kendülere muktezi olan zehair ve levazımı sairenin derhal tedarik ve akçeleriyle bedeli üzereiştira olunarak itasına ianet ve esnayi rahta suya zaruretleri vukuunda cemi cezayir ve sevahilde su almalarınamuhalefet ve mümanaat olunmayup her veçhile sahabet vesiy anet ve def’i zaruretlerine mübaderet, velhasıl İngilteredonanması Devleti aliyyemin donanmasından madut gibiolmakla ona göre taltif ve taty ipleri emrine müsaraat yebu vesile ile França milleti sefinelerinden gelen olursaCezayir ve sevahilden birine yaklaştırılmayup ve zinharzinhar hiyle ve hud’alarına aldanmıyarak tard ve defile-rine bilittifak ikdamu takat ve aleddevam mukteziyane vemutabassırane harekete bezlü miknet ve serimu kusur vegaflet vukuundan begayet tehaşi ferman olunmağın,,1 .

Mısır’ın istilâsı üzerine, Selim III ün aldırdığı bu ilk tedbirlerin tamamen tedafüi' mahiyette olduğu görülmektedir. Binaenaleyh bu tedbirler Fransızlan Mısırdan çıkarmak için şüphesiz kâfi değildir. Ordu ve donanmayı tensik ve tanzim etmek

Jâzımdı. Bu ise az zamanda ve kolayca y apılacak bir işdeğildiSelim -III, Devletin harb için hazırlıksızlığm mükemmelen

bildiğinden Fransaya harb ilân edilmesinde bir fayda görme*miştir. T aarruza uğraması muhtemel yerlerin tahkim ve takvi-

1 Baş. V . ar. mühimine, sene 1223.




yesi ile kuvvet toplanması ve sonra harb ilân edilmesi reyindebulunmuşve ilânı harbin, Divanın ittifak karan ile yapılmasını

istemiştir. Bütün bu noktalarda Padişahın etraflı düşünceleri şuhatla Sadrazama bildirilmiştir :“Benim Vezirim, . ........Françalûnun memaliki islâmiyenin übbeheti c.r j olan Mısıra

suikastiyîe Îskenderiyeye ey lediği ihanet ve g*adri sebebiylecümle ehli islâma bunlar ile mukatele vacip oldu. Hertaraftan memaliki islâmiyeyi şerlerinden muhafaza vekülliyetli tedar ikâta şuru lâzımdır. Haktaâlâ Devleti aliy-

yemizi ikdar eylesin. Düşmanlarına galip eylesin, lâkinbağdeten zuhur ey lediğinden emrii muhafazada ve teda-rikâtı seferiyede gayet acele olunup ilânı harb hususundateenni ve bştaat birle bir miktar vakit tedarik eylemekiktiza eyler zanneylerim. Y ani memaliki islâmiyede olanFrançeiûya ünf ile muamele olunmıyarak letâyifülhiyelile tağlit ve sual ve cevap ile teneffüs olunsa ve germi-

yetlü Moraya ve sair serhaddata takv iyet verilse vebuğzu

anlara olan devletler ile muhabere olunsa ve Mısırın haline sılret kespeyler bilinse badehu ilânı harb olunsa. Altı... senedir kâfirler bizi iğfal eyledi. Biz dahi altı mah kadar

onları iğfal eyleyüp mümkün mertebe işimize baksak.Hele ilânı harb hususu gayet mülâhaza götürür maddedir,işte bu maddenin zuhurundanberi benim hatırıma gelenbudur. Rey olmıyarak kaç kere sana söyledim. Zira buhususta Padişah ve Vezir reyi olamaz. Bu maddeyi cesimebenim ve senin ve Şeyhülislâm ve Suduru kiram ve ricalidevletin ve cümlenindir. Çünkü meclisi şûra aktiyle soy-le'şilecek, herkes hatırına geleni Lillâh fillâh söylesün,kimesne ketm eylemesün. Halimiz ve düşmanlarımızın haliiptida sahihçe bilinüp sonra ilânı harbi mülâhazam gibitehir vey ahut hemen şimdi ilânın hüsnü kuphu ve menfaat ve mazarratı gereği gibi etrafiyle harice çıksun vebilinsün ve ittifakı âra ile kararı verilsün. Eshabı kuranıncümlesine hüsnü zaıınîm berkemâldir. Allah için bildik

lerini ve mülâha;zaîannı söylesünler, Rabbim sahibi şenaatimiz ■■hürmetine âdâlarımıza galip eylesün âmin,,1 .

1 Top'kapu İ113.



SELİM ÎÎI. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 55

Padişahın hattı hümayunda izhar ettiği reye uyan Babıâli,Fransa ile derhal münasebatmı katetmiyerek bir taraftan harb

hazırlıklarına diğer taraftan da Rusy a ve Ingiltere ile birerittifak akti için müzakerata girişmiştir. Bütün bu işlerde muvafakat elde edilmesi başta bulunan hükümet ricalinin ve bilhassaSadrazam ile Şeyhülislâmın iş tutumuna bağlı idi. HalbukiSelim’in, Sadrazam izzet Paşaya ve Şeyhülislâm Dürrü Zade

A rif Efendiye emniyet ve itimadı kalmamıştı, izzet Paşa Sadrazam olmadan önce hayli müddet Mısır valiliğinde bulunmuşolmasına rağmen, Mısırda ne tahkimat yapmışne de Mısır şefe-rini vaktinde haber alarak lâzım gelen tedbirleri düşünebilmişti.Binaenaleyh, Mısır topraklar ının taarruza uğramasından, Padişah nazarında, birinci derecede izzet Paşa mes’ul idi. Şeyhülislâma gelince, her hususta Sadrazamın adamı olduğu için,o da mes’uliyetin sıkleti altında idi. Selim III, 31 Ağustos 1798de Sadrazam ile Şeyhülislâmı vazifelerinden azlederek yerlerine daha enerjik ve işbilir adamlar tâyin etti.

Yeni Sadrazam Y usuf Ziy a Paşa Sadrazam tâyin olun

duğu sıralar Erzurum Valisi bulunuyordu. Yeni memuriyetininbaşına gelinciye kadar sadaret umurunu vekâleten çevirmekiçin izzet Ahmed Paşa zade DervişA bdullâh Bey uhdesinevezirlik rütbesi verilerek sadaret kaymakamı nasb olunmuştu...

Bir nevi hükümet değişikliği mahiyetinde olan bu hareketin mânası ve ehemmiyeti Padişahın Kaymakam Paşayagönderdiği şu hatta izah edilmektedir:

" Sen ki Kaymakam Paşasın,

Sadrazam İzzet Mehmed Paşa makamı sadarete geldiğin-denberi memaliki islâmiyenin hıfzu hirasetini daima ken-düye tenbih ve mekri âdâdan gafil olmamağı tekid eyle»

, dikçe tamaı hanımdan kendü maslahatına bakup Françelûhinziri bîdinlerinin suikastlarından kemâli gaflet ve ademitecessüsten naşi habîr olmay up ve ahâliy i Mısır’ı dahimukaddemce agâh edemeyüp hasbün allah vak’ayı ta-hammülgedazm vukuundan bir mah sonra haberi musibet eseri vâsılı şahanem oldukta teessüfü gayretimdenbükâ ile habu rahat haram olup derhal makamı sadarettenazl ve yerine Erzurum Valisi Yusuf Paşayı nasbeyleyüp



56 SEL İM ÎİI. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

Âsitanei saadetime gelinceye seni kaymakam nâsp vetâyin eyledim. İmdi Françelû bîimanlariyle gaza eylemekcümle ehli îmana vacip ve ey âdii menhüseyi kâfirlerinden ol emkienei mübarekeyi istihlâs ve ehli isiâma eyledikleri ihanet ve gadrin intikamını almak zimmet velâhimmeti tacdaraneme farzı ayn olmakla Sadrazam ge-linçe aslâ tehir eylemeyüp berren ve bahren tedarikâtıkaviyye ile üzerlerine varılıp mütevekkilen alellâh be ruha-niyeti Habiballâh iklimi Mısrı vücudu nekbet alûtiarındantathir eylemenin tariki ne ise ulemayı izâm ve ricâli devletim ve Ocaklularım ricali kullarım ile söyleşüp seferim

olduğunu kâffeyi ehli imana taraf taraf bildirüp giceyigündüze katarak ahzı intikama sâyi malâ kelâm eyleyesinve sair >memaliki islamiye ve hududu hakaniyeyi dahimekrü şerri âdâdan muhafaza ve semt semt askerler vemühimmatlar irsal birle daima mutabassırane hareket vesekenei Âsitanei aliyyemin ahvali yevmiyelerine ve iba-dullâhın her hususuna Sadrazam gelinciye begayet dikkatve sayü gayret eyieyesin.

Göreyim seni Hüdayi müteal her halde tevkifatı aliyyesinrefik eyleyüp âdâdan ahzi intikama muvaffak eylesin, ,1 .

Bu hattı hümayunda..Fransaya karşı harb ilânının yakınolduğu Kay makam Paşaya verilen emirlerden anlaşılmakta idi.Filhakika harb ilânının teşriini icabettirecek bazı hâdiseler hükümet değişmesinden önce cereyan etmişidi. Bu hâdiselerinen mühimmi Amiral Nelson’un kumandasında bulunan Ingilte-

renin Akdeniz f ilosunun Ebuhurda Fransız filosunu tamamenmahvetmesi idi. (23 Ağustos 1798). A rtık Osmanlı Devletinin yeni Osmanlı topraklarının işgalinden endişesi kalmamışbulunuyordu. Mısırdaki Fransız kuvvetlerine gelince; onlar da hemmahsur bulunuyorlar, hem de ana vatandan imdat ve ia-hĞtten mahrum kalıy orlardı. Bu sebeplere binaen Babıâli 2 Ey-lûl 1798 de usulüne tevfikan Fransaya ilânı harb etti. İstanbul-daki Fransız maslahatgüzarı Yedikuleye hapsedildi ve birnota ile büyük devletlerin elçilerine Osmanlı Hükümetini harbesürükliyen âmiller izah olundu. İlânı harb keyfiyetinden sonra

1 E. Ziya K ara! . Fransa - Mısır ve Os manlı İmparatorluğu, s. 52.



SELİM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 57

yapılması lâzım gelen şey Fransız’ları Mısır’dan atmaktı. Bubüyük işiçin de yeni bir Mısır seferi tertibetmek ve yenidenMısır’ı fethetmek lâzım geliyordu, Selim III, bu işin kolay ol

madığını biliyordu. Osmanlı İmparatorluğu henüz muhtaç olduğu talimli orduya malik değildi. Silâh bakımından da Fransız-lar bâriz bir fâikiyet iddia edebilirlerdi. Binaenaleyh güç olanbu işin muvaffakiyetini garanti etmek icabediy ordu. Bu da ovaktin şartlarına göre ancak dost devlet edinmekle mümkündü. Dost olabilecek devletler arasında İngiltere ile Rusy a vardı. İngiltere daha Bonapart’ın Mısır seferinden evvel Fransaile harb halinde idi. Esasen seferin İngiltereye müteveccih ol

duğu da ilân edilmişti. Binaenaleyh, İngiltere ile Osmanlı Devletî arasında filen mevcut menfaat birliğini bir muahede iletesbit ederek müşterek düşman olan Fransa’ya karşı müşterekhareket etmek g üç değildi.

Rusy a, y a gelince, Osmanlı Devletinin komşusu idi; asır-lardânberi beslediği niyetler Osmanlı Devletinin aleyhinde idi.Boğazlan ve İstanbul’u ele geçirmek Rusy ay ı Akdeniz devleti

yapmak Çarların mukaddes bir ideali idi. Zaten Ruslar bu ideali tahakkuk ettirmek için bütün on sekizinci asır boyunca çalışmışlardı. Bu böyle olmakla beraber Napolyon Bönapart’m Mısırı istilâsı Rus politikasında bâriz bir değişiklik yapmıştı. Rus

ya, Akdenize Fransa gibi kuvvetli bir devletin yerleşmesiniiyi bir gözle göremezdi. Aksi takdirde bu denizdeki Rus emellerine veda etmek lâzım gelecekti. Binaenaleyh, Fransız taarruzu daha vuku bulmadan önce bu taarruzun behemehal gününbirinde olacağını kestiren Rus hükümeti Osmanlı Devletine birittifak teklif etmişti. Babıâli bu taarruza ihtimal vermediği içinittifakı reddetmişti. Fakat vaktaki Fransızların İskenderiyeyeayak bastıkları öğrenildi. Rusy amıı ittifak teklifleri İstanbuldadaha başka bir zaviye tahtında mütalâa edilmeğe başlandı.İttifak kârlı ve mümkün görünüyordu. Bir taraftan müzakerelerİngiltere ile devam ederken diğer taraftan da Rusya ile, başlandı. Selim, müzakereleri yakından takibederek idare etti. İştenanlar kimseleri müzakerata tefrik etmekte kusur etmedi. Bu

müzakereler esnasında Reis Efendiden1 sonra büyük rol oy-

1 Bu esnada Reisülküttap Ahmed A tıf efendi idi.



Hayan ismet Bey 1 oldu. İsmet Bey ’in memuriyeti hakkındapadişahın müdahalesi şu suretle olmuştur. Ağustos 1798 deSelim III, Sadrazama yazdığı bir hatta siyasî mükâlemelere ulemadan birisinin terfikinin eski âdetlerimize uygun olduğunuşu satırlar la ifade etmiştir:

“Benim Vezirim, Aferin Reis Efendiye, güzel söylemiş, işte bu tarz üzerehareket eylesün. Böyle vakitlerde asıldan ulemadan birkimesne mükâlemelere refik olurdu. Y ine ihtara sebeptir.Zira umuru azîmedendir. Abdullah Mollanın2 memuriyeti

gibi İsmet Beyi mükâlemelere memur edesin, zira müsa-lâhada bulundu bilir adamdır. Kapüya Reis Efendiye gi~düp mükâlemelere ianet eylesün, Hakteâlâ muvaffak eylesün,,3.

Müzakerat arasında bir aralık çirkin bir mesele zuhuretmiştir. Ruslaı* Türklere yapacakları yar dıma mukabil bedel olarak para istemişlerdir. Türk murahhaslarıbu hususta Padişahın düşüncesini öğrenmek istediklerin

den o, gerek bedel meselesinde gerekse İsmet Beyin buhusustaki y apacağı vazife hakkında şunları yazmıştır :

“Reis Efendiye hüsnü zannım derkâr. Biribirine ianet ey-leyüp güzel nizam versünler ve bir söz ziyade söylesün-1er dey ü İsmet Bey Efendiy i refik eyledim. İsmet BeyDevletimizin halini ve akçe hususunda ızdırabmı ve sonramüşkül olacağım râna bilür. Dindar ve sadakatkâr ve herveçhile hasmı ilzama kadir esbabı akıldır. A ncak bu mi-

sillü müşkülleri hal için memurlardır. Göreyim anları şubedel maddesini terk ettirsünler celâdet ve gayret birleuyar zannederim. Zira ittifaka anlar tâliptirîer ^ „

Müzakerelerde İsmet Beyin oynadığı rolden Padişahın çokmemnun kaldığı anlaşılıyor. Zira Sadrazama yazdığı bir hattaona paye verilmesini şöyle müdafaa ediyor:

“Benim Vezirim,Devleti aliyyemizde nakib olanlara ikram oluna geliip hu-

1 Bilâhare Rumeli Kazaskeri tâyin olunan İsmet beydir.2 Meşhur T atarcık A bdullah molla,3 Üniversite siyaset* 17097 - 75.4 Ruslar kast edilmektedir.




susâ bu nakib efendi âlim ve cedbecet Şeyhülislâm zadeiken kaç nefer kimesnenin bu esnada tekaddümiyle gemkaldı. Bugün ziyarette görmeyüp teaccüp ve hicap eyledim. Şerafetten ziy ade tazim olunacak dahi ne vardır.Bu defa Anadolu payesiyle takdim edenlerin tarihlerindenmukaddem tarih ile nakib efendiye pâye verdim. Cüm-leşini takdim eylesün. Şanü şerafete ve ilmü şerife tazimolunsun şimdi bu emirleri Şeyhülislâm Efendiye bildirüpmuktezası üzere pâye versün,,1 .

Seli,m IÎI. bir müddet sonra bu payeyi de az gördüğünden

Rumeli payesinin verilmesi için emir veriyor.“İsmet Bey Efendiye Rumeli pay esi vermesi için Şeyhülİslâm Efendi dâimize tarafı hümay unumdan haber irsal

edesin,,2. .Rus murahhasları ile müzakereler müspet netice verince Selimmurahhaslara aferinlerini de ibzal etmekte kusur etmemiştir.

“Aferin murahhas Efendilere işte şöyle ikdam ve gay reteylesünler bu din ve devlete hizmettir. Göreyim anları

...... muahedei mahsusa söyleşildiği gibi kaleme almup irsalolunsun ve mükâlemeler olunup şurutu münferide dahi birh o ş ç a tenkih olunsun Mevlâ hayırlu eylesün âıiıin,,3.

Rusya ile olan müzakerelerin s o n a ermesi ittifakın imzave senetlerin mübadelesini içabettirmekte idi- Ancak ecnebi,daha doğrusu hıristiyan bir devlet ile ittifak etmek nazik birmesele idi. Bahusus kendisiyle ittifak aktedilecek devlet deTürklerin ezelî düşmanı Rusya idi. Binaenaleyh Rusy a ile itti

fakın m u v a f ı k olduğuna dair bir nevi vükelâ heyeti kararı di yebileceğimiz bir kararın verilmiş olduğunu görüyoruz. A ynızamanda Osmanlı Devletinin işleyiş şekli hakkında da sarihbir. fikir verebilecek olan karar şudur:

“Âzami bilâdı islâmiye ve ekberi memaliki Devleti aliyyedenMısrı Kahireye Fransız taifesinin bilâ sebep bağdeten hücumve iktiham ve istilâsı ve ümmeti Muhammede hiyanet ve ihaneti Devleti a l i y y e i ebedüddevamm şer’an Fransalu üzerine sefe

SEL İM III.: ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 59

1 Üniver sitekütüphanesi Müaiıedat. yazma. No. 83.2 Üniversitekütüphanesi Muahedat. yasma. No; 83.3 Üniversite kütüphanesi Muahedat. yazma. No. 83*



60 SELİM III, ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

rini icabetmekten nâşi taifei mersumenin memaliki islâmiyedentard ve teb idi ye def’i fesadı kuvvei kahireye muhtaç olduğuvarestei kay dü beyan olmağla bazı düveli kaviyye ile ittifakve istihsali kemali kuvvet ve kati kal’i âdâyı din ve milletkazayayı müstehakadan olmağın heman tevakkuf olunnıayupRusya devletiyle bu surette olan mevaddı ittifak aktü raptiyletarafı Devleti aliyyeden memuru mükâleme olanlar marifetiyletanzim ve itmam olunması cümle indinde emrü sevaptır.,,

Y usuf Ziy a Paşa Mustafa Â şir Ahmed EsadSerdarı e terem Şeyhülislâm Rumeli K azaskeri

V eli Efendi zade Mehmed Emin İbrahim ismetRumeli Kazaskeri sabıkı Rumeli K azaskeri sabıkı

Mehmed A r if Mehmed SalihRumeli Kazaskeri sabıkı A nadolu Kazaskeri sabıkı

Hulusi Ömer Ahmed ŞemsüddinRumeli K azaskeri sabıkı Rumeli Kazaskeri sabıkı

Bu karar üzerine Padişahın hattı da şudur:

“İttifakı ârâ ile istihsan olunduğu üzere makbulü hüma yunum olmağla bu veçhile elçi ile senetler mübadele oluna1.,,Osmanli - Rus ittifakı tedafüi bir ittifak idi. Mısırın Fran-sızlar tarafından işgal edilmesi anından evvelki toprak durumuiçin muteber idi. Ruslar on iki büyük harb gemisi ile şarkî

Akdenizde Fransızlara karşı T ürk filosiyle teşriki mesai etmeğikabul ve taahhüt etmişbulunuyorlardı. Ruslar ın bu filosu Boğazlardan her iki istikamette serbestçe gidüp gelebilecekti.

Ruslarla aktedilen ittifak muahedesinin Boğazlara müteallikhükümlerinin halk tarafından hoşgörülmediğine dair bir arşivvesikasında şu satırlara raslıyoruz:

“Şevketlû Efendimiz... Ezcümle Rusy a donanmasına izinvermeyüp âvamı nâs gibi geç mütalâa buyurulsa idi ma-azallahü teâlâ bütün A vrupa mülûkünün hâli tebah olupsaltanatıseniyye ile dahi ez serimu bürudete bâdi olurdu2.

23 Kânunuevvel 1798 de Rusya ile imzalanan ittifaktan

13 gün sonra İngiltere ile de ittifak aktedilmiş bulunuyordu.1 Üniversite. Kfitübü Kavanin ve Muahedat yazma. No - 83.2 E. Zi ja Karal. Fransa - Mısır, s, 99.



SEL İM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 61

Bu suretle Fransızların Mısırı istilâ etmeleri Avrupada Fransa ya karşı yeni bir koalisyonun teşekkülüne sebep oldu. İngiltere ve Rusya donanmaları ile, Mısır üzerine karadan gide

cek olan Osmanlı ordusu işbirliği yapacaklardı. Osmanlıordusuna bizzat Sadrazam Y usuf Ziya Paşanın kumanda etmesiPadişahın da bulunduğu bir divanda kararlaştırılmış bulunu

yordu.Sadrazam Yusuf Ziya Paşanın büyük bir ordu ile Mısır

seferine çıkmasından önce bu seferle alâkadar iki mühim hâdise cereyan etmiştir. Hâdiselerden birincisi Cezzar AhmedPaşanın Mısır Seraskerliğine tâyini, İkincisi de T urhala sancağı

mutasarrıfı Köse Mustafa Paşa’nm İstanbul’dan deniz yolu ilebüyük bir kuvvetin başında İskenderiye üzerine gönderilmesidir.

Cezzar Ahmed Paşa’nın, daha Fransızların Mısıra ayakbastığı günde, Mısır üzerine memur edilmesi düşünülmüşise defevkalâde otoriter ve reyinde müstakil bir vezir olması dola-

yisiyle İbrahim Paşa kendisine tercih edilmişti. Fakat zamangeçtikçe İbrahim Paşa’nm iktidarsızlığı meydana çıktığından

Cezzar Paşa lehinde bir temayül hâsıl olmuş ve Kânunusani1799 da İbrahim Paşa azledilerek Emareti hac ve Şam mülha-katiyle Trablus eyaletleri ve Kudüs ve Nablus sancakları veMısır Seraskerliği Cezzar Paşa’ya verilmiş, kendisinin veyahuttâyin edeceği bir Başbuğun Mısır istihlâsma sây etmesi bildirilmiştir. Bu hususları gösteren Selim’in hattı hümayunu şudur:

“Sen ki Say da valisi ve ol havali ve Mısrı Kahire Seraskeri olan Cezzar Elhac Ahmed Paşa’sın seni selâmı selâmetencamı şahanemle taltif eylediğimden sonra malûmunola ki sen ötedenberu gayret ve diyanetle mevsuf vüze-ray ı izâmımm kudemasmdan olduğuna binaen bu esnadaiklimi Mısır’a hücum ve İskenderiye kalesini ve Reşidizapteden Fransız keferesinin mukabelesine Mısır valisiBekir Paşa ümera ile bilittifak eğerçi ikdam üzere olupancak Mısr’a giden Fransız keferesi külliyetlüce olduğundan müdafaalarının beherhâl binefsihi azimet veyahutkülliyetlü asakir irsâliyle ahalii Mısır’a ianet eylemeklemutlakulinan olarak Seraskeri zafer rehber tâyin olunmuşolduğuna binaen her ne kadar şimdiyedek lâzım gelen



62 SELİM IIL ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

lanetin istihsâlina tarafından ikdam malûmu mülûkânemise dahi bu madde mevaddı ahireye makiy s olmayup temamı dinü devlete yeni baştan bir hizmeti celile gösterecek

vakitler olduğundan başka sen kuvvetlü vüzeramdan oluphem ol havaliy i muhafazaya ve hem imdat etmeğe iktidarın malûmu şahanem olmağla ne veçhile ve ne tarikleolursa olsun serian ve âcilen Mısır’da olan din karındaşlarına küliiy etlü asker ve imdat ve ianet irsaliy le kefereimezkûre ol tarafta yerleşmeksizin cümlesinin kahrii tedmirve izalesine muvaffak olmağa dameıı dermeyanı gayret

. eyleyesin. Bu bapta zuhura gelen gayret ve hizmetin

yirmi beşsenedenberu dinü devlete sebkat eden hidematısabıkana faik olacağını ve bundan akdem memuriyetinihavi sâdır olan emri şerifim ve balâsına ısdar olunan hattıhümayunum ve Sadrazam tarafından tahrir olunan kaimemuciplerince amel ve hareket eylemen matlûbu mülûkânemolduğu malûmu gayret melzumun oldukta göreyim seni şuMısır’a alelacele küliiyetlü imdat irsaliyle rızay ı bari verızay ı şahanemi ve burcu evliya olan arazii mukaddeseiMısriyyeyi yedi küffardân tahlis ile saadeti dareyni istihsaledesin hemen Cenabı Hak her işi teshil ey ley e âmin1.,,

Cezzar Paşa bu emri aldığı ve Köse Mustafa Paşa İskenderiye üzerine yürümeğe başladığı sıralar, Napolyon BonapartınSuriye üzerine Mısırdan yollandığı haberi İstanbulda duyuldu.Bermutat telâş.... divanların toplanması. Bu divanların birindealınacak tedbirler mütalâa edilirken Sadrazam Yusuf Ziya Paşaordunun başında Mısıra gitmeğe bizzat tâlip oluyor. Divan butedbiri kabul ve Padişah da tasdik ediyor. Selim IH, Y usuf Zi

ya Paşanın Şam üzerine memuriyetini ve ne yolda çalışacağınıâdet olduğu üzere bir hattı hümayun ile kendisine bildiriyor.Hattı hümayun şudur:

“Sen ki veziri âzamim ve vekili mutlak ve bilistiklâl serdarı zafer rehberimsin. Seni selâmet encamı şahanemletaltif ve kadrü şanını terfi ey lediğimden sonra malûmugayretmelzıımun olsun ki elhaletü hâzihi Mışrı istilâ edenFransa keferesi urban ve kipti makulesinden kendülere

tebaiyet eden bîdinleri celb ile bilittihat Gazze ve Yafa ta-1 Topkapu 1113.



SEL İM IIÎ. ÜN HA T T I HÜMAY UNL A RI 63

raflarını o dahi istilâ edüp keferei mesfurenin maazallahü-taâlâ tebaai islâmı riıyu arzdan defetmek maksadı fâsi-desinden oldukları zuhur eden harekâttan.. müsteban oldu

ğundan başka kalbig âhıislâm ve makamı hazreti Şeyyidül-enam olan Haremeyni Muhteremeyn. havalisine dahi iyazen-billâhütaâlâ ¿b ÎjU itâlei desti hiyanet etmek niyyeti habisesiyle merkûzu zamirleri olmaları sureti halden zâhirdir. V e sençırağı hassım olduğundan gay rı bundan akdem Erzurumve Trabzon ve hududu Acemde Ve Ekradı bednihad istihsali emrinde dahi muvaffak olacağın memul ve meczumuhusrevanem olmağla huzurumda aktolunan meclisi meşve

rette karargir olduğu üzere senin Serdarı ekrem olarakbinefsihi sebükbarca Şam üzerine azimetine iradei seniyemmüteallik bu babta sana istiklâli tam vermişimdir. Binefsihi

Yeniçeri Ağas ı dergâhı muallâm Yeniçeri Ocağından lüzumumiktarı ortalar ve diğer ocaklarımdan ve sair iktiza edenlerden maiyetine istishap ileu Jl- J ll- v Dersaadetten hareket ve Âsitaneden tuva-nâ asker ihracına mübaşeret birle her taraftan erbabıharbi maiyetine cemederek savbı maksuda azimet edesin.

Ve tarafı hümayunumdan mâhsus sana hilâti şahanelerimden bir sevp samur kürk ve bir kabza mücevher şimşiriadüv tedmir göndermekle kürkü duşu hamiyetine iksave şimşiri miyanı hamiyetine bend eyleyesin. Hak T aâlâHazretleri işbu seferi hümay unumda seni ve seninle beraber dini mübin uğrunda fi sebilillâh cihadü gazay a kı

yam edenleri dahi dinde mazhârı saadet eyley üp mansu-ren ve muzafferen aVdet müyesser eyleye âmin. Dini mü-

bine ve Devleti aliyeme tamam ittifakı devlet ile hizmetedecek günlerdir. Ve bu vakti evkatı saireye kıyas et-meyüp gerek vüzera ve gerek sair memurin cümlesinezâhiren ve bâtmen taavün ve itikat ederek müttefikan dinuğrunda kendülerinden hiizmet ve gayret matlûbu şahanem olup sen dahi bu babta müstakil ve müstebit olmanla işbu din ve devlet hususunda sadıkane hareket ve

yarar lık edenleri lâyıkı veçhile çırağ ve ikram ve taltif

ve hilâfı hareket ve tekâsül edenleri lâyıkına göre te’dipederek muktezayı iştiklâlini icra eyleyesin. Hazreti hüday i



nâsır Habibi hürmetine muvaffak eyleyüp fütuhatı azimezuhuru ile bu ab di âcizi ve fikril hatar olan cemi ümmetiMuhammedi kariben mesrur ve mansuren ve muzafferen

avdetini müyesser eyleye âmin1.,, v Bu resmî hattan sonra Selim III, Sadrazamına ikinci birhattı hümay un daha göndermiştir. İkinci hatta teknik bazı nasihatler vermektedir. Ezcümle orduyu hümayunla götüreceğikalem memurlarının2 fazla olmamalarına dikkat etmesinizira y olda iaşe müşkilâtınm başgösterebileceğini işaret etmektedir. Padişah, eskiden yapılan seferlerde ne yolda hareketedildiğini öğrenmesi ve ders alması için vezirine Vâsıf T arihini

okumasını tavsiy e etmektedir. Bu enteresan nasihatleri ihtivaeden hat şudur*

“Benim Vezirim, .....

înşaallâhü T aâlâ orduyu hümayunumla sefere azimetindeistishap eyleyeceğin aklâm ve ketebe mukaddem kararverdiğimiz gibi Mısır seferine tatbikan memur olsunlardefatir ve aklâmı bilâ mucip kalabalık eylemesün, zira zehair ve levazımat bulunmaz, sonra müşkil olur, harbe be

raber asker istishap edesin, tercih eyleyüp sebükbar olasın*esfarı sabıkalarda olan tecrübe muktezası tâyinat bulun-madiği gibi eshabı harbi dağıtup birkaç ihtiyar kalemricali ve zuama ile kalınmağa mecbur olunuyor. Pek mülâhaza eyle halkın lâkırdısına bakma, zahmeti sen çekersin,ezcümle müsaraat re’si mes’elemiz yol zehairi, nasıldırbilinmez. Davut Paşaya çıkup maazallâh kalkamayıhca ol-zaman tercih uymaz, Ocakludan maada aklâmm ve ricalin

lüzumu yoktur. Vâsıf Tarihini çok mütalâa eyle gördüğüseferlerde zahmeti neden çekmişler, bir hoşça malûm idin.Şimdi ise âlem başkadır, hele neferatı askeriyeden maadabir adam eksik götürmeğe bakasın bu endişemi sana

yazıyorum zira bunlar Rik âp Defterdarı işi olmalıdır, bunları gereği gibi düşün sonra telâşve nedamet faide ver-mez3 .„

1 Topkapu 113

2 Ordu ile beraber gideiı büyük memurların bir listesi kitabımızınvesikaları kısmına ek lenmiştir. V esikalar kısmı:

3 Baş. v. ar. s. 55 h. 284.




SELİM III, ÜN- HA T T I- HÜMA Y UNL A RI 65

Yusuf Ziya Paşa hazırlıklarını ikmal edüp hareket ettiğisıralar Napolyon Bonapart Mısırdan Suriye üzerine yürümüşve

A kkâda Çezzar Ahmed Paşa kuvvetleri tarafından mağlûp edil

mişidi. Napolyon Bonapart kuvvetlerinin Y af ada da tutunamı- yarak Gazze üzerine firar etmeleri haberi Sadrazam tarafındanPadişaha bildirilince Padişah fevkalâde memnun olmuşve Mısırüzerine süratle yürünerek tahlis edilmesi için şu hattı yazmıştır:

“Sen Edne ve Şama varmeıy adek İskenderiye ve Mısırınavnü inayeti bâri ile tahlisi elbette matlubumdur. Cezzar Paşaya ve A nadolu valisi Mustafa Paşaya bu veçhiletekid ve istical edesin. Cezzar Paşa Mısır tarafına ve

A nadolu valisi İskenderiye tarafına gitsün, tamam vaktifırsattır. Şu fırsatı kaçırmağa gelmez, sen ol havalilerevarınca bu işler bitmeyüp küffarın maazallah Mısırdanfirar etmek ihtimali olursa kuvvet kesbetmesine bâis olur.Sen varmazdan evvel bu işlerin ardı alınmasına ve bit-meşine ziyade ihtimam eyîeyesin, Cezzar Paşaya Mısıragitmesi için r ikâbı hümayunumdan kemali teşviki havibâlâsı hattı hümayunumla müveşşah ferman ısdar ve Baş-

çukadarı ile ihraç ve yazılan fermanın sureti tarafına gönderildi. Sair maddeleri dahi takririn mucibince tanzimedersin. Cenabı Hak muvaffak eyleye âmin,,1.

Emirlerin yerine getirilmesinde iki büyük müşkilât çıkmıştır. Birisi Sadrazam ile Cezzar Paşa arasında ihtilâfın başlaması İkincisi de Köse Mustafa Paşa ordusunun îskenderiyey izaptetmek için y aptığı harekette mağlûp ve esir olmasıdır.

Cezzar Ahmed Paşa ile Serdarı ekrem arasında çıkan ihti

lâfın Cezzar tarafından Yusuf Ziya Paşa’ya kafa tutmak şeklinde tecelli ettiğini, padişahın Sadaret K aymakamına bir mektubundan anlıyoruz. Bu mektup evvelce kendisine yazılmışbirarza cevap mahiyetindedir. Padişah ihtilâfın tehlikeli mahiyetiniişaret etmekte ve devamını katiyyen istemediğinden derhal arabulunması için Cezzara tahrirat yazılmasını tavsiye etmektedir:

“Sadrazam Yafaya hareket eylemekle Cezzarm muamelesive böyle vakitte rikâbımdan kırk konak baid olmuşhâ

mili mühr Serdarı ekremime muhalefeti bu gece bana uyku1 Topkapu. 7016. . . . . •■■

Sel im IÎL F : 5



uyutmadı bu Cezzara, Sadrazam ne kadar himmet ve iııa- yet ve efendilik eylediyse bilmeyüp yanlışanladı, beşeya-

■, ■let verdim ve Mısır ■üzerine Serdar eyledim bir hatve

- yerinden hareket; eylemediğinden gayri şimdi Serdarı ek-■ remime dahi muhalefet eylerse nasıl müslümanlıktır.■■■Kapu kethüdası Mükellef zadeyi memur eyle iki günde

- menzil ile çıkup varsun Cezzara emri hümayunumu ifade: , eyleyüp şu meslekten kendüyu geçirsin ve Sadrazam na-■ . sil Sadrazam olduğunu evvelü âhır kendüye olan himmet, ve inayeti biidirüp ittifak ve ittihat ettirüp yoksa düşman■, . karşısında bu nasıl olur. Şimdi çağırup işbu tenbihi hüma

yunumu ifade ve memur eyle on beşgüne kalmayup Cezzara: irişsün, sakmup bu irademe şudur budur demesün bu din; ve .devlet maslahatıdır. Sonra kendü bilür şimdi memur, edüp iki günedek çıksm göreyim anı. Pazartesi elbette

çı ksun1 ' ■ ■

■ Köse Mustafa Paşa’nın. ordusunun âkıbötine gelince, feciolmuştur. Esasen daha imparatorluğun muhtelif yerlerinden buordu için kuvvetlerin' harekete geçmesinden itibaren, ordu iş-

‘fennin kolay yürümiyeceği anlaşılmıştır.'Selim III, bermutat bütün İmparatorluk işleriyle olduğu gibi bu İskenderiye meselesiyle de bizzat meşgul olmuşve Sadrazamı bu yolda tenvir etmek istemiştir. Bir hattında işe ehemmiyet verilmesini ve isticalolunmasını şöyle yazmaktadır: '

“Benim Vezirim,

İdris kaptanın takririne nazaran İskenderiyeye bugün-terde sarfı himmet etmek lâzımdır. Mustafa Paşa’ya ekit

Ve şedit istical olunsun ve sair memurlar dahi her taraftanİskenderiyeye iriştirülsün. Şu tertipten bir şey geru kalmasın, ol canibe gidecek kalyonlar ve yevmiyeler, ve şalo-peler kavi mühimmat ile teçhiz olunup on günedek hazıralansun inşaallahüteâlâ azimet etsünler Hakteâlâ selâmetversüp. Haşan Bey de yazılsun şu İskenderiye hususucümleye takaddüm olunarak g örülsün ve ziyade ikdamolunsun2 .„

m SELİM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

1 Topkapü 1113. ,2 Üniversite kütüphanesi yazma .-866.



SEL İM III. ÜN HA T T I - HÜMAY UNLA RI .61'

Selim III, vermişolduğu emirlerin tatbik ediiüp edilmediğini anlamak için sık sık tebdil /gezmeyi itiyat edinmişti. Busebeple İskenderiye üzerine -gönderilecek gemilerin de durumu

nu anlamak . istemiş ve İstanbul'da bu gemilerin bulundukları yere •gitmiştir. Tophane önünde bulunan gemilerin vaziyetini■beğenmediğinden, düşüncesini'Sadrazama şu satırlarla bildirmiştin■ ■■"Benim Vezirim, ■ . - -

‘ "Tophane pişgâhında. birkaç k ıfa taifesi yok ve yelkeni' bağlanmamış' sefinelere gidecek tûfenkçilerî biribiri üzeri

ne dolduruyorlar. Bunlar ne zaman kalkar ve kalkınca' ' bu adamlar gemi içinde ne yaparlar, be gemilerin tekmil

( haberini'kim verdi, gözünün önünde‘böyle saçma'iştutu’ tefken sair memalike alîah ‘imdat eyleye, bu gemilere kim

. ' memurdur gümrükçü ve reisler kethüdası nasıl herifler?' Haberleri yokkL Gemime serenine salbederim. İşte yel-

kensiz kum direk. Gemi içinde taife yok bir şey yok gide' cek ■adamlar dolmuşlar, insaf eyle bu nasıl/- olur?1,, •

Netice itibariyle kendisinden çok şeyler beklenen Mustafa Paşaordusu İskenderiye üzerine hareket etmiş' ve 1799 tarihinde Ebu-

hor önlerine, varmıştır. Burada Fransızlarla yapılan- muharebeOsmanlı Ordusunun tamamen, aleyhinde cereyan ..etmiştin.Muharebe şu- şekilde olmuştun Mapolyon... - Bonapart A kkâ mağlûbi

yetinden sonra Kahire’ye- dönünce bir .Osmanlı Ordusunun- Ebu-hor’a 100 yelkenli gemi ile yaklaştığım haber.almış ve derhaltoplayabildiği kuvvetle bu ordu üzerine yürümüştür. MustafaPaşa her nekadar Ebuhor’a 'çıkmağa muvaffak olmuş■ise de,

yapılan çarpışmada esir düşmüştür.- Hâdise Padişaha mümkün

olduğu kadar silik bir şekilde arzedilmiştin Padişah bu durumhakkmdaki düşüncelerini süratle Serdarı ekreme - bildirmiştir.Bu- düşüncelerin ne olduğu şu >hattan anlaşılmaktadır: - .

“Benim Serdarı ekremim, ’ ’ ■ ‘

* ' İskenderiye Seraskeri'Mustafa Paşa Ebuhor kalesini zabt-■ . ettikte lileciil iane müşarünileyhe ordu tarafından âcilen

' kara, askeri gönderilmesini çent ruz mukaddem sana yazmışiçlim, Bonaparte kâfiri Âriştarafından külliyetlû kefe

re ile gelüp bağdeten.Mustafa Paşa ordusuna hücum e.t-1 İstanbul Üniversite kütüphanesi yazma -866..




mekîe esnayı muharebede J U ¿1 Mustafa Paşa kaydı esarete giriftar olmuşoğlu Y ahya Bey ve kethüdası ve

.... cizyedarı birkaç bin asker ile kaPay ı muhafaza ve küff-

ar ile muharebe üzre imiş. Tiz elden İskenderiye donanması başbuğu Fettah beyi Korfu tarafından olduğu misil-■ lû îsmit ile bilittifak kara ve derya askerleri ve donanma,

imâl için başbuğtâyin eyledim. İnşallâh Seraskerden zi yade gönül birliğiyle işgörmelerini Cenabı Haktan me’muiederim. A nadolu eyaleti Mustafa Paşanın üzerinde dursun,

Ahar a verilmesün ve düşman Ariştarafından tazy ik olunmadığından var kuvvetini Ebuhor’a vermiş; madamki Ariştarafından hücum ile düşman işgal olunmaya İskenderiye-nin teshiri suubet kesbediyor tiz orduya mümkün olabildiği kadar asker ifraz ve münasip başbuğile Ariş tarafına iriştirmeğe ziyade ikdam edesin. Senden matlubum-dur, Tafsili keyfiyet Kaymakam Paşa tarafından tahrir olunan mektuptan malûmun olur. Mucibi emrim üzre amelve hareket edesin1

Mustafa Paşanın esaretinden Napoly on Bonapart istifade etmek

istemiştir. Fransız generalinin niyeti, Mustafa Paşayı Babıâli ilemuhaberesinde mutavassıt olarak kullanmaktı. Bu maksadı temin için Napoly on Bonapart Mustafa Paşa ile bir mülâkat yapmıştır. mülakatın enteresan kısmı şudur:

— Mustafa paşa

Sen, Devleti aliyy enin kuvvet ve kudretini bilüp dostluk ye yaverlik iddeasında iken nemek beharamlık edüp alel-

gafle Mısırı zapt ve hiyanetini irtikâp eyledin. Feamma.devletlû Sadrazam efendimiz sahibi nufuz ve erbabı şecaat bir zatı adimülmisâl yer götürmez asker ile az vakitteorduyu hümayunu ihraç ve Mısır üzerine tevarüd etmekteolup donanmayı hümayun dahi müteaddit başbuğlar venice bin piyade levendan ile bahren vürut ettiğindenbaşka îngilterelû ve Rusyalû aleyhine olmak mülabesesiy leşenin için inayet ve selâmetin imkânı olmaz sen ne aklahizmetkâr oldun?

1 Topkapu 1115.



SELİM III. ÜN- HAT T I HÜMA Y UNL A RI 69

—-Napolyon Bonapart

Ben şevketiû padişahın fermaniyle geldim,

— Mustafa paşa ■' . .

Şevketiû kerâmetlû Padişahımız efendimizden bana vâritolan fermanlarda senin Mısır’a gelmekte rızalı ve habîr

: ve agâh olmadığına kasemibillâh eylemişler, bu senin ferman deyü iddianın hilaf ve aslı yoktur. Ben vezirim fermam şerifin alâmetlerine vakıfımdır, bana göster.

— Napolyon Bonapart

■ Mısır’a vusulümüzde irae ederim»,1.

Napolyon Bonapart Mustafa Paşa ile Kahireye vardığında bahis mevzu olan fermanı göstermedikten maada, esir Osmanlıpaşasının kethüdasını Sadrazam tarafına memuriyetle göndermek istemiştir. Mustafa Paşa, kethüdasının Osmanlı hizmetindeolmadığını söyleyerek hacegânı divanı hümay undan olan nüzulemini Mehmed Rüştü efendiyi tavsiye etmiştir. Napolyon Bo

napart bir taraftan Mehmed Rüştü Efendiyi Osmanlı Ordusukarargâhına gönderirken diğer taraftan da Ebuhor’a giderekIngiltere donanması kumandanı İsmit’in kâtibi olan bey zadeile mülâkat etmişve sonra da bir fırsatını bularak İskenderi

ye’den gemi ile Fransaya müteveccihen hareket etmiştir. Napol yon Bonapart Mısır’dan hareketi mülâkatı müteakip olduğundan bu hareketin Ismit’in müsaadesiyle olup olmadığı hakkındabir şüphe uyandırmıştır. Bu şüpheyi varid görenler bulunduğugibi, îsmit’in evvelâ Napolyonu denize çıkartmak ve sonra yakalay ıp esir etmek suretiyle Mısır’dan ayrılmasına müsaadeettiğini fakat sonra onu yakalıyamadiğmı zannedenler de olmuştur. Muhakkak olan bir şey varsa o da hakikaten Mısır’dan Bonapartm firarı hâdisesinin henüz aydınlanmamış olmasıdır.

Köse Mustafa Paşa ordusunun mağlûbiyet ye esaretindensonra bütün ümitler Yusuf Ziya Paşnın ordusuna bağlanmıştır.

Selim III, Serdan ekremine karşı büyük bir emniyet ve itimatbeslemekte idi. Her fırsattan istifade ederek bu emniyet ve

1 E. Ziy a Karal Fransa - Mısır vesika iotoğmHsL



itimadım kendisine bildirmekte- köste- etmezdi. Bir defasındaşöyle yazmıştı: . .

"Benim Vezirim, "Sen her hususta tarafı hümayunumdan ruhsatı kâmile ilememur olduğuna binaen işin iktizası ne ise icra edersin,Benim bu tarafta bazı hususu sana tahririm mücerret bir

• iütardır, ve daima duayı hayrım senin ve seninle biie olanlar ile beraberdir. A llah her halde muvaffak eylesün,,1. ■

Bununla- .beraber gerek İstanbul’da." gerekse orduda Y usuf ZiyaPaşanın düşmanları vardı, .Bunların ulu orta sözleri padişahın

emniyetini sarsabilecek, mahiyette idi.. Esasen ordunun hareketihakkında da arka arkaya geîeiı haberler inzibatından memnuniyetsizliği, mucip olacak şekilde idi. Ordunun; geçtiği'- .yerlerdehalktan para ve erzak - tedariki için zulüm yapıldığı, asker diyetoplanan başıbozuk makulesinin fevç fevç ordudan firar' -ede*ıc k geçtiği yerleri kasup kavurduğu da öğrenilmiştir.

Selim ili un büyük ümitlerle uğurladığı ve kendisinin olduğu kadar bütün (İmparatorluğunun, da güvendiği ordunun ,:bu

durumu son derecede hiddetini mucip .olmuştu. Serdarı ekremehayal imdsarmı bildirmek için kendisine has samioiî ifadesiyleşu hattı hümayunu yazdığım görüyoruz: '>..:>ı •./ "Benim. Vezirim, . . _ ■. . Düşmanı din ile olan seferler zulme yesiyle olduğundan. * . işler ileri gitmeyüp tedbirler tesir ’etmiyor. Y eniçeri Â ğa

. sı sabık. Mustafa A ğadan tyine akçe talebiyle tazy ik olun.. mu*;, orduda bundan beter.gûnagün mezalim tecviz oîun-

: ■maktadır. Bir taraf tan.dahi delil neferatı fransız eşkıya-_ smdan ziyade merMeketleri harap,ve fukara ve reayayır , tecnm ve orduda sair askerî taifesine sirayet edecek fe-

^' şatlara ve askerlik kaidesine mugayir harekâtı bağıyane-. .. ye cesaret etmekte oldukları mesmuu •şahanem, olmuştur.^ Buna Hazretî Hakkın ve Cenabı Peygamberin rızası ölıha-

dığmdan benim dahi bir veçhile rızam •yoktur. ’.

' İşte beni muztarip eden böyle şeylerdir ..Şkpdiyedek Şama

vusulün lazım iken yollarda ay ak sürümek zâhir, etrafıhilafı rıza bu veçhile teçrim için olmak bu* tutum ile duş-

1 -Baş, v. ar. Selisli S âli» sandıklan.

7® • SELİM I1L ÜN: HATT I HÜMAY UNLA RI



SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 71.

•mandan ahzi intikam nasıl olur bilmem? Cenabı hak in-tibah.vere, benim* aksayı meramım ve bunca meşekkat vemesarifat ihtiyariyle ordu 'Çıkartmaktan' muradım bir an

. . akdem külliyetli asâkir ile Mısır üzerine varılup .Mısın. _feth ile düşmandan intikam almak mas lahatı.için idi.

T ahkikıma göre orduda askerden eser yok. -’Mukaddemileru Şama gidenler dahi firar etmişler,' Hulâsai kelâm

, maiyyetinde olan ordu takımından : encamını mülâhaza■ . etmez bazı •adamlar seni tağlit •ettiklerini .tahkik •ettim.

Bilâ mucip'anı, bunu teorimden feragat, olunsun.. Geçende■ ordunun askeri ne kadardır deyu sual etmiştim. Cevabını

,, isterim. Amma askerî tâyin'at defterine tatbik suretinde■ istemem, tâyinat maddesi da hi. müsebbiptir. Sahih asker

- ne miktardır^ anı isterim. Şimdiki halde Mısırda ;küf farın_ perişanlığı olmakla. Mısırın fethine temam ’vakti fırsattır.... Y ollarda ayak sürümeyiip bir 'dakika evvel" irişüp 'avni

bari ile .Mısırın tabiisine ikdam edesin. . . . ‘ ■

- Mısır maddesi, maazallah bu sene -bitmeyüp seneı âtiyeye: kalacak olur ise sonra *hal müşkül olur.' İndimde- özür ve

. illet iradı müfit olmaz. İşte ana göre hareket edesin he-.; men .mevlâ muvaffak ey üye âmin,,1. ' • '

Şüphesiz bu hat Serdarı1 ¿kremin hoşuna gidecek mahiyettedeğil idi. Ne de olsa Yusuf Ziya Paşa güç ve tehlikeli. .Mısırseferinde devlet'reisinin kendisine itimat etmesini ■-beklemekteidi. Halbuki Padişah’m resmî olmıyan kay naklardan gelen, h,arberlere ehemmiyet vererek ordu başkumandanını tenkid etm-e1-s ifemniyet •verici bir şey değildi. - Binaenaleyh bu .hattı •.alıralmaz Yusuf Ziya Paşa Padişaha acı şikâyetlerle -dolu bir /mektup göndermiştir. -‘v ■ V ; =. , r : ■ ;

■ - .Mektubun muhteviyatı hakkında her hangi bir'vesika ■■elimizde mevcut olmamakla‘beraber Padişahın Sadrazamına'- yolladığı bir hattın tonundan Sadrazamın şikâyetleri, anlaşılmaktadır. Selim İli, kendisini temize'çıkartmak ve Serdarı ekreminitemin ile teselli etmek'için şöyle demektedir: . , ■ _

“Benim Serdarı., ekremim* ••• ■ '• •- •.Bunların cümlesi malûm. ...Üşjködardap hareketinde zikr ve

1 T opkapu, 1115.



eylediğimden sonra malûmu sadakat mersumun oisun ki,karihai sabihai hümayunumdan bilintihap seni makamıSedarete getirdiğimdenberu cemi etvar ve hareketinden

hoşnut ve razi olduğumdan işbu seferi zafer esere Ser-dan ekremlik ile bilistiklâl tâyin ve orduyu hümayunumlairsal eyledim.B u d e f a Rikabı Müstetabıma takdim eylediğin telhistecemaziyyelevvelin beşinci günü ba nusretü zafer Şamdan hareket ve müstainen billahitaâlâ düşman üzerinea z i m e t edeceğin muharrer ve mastûr olmakla gözlerimden

yaşlar akıtarak iki e l i m dergâhı kibriyaya kaldırup ezcanü

. dil sana ve maiyetinde olan ocaklu ve rical ve cünudimuvahhidine dua ve tazarrular eyledim. Cenabı erhamür-raahimîn livayı islâmı mansur ve âdâyı dîni makhur eyle-

yüp cümlenizin yüzlerini ak eylesün. Orduyu hümayunumlasen mahalli baitte bulunmakla kâffei masâlihi devletimi evvelve ahır saha ihale eylediğimi ve her etvarın nezdi mülûkâ-nemde müstahsen ve mergup ve her işinvechi lâyıkı üzeretanzim ve tekmili senden matlûp olduğunu herkese ilân

için işbu istiklâl hattı şerifini yazup kendü hançerlerimdensana bir kabza hançer ve bir miktar altun harçlık irsaleyledim. İmdi sana olan teveccühü şahanemi ve hermaddede istiklâli tam v erdiğimi; cümle vüzera ve ricalve ocaklu her kim olursa olsun te’dip ve tenkil ve iltifatve taltif eyleyerek'muktezapistiklâlmtaıpınıher maddedeicra birle mütevekkilen alelahitaâlâ hareket ve her. hususta hazmü . ve ihtiyata riayet eyleyesin. Göreyim sem

nasıl ikdam ve gayret eylersin. A llah her halde yardım-cm olsun,,.

Yusuf Ziya Paşa’ nın Şamdan hareket ettiği sıralar Mısırdadurum şu idi: Napolyon Bonapart firar ederek yerine Klebribırakmıştı. Klebre tevdi ettiği bir talimatnamede onu mütareke

yapmakta serbest bırakmakta idi. Klebr, esasen Mısır seferininmüspet bir neticeye varacağından çoktanberi şüphe etmekteidi. Binaenaleyh Bonapart’m firarından dört ay sonra imdat

gelmediğini görerek İngiliz ve Osmanlılâr ile mütareke müza-kferelerine girişiyor. (1800). Sadrazam Elarişkale sini^ar benzabtetmişolmakla beraber Mısırın mütareke ve musalaha yolu




7 4 SELİM; IIL ÜN HA T T I .HÜMAY UNL A RI.

ile almmasma taraftar bulunuyordu, Ancak Ingiltere ve Rusy aile evvelce aktedilen muahede hükümleri nıucibînce ayrı sulh

yapılmıyacaktı. Mamafih Sadrazam, Klebr ile mütareke aktedil-mesi' için .kumandan îsmit ile ,mutabık kalmıştı. Serdarı- ekremMısır meselesinin bu yeni durumunu padişaha arz etmiş, Padişahşu satırlarla vezirinin tuttuğu yolu doğru bulmuşve vesâyadabulunmuştur:

■■ "Benim Serdarı Ekremim, :Maazallahü taâlâ- Fransalu- nun'bir takrip;ile Mısıra imdat

' - gelmezden evvel-1 ve bizim askere fütur g elüp bir gü~

•* na perişanlık zuhur ■etmezden mukaddem, şu Mısır tahliye' ■ si maddesini bitirmek fırsattır.- Bu Mısır tahliyesi maddesi■; •Devleti aliyyenin® kendü umuru mahsusasıdır. Fransalûnun• ■Mısırdan- çıkarılması ne suretle olur ise müttefik devletleri

' ile 2 uzun..uzadıya muhabere ve müzakere1 edecek iş- ■değildir ..iktiza ederse anlara işbittikten sonra ifade olu-• nur. Müttefik devletler ile müzakere müsalâha maddesinde

■olur, bu- ise •’memleketimizi, düşman askerinden tathirdir»

- ■Her devlet kendü memalikini harben veya istimanen düş-■ mandan ahze müstâkildir. Aharın karışacağa işdeğildir.■ - îsmiti®-. ve' saireyi karıştırarak beyhude, vakit geçiriî-

- mesün heman tarafeynden münasip mahalle- mebuslar■ tâyini ile hodbehot tahliyei Mısır müzakeresini kat’a ve

• . 'Frânsızları bir dakika mukaddem Mısırdan tarda sayü ik' . dam edesin. Sana bu bapta tarafımdan ruhsatı tâmdır.

K ârda hazır Fransızların istidadı var iken âcilen şu işibitirmeğe dikkat edesin göreyim seni A llah muvaffak ey-

■•- leye,,-4. 19 Şaban- ' ' . ' ' _

■ Bir taraftan. Osmanlılar ile îngilizler diğer tar aftan Osmanlılar île Mısırdaki Fransızlar arasında girişilen müzakereler(24 İkinci kâjııın 1800) de 22 maddelik bir tahliye şartnamesiyleneticeleniyor5 . A rtık Mısır meselesi halledilmiş- demekti;

■1 Napçly onıur Fransaya imdat kuvvetleri getirmek -için- g ittiği söylenmekte idi. '• ' • • ■ ■ ‘

. .. .2 Selim III her şeyden Önce- Mısırın tahliyesini düşünmekte idi. '3 Ingiliz A mirali Sydney Smith. ■• ..4 T opkapu 1115. ' . . * ■ .. . •

5 E. Ziya K aral Fransa - Mıdır ve Os manlı.İmparator luğu, ..



SEL İM !ÎI. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 7 5

Bütün mesele Mısır şehir ve kasabalarını ■Frans ız lar dı teslimalmak ve Fransızları memleketlerine.götürecek vapurları bulmağa inhisar ediyor. Sadrazam şüphesiz bu neticeden fevkalâdememnundur. Müzakerat mazbatalariyle tahliye şartlarını Padişaha, mümkün olan süratle yetiştiriyor. Selim’in memnuniyeti Ve-zirinkinden daha az değildi.. Mamafih Selim’in ilk işi vezirinebu memnuniyetini beyan etmekle beraber yaptığı işin azamet've ehemmiyetim şu satırlarla anlatmak oluyor: ,

“Benim Veziri sadakatşıarım,Mazbatalar ve şurut kâğıdı cümleten manzurum oldu1

' Elhamdülillâh gayet memnun ve mesrur oldum. Bu bapta1 bana ve dinü devlete bir hizmet eyledin ki tarihlere ya-zılup ■kıyametedek elsinede methü. tezkâr olunacaktır.

‘ Bu hususta seninle beraber sa’yü ikdam edenlerin dahihizmetleri meşkûrdur. Cenabı Hak cümlenizi daima böyledin ve devlete hayırlu hizmetlere muvaffak eyliye âmin.

' ' Göreyim seni, araya fesat girmeksizin raptolunan şurut' üzre şu tahliye maddesinin hayr ile itmamına bezli mak-' dur edesin. Matlubun olan gemiler ve sair yazdığın mad' delerin serian ve âcilen cümlesini tanzim eylemeleri içün

' Kaymakam Paşaya ve Kapudan Paşaya t.enbih -ve tekiteyledim. „ - . ' ‘ -

Padişah bir aralık işin.sonuna gelmiş olduğunu zannederek şu

hattı yollamıştır: .................“Benim Veziri gayretşiarım,Telhisinin mefhumuna nazaran çölde,çok zahmet çekilmiş

bu ...zahmetlerin dünya ve ahir ette nice nice mükâfatınımüşahede edeceğinizde şüphe yoktur, tnş-aallah şimdiyedek, Mısıra da dâhil olmuşsunuzdur. Bundan sonra selâmettir.

Hem iklimi Mısırda olan Fransızları bir dakika mukaddem‘ , def ile şu İskenderiye kalecini dahi zapta ziyade dikkat' - edesiz, nefselemr iklim Mısrm tahliyesi bu suretle nizam

bulduğu cenabı hakkın başkaca bir inayeti mahsusasıdır. V akaa har pletahliye mfişkil olacak- imiş; Kaymakam Pa*

şaya olan mufassal tahriratın manzurum olmakla matlubun-1- Bahis mevzu olan mazbata ve şurut kalıt la r ı, Fransızlar la müta

rekeye dair ,•yapıla» müzakerat zabıtlarıdır .^ ■



76 SEL İM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

olan donanma ve gemiler ve akçe maddelerine ikdam olundu. Tafsilâtı1 Kaymakam Paşanın yazacağı kâğıtlardan

malûmun olur. Hemen Mevlâyı müteal umurunu, teshil ey' - leye- âmin2' ,,. ■ ■. . . ■ . ,

Hakikatte Mısırın Osmanhlara iadesi henüz bir seraptanbaşka bir şey değildi. Gerek Serdarı ekremin gerek Padişahınsevinçleri mevsimsiz idi. Mısıra tamamen kavuşmak için dahabirçok kanlı ve üzücü vak’alarm geçmesi mukaddermiş., iştesebepler:

T ahliye şartnamesi Ingiliz, T ürk ve Fransız’lar tarafından

imzalanıp tatbikatına girişildikten sonra, kumandan îsmit Londr a’dan yeni talimat almıştı. Bu talimat, Mısırdaki Fransızkuvvetlerinin esir edilerek Londra’ya getirilmesini âmirdi.FranSızlar, haklı olarak büyük bir hiddet ve şiddetle tngilizlerinbü yeni kararma itiraz etmişler ve teslim olmaktan ise ölünciye:kadar harbetmeğe karar vermişlerdir. Yusuf Ziya Paşa’nmaitmişbin kişilik ordusiyle Kleber’in yirmi bin kişilik talimli ordusu arasiûda yapılan harpte galebe daima Fransızlar cihetinde

kalmıştır. Her ne kadar İngilizler verdikleri emrin hatâ oldu-ğtmu sonradan idr âk ederek Fransızların evvelce kabul etmişoldukları tahliye şartlarını kabul ettiklerini bildirmişler ise de,bu sefer Fransızlar gerek itimatsızlıktan gerekse Fransadanimdat gönderileceğini zannettiklerinden anlaşmaya yanaşmamışlardır. • . ı ... .

Bu vak adan bir müddet sonra Kleber bir müslüman tarafından katledilmişve yerine General Menü başkumandan ol

muştur. General Menü de Kleber gibi her ne bahasına olursaolsun Mısır’da tutunmak kararında idi. Binaenaleyh Mısır’ı OsmanlIların harple zaptetmesi lâzım geliyordu. Halbuki bu sıralargerek T âun illetinin çıkmış olmasından gerekse kurak lığı»neticelendirdiği erzaksızlık ve sair sebeplerle Yusuf Ziy a Paşaordusunun mevcudu gittikçe azalmakta idi. Bu vaziyet karşısında Sadrazam, Padişaha yeni asker tahrir ve izamı için istirhamda bulunmaktan başka çare görememiştir. Selim III, ordu-

hım bu halinden müteessirdi. Çarnaçar asker tahririne başlan’ ^’T öpkapu 7016. ■ • : ■

Padişahın mektubu veya, kattı Hususi mahiyette’ idi* ' -



SEL İM III. ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 7 7

ması için emir vermişti. Hakikatte Padişah böyle derme çatmaşekilde toplanacak askerle bir netice elde edilemiyeceğine kaniidi. A ynı kanaat Ingilizler’de_de ...yer. etmişti... Padişah Ingiliz

kara askerinin müdahalesini elzem addettiğinden bu husustakidüşüncesini Yusuf Ziya Paşa’ya şu şekilde bildirmiştin■ - “Benim Vezirim, ' - ■■

* Tahririn malûm oldu. Gerçi asker tertibine ihtimam olu-'nuyor, amma bizim askerlerimizin halleri malûmdur, işteşimdi tecrübesi geçti. Bizim askerlerimiz, iîe işgörmekmüşkildir. Binaenaleyh Ingiltere’nin Mısır için göndereceğikara askeri için sana gizliçe yazılmasını Kaymakam Pa

şaya tenbih eyledim. İzmirden dâlkılıç olmaz, işte Ama-vutluk’dan ve Rumeli’den sonradan asker tertip olundu.Bunlara ve zahireye ziyade tek'i.d eyledim. Bundan sonradahi aralık aralık tenbihten hâli olmam,,1.

Hâdisat, Padişahın tahmin ettiği şekilde cereyan etmiştir, îngilizler Osmanlı ordusundan bir fayda gelemiyeceğini anla yınca Fransızları tam manasıyle Mısırda kuşatmak için karay aasker çıkarmağı kararlaştırıyorlar. Gemilerle beşbin asker Ebuhor

limanında karay a ihraç ediliyor. Fransızlarla yaptığı ilk mücadelede bu asker muzaffer oluyor. General Menü tekrar İngilizlerle muharebeye tutuşacağı sıralar Kaptanı derya Küçük Hüseyin Paşa Ebuhora yetmiş gemi ile 6,000 kadar asker getiriyor, ve bu askeri Reşit üzerine yollıyarak Fransızlardankurtarıyor. Bu haberler Padişah’a süratle bildiriliyor. Ve Padişah Sadrazamına şu satırlarla müjdeyi veriyor :

Benim Serdarı ekremi geyretşiarım,

îngilizler Ebuhoru âlup İskenderiye önünde Menü generalidahi bozup üç binden mütecaviz Fransız mecruh ve maktulolduğu halde Menü İskenderiye kalesine kapanup îngilizlerİskenderiye muhasarasına mübaşeret ettikleri esnada Kaptan Paşa dahi varup kara askeri çıkarup İngilizlerleberaber İskenderiye muhasarasına muavenet ettikten başkaReşide karip bir mahalle dahi asker çıkarmışlar Hakteâlâmuvaffak eyliye2. „

1 T opkapu 7014.3 T opkapu 8016.



Padişah bir taraftan Sadrazama hayırlı havadisleri' bildi- 'rirken diğer taraftan bu havadislerin kahramanı Kaptanı -DeryaK üçük Hüseyin.'Paşaya mutantan ve büyük bir hat yollamıştır. Bu

hatta kendisini tebrik ve taltif etmekle kalmıyarak, zafer içinçalışmışolan İngiliz kuvvetlerinin .ileri gelen kumandanlarım- datebrik ettiğini ve onlara nişanlar yolladığım bildirmiştir.Mısırseferinin kat i safhalarından birisine dair yazılmışolan bu vesikanın tam metnini, uzun olmasına rağmen dere etmeği lüzumlubuluyoruz: .

. “Sen kı Kaptanı Derya çırağı hâssım vezirim Gazi HüseyinPaşasın,

Cenabı Allâhm lûtfu inayetiyle maiyyetinde olan berrîve bahri gazilerimin hamiyeti ve şecaati ve devletli müttefikim olan haşmetlû İngiltere Kıralı cenaplarının ianetengönderdiği donanma ve kara askerinin bilittifak gayreti

île milki mevrusum olan iklimi Mısırdan Fransaluyu zarzor amana getirüp ihraç ve müceddeden istihkâm verdiğibu kadar kale ve Palankaları birer birer feth ve teshir ve-

zabt eyleyince olunan cenk ve harbi ve asâkiri nusretmeasirimin merdâne hareketleri ve emrü rızama itaatleri ve cenk yoldaşları olan İngiltereli dostlarımızla hüsnüülfetleri velhasıl her bîr tahriratında bunların methli senalarını yazup Rikâbıma bildirdikçe gözlerimden yaş akıta-

. rak cümlesine dualar eylemişimdir. Sen maiyyetinde kalanzâbitana ve Ocaklarım neferatı küçük ve- büyük cümlenizbana ve devletime güzel hizmet eyleyüp hakkı nanünemeki tamam yerine getürdünüz. Mertlik ve yiğitlik olursa bu kadar olur, cümleniz berhürdar olup kılınçlarinızkeskin ve dünya ve ahirette yüzleriniz güneşgibi ak olsun, hususâ bu defa dahi Iskenderiyeden kemali taannütile mağrurane harbe kıyara eyliyen. Françeluyu Ingiltereaskeriy le bilittifak tazyik ve şiddet üzere berren ve bahren muharebeye şüru birle lillâhülhamd her cümlede nusrat ve gaîibiyyet bizim taraflarımızdan olarak İskenderiyedahi tathir ve inayeti hakla teshir ' olunmuş olmağla buhususta zuhura gelen sâyü vahdetin ve maiyetinde olansergerde ve sunufu. askeriyyemin şecaat, ve gayretleri ve

M SELİM III. ÜN HAT T İHÜMAY UNL A RI



SEL İM III. ÖN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 79'

: gerek İngiltere devleti anşef1 ~ Generali Haçinston- ve■ ■■ K is t2 amiral ve sair- General ve Ofiçiyai ve Kaptan

. bilcümle., asakirleri müttefikaııe şecaat- ve hizmetleri cihan

makbulü hümayunum olup .yiğitliklerini ve gayretlerini' taksin eylemişimdir. Cümlesine hezâr âferin ve şâpaşol~' son. Bu hizmetinizi tahsinen sana hileyei fâfaireî şahanemden

bir sevb bol yenli samur kürk ve bir adet mücevher çelenk ve bir k ıf a murassa seyf ve ilâyevmilkıyam sana

' nişan olup bâisi iftiharın olsun için muvaffak olduğun'nusratı ima eder sancak Mirahuru Sani Esat Bey ile irsalve maiyyetinde olanlara ve gerek Ingiltere memurlarına

ber mucibi defter HiFat ve nişanlar dahi tesyir olunmakla' imdi kürk ü.duşu şecaatine iksa ve çelengi re'sî iftiharına■ vaz ve kılıncı sakı hakimiyetine bent ve sancağı süvar

. . olduğun sefineye tâük ve küşat eyleyüp defter mucibincesairlerini dahi tevzi edesin. . Senin her halde, gayret vemerdane hizmetin, ve yanında olup;bu, gazalarda bezli vii

' eut eyliyen gaziler, ve dilaverlerimin hizmetleri her veçhile... .malûmu hümayunum olup hakkınızda duayı hayır ve te~, veccühü mülûkânem berkemal ve .şimdiyedek îskenderi-

. . .yeden ihraç olunan Fransaluları def ‘ile külliyen ol havali-■yi tathir etmiş■olduğun memûiü ■hümayunum olmağla gö~

reyim seni tekmili hizmetine sarfı makdur eyliyesin Hakta- ': âlâ her halde tevfik ve selametler .ihsan eyliye âmin,,3 ^ ■.

İskenderiye ve1 Reşidi •. zapteden Türk.. kuvvetleri ■. .Kahireözerine yürümeğe başladıkları sıralar Sadrazam da. ordusu ileaynı' istikamette.yürüyüşe geçmişbulunuyordu. İki cephede harb

etmek ümitsiz bir teşebbüs ,olacaktı. Bu ciheti takdir ettiklerinden bir mütareke akdi için tekrar müzakerelere tâlip olmuşlardı«Bu sefer müzakerat süratle, neticelenerek Fransızların gemilerleMısıra iadesi esas şartiyle mütareke akdoîunmıtşve Mısır Fran-sızlardan kurtulmuş, tekrar tamamen Osmanlı împeratorluğununhâkimiyeti altına geçmiştir. Bu - büyük v ak’a . îstanbulda ve İm- .paratorluğun sair taraflarında büyük şenlikler ile tesit edildi.Bermutat/ulema hâdis.eyi tarih düşürmek suretiyle zaptetmek

1 Eflckef- Başkumamdaîi.2 Keith.‘'3 Topkapu. 7240.



istediler. Vâsıf m bu hususta tertibettiği tarih çok beğenildi:

“Vâsıfa ben de dedim bu fethe bir tarihi tam Mısrı ikdam ile aldı askeri Sultanı Selim1„

Sultan Selim Mısırın ikinci fâtihi oluyordu. Kendisine gazi unvanı verildi2. İkinci defa feth edilen mısırı ikinci defa teşkilâtlandırmak icabediyordu. Mısır teşkilâtsızlık yüzünden İmparatorluğun elinden çıkmıştı. Tekrar Ösmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra teşkilâtla onun elinde k alabilirdi3 .

III) Mısır seferinin hâsıl etmiş olduğu siyasîpürüzlerin halli

[1802 - 1804]

Fransızların Mısırı istilâ etmeleri Osmanlı siyasetinde, tam manasiyle bir dönüm noktası teşkil etmişti. Osmanlılar tamamen islâmlarla meskûn Mısır eyaletini Fransadan kurtarmak için harbe girmişlerdi. Zaaf ları sebebiyle müttefik aramaları lâzım gelince İngiltere ve o vakte kadar an’anevî düşman sayılan Rus

ya ile bir dostluk muahedesi aktederek birlikte Napolyon Bona-

part’ın kuvvetlerine karşı savaşmışlardı. Bu savaşmatlûp netice y i temin ederek Mısır geri alınmıştı (1800). Mısırın geri alınması Osmanlı- Fransız harbine nihay et vermekte idi. Bununla beraber bu harbin doğurduğu ehemmiyetli pürüzler devam edüp duruyordu. Başta, Osmanlı- Fransiz sulhunün henüz yapılmamışolması pürüzü vardı. Filhakika her ne kadar Mısır tahliye edilmişidi ise de, bu tahliye bir mütareke mucibince y apılmıştı. Mütareke sulh demek değildi. Fransanın resmî hüküme

tiy le böyle bir sulhun akdi lâzımdı. Pürüzlerin İkincisi müttefiklerimizle olan vaziyetin tasfiye edilmemişolması idi. Malûm

1 Üniversite yazma. Der zamanı Sultan Selim.2 Mısır’ın Fransızlar tar afından işgali hâdisesi, Osmanlı devletin

de yapılan «Nizamı Cedit» ıslahatı aleyhdarlan için bir propaganda vesi*lesi olmuştur. Bunlar a göre Padişah gâvur âletlerini memlekete soktuğuiçin İmpar ator luğun başına büyük felâketler ve bu arada Mısırın işgalifelâketi gelmişti. Mısır’ın Fransızlardan geri alınması devletçe genişölçüde nümayişlerin ter tibine vesile oldu. Donanmadan başka camilerde me

rasim yapıldı ve Selim HPe g-azi unvanı verildi.3 K itabımızın isy anlar bahsında, Mısır'a verilmek istenen idareşeklinden bahsedeceğiz. .

80 SEL İM III. ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI



SEL İM IİI ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 81

dur ki Osmanli İmparatorluğu müttefikleriyle Mısırı istilâdan kurtarmak için harbe girmişti. Fakat harbin inkişafı sıralarındaRus müttefikimiz, Boğazlan dostluk muahedesi hükümlerine

göre, geçerek Şarkî Akdenizde Yunan adalarını Fransızlarınelinden alarak orada yerleşmişti. İngiliz müttefikimiz ise İsken-deriyeye asker çıkarmışve Fransızların Mısırdan çıkmasındansonra bile askeri orada bulundurmakta devam etmişidi. BabIâli için mevzuubahis mesele dost devletlerin işgalinde bulunantopraklan kurtarmak ve Fransız tehlikesinin 'ortadan kalkma-Şİyle mânası kalmamışolan İngiliz ve Rus dostluğunun verdiğisıkletten kurtulmak idi. Osmanli Devleti bu siyasî pürüzlerden

kurtulmak için önce Fransa ile sulhun .akdi lüzumuna kani o!~duğu'için bu noktadan işe ..başlamıştır.

Osmanli - Fransız sulhunun •imzalanmasını temin etmek,münhasıran Oşmanlıların \ elinde değildi. Her nekadar Mısırdaki Fransız ordusu mağlûp olmuşve Fransay a dönmüşise debu mağlûbiyet Fransa, devletinin mağlûbiyetini . tazammun etr.miyordu. Filhakika .-bu sıralar Bonapart Avrupada Avusturya?lılara karşı kazandığı bir seri zaferi ile sırtı yere gelmez bir

pehlivan gibi görünüyordu. Binaenaleyh Osmanli- Fransız sul-hunde teşebbüs ve müzakeratın istikametini tây in etmek Bona-partın elinde idi. Napolyon Bonapart Mısırdan dönüşünden'beriOsmanli İmparatorluğu hakkında ne düşünüyordu.? Düşüncesiseferi tertip ettiği zamandakinin ay nı idi. Yani Osmanli İmparatorluğu inhitat halinde idi. Bu inhitatı Bonapart küçük or-dusiyle Mısırda kazandığı zaferlerin çokluğu ve par laklığı ilede anlamışbulunuyordu. Bonapart Fransanm her ne pahasınaolursa olsun Mısın kazanmasına taraftardı. Çünkü, Fransa Mısıra yerleşmezse başka bir devlet yerleşebilecekti. O vakit de

Akdenizi Fransız .-gölü yapmak projelerine elveda demek lâzımgelecekti. Bonapartın bu düşüncelerini çok daha bariz bir şekilde gösteren satırları bizzat y azdığı bir mektupta vardır.' Bumektup Mısırdaki Fransız kuvvetleri kumandanı Klebere yazılmıştı, ve şöyle idi: . - ■ - • ' . ■

.. "Mısıra tıâkim olmamızın Fransa için ne kadar ehemmi yetli olduğunu benim kadar takdir edebilirsiniz. Her. taraftan parçalanmak tehlikesine mâruz vaziyette bulunmaktaolan Osmanli İmparatorluğu her gün yıkılmaktadır.' Misi

’ • Seli m I I I . F: 6



rın bu vaziyette tahliyesi bir felâket olacaktır. Çünkü bu eyaletin günümüzde A vrupalılar eline geçtiğine şahit olacağız,,1.

Napolyon, Mısırdaki Fransız kuvvetlerini kurtarmak için neticesiz bir ik i yardım teşebbüsünden sonra yeni bir usule müracaatle Mısırda tutunmak imkânlarını aramağa başladı. Usûl şu idi:

Osmanlı İmparatorluğu münhasıran Fransayı alâkadar eden bir imparatorluk değildi. Başka devletlerin de bu imparatorluk topraklan üzerinde beslediği emeller vardı. Rusya bu devletlerden biri idi. Niçin Rusy a ile Fransa Osmanlı İmpara

torluğunun topraklarının taksimi üzerinde anlaşamıyacaklardı. Böyle bir şey olursa her iki devlet hem Osmanlı topraklarından gözlerine kestirdikleri y ağlı hisseleri alacaklar hem de Ingiltereye karşı müştereken cenkleşebileceklerdi. Bu düşünceye binaen Napolyon Bonapart Haziran 1800 den itibaren Çar Pol ile anlaşmak yolunu aramağa koyuluyor. Taleyrana yolladığı bir mektupta bu hususta şu dikkate değer satırları yazmaktadır:

“Rusya’da bir adamımız olması çok lüzumludur. Osmanlı

İmparatorluğu uzun müddet devam edemiyecektir. Eğer Pol I, nazarlarını bu cihete çevirirse menfaatimiz müşterek olacaktır.,,2.

4 Haziranda yeni talimat :

Çar a karşı saygı nişaneleri göstermek lâzımdır. Bunaşiddetle ihtiyaç vardır. Hamburg daki Maslahatgüzarımızona umumî ve okşayıcı mukaddimeler y apabilir,,3.

Birkaç gün sonra Napolyon yeini sembolün hareketleriyle

Çarı kazanmağa çalışıyor. Maltayı Rusy a’ya terkediyor, Rus esirlerini giydirip kuşatarak memleketlerine yollıyor.

Çar bu avanslara lâkayt değildir. Esasen o da bu şark hülyasiyle meşbudur. Îngilizlerin A kdenizdeki hâkim vaziyetinden endişe etmektedir. Bonapartm zaferlerine karşı büyük sempati beslemektedir. Bütün bu sebepler dolayısiyle Çar Napoly on ile anlaşmağa muvafakat ediyor. Derhal bir büyük

1 Mémoires de. U. De Bousienne. sur Napoléon. Tome 4, S, 2855.2 E. Bourgeois, Manuel Historique dé Politique, Etrangères 212.E. Bourgeois, Manuel Historique de Politique, Etrangères 213.

«2 SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI



84 SELİM III ÜN HA T T I HÜMAY UNL A RI

tanesi çok mühimdir. Birincisi, Lehistanın tekrar ihyası; İkincisi de Osmanlı Devletinin tamamiyeti mülkiyesidir. Bütün zaaflarına rağmen Napolyon Osmanlı İmparatorluğunu, Rusyay â

karşı kullanmak istiyor»Fakat Bonapaft bu işte nasıl muvaffak olabilirdi ? Mısır

seferinin korkunç hâtıraları Osmânlılarm kafalarından silinmemişti. Ne yapmalıydı ki bu seferin tesirleri üzerinde birFransız- Osmanlı dostluğu kurulabilsin. Napolyon’un müracaatettiği usul Osmanlıların itimatlarını kazanmak için bizzat Padişah ile mektuplaşmak olmuştur1. 1

Napolyon Bonapart, Selime ilk mektubunu Osmanlı- Fransız.sulhu için siyasî mukaddimelerinin imzası vesilesiyle göndermiştir.(T eşrinievvel, 1801) mektubunda şu dikkate değer satırlarvardır:

“Mısır üzerine vâki olan tertip Devleti Aliyyeleri hakkına,bir türlü suikaste mebni değil iken bimennihi taâlâ mil-leteyn beyninde feshi sulhe vesile olması ancak ittihat ve mesalihi tarafeynin mesâlihi hakikiy esi muktezasın^

dan idüğü canibeyne sabit ve muhakkak olmak zımnındaolduğuna iştibah yoktur» İşte bu suret hâsıl oldu. Elhâletî, hazihi Devleti Aliyyeleri Françe Cumhuriyetinin hulûs ve

saffetine muraî ve hemdem ise ahvali maziy e ilânihaizze-matı karini feramuşve nisyan olarak fimabaad metîn ve pa--

yidar musalâhanın tanzimi ve tarafeyne bilmukabele nafiolacak emir ve ticaretin terviciyle milleteynin hüsnü halimuhkem ve üstüvar olur,,2.

Osmanlı Devleti Napolyonun avanslarına lakayt değildir.İngiltere ve Rusya dostluğunun tahmil ettiği sıkletten kurtulmak için Babıâlinin icabında dayanabileceği bir devlet lâzımdır;.Bu devlet ne için Fransa olmasın? Fransa Osmanlı topraklann-da olmadıkça Osmanlılar için tehlikeli değildir. Esasen Mısırseferinden Fransızlar ders de almışolabilirlerdi. Osmanlı İmparatorluğunun kabili taksim olmadığını Napolyonun ahlamışol

li Napoly on ile. Selim III arasında cereyan eden muhabere şimdiye-

kadar toplu bir etüt mev?uu olmamıştır. Napolyon ile Selimin mektupları- ,m tam metinleriy le ileride böyle bir etüt halinde neşretmeği düşülüyoruz.

2 Üniv ersite kütüphanesi y azma 599. 886. • •



86 SEL İM III ÖN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

ik en1 îngilterelü yolda tevkif ediip meram ifham olu-naraadı. Devleti Aliyyenin muvakkat dostu.2 ve tabiî

düşmanı3 olanlar dahi bir taraftan iğva ederek saltanatıseniyeyi Fransa aleyhine tahrik ettiler. Rusya ve Nemçeve İngilterelinin Devleti Aliyyeye suikast ve memalike ta-ma’ları derkârdır. Binaenaleyh Devleti Aliyye kaviyyülik-tidar olan Françelüya muhtaçtır. Saltanatı Seniye França-lu ile evvelki ittifakı tabiisini iade ederse Fransa Cumhurusaire her veçhile seddolıır,,4.

Bir başka mülakatta Napolyon müsalâhada ticarete müte

allik bazı mevaddı matlûbesi ve bilhassa Karadenize seyrüsefermaddesi konmadıkça müsalâha imzalamanın mümkün olamıya-cağmı söylemiştir.5

Galip Efendi böyle bir madde derci için Rusy anm muvafakatinin şart olduğunu söyleyince Napolyon, Rus Çarını bu hususta ikna ettiğini söylemiştir6. Vaziyet Babıâliye bildirilince,Selim 10. “Karadeniz ticaretine ruhsat verilüp bir saat akdemmaddeyi kat’ eylemesini yazarsız,, diye Galip Efendiye talimat

verilmesi için Sadrazama Hat yazmıştır.Netice itibariyle Fransanm Karadeniz hususundaki istek

leri kabul edilerek Fransız- Osmanlı sulhu imzalanmışve busuretle Mısır meselesinin ortaya çıkarmışolduğu pürüzlerin birkısmı halledilmiştir. Mamafih Osmanh- Fransız sulhunun teessüsünden sonra da, gerek Fransada gerekse sair Avrupa devletlerinde Napolyonun, Öşmanlı. imparatorluğu aley hindeki istilâcıemelleri hakkında rivayetler devretmeğe başlamıştır. En revaçta

olan rivayet Fransanm Moray ı istilâya teşebbüs için hazırlandığı idi. Selim IH ün üzerine bu rivayetlerin yaptığı i ıtıba hakkında Kaptanı Derya K üçük Hüseyin Paşaya yolladığı şu hatbilhassa dikkate değer:

1 Büyük bir elçi gönderilmemiştir.2 Napolyonun İngiltereyi muvakkat dost diye tavsif etmesi mazide

Ingiliz - O ’smanlı münasebatmm ' bir ittifakla teyi'd edilmiş olmama^sından idi. * ■■* ' ■

3 Rusya, ' . . .4’Belleten sayı 2 vesikalar kısmı.

■5 Belleten''- sayı 2- vesikalar kısmı, 1 ■6 Belleten sayı 2 vesikalar kısmı. ' ■ ■



SEL İM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 87

“Bu esnada Fransa ile İngilizlü beyninde seier olduğumalûmundur. Bugünlerde Devleti Aliyye murahhasına A v

rupa devletlerinde dahi türlü türlü eracif söylenmekteolduğu ekseri manzurum olan evraktan müntehim olmaklaşu havadisler beni muztarip ediyor. Bu senei mübarekede

lehülhamd muntazam ve külliyetlü bir donanma ile çıkmış

tın, ve hattâ donanmanın intizamım İngiliz ve sair elçilerdahi senâ ettiklerini işitmiştim. Sen böyle çıkmışken Ada-

1ar aralarında gezmektense donanma ile Mora ve

. sularına doğru gidüp ol havalide şöylece bir gezinsenizzannıma göre çok faidesi olurdu. Zira bunca masraf vetekellüfle çıkmışken Adalarda gezmenin ne faydası olur.Benim hatırıma şu yazdığım suret hoşgelür, bu mütalâ-

ahıı Kapuya yazup sana oradan tahrir ettirirsem Morasularına seni bizim memur ettiğimiz havadisleri yay ılurise işbu havadislerden korktularda memur ettiler veyahut

Fransalü üzerine donanma gönderiyorlarmış deyü belki

havadis ve eracifi mucip olur. Bu ise muzirdür, böyle olduğusurette sen göya kendiliğinden geziniyor gibi o sulara

varup muzir olan havadisi mucip olmıyacak veçhile geştûgüzar eylesen, münasiptir. Lâkin İngilizlünün donanması

dahi ol sulara karip olduğu bazı evraktan manzurum olu yor sen anlarla görüşmeğe izharı hahişetmiyesün, zira

Fransızlar gücenüp türlü türlü mâna verirler. İşte bunusana karihamdan yazup gönderdim, buradan ol taraflara

seni memur eylediğimi serrişte vermeyüp Mora ve sair olsulara azimet eyle. Bir müddet ol taraflarda gezinesin ve

kalkup gittiğini ve ne mahalle var dığını bana yazasın Hakteâlâ selâmetler versin.,,1.

İstanbulda, Fransaya karşı tam bir emniyet gösterilmediğibir devirde Napolyon kendisini İmparator ilân etmiş ve bumadde Osmanh- Fransız münasebatı üzerinde oldukça tehlikeli bir

hava yaratmıştır.

1 T opkapu arşivi, 7014.



IV) Napolyonun İmparatorluğu meselesi veOsmanlı Devleti1

[1804 - 1807] ....

Napoly onun Mısır seferi, şöhretinin artmasına sebebol-muştu. Mısırdan firar ederek Fransay a dönebilmesi bu şöhretibüsbütün artırmıştı. Bu şöhret sebebiyle Napolyonu evvelâkonsüllük rejiminde yer almışsonra da kendisini İmparatorilân etmişgörüyoruz (18 Mayıs 1804).

Ancak Napolyonun bu unvanını tanıtması de lâzımdı.Halbuki Avrupanm, Rusya, Ingiltere ve Avusturya gibi üç bü

yük devleti esasen Fransa ile normal sulh münasebatı •idameetmiyorlardı. Binaenaleyh Napolyonun imparatorluğuna itirazedildi. Os manlı •İmparatorluğuna gelince, Fransa ile siyasî mü-nasebatı normalleşmişti. İmparatorluğun tasdikında da Osmanlı

menfaatleri bakımından bir zarar melhuz değildi. A ncak Osmanlı İmparatorluğu bu sıralar İngiltere ve Rusya ile, tâ Mısırseferi esnasında imzalamışolduğu muahedeler mucibince, müttefik idi. Bu iki devlet de Babıâîinin Frânsadaki yeni rejimi tanımasını istemiyordu. Binaenaleyh Osmanlı Devleti iki ateşarasında kalmışdurumda idi. Fransa:

— İmparatorluk tasdik edilsin aksi takdirde siyasî münasebetleri keserim.

Rusya ile İngiltere:— Napolyonun İmparatorluğunu tanımak Osmanlı İmpa

ratorluğu ile akdetmiş öldüğümüz muahedelerin ruhuna muhaliftir. Binaenaleyh, tasdik kat’ı münasebet olacaktır. Demekte

.idi. - . . •

Osmanlı hükümeti bu tehditlerden İkincisini daha tehlikelisay dığı için Fransanın İstanbuldaki elçisi B ruırü öyalamaktanbaşka çare göremedi. Kendisine denildi ki:

' 1 Nâpoiyoımıı İmparatorluğu Babıâîinin durumu 'hakkında mufassalmalûmat için «Hâlet Efendinin Paris büyük - elçiliği» hak kındaki kitabımızamüracaat. ’ ' • '



“İmparatorluk meselesi her şeyden evvel bir Avrupa işidir. Şimdiye kadar İmparatorluk Nemçe ve Rusy aluya ait idi.Binaenaleyh her şeyden evvel onların tasdik etmesi lâzım V

Fakat Napoly on bu prensipe aldırışetmek istemedi. Brun’everdiği talimatta İmparatorluk maddesi Babıâli tarafından tasdikedilmediği takdirde pasaportlarını istey üp Istanbulu terketme-sini emretti. Osmanlı devlet adanılan bu meselede celâdetleharekete v e elçi Brun’ün tehditlerine ehemmiyet atfetmemeğekarar verdiler. Fakat elçi ikide birde pasaportlarını isteyinceSadrazam telâşetmeğe başladı. Hususi mülâkatlar tertibetmekistedi. Padişah buna lüzum olmadığı kanaatinde idi. Bu hususta

Vezire şöyle demekte idi.

“Benim Vezirim:Bu madde de ittifakı âra ile kararın bulmuşken tekrar

Atıf Efendi memuriyeti ile kılükalden maada bir faide. olmay up rezaleti mucip olur. İttihaz olunan usulden ayrıl-

mayup mütevekkilen alâllah. celâdet olunsun gider ise gitsin 2 bakalım Hûda ne gösterir,,3.

Mamafih elçi pasaportlar ını alup gittikten sonra (20 Birinci kânun 1894) Selim III biraz soğuk kanlılığım kaybetmiştir. Padişah tekrar Rus elçisinin iskandil edilmesini ve gevşekdavrandığı takdirde İmparatorluğun, tasdiki mümkün olacağımşu suretle ifade etmektedir.

“Benim Vezirim:Hâlete ve Berime* aceleten yazılsun, ittihaz olunan usulüzere ısrar eyledik işte elçi gitti, bundan sonra nasıl hareket olunmalıdır. Havas ile söyleşüp bir meslek ihtiyarolunsun.Mecliste havadis kâğıtları kıraat olunsun, etrafiyle mülâhazaolunsun, karar verilip ona göre takrirler verilüp işe ko-

yulunsun, hiç olmazsa Rusy alunun derecei ikdamını teferrüseyleriz, gevşek davranırsa tasdik eyleriz, zira anlar bizebakmazlar işlerine bakarlar,,8.

1 İşaret edilen kitap, s» 71. ' ''' 1 _

! 2 Elçi Brım kastedilmektedir. : •< 3 •Halet Efendinin Paris...'büyük elçiliğ’L->s* 76* •■4 ' Berlin''Maslahatgüzarı - kasdedilmektedir. ! '5 Halet Efendinin Par is ‘büyük'elçiliği, s. 77. .

SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 89



94) S EL İM HI Ü N . H A T T I H Ü M A Y U N L A R I

Fakat Rus elçisi bu madde üzerinde gevşek durmak şöyledursun fazla sert davranmakta ve mer’iyeti bitmek üzere olan

1798 Osmanlı - Rus ittifakının tecdidi lüzumundan bahsetmekteidi. ' • '

Netice, itibariyle' Rusy a ile tecdidi ittifaka karar verildi.Selim III, ittifakın münhasıran tedafüî olmasını istedi. ÇünküMısır seferi esnasında ki vaziyet artık mevcut değildi. O vakitşartlarının icabettirdiği hafi maddelere lüzum kalmamıştı. Binaenaleyh ittifakın hâiz olması lâzım geldiği vasıflan PadişahSadrazamına şöyle bildirdi:

“ Benim Vezirim:Rusya Devleti ile olan ittifakımızı temdit ve te’kidin neveçhile iktiza ettiğini sana yazmıştım. Bu ittifakımız malûmolan tedafüî ittifakı te’kit olacak, celisi güzeldir. Zira mukaddem Fransa ile muharebemiz var idi, anın için hafişartlar akdolmuşidi. Şimdi Fransa ile müsalâhamız var,aleyhine şurut yapmak ve devleti taarruz edemiyeceği

A vrupa maslahatlarına karıştırmak münasip değildir. Ben

Rusya Devleti ile olan ittifakımı icra ederim, icrası vüs’ümdeolmayan sureti anlarda tecviz etmez, böyle olduğunuRusy a elçisi dahi ikrar ve teslim eder. Eğer Fransa, Devletime ve müttefikim olan Rusyaya ilânı lıarb eder iseol vakit ittifakımız muktezasiyle hareket ederiz, benim bildiğim budur ve meramım böyledir. Fransa bu husumetigösterdikte ol zaman yine bilmüzakere şurutu hafiye dahiakdolunur yoksa şimdi Fransa ile müsalâhamız varken

aleyhine şurut nasıl olur? Elçi beyle Reis efendi etrafiylemüzakere ve irademi tefhim edüp kaleme alınacak şartlanöylece yapsın.,,1

Bu hattan, Selim’m Rus ittifakını gönül arzusiyle kabuletmediği kolayca anlaşılmaktadır. O, eski düşüncelerinin hilâfınaolarak Rusy a’nın Türkiye için büyük bir tehlike olduğunakani idi. Ve yine kani idi ki açık ve samimî bir Türk - Fransızanlaşması her iki devlet için de faideli olacaktır. Osmanlı - Rus

ittifakının tecdiden imzalanmasından bir gün sonra îstanbulaNapolyonun Ruslarla AvusturyalIları Osterliçte mağlûp ettiği

1 Halet Efendinin Paris büyük elçil iği, s. 81.



SELİM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 91

haberi g eldi1. Haber büyük sevinç ile karşılandı. Bir gün evvelgelmemesine teessüf edildi. Ruslarla ittifakın imzalanmasını geciktirebilir veyahut lüzumsuz kılardı. Mamafih Österliç zaferiBabıâli politikasının birdenbire değişmesine sebebiyet verdi. Ovakte kadar muallâkta bırakılan Napolyonun İmparatorluğukabili hal görülmeğe başlandı. Padişah, Sadrazam ile yaptığı birmülâkatta Fransa elçiliği tercümanına, Napolyonun İmparatorunvanının tasdik edileceğinin ihsas edilmesini emretti. Birkaçgün sonra bu emri tahrirî olarak şu satırlarla tekit etti:

“Benim Vezirim:

Size lisanen ifade eylediğim gibi Reis Efendi, Fontonea2Bonapartanın İmparatorluğunu tasdik edeceğimizi işrâbeylesün, zira Bonaparta Beçi ve bu kadar memaliki fet-heyleyüp iki İmparatoru birden bozduktan sonra artıkİmparatorluğuna söz yoktur. Françe milleti ve İmparatorudostumuz iken beyhude inkâr eylemenin mânası yoktur.

....Halk da neler söyler, sözün doğrusu budur,,3.

Birkaç gün sonra Divân, İmparatorluğun tasdikim kararlaştırmış

olduğu gibi Muhip Efendinin fevkalâde elçi olarak tebrik içinParise gitmesini münasip gördü. Muhip..Efendi, derhal nânieihümayun ve hediyelerle Parise hareket etti. Elçiliği Napolyontarafından memnuniyetle karşılandı. Bununla beraber teşrifattaBabıâlinin bir unutkanlığı ilk sıralar Muhip Efendiyi müşkülmevkide bıraktı. Şöyle ki:

Muhip Efendiye verilen itimatnamede Napolyon için İmparator unvanı yazılı olduğu halde “İtalya Kıralı,, unvanı zikre-

dilmemişti. Taleyran Muhip Efendiden bu unvanı nutkuna koymasını istedi. Muhip Efendi redetti. İhtilâf uzadı neticedeMuhip Efendi Napolyonun huzuruna kabul edildi. Nutkunda

yalnız İmparator unvanını zikretti. Fakat gazetelerde çıkan nutuk metnine Fransızların, İtalya kıralı unvanını da ilâve ettiklerigörüldü. Muhip Efendi bu meseleyi muazzam bir siyasî hâdiseimişgibi İstanbula yazdı. Selim III. hiddet etti. Sadrazamaçıkıştı.

1 Birmcikânun 1805. Austerl itz zaferi.2 Fransa elçiliği kâtibi,3 Halet Efendi, s. 82. -



#2 SELİM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

“Benim Vezirim:

Muhibin irsal ey lediği evrakı görüp azîm infial eyledim

böyle Vakitte Parise gidecek elçi değilmiş. İtaly a kırallı-ğım nutka alma deyu bu herife tenbih mi olundu suphanallah ne acayip adam imiş, iptida memuriyetinde erbabıdeğildir dey u herkes imza eylemişti. Gaflet olunmuş birdoğru söz varki Pariste durmam devlete muzırdır diyorâmenna bu pek eşek herifin ikamati . . .

Mamafih bu hâdise böylelikle kapandı. Netice itibariyle Na*polyonun hem İmparatorluk unvanı hem de "İtalya kıralı,, titri

tasdik edilmişoldu. Fakat Napolyonun istediği bundan ibaretdeğildi. O, Osraanlı İmparatorluğunu müttefik yapmak ve Rus- yay a karşı çoktanberi girişmişolduğu harbe sürüklemek isti yordu. Bu oldukça nazik bir işti. Her şeyden evvel İstanbulazeki malûmatlı bir elçi göndermek lâzımdı. Napoiyon, böylebir elçi bulmakta güçlük çekmedi. Birçok fırsatlarda şark işlerinde çalıştırdığı Sebastiyani elçi olmak için biçilmişkaftandı.Sebastiyani 9 Ağustos 1806 da İstanbula geldi. Fevkalâde bir

şekilde karşılandı. Oniformasiy le Padişahın huzuruna çıkmasına müsaade edildi. Şimdiye kadar hiçbir ecnebi elçiye bumüsamaha yapılmamıştı. Napolyonun nâmesi, tercüme edilüptakdim edildikten sonra Selim IH. şu sözlerle İmparator veSebastiyani hakkında hissiyatını ifade etti.

“Haşmetiû ulu dostum ve sıddıkım İmparator cenaplarınınarzı ihlâsmdan mahzuz olduğum elçi beye beyan olunsunelçi bey in kendünden dahi hazzettim. İnşaallâh devleteyn

beyninde semerei hüsnü niyet ispât edecek çok hizmetlerde bulunur2,,.

Padişah, Napolyonun nâmesinden ve elçisinden memnunolduğu kadar hediyelerinden de memnun kalmıştı. Bu hediyelerarasında Bonapartın tasviri de vardı. Selim çok samimî birifade ile Sadrazamına ihtisasını bildirmekte kusur etmemiştir,

"Benim Vezirim:Françe İmparatorunun hediyelerinden mahzuzıoldum. Husu

siyle tasvirlerinden gayet hazeyledim. Bana tasvirini irsal ey-1 Hâlet Efendi, s. 85.9 Baş. ar. s. 56. h. 143.



S E L İ M lir Ü N HATTI H Ü M A Y U N L A R I m

lemek pek büyük dostluk ve hulûsi zhar eylemektir. Avru-pada dost dosta tasvirini hediye eylemek mutena âdettir.Sen bilmezsin hele bu muamelesinden memnunum. Benim

dahi mahsus yaptırdığım kendi tasvirim vardır. Büyüklevhadır. A nı İmparator dostuma irsal eyliyeceğim. Acebaelçiye teslim eylesek irsal edebilir mi, istifsar ve istişareeylesün. Reis Efendi tercemanı çağırup söylesiin elçi

' Sehastiyani dostumuz vasıtasiyle gitse güzel olur»,1

Padişahın ve devlet ricalinin Sebastiyaniye gösterdikleri hususîmuamele onu pek memnun etti Sebastiyani İmparatoru tarafından aldığı talimat mucibince Padişaha'şifahi ifadede bulunmak

istçdi. Osmanlı Devlet an’anesinde bir elçinin nasıl kabul edileceği tesbit. edilmişti. Bunun haricinde bir elçinin .huzura kabulümümkün değildi. Mamafih, Sadrazam istizan etmekte kusur etmedi.Sebastiyani’mn Padişah ile- 'konuşması için bir formül bulundu.Padişah Kâğıdhane taraf larında gezmeğe ’gidecek, Sebastiyanitesadüfen o taraflarda bulunacak ve bu suretle kısa bir mükâ»

îeme vuku, bulacaktı., Formülün an’aneyi pek bozmamasına- rağmen Fransay a düşman "devletlerin elçileri homurdanmağa

ve ay nı muamelenin icabında kendilerine de yapılmalarını istemiye başlamışlardı,,. İstisnaî olarak kalacak gibi- görünen bu.'hâdisenin, tekerrür ettiğini görüyoruz. Şöyle ki. Sebas-tiyani. .birinci, mükâlemesinden. sonra tekrar Padişahla, görüşmek istemiştir,,, Padişah bu defa .da şu hatla görüşmeği' ‘kabuletmiştir.

"Benim Fransa'İmparatoru gibibir muhlis., dostumun elçi. . sini görmek v e .behemehal Devletçe hayirl.il iduği.. bellû

olan ifadesini işitmek hazzedeceğim şeydir. Huşusâ Sebas-tiy ani’den dahi tavrı hayrıhahanesine binaen hoşnudum.

' Binaenaleyh ..mukaddem ki cevaplarım tereddüt için değildir. Mutlaka resmî v e .kanunî Devletimi gözettiğimdennaşidir. Hattâ fiFasıl kaide olmıyan mülâkatı mahsusayafimabaad ruhsat olmıyacağmı ve'her halde, resmi -kadimiDevleti Aliyye vikaye olunacağını cümle elçilere bildirmesini Reisin nasbi esnasında tenbih etmiştim, Çünkü Fransa

. . . Devleti Elçisi .mühim' birkaç, lâfız •.söyliyeçeğim.. Böyle

1 Baş. v. ar. Selimi Sâlis sandıklan.



94 SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI fiX

memurum demiş, mücerret safvete mebni bu defalık dahiruhsatım olmuştur. Y arınki cumartesi sen, Reis Efendi, Di-v a m hümayun tercümanını alup Bahariyeye gidesin Sebas-

tiyen dahi ol tarafa gelsün ben de Bahariyeye varup mü-lâkat ederiz,,1.

Padişahla, Sebastiyani’nin bu mülâkatlarda neler görüştükler ibilinmeyor. Fakat Sebastiyani’nin eline Napolyon tarafından verilen talimatname mevcuttur. Fransız elçisinin bu talimatnameruhuna uygun olarak söz söylemiş olması ihtimali kuvvetlidir.Metninin enteresan kısımları şunlardır:

“Devleti Aliyyenin şimdiki hal ve keyfiyeti ve İmparatorun derecei iltizamı ve devleteyn beyninde câri olanrevabıtm yevmen feyevmen meşhud ve muteber olan te-zayüdüne nazaran maili inhitat olan bir devlet; aharın ye

. di kudretiyle kesbi itilâ ve istihkâm etmek mümkün idüği-ne delil olur. Devleti Aliyyenin mukaddema şikâyet olabilecek muamelelerini İmparatoru müşarünileyh bu defa fera-muşedüp Şevketlû Sultan Selim hazretlerinin zati hüma

yunlarına muhabbeti halise ile alâkası derkârdır. Bu ikidevletin ittihadı tarafeynin maslahatı muktezasmdandır.Müşarünileyhin efkârına nazaran Devleti Aliyyenin bakayıvücudu Avrupa usulünün bir cüzü addolunur. Binaenaleyhhimayet ve sıyaneti matlup olmakla cemi ezmanda devletey-nin medarı iftiharı olmuşmuhabbeti kadimeden gay rı bir şeyderhatır olunmaz. İşte Fransa İmparatoru bu makule ma-kaşıdın icrasını sana havale eyledi. Mukaddema Der-saadete vardığında İngiltereden aldanmış ve Rusyaluönünde ra’şe götüre gelmiş gördüğün Devleti Osmaniyeelyevm umuru hâriciyeye ziyade vukuf kesbetti. Lâkincümleden evvel sana ifadeye mecbur olduğum ahvali as-üyesine bir miktar tegayyür geldi şöyle ki serkeşlik veademi tebaiyet fikri ve tahsilü tekâlifte haleli külli vemüstakbelâtı umura ademi ihtimam sureti aleltesviye cemimemleketlerde meşhutdur. “Rusy alunun büsbütün gasbıkaydında oldukları Gürcüstan’m hal ve keyfiyetine dairDevleti Aliyyeyi aleddevam ikaz eylesin. Mahalli mezkûr

1 Baş. ar. s, bu 2.



SEL İM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 95

Padişahın gözünden İrak olmakla Rusyalı ol tarafa suhuletile icrayı kast edebilür. „Devleti Aliyyeden İmparatoru müşarünileyhin hiçbir mat-

labı yoktur. Y alnız derunu mülkü Padişahide mümkün olduğu mertebe te’yidi ümmet ile nizamı hal ve memleketinidaresine tarafı Saltanatı seniyyeden himmet olunmasınıister. Devleti Aliyye ile Fransa ve Acem beyninde ittifakı

, müselles akdi mülâhazasında İmparatoru müşarüniley el- yevm müdavemet üzeredir. İmparatoru müşarünileyh Devleti Aliyyeye âsi olanlardan Rum taifesi firarilerinden veyahutberri Şam ve Mısır canibinde olan aşinalardan hiçbirisini

iltizam etmek kay dında olmayup usulü devleti mücerretDevleti Aliy ye ile şirazeli ittihadını te’kit etmektir.Meyanede tanzim olunacak madde ancak Rusyanın sefinelerinin Bahrisiyah Boğazından men’i mürurlarıdır. Zirabu madde de nizam bulmadıkça Devleti Aliyye ile Fransabeyninde dostluk olamaz."Rusya aleyhine bir şeddi şedit olmak için Devleti Aliyye-niu takviyet ve istihkâmı İmparatoru müşarünileyhin matlu

budur. Binaenaleyh memaliki Osmaniyenin üç rubunuarzetseler taksimine rıza vermek ihtimali yoktur.,,

Selim III,' Rus tehlikesini bütün teferruatiyle müdrikti. İza-hâta ihtiyacı yoktu. Ancak Osmanlı Devleti tek başına Rus-lara karşı koyamazdı. Napolyonun Ruslara karşı muzafferiyetiİstanbulda Rus Devletinin tazy ikından kurtulmak için bir fırsatbilindi. Sebastiyani’nin Osmanlı pay itahtına vardığı ilk günlerdeRus taraftan olan Ef lâk ve Buğdan Beyleri Morozihi ile İpsi-

lanti azledildiler. Rusya, protesto etti. Hattâ bir de ültimatomverdi. İngiltere Fransaya karşı dördüncü ittifakın teşekkül ettiğini bu sefer Napoly onun behemehal mahvolacağını Babıâliyebildirdi. İstanbulda yeniden bir tereddüt devresi başladı. İngiltere ile Rusya ağır basmışlardı. Osmanlı devlet adamları birtürlü harbi göze aldıramıyorlardı. Ordunun durumu emniyetverici değildi. Hazine tamtakırdı. Fransa elden çıkarılmıyarakRus tehlikesinin önlenmesine karar verdiler. Rus ültimatomunda

arzu edildiği veçhile yerlerinden atılan Ef lâk ve Buğdan Beyleri tekrar mevkilerine tâyin edildiler. Hâdise Rusy anın büyükbir diplomatik muvaffakiyeti idi. Sebastiyani de bu ciheti mü-



terifti. O, ilk günlerde kazanmakta olduğu nüfuzun şimdi yavaş yavaş elden çıktığım görüyor fakat büsbütün de nev-mit olmuyordu. Hâdiseler, ümitvar olmakta haklı oldu

ğunu teyit etmekte gecikmedi. 10 Teşrinisani 1806 Rus ordusuDinyesteri geçerek Osmanlı topraklarına taarruz ediyordu. Çar

Aleksandr, ültimatomunun neticesini bekliyememişti. Rusy a teı-raftarı Beylerin tekrar Eflâk, Buğdana tâyin edildikleri, haberiPetresburğa geldiği vakit Ruslar mütaarrız vaziyetinde bulunu

yorlardı. Rus taarruzu havadisi îstanbula Buğdan Beyinin tahriratıile yay ıldı. Büyük telâşve heyecan uyandırdı. Heyecana düşenlerarasında bizzat Rus elçisi de vardı. Çünkü hakikaten hüküme

tinin maksatlarını keşfedememişti. Selim IH de vak’a karşısındaherkes gibi şaşkına dönmüştü. Rusların böyle bir hareketiniaklına bile getirmiş olmadığı Sadrazamına y azdığı şu hattanpek güzel anlaşılmaktadır:

“Benim Vezirim,

Buğdan beyinin şukkası nasıl şeydir. Gördüğüm gibi azîmmuztarip oldum. Hasbünallah bu nasıl iştir. Şahmıdır. Üzerimize ilânı harpmi etmiş1 yoksa Ef lâk ve Buğdana muhafız ve iane suretiyle asker mi ithal edecek kâğıtlar ı alıkoydu mütalâa etmek için, tercemana 2 Reis Efendi sualetti mi? Şimdi Fransa gibi bir düşmanı kavi var iken bize ilânıharb etmeye akıl kesermisiz? Ne mütalâa ettiniz? Eğer ilân:ederse ne yapmalı? A h pek gafiliz, Ingilterelû her ne dediise3 hatırları için, Beyler maddesine, ne dedi ise müsaadeettik. O dahi Rusyâluya tekeffül etti. Eğer Rusyalu bilâmucip üzerimize gelür ise ne muamele edecek? Reis Efendi

bir münasebetle tahkik eylesün. Şu Boğazlara pek dikkatlâzım Akdeniz boğazındaki toplar tahkıka göre kundaklandahi çürük. Ve bir kere atmaz derecede imiş. Bu sahiholduğu surette ne muamele olunmalıdır? Cenabı Allahüte-âlâ hazretlerine havale eyledim, A llah cümle kederden

-1 Rusy a kasdedîlmektedir»

2.Bahis mevzun olan tercüman Rus elçiliği tercümanıdır. "

3 'Ingilterenin bu sıralar Rusya ile müttefik olduğu malûmdur. Ingiltere, Beyler maddesinde müdahale etmişve Rus taraftarı beylerin Eflâk,Buğdana tekrar tâyinleri için Os manlı Devlet adamlarını ikna etmişti.

96 SELİM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI '



SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 97

emin eyîeyüp dini devletime hayırlu suretler ihsan eylesün.Teslim ancak odur. Hudaya havale eyledim. Inşaallah ha-

yırlu olur.,,1 .

V) Osmanlı Rus harbi ve İngiliz donanmasınınÇanakkale Boğazını geçmesi

[ 1806- 1807]

Selim ÎII, bu hattında pek perişan görünmektedir. Rusy a’nın Osmanlı topraklarına girmesini izah edemiyor. Fransa ilehali harpte iken Rusyanm Osmanlılara karşı harb yapabileceğine aklı ermiyor. Şayet Rusya harb ederse ne yapmalı diye

sual soruyor. Bir Devlet reisinin sulh zamanında bütün ihtimalleri göz önünde bulundurarak, tertibat alması veya aldırmasıbirinci vazifesi iken Selim MI ün satırlarından her işi olurunabıraktığı anlaşılmaktadır. Mamafih Padişahın, Ruslar ve İngilizlerle bir harbi kabul edilebileceği hattının son satırlarındananlaşılmaktadır» Bu satırlar Boğazların tahkimat ve teslihâtmadairdir. Kulağına çalınan malûmata göre Padişah, Boğazlarınpek ihmal edilmişvaziyette bulunduğunu sadrazamına bildir

mektedir. Fakat ona müspet tedbirler tavsiye edeceğine işi Allaha havale ettiğini yazmakla ruhî ataletinin büyük bir misalini vermişoluyor.

Bütün korku ve endişelerine rağmen, Osmanlı Devletî,Rusya’nın mevcut sulh muahedesini sebebsiz ve izahsız ihlâletmesini harb sebebi addetti. Rusya’nın müttefiki İngiltere’nintehditlerine kulak asılmıyarak Çar hükümetine harb ilân edildi.Tuna yakasına Alemdar Mustafa Paşa kumandasında kâfi kuv

vet gönderildi. İngiltere ile Fransa’nın İstanbuldaki elçileri arasında büyük çapta bir diplomatik düello başladı. Fransa elçisi,Osmanlı Devletini Rus ittifakından ayırıp ona harb ilân ettirdiğiiçin müftehirdi; fakat bu iftiharı tam değildi. Türkiye’yi İngiltere’den de ayırmak istiyordu. İngiltere elçisi ise bunun aksiolarak Osmanlı Devletini, İngiliz- Rus ittifakına bağlı bulundurmak ve bu ittifak hükümlerini Babıâliye tatbik ettirmek isti

yordu. İngiliz elçisi istekleri kabul edilmediği takdirde İngiliz

donanmasının İstanbulu bombardıman edeceğini beyan ediyordu.1 Baş. v. ar. s. 36.

Selim III F: 7



S E L İ M I I I Ü N H A T T I H Ü M A Y U N L A R I 99

daha evvel bir hattı şerif ile Kaptan Paşayı ve Feyzullah isminde bir zatı Çanakkalenin tahkim ve müdafaasına memur etmişti. Sadrazama yeni tedbirler alınması için emir verdi. Bu sıralar

Ingiliz elçisi Bozcaada önlerinde idi. Boğazda, Kaptan Paşa veFeyzullah Efendi ile müzakerede bulunuyordu. Müzakerelere îngilizler tarafından tamamen tehditkâr bir mahiyet verilmişti.Îiıgîliz tehdidi hakkında sarih bir fikir edinebilmek için elçininşu mektubunu dercediyoruz:

Bozcaadası pişgâhında kâin İngiltere elçisinden Çanak-kalede kâin İngiltere tercümanına bu saat gelen bir kâğıdın aynen tercümesidir. '

“İnha olunur ki bu dakika A fto tesmiye edilen firkateyn-nimiz vâsıl olup hâmil olduğu tahriratın hulâsaten mefhumunda Boğaz hisarlarından zecren ve bağdeten geçüpİstanbula gülle ve top endahtiyle icrayı taarruz etmektasmiminde gerüden alelacele Sir Con Dük Y or k 1 ve Sör

, .. Sydney İsmi2 nam İngiltere Amiralleri maiyyetlerinde Vâfir donanma ve ateş gemileriyle gelüp telâki etmeküzere oldukları mastur olmakla ve bu bapta K ıral3 ce-

naplarmm tenbihleri kavi ve kat’î olduğuna binaen devletlûsaadetlû Kaptan Paşa hazretleri4 bu vilâyetleri bu derecekazayı azîmden tahlise meyi ve iradeleri derkâr ise tizelden ve derhal Taşoz adası canibine ve yahut benimbulunduğum büyük gemiye teşrif ederler. Ve elimden geldiği kadar bu keyfiyetten vukuu zâhir ve bâhir olan ka-zayi arfme ve maayibi müthişenin define sây eylerim. Eğertiz elden ve filhâl bir cevap zuhur etmezse donanmayı

mesfur geldiği anda hemen bilâ tevakkuf ve bi tereddütBoğaza girüp İstanbul tarafına mürur ve azimete ikdameder. Düşün ve bunu iyice bil ki aslâ bir dakika teennivaz’u iradatıma mübteni değildir. Malûm ve meczum olakidevletlû Kaptan Paşa hazretleri Devleti Aliyye tarafındanolarak teklifatımıza arzı rıza etmekten nükûl ettiği halde

yahut ifatei vakt için bü kâğıda cevap irsalinde mümanaat

1 Sir John Duc of York.

2 Sir Sidney Smith.3 Jorge III.4 Hacı Salih Paşa.



ve tereddüt sureti nümayan olduğu gibi İstanbul canibinecezmen ve zecren istisalimiz muhtemeldir. Harben ve kafan

..... müteallik olan gayretimiz bu kâğıdın mefhumundan mün-

fehim olup keyfiyeti niyetimiz hususunda asla reybü- şüphekalmıyarak bu tarz üzre câzim olduğumuz malûm olduktaaz ve ehad fevtine cevaz verilmemek ehemmi mehamdanidugi varestei beyandır. Tarafımıza dakikai evvel ve biran akdem bir cevap isal ve tisyarma gayret edüp mahsusgönderilen adamımı müstacelen iade ey ley esin vesselam.,,

Çarles Arbont1

Ingilizlerin hakikî maksadı vakit kazanmak idi. Kaptan

Paşa Boğazın müdafaası tertibatı ile uğraşacak yerde b e y h u d e yere müzakerelerden müspet netice bekleyüp duruyordu, buesnada Selim 111. Boğazlarda tahkimat işlerinin yürüdüğüne kani idi. Bu tahkimatın ve ileride yapılacak müdafaanın müspetbir netice vermesi için emirler ve nasihatler vermekte kusuretmiyordu. Bu cümleden olarak sadrazama, îngilizlerin Boğazlan geçme teşebbüsünden evvel şu emri vermiştir.

“Benim Vezirim:

Feyzullah Efendinin y azdığı şeyler serian ve acilen tanzimve irsal oluna, timur denkleri âcilen gitsun. Top kundağı inşasına memur gönüllü cümlesine elvermezmuktedir ve mukdim bir adam dahi ( Maarız)tarafına tâyin olunsun; Feyzullah tarafına gönderilsunistihdam eyîesun. Donanmaya gayret olunsun. Ingiltere sefainleri Kepez limanında yatmak nasıl olur. Pekmülâhaza ve dikkat olunacak maddedir. Defterlerine ba-

kılsun. Bu tavırla düşman bize vakit vermiyecek. ŞuNa’r a2 ve Kepezburnuna pek dikkat olunsun. Kızgınkuleye sarfı zihin olunmuyor. Acaba ocakları tekmil veedevatı mükemmel midir? Zira sahilden sefaine kızgın gülleden başka şey kârgir olmaz. Ve muzlim geceler içinmehtap ve fişek makulesi işaret için şeyler mevcut mudur?

Ve elbette barut ve mühimmatları noksandır.. Her ne lâzım

100 S E L İ M I I I Ü N H A T T I H Ü M A Y U N L A R I

1 Ar buthnot.2 Selim III Na’raburnunun ehemmiyetini yukarda bahis mevzuu planrapordan anlamışbulunuyordu.



S E L İ M I I I Ü N H A T T I H Ü M A Y U N L A R I 101

ise serian irsal oluna ve tiz elden on sekizlik tersanedemande top var ise irsal olunsun, begayet dikkat ve ihtimam emri hümayunumun muktezalarmı şimdi icra eyleyüpişbu hattı hümayunum mersum Feyzullah Efendiye şimdi

yazup adamını çıkarasun. Anadolu Valisi istical ve etrafasâkiri sevk olunsun.,,1.

Padişahın, Çanakkale Boğazının tahkim edilmesi arzusuna rağmen işler tamamen arzusunun hilâfına olup gidiyordu. Filhakikabu işe memur Kaptan Paşa ile Feyzullah Efendi, İngiliz elçisininteminatına güvenerek âtıl kalmaktan başka bir şey yapmıyor

lardı. Fransız elçisi Sebastiyani .tarafından gönderilen zâbitler■kendilerine^ ihtarlarda bulundukça verdikleri cevap şu oluyordu:

“İngilizlerin Boğaza taarruz için ne arzu ne de cesaretlerivardır. Bu böyle olduktan, sonra tahkimat yapmak PadişahEfendimizin parasını boşyere harcamak olur.,, Bu zihniyetlehareket eden mes’ul adamların Çanakkale müdafaasına memuredilecek adamlar olamıyacağı aşikârdır.. Bu sıralar Ingiliz donanması Kepez burnuna gelüp demirlemişti. Donanma 8 saffıharp

gemisi, 2 fregat, 2 Korvet ve 2 Kaly ondan ibaretti. Gemininbaşkumandanı Dukwörth idi. İkinci kumandan Mısır seferi esnasında A kkâ’da Cezzar Ahmet Paşa ile beraber temayüz ederimeşhur Sidney Smith idi. Bu donanmanın boğaz methaline varmasıKaptan Paşa ile Feyzullah Efendide ne korku ne şüphe uyandırdı. Fakat 19 Şubat 1807 de müsait rüzgâr çıkınca İngilizlerÇanakkaleyi geçmeğe başlıyorlar. Kaptan Paşa hâlâ İngiliz donanmasının adalar merkezinde manevra yapmağa çıkacağını

zannedecek kadar safdil bulunuyordu. Donanma İstanbul istikametini alınca müthişhakikat anlaşılıyor. Fakat işişten geçmişbulunuyor. Asker dağınıktır. T abyalarda top başında ne işgörecek nefer ne kumanda edecek zâbit vardır. Alelacele verilenemir üzerine İngiliz gemilerine ateşediliyor. Tesirsiz bir ateş*Gemiler rahat rahat tabyalar önünden geçiyorlar. Na’raburnııarkasında evvelce bulunması tavsiye edilen 12 harb kemisi yerine bir iki gemi bulunuyor. İbrahim Ağa kumandasında bulu

nan- bir g emi.. şiddetli- bir mukavemetten sonra fstanbula karahaberi götürmek için hızla hareket ediyor. Haber Istanbula gel-

1 Yeni Mec. 1915-1331 fev kalâde nüsha.




müdafaa için işleri tesri etmekte ve oldukça gayret gös-temektedir . Fakat diğer devlet adamlarında mevcut ol-mıyan bir cesareti uyandırmak için neticesiz emek sarfet-

tim. Vaziyetim güçtür. Bununla beraber Istanbulda mukavemet gösterilmesi için bundan böylede çalışacağım. EğerIngilizler isterlerse İstanbuldan uğratılacağım. Bedbahttüccarlarımıza acıyorum. Mal ve mülkleri büyük tehlikeyemâruzdur.,, imza

Sebastiyani

Hâmiş,Mösyö, bu esnada General Sebestiyani fevkalâde meşguldür. Tûrkleri müdafaaya ikna için son gayretlerini sarfetmektedir. Bu sıralar vaziyet dolayısiyle kurye’yi göndermek için gereken atları bulmak imkânsızlığından zatiâlilerine düşmanın on yelkenli ile Saray önüne geldiğini

yazmağa beni memur etti. İngiliz filosunun mütebakisi yoldadır,,.1 . Fay Latour Mauburg

İstanbul’un resmî makamları bu telâşta ve kararsızlıkta ikenİstanbul halkı da misilsiz bir heyecan içinde idi. Şehirde halkarasında türlü türlü tefsirler dolaşıyordu. Kıyametin kopacağındanbahsedenler bile bulunuyordu. Fakat şehir halkının ve askerîocakların büyük bir kısmında heyecan, ne ümitsizlik ne deâtıl bir seyircilik istikametinde inkişaf ediyordu. Halk ve askergittikçe büyük bir hiddet ve şiddetle intikam avazeleri yükseltmekte ve Osmanlı ile harb halinde olmıyan İngilizlerin hareketlerine karşı ateşpüskürmekte idi. Emir beklemeden Y eniçeriler silâha sarılıyor, topçular bataryalarım tanzime koşuyor.

Çoluk çocuk, kadın erkek müdafaa tertibatı için çalışmaktanbaşka bir şey istemiyordu. Hakkın bu ulvi ayaklanması Babıâliile Sarayın korku ve kararsızlıklariyle büyük bir tezat teşkilediy ordu. İngilizlerin isteklerine devletin boyun eğmesi, halk veaskerin hiddetini hükümet ve Saraya çevirebilecek ve dahilî birihtilâl kopabilecekti. Bu mülâhazalara binaen Divan, İngiliz taleplerini kabule karar vermişken halkın gösterdiği mütecellida-iıe hareket karşısında payitahtın müdafaasına karar verildiğini

Selim III. e arzediyor. Padişah, derhal tasvip ediyor. Müdafaa

1 Baron De Testa. Portte Ottoman, C, İ.



104 SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

hazırlıkları görülmemişbir soratle ve şevkle yürüyor. Bu esnada donanmaları adalar önünde demirlemiş olan îngilizler

Babıâliye yeni ültimatom göndermişlerdir. Halk da sahilde birikmişdonanmayı seyretmektedir. Selim III. bir aralık kaybettiği maneviyatını bulmuştur. Tekrar kaleme sarılarak RuslarınKaradenizden bir hareket yapmaları ihtimaline karşı sadrazamındikkat nazarını şu satırlarla çekiyor:

"Benim Vezirim,Bu gece Reşid Efendi ile Nesim Efendi gelüp söyleşeceksiniz bir güzelce mülâhaza eyleyin. İşte düşman üzerimize

gelmiyor gelmiyecek lâkin şimdi bu donanma burada dururken Moskov üzerine seferimiz var demek ne kelimedir.Ez cümle sen nasıl çıkacaksın işte karaya halk biriktibunların şimdiden canları sıkılıyor velev beklesünler itaateyleşünler düşman bir kere hareketi hasmaneye mübaşeret eylediği gibi gittikçe müşkül ohır. Bu karadan Mosko-fim gelmesi mülâhaza olunmalıdır. Vallahi bana kalsa hücumeyle ne olursa olur, muradullah yerin bulur. Amma dur-?dukça teşci olur ve hem düşman ağırlaşır, bunların üzerinegüzelce düşünülsün işte bizim aşağıki gemileri yakmışlar.Hasmı bilüp ibret alup burası cenk mahalli olmadığını dahibilüp ana göre söyleşiniz, cümle ile beraber de Moskofungelmesi; dediğim şimdi gelür demek değil, bunlar ya, ac ıgı

yaptıktan sonra gitmeyüp dahi yerleşür; ol zaman aşağıdan yukardan geldikçe gelür1 , İşte mülâhaza dediğim budurİstanbulun muhasarada olduğu etrafa yayıldı, şimden sonranasıl işgörülür, nufuzu Devlet nasıl olur bunlar hep düşünülüp bir çaresine bakılsun.*,2,. . ■ ...

Selim III, İstanbulun müdafaası işinde münhasıran yazılı emirler yermekle uğraşmadı. Tahkimat işleriyle uğraşanların arasında do^ îaştı. Elinde teşbihi dudaklarında hayırhah tebessümiyle amele,ustabaşı, mühendis zâbit herkesle konuşarak cesaretlerini artırdı. Padişah bu haliyle mukavemetin kuvvetli olmasına haylidenhayliye yardım etmişoldu, Bir taraftan İstanbul zaptedilmez bir..kaFa haline konurken diğer taraftan da İngiliz donanmasının

• 1 Hem Çanakkale, boğazından hem de Kar adeniz boğazından düşmangelir demektir. , :

2 Baş; v. ar. s. 58. h. 343. ■ • -



SEL İM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 105

günün birinde ricat ederek tekrar Çanakkaleden geçmek mecburiyetinde kalacağı gözönünde tutuldu. Selim III, Çanakkalenintahkimine dikkat etmesi için sadrazama yeniden emirler verdi:

"Benim Vezirim, îstanbula bu düşmanın hücumu ve bu kadar korku vetelâşa sebep ancak boğaza tabya yapılmadığı oldu, ikimah bu kadar feryat eyledim Na’raburnu ve Kepez-

•• burnu deyu sana yazdığım kâğıtlar bir kitap olurdu. A kıbet bu ızdıraba düştük. Şimdi dahi A llâhın inayet vekeremiyle bu düşman göze kestiriliyor. Lâkin verası beni

• bişuur eyliyor. Bu gayret ve celâdet ile iki günde İstanbulhavalisine bu kadar istihkâm verildi, iki mahta Boğazatabya yapılamadı. Bü nasıl olacak ? Boğaz memurları itaphavfiyle şimdi ne işe yararlar. Kaptan Paşa da burada.

A llah aşkına buna tez çare bulun. Heriflerin istim âletlerinden başka Nar’a ve Kepez burunları tabyaları evvelbe evvel tekmil ve topçuları fitil derdest bulunup şu

■ Boğaz mesdut olsun. Gelibolu ve Gâvur karyesi ve sairmahaller metîn ve müstahkem tabyalar ile donansun ve

ehali ve mustahfazani teş’ci ve taltif olunsun ve bu maddeye akçe ve memur tâyin olunup aceleten iriştirilsün.Tarafından istical eyle, Haseki A ğa münasip ise gitse helene dürlü olursa olsun elbette şu İstanbul’a olunan ihtimamgibi ihtimam isterim. Kalemce ve Devletçe tahrirat yazıldı.K e l â m istemem«ben sana bunları pek çok yazdım, eskibasma kalıp şeyleri terk eyle dedim, işte şimdi bu suret

zuhur eyledi aman şu Boğaz, aman şu Boğaz, A llah aşkına

sây edüp vakit geçirmeyin.,,1.Bu emirlerinin lâyıkı veçhile tatbik edilmediğini öğrenen Selim,sadrazama yolladığı bir hatta onu ve sair Devlet ricalini ağırbir şekilde ittiham etmektedir. Gayretsizlik, hamiyetsizlik,cehâlet, lâkay dî mefhumlarını Devlet adamlarına bol bol ibzaleden hat şudur:

“Boğaz tahkimatına dair Ramazanı şeriften beru sana yaz-madik şey komadım. Ben tekit eyledikçe sen ve V ükelâm

sây’eyledik zan eylediniz. Lâkin müdafaay ı âdâya ne lâ-

1 Baş. v. ar. s. 56. h. 287.



106 SELİM. III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

zım olduğunu bilmiyerek aleiamiyâ lüzumsuz şeyler iletazyii vakt eylediniz. İdrak eyleyüp aman tabyalar ve

sefainin başına ve kıçına nazır toplar ve kızgın gülle deyuferyad eyledikçe kimesnenin kulağına girmeyüp iki yüz .sene evvel V enedik çektirilerini ihafe için vaz’eyledikleritaşhavanlarına güvenüp, tehi boğaz kaları toplar yardır kiiçinde terzi dikişdiker diy e iftihar ettiniz. Doğrusu içinizde top ve tüfenge ve harbe dair bir şey bilür olmadığından başka öğrenmeğe dahi heves eder yok. Karşu karşukal’alardan sefine alabandasına taşatmakla sefineye zarar

olmıyacağmı ve müruru sefaine mâni ermeye şakulüne vemakas ve tekneye kızgın gülle olduğunu ve sefinenin, topbaşına ve kıçına nazır olup beher top üçer defa olsunatmak mümkün olacağını kimesneye tefhim mümkün olmuyor. Şimdi İngilize müdafaa mümkün değildir. İtikadına düşüp yine kaidei harb üzere istihkâmata sarfı zihinolunmıyacaksa artık bana meşrebi avam üzre siyaset eylemek iktiza eyliyor. Niçin münasip mahallere tabyalar yapılmaz ve niçin dediğim gibi hareket olunmaz ve niçinböyle resimler gelüp gidüp ve mufassal tahrirat ve levayihgelmez ve Boğazın her halini V ükelâ niçin elif gibi bilmez? henüz Sultaniyede kaç top olduğunu âdânın mürurundan sonra kendülerinin1 tutulan kâğıtlarından öğrendim. Bu lâyıkmıdır ki kendi topumuzun adedini âdâdantashih eyleyelim. Hâlâ ne suretle müruru ubur . eylediğinibilmezsiniz. Bekleyelim ki iftiharen gazetelere bassunlar vetevarihi harb yazsun da biz de öğrenelim. Bunu idare

eyleyenlere iptida Geliboludan Seddülbahre varınca nemiktar sahildir ve tabyalar hangi mahaldedir ve kaçartopu vardır ve topçu neferatı kaçtır ve müstahfazlarkaçtır ve isimleri nedir ve toplar kaç karıştır veçaplan ne kadardır ve kaçar dane vardır bilmek vesahih defterler elinde olmak lâzımdır. Bunların birisindenhaberiniz yoktur. Tahrirat olunan bir iyi tedbir, mahallineuymaz lâkin Londra’da gazetelere yazıldı. Böyle düşman

nasıl müdafaa olunur. Gözünüzü açup aklınızı başınıza dev-

1 ingilizîeriîi.




şirin. Harb başkadır düşman başka. Unvan ile lâf ile olmaz bu boğazdan yazdığım sözler kadar cevap alamadımhâlâ ne ben bilürüm ne siz hasbinallah,,.

İngiliz elçi ve amirali İstanbul önüne büyük ümitlerle gelmişlerdi. Babıâliyi korkutacaklarını ve isteklerini kabul ettireceklerinimuhakkak addediyorlardı. İlk sıralar Babıâlinin müzakereye girmeği kabul etmesini tahminlerinin tahakkukuna doğru atılmışbir adım gibi kabul ettiler. Halbuki Babıâli kendini topladıktansonra müzakerata sırf vakit kazanmak ve İstanbul’un müdafaatertibatını tamamlamak için girişmişti. Günler geçtikçe devletricalinin ilk heyecan ve kararsızlıkları geçmişti. İngiliz donanmasının bir şey yapamıyacağı kanaati yer etmeğe başlamıştı.Selim III, halkın işinden gücünden olarak tiyatro seyreder gibimütemadiyen bu gemilerle meşgul olmasını muvafık bulmuyor veSadrazama yazdığı bir hatta bu işe dikkat etmesini yazıyordu:

“Benim Vezirim:Düşmandan havfimiz geride kara askeri vardır deyu idi.Şimdi anlaşıldı ki işbu donanmadan gayrı yok. İnayeti hakla inşaallah İstanbula avni hakla bir şey edemez. Ahaliy iİstanbul’dan cümlesi silâhlandığı ve dellâllar nidasiy le halkıayaklandırdıklarını işidiyorum. Donanmaya mukabele in-şaallah donanma ile olur, bir de topla olur. Ahalinin işindenkalup serseri gezmesi münasip değildir. Sevahile memur-1ar ve kapulara memurlardan ve sefirlerden mâda ahaliyiteskin iktiza eyler. Zira ne zaman cenk olacak malûm değil. Hele bu maazallah kara düşmanından iktiza eyleye,mülâhaza eyleyesün.,,1 .

Halk, Ingiliz gemilerinin ateşaçmadığını, ric’at de etmediğini vemahiyetini anlamadığı bir müzakerenin devam ettiğini gördükçesabırsızlanmakta idi. Yavaşyavaşbu hâdisenin izahı için birtakım garip şayialar dolaşmağa başladı. Gûya İngilizler, İstanbuladavet üzerine gelmişlerdi. Rusların da karadenizden gelmesi bekle-niyormuş, geldikleri gibi Ruslar ve İngilizler Yeniçeri Ocağınıref ile kışlalara Nizamı Cedit askeri yerleştireceklermiş. Bu şayialar İngiliz propagandasından başka bir şey değildi. İngilizler

biliy orlardı ki Divanın kısmı azami Fransızlardan ziyade İngi-

1 Baş. y. ar, s> 57. h.. 56.



lizlere meyyaldir. Fakat Selim III, Fransız dostu idi ve hükümetin Fransa tarafına meyletmesi onun tesiriyle olmuştu. SeİimIII ü ürkütmek için, onun eseri olan Nizamı Cedit aleyhindepropaganda yapmanın semeresiz kalmıyacağını anlamışlardı.Selim III, halk arasında dolaşan şayialardan haberdar edildi.Korktu. İşcasus işiydi. Casusların meydana çıkartılması içinemirler verdi. Fakat korkusu zâil olmadı. En çok endişe ettiğinokta Yeniçerilerin dolaşan şayiaları sahih zannetmeleri idi.

Bu takdirde feci hâdiseler olabilirdi. Yeniçerilerin isyanetmeleri ihtimali korkunç idi.

Selim III, bütün bu ihtimallerin tesiriyle, dolaşan şayialarıtekzip etmek mecburiyetini kendisinde hissetti. .

Bu suretle sadaret kay makamına y azdığı hat şudur:

“Kay makam Paşa,

Din ve Devletimizin düşmanı olan Moskof keferesi neuzü-billâh ehli islânıı yer yüzünden kaldırmak için Devletimenasıl hıyanet eylediği âlemin malûmudur. Boğaz muhafaza-sma tiz elden düşman gelür ise muhafaza için cümlenin

reyi ile tüfenkçi neferatı tâyin olunmuşiken düşman ca-suslari bunu tamam bir vesile edüp alima.Ilahütaâlâ benimve bir kimesnenin zerre kadar hayal ve hatırıma gelmiyensuretle türlü eracif çıkarup benim kadîm ve sadık kullarımı iğfal eyledikleri ve anlar da sureti haktan ifade edenbir alay casus sözüne inanup cemiyetle hilâfı rızayı şahanem hareket üzere olduğu mesmuum oldu. Ol Ulu A llahhakkiçün söylenen eracif ve sözden kat’a haberim yoktur.

Böyle şeye hiç rızam yoktur. Şimdiy e kadar ne olmuşiseolmuşaf eyledim. Bundan sonra düşman casusu sözü ileöyle hilâfı rıza harekette bulunmasunlar. Maksat Boğazındüşmandan muhafazasıdır. Kendüleri muhafazaya taahhütederlerse dahi güzel, hazzederim. Benim gayri hiç meramımalimallah yoktur, işittikleri eracife dair şeylerden devlettarafından ve tarafımdan bir teklif vâki oldu mu? Bunlarhep düşman sözüdür. Bundan sonra o misillü kelâm çıka

ranlar aransun. Elbette bir netice verir. Ol vakit casus dahiele girer. Beherhal bunda dikkat isterim. Sekban Başı A ğave sair iktiza eden kullanma gereği gibi tefhim ve tenbih

108 SELİM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI



geçmesi girmesi kadar kolay olmadı. Türk topçuları bu sefervazifelerini mükemmelen yaptılar. Birkaç gemiye ağır isabetoldu, filo Boğazı geçdikten sonra bir İngiliz zâbiti intibaını şu

şekilde ifade etti:“Çok şükür bu meş’um Boğazdan çıkabildik, doğrusu ucuzkurtulduk,,.1

Filonun rolünde muvaffak olamaması hakkında da bir İngilizgazetesinin mütalâası şu idi.

“Bu, bizim tarihi menakıbi bahriyemizde o kadar garipve o kadar yeni bir şey olacakdır ki hattâ bu husustaufak bir zerrei itimat perverde etmek bile bizim için müm-

tenidir. Garip şey, Fransızlara karşu olan harekâtiyleo kadar temeyyüz eden biz “Dukworth„ Nelsonla beraberbüyük muvaffakiyetler kazanan bir “Levis,, Türklerin karşısında firar etsün. Bu o kadar gayrı melhuz bir şeydir kilâyıkiyle anlamak için tafsilâtı saireye intizar etmek icab-ediyor ,, 2.

İngilizlerin teşebbüslerinde tam bir muvaffakiyetsizliğe uğradıkları sıralar Sadrazam, Serdarı ekrem sıfatiy le ordunun başında

Ruslara karşı harbetmek için İstanbuldan hareket etmeğe hazırlanıyordu. Hareketinden Önce Padişah âdeti veçhile nasihatetmekte kusur etmemiştir: . .

“Benim Vezirim,

İnşaallahütaâlâ orduyu hümayunumla sefere azimetinde is-tihsap eyleyeceğin aklâm ve ketebe mukaddem karar verdiğimiz gece Mısır seferine tatbikan memur olsunlar, defa-tir ve aklam bilâ mucip kalabalık eyleıneşün zira zehair

ve levazımat bulunmaz sonra müşkil olur. Harbe beraberasker istihsap edesin, tenbih eyleyüp sebükbar olasın. Esfansabıkalarda olan tecrübe muktezası tâyinat bulunmadığı

, gibi eshabı harbi dg.ğıtup birkaç ihtiyar kalem ricali vezuama ile kalınmağa mecbur olunuyor; pek mülâhaza eylehalkın lakırdısına bakma zahmeti sen çekersin ez cümleacele ve müsaraat re’si meselemiz. Yol zehairi nasıldır bilinmez. Davud Paşaya çıkup maazallah kalkamayınca ol za-

110 SELİM III ÖN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

1 Eduart Driault, Selimi Sâlis ve Napolyon. S. 113.2 Ed. Driault, Selimi Sâlis ve Napolyon. s. 114.



SEL İM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 111

man tenbih uymaz Ocakludan maada aklâmın ve ricalin. lüzumu yoktur. Vâsıf Tarihini çok mütalâa eyle gördüğün

seferlerde zahmeti neden çekmişler bir hoşça malûm edin.Şimdiyse âlem başkadır hele neferati askeriyeden maada bir

adam eksik götürmeğe bakasın endişemi sana yazdım zirabunlar rikâb defterdarı işi olmalıdır bunları gereği gibidüşün sonra telâşve nedamet faide vermez,«1 .

Padişah, Fransızların yardımiyle Ingilizlere karşı kazanılan muvaffakiyeti de Sadrazama yetiştirmekte kusur etmedi. Uzuncaolan hat şudur :

“Benim Serdarı Ekremim,

Ingilterelûnun müttefiki olan Moskovluya reayeten Devleti Aliy yeme böyle bağdeten husumetle alelgafle Boğaza hücum ve duhul ile Adalar önünde timurleyüp gösterişetmesi ve İstanbula şöyle derim ve donanmay a böylederim gürültüleri tahammül olunur nesne olmayup herçibâdâbad müdafaa ve kahr ve tenkillerine iptidar olunmuştu.Lillâhilhamdü velminne senin Vükelâyı Devlet ve Ocaklarım

Ağalarının binefsihi ikdam ve Yeniçeri Ağası ve cümle Zâbi-' tanı ve cümle Yeniçeri ve Cebeci ve Topçu ve Arabacı ve

Humbaracı ve Kaly oncu ve Bostancı dilâverlerinin dinüDevlet uğrunda gayret ve ihtimam ve şeçaatleriyle birkaçgün zarfında emri külli olan donanmayı hümayunum ihracıve İstanbul etrafında kuvvetli istihkâmlar olması karşu-muzda gurur ile duran ve hususâ aday a giden gazilerindefine İngiliz kâfiri vâfir asker ve gemi toplariyle çalışmışiken merdane cenk edüp vâfirini muzmahil etmelerihay li dehşet verüp firarlarına sebep olmakla cümleleri

Devleti Aliy yem hizmetkârlığını ve Padişah kulluğunu vegayreti askerî iktizasını tamamiyle icra etmişlerdir. A llahberhurdar etsün, yüzleri ak olsun, doğrusu uğruma canfeda ettiklerini gördükçe Hırkai Saadet pişğâhmda ağlı-

yarak dualar ettim ve etmekteyim. İşte elhamdülillah kâffeiaskerimde hâhişve salâbet derkâr olup düşman bir ikenşimdi iki olduğu dahi aşikâr olmağla cümleniz Iillâh gönül

. birliği ile çalişup elhaleti hazihi ifade ve havay a müterakkip

1 Baş. v. ar. Selimi Sâlis sandıklar ı.



112 SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI

olan donanmayı hümayunun havası zuhur ettiği gibi kal-kup şu düşmanın üzerine gidüp JU"İu1 j lU- . kahr ve iz-mihlâlierine gayret olunmak iktiza eder iken, düşman ge

mileri havfindan kaçmışdiyorlar. Öyle nasıl hareket olunmak lâzım geleceğini Kaptan Paşa ve Yeniçeri Ağası ilemüzakere edüp arzedesin ve şu boğazların itminan geleceksurette takviyeti neye tevekkuf ederse icra ve ihtimam veorduyu hümayunumun dahi biavnihi taâlâ Moskof kâfiriüzerine serian ihracı matlubu kat’îi şahanem olmağla tevfikıhazreti hayrünnasırîn ile ne vakit hareket edeceklerini dahiarzeylesin Hazreti Allah cümlenize nusrat ve selâmet ihsaneyleye âmin.,,1.

İngilizlerin, İstanbul üzerine Çaptıkları tehditkâr nümayiştenmüspet bir netice çıkaramamışolmaları onları Babıâlinin müza-kerat ile oyalamışolmasından ileri gelmişti. Bu müzakeratta daDivan tercümanı Aleko’nun büyük rolü olmuştu. Binaenaleyhİngiliz donanmasının definden sonra yapılan işlerden biri de

A leko’nun Buğdan voyvodalığına tâyini keyfiyeti idi. A leko’nuntâyinini bildiren Padişahın hattı şudur:

“Buğdan Voyvodası sadakatlû Aleko Bey,Divan tercümanı nasbolunduğundan beru Devleti Aliyyemeve bahusus zati hümayunuma sadakatle ettiğin hizmet vesâ’yü gayret Françelû ile imtizacı ve maslahata ve bahususİngiltere donanması zuhuru hengâmında gerek İngilizlûleriiğfal ve ihafe ve reaya bendelerimi celp ve telife ettiğinhizmet ve sadakati feramuş eyleyemem. Cümlesi malûmuhümayunumdur. Cülûsu hümayunumdan beru bu hizmetlerde istihdam olan eslâflarm biri muvaffak olmamıştır,

bundan böyle inşaallâhürrahman memur olduğun Buğdanvoy vodalığında dahi kimesnenin muvaffak olmadığı maslahatı hayriyeye muvaffak olursun ve senden memulümöyledir, berhurdar olasın bir gün mukaddem mahalli memuriyetine azimet ve celbi reayaya sa’yü gayret edesin, Hudamuvaffak eylesün ve sadakatinden gayet hoşnut olduğumuve sadakatin malûmum olduğunu seni agâh için işbu hattıhümayunum tarafına irsal olunmuştur.,,2 .

1 Baş. v. ar. s. 53, h. 203. .2 T opkapu 7014.




Selim III iki düşmanla mücadele etmekte iken, İstanbulda büyükbir fitne hazırlanmakta idi. Nizamı Cedit denilen ıslahatı gönülrızası ile hiçbir vakit kabul etmemişolan Yeniçeri taifesi ya

makların teşebbüşiyle, Kabakçı Mustafânın idaresinde isyan edi yor. Padişahın bin bir lûtfuna lâyık gördüğü Devlet ricalindenhain ve alçaklar vardı. Bunların muzaheretiyle isyan muvaffakoluyor. Selim III tahtından indiriliyor. Bütün hay atınca ümidiniOsmanlı İmparatorluğunun kurtuluşu için bağlamışolduğu ıslahatı üzerinde korkunç bir sünger geçiriliyor.

Selimin hay atına mal olan ve Osmanlı İmparatorluğununda inhitatını durdurmak için yapılan bu ıslahatın genişbir tab

losuna Selim III devrinin isyanlarını tetkik ettikten sonra eserimizin ikinci cildini tahsis etmeği uygun bulduk.

C) SELİM III. DEV RİNDE İSY A NLA R

Selim III tahta çıktığı vakit yalnız iki düşmanla devameden bir harbe vâris olmakla kalmadı. Birçok isyanlar da kendisine intikal etti. Devri baştan aşağı şurada, burada Devletebaşkaldıran adamları sindirmek faaliyeti ile geçti. Fakat Devletbu işte muvaffak olamadı; Zaman zaman, yer yer küçük hükü-metçikler kuruldu. Kanun yerine kuvVet, vazife yerine menfaatkaim oldu. Bunun neticesi olarak da hudutlar geriledi halksefalete düştü .Memleket harabiye uğradı. Bütün bu menfi neticelerin doğmasını neticelendiren ve ayrı hususiyetleri haiz olanisyanlar şunlardır:

I — Dağlı eşkıyası .................II — Cezzar Paşa hâdisesi

III — Mısır Beyleri maddesi .IV — Arabistan ahvali, Vehhabilik V — Akdeniz eşkıyası

V I — Sırp reayasıI — Dağlı eşkıyası evvelâ Rumelinin Kırca Ali dağlarında

başladı, sonra da her tarafa sirayet etti. Bu eşkıyanın türemesinin muhtelif sebepleri vardır. V ak’alann geçişine göre birincisebep Vezir ve Mirimiranların durumudur. Filhakika Osmanlı

■İmparatorluğu gibi fevkalade geniş bir İmparatorlukta idareciinsanın kıymeti pek büyüktü. Devlet idaresini temin edecek

Sel i m I I I . F : 8



1 1 4 SELİM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

olan bu adamın çok kuvvetli ve âdil olması lâzımdı. Esasen Vezirlerin böyle oldukları devirlerde isyanlara da şahit olmuyoruz.Halbuki, bilhassa XV III inci asrın ikinci yarısından itibaren,

vüzera kanunnamesine riayet edilemediğinden, eyâletler başındaDevlet otoritesini temsil eden kötü bir Vezir tipi .baş.gösteriyor- .Umumiyetle bu tip menşei meçhul, zâtî şereften mahrum, adalethissine yabancı, menfaatinden başka hiçbir şeye inanmayaninsandır. Bu tipten vezirler mahdut olsa idi imparatorluk içindoğabilecek idaresizlik az olurdu. Fakat “Alaylı,, diyebileceğimiz Vezirler pek çoktu.

1769 ve 1787 Harplerinde ihtiyaç dolay isiyle pek çok

Vezir tâyin edilmişti. Halbuki Vezirlere mahsus yerler hesaplıidi. Ve esasen bunlar da dolu idi, Binaenaley Mirimiranlaramahsus yerler Vezirlere verilmeğe başladı. Halbuki bu yerler

Vezir geçindirecek tahammülde değildi. Halk verebileceğindenfasla tekâlif karşısında kaldı. Mamafih fenalık yalnız ehliyetsiz

Vezirden gelmiyordu. Bu Vezir ile Istanbuldaki Devlet ricalive İlmiye sınıfından insanlar arasında bir menfaat rabıtasıbaşlamıştı. Öyle ki, her kötü Vezirin İstanbulda bir büyük hâ

misi ve Devlet adamlarından bir çoğunun Rumelide “Adamımız,,dedikleri Vezirleri vardı. Menfaat rabıtası, Vezirin gönderdiğihediye ve paradan ibaretti. . .

Bu hediye ve paranın da bedeli halktan çıkıyordu. Busebepten halk zulüm gördü, ezildi. Devlîete ve kanuna itimadıkalmadı; kuvvetten başka bir şeye inanmaz oldu.

Buraya kadar izah ettiğimiz durumun düzeltilmesi için yapılacak işin ne olduğu kendiliğinden çıkar. Vüzera kanun

namesine göre V ezir tâyin etmek bilhassa Devlet işlerinde bulunmuşdirayetli ve tecrübeli kimseleri eyâletlere göndermek..Halbuki bunun aksine hareket edildi. İstanbulda hoşa gitmeyen,kendisinden çekinilen kimselerden kurtulmak için Hükümettaşrayı bir menfa olarak kabul etmeğe başladı. Birçok kimseler bu sebepten dolayı sırf İstanbuldan uzaklaştırılmak için

Vezir payesiyle Vilâyetlere gönderildi. Gidenler Hükümetekarşı iğbirar duydukları için ve gönderildikleri yerlerde açıkgönül ile işyapmak niyetinde olmadıklarından esasen mevcutolan zalim Vüzera güruhunun adedini artırmaktan başka bir.şeye yaramadılar.




10 —■Arabacı oğlu,Hasköy kazasında olup Hasköylü Emin Ağay a çağırır anın

eli altındadır.

11 — Çolak;Eski hırsızlardandır. Veysi oğluria tâbidir.

12 — Kıllı oğlu,Filibede sâkin Veysi oğluna tabidir,

13 — Kara Ömer, Veysi oğluna tabidir. Dimetoka cebelindedir.

14 — Kel Ömer oğlu,Eski hırsızlardandır. Hâlâ ol havalide geştü güzar eder.

15 — Kara Fevzi yeni eşkıyadır.16 — Hacı Manav malûm olan eşkıyadır.

17 — Koca İbrahim Haseki,Dağlu eşkıyasmdandır. Hâlâ Bostancıbaşı hizmetinde olup

sureta tövbekar ve lâkin melundur.18 — Edirne âyam Eyüp Ağa,Bunun ne mertebe fesadı olduğu huzuru hümayunlarında

höccet ile malûmu şahaneleridir.19 — Siroz ayanı İsmail Bey,Bu dahi yirmi senedenberi yok olacak meiûıılardandır.

20 — Drama nazırı Mehmed Halil A ğa 1 .

Bütün bu saydığımız eşkıya hâmisi ve yatağı âyanlarlauğraşmak kolay işdeğildi. Nitekim birçok Vezirler eşkıyayı kökünden mahvetmek vazifesiyle Rumeline gönderildikleri haldehiçbir cezrî işgörememişlerdir. Devlet ricali arasında eşkıya

nın bir an evvel yok edilmesini candan ve gönülden isteyenSelim III. olduğu için bu eşkıyalık maddesi üzerinde samimiyetle kat’î tedbirler aradığını görüyoruz. Padişaha göre her şeydenönce kuvvetli kudretli bir Vezirin eşkıya işini ele alması lâzımgeliyordu. Halbuki 1205 tarihinde böyle bir vezir mevcut değildi. Binaenaleyh doğruluğu ve şiddetiyle tamlmış birisini

Vezir yapmak lâzımdı. Böyle birisi ise ancak Hakkı Bey olabilirdi. Hakkı Bey rikâbı hümayun defterdarlığı, nişancılık, or

duyu hümayunda Reisülkütap vekilliği yapmış ve sadaret1 T opkapu arşivi. No. 7014.



118 SEL İM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

K ethüdasında bulunmuştu. Fakat Hakkı Bey Padişahın yardımcıları tarafından pek sevilen bir insan değildi. Selim III.bunu pek âlâ bildiğinden devrin pek söken bir usulüne baş

vurmakla tayın işini halletmişyani istihareye yatmış ve rüyasında Dag ı eşkıyası üzerine Hakkı Beyi gönderdiğini görmüş-

fUr* o U] i a ■«-> Ve^a me ruz rüyadan sonra işkolaylaşır olmuş-Ur' , 1 . e/f Vezaret verilmesi ve Dağlı eşkıyası üzerine

gönderilmesi ıçm Selim III. sadrazamına şu hattı yazmıştır:“Benim Vezirim:

Subhanallah, şu Dağlular maddesi içün bu gice istihare

T u r a§ikâre gördüm ve mütevekkilenalellah şu adamı memur etmeğe cezmeyledim. Haktealâtevfık ve selâmet versun, Heman bir vakti münasiptevezaret verup ve Rumelini tevcih edesin. Lâkin bir kerevezir olmazdan evvel Topkapuya getüresin. Söyleşsek dahigüzel olmaz mı? Bana kalsa sabah T opkapuya getirüpPerşenbe gunu vezaret tevcih olunsa derdim, işte ben buadamı tâyin eylemeye artık karar verdim. Bunun cevabınışimdi yazasın. Rüya gördüğümü senin ile Reisten gayri

kımesne bilmesün ihşaallâh hay ırdır 1 . ,,Hakkı Beyin vezaretle Rumeli e5kıyas” üzerine tâyinimHakkı Paşa„isimli kitabında inceleyen Profesör İsmail Hakkı

Uzunçarşılı aynen şunları demektedir:

“K endisinin Rumeli valiliğine tâyini Hakkı Paşayı yakından bilen ve babasının hamisi olan Selim III. mü ha-ır a ı yoksa Hakkı Paşanın dilinden ve muahezesinden

kocanan ve korkan Selim III. e ricalimi ileri sürdüler-

kat’t olarak bilinmiyor. Mütercim Asım, kendisini hükümdarın hatır ladığını yazmaktadır. Hükümet merkezinde sözüve kalemi nâfız devlet adamlarından her söze kavuk sallama^

yup tenkid ve muahezede ileri gidenlerin bir daha İstanbulagelmemek üzere Vezirlikle merkezden uzaklaştırılmaları daadet olduğundan eşkıya üzerine “Perverdei devlet bir

Vezirin memuriyyetine lüzûmu kavi,, gösterilmesi suretiyleHakkı Paşanın başına çorap örülmesi de ihtimal dahilin

dedir. Mamafih elde başka vesika olmadığına göre şimdi-1 Topkapıı arşivi. No. 7014.



lik Asım Efendinin mütalâasını kabul etmek zaruridir,,1

Selim III. iin istiharesine dair vesikaya göre Hakkı Paşanın

tâyinine dair münakaşalı gibi görünen cihet artık halledilmişsayılır kanaatindeyiz.

Hakkı Paşa, muntazam askerle Rumeli eşkıyası üzerine yürüdü. Ayanların durumlarını anlamak için Hasekiler gönderdi. Yolculuk için murur tezkiresini mecburi kıldı. Köprüleri vegeçitleri nezaret altına alarak eşkıyanın yüreğine korku saldı.

Az zamanda İstanbula beşyüz kadar eşkıyanın kellesi gönderildi;Mamafih Hakkı Paşa kelle uçurmakla eşkıyalığın sonu gelece

ğine inanmıyordu. O, devlete karşı isyan edenlerin devlet tedbiri ile ehli ırz taifesi insanlar arasına girmesini şu satırlarlaterviç etmekte idi,

“Zira hırsızlık mesleğine mütelezziz olanlar yine refte refteifsada sây ederler. Amma bunları da idâm ile o makulekimesne kalmasun, bu mümkün ve mutasavver değildir,

V üs’u beşerden hariçtir. Bu kadar adamı idam ve helâkcenabı hazreti bâriye nasiptir. Heman o makulelere fırsat

vermiyecek tedbiri Devleti Aliyye eyledikte o mizaçtaolanlar da nâçar ehli ırz olup çift ve çubuğuna düşer,gayri suretle kendisini âvâre eylemez,,2.

Hakkı Paşanın tedbirli ve şiddetli icraatı ile bir buçuk yıldaRumelide büyük işler başarması İstanbulda devlet ricalindesevinçten ziyade telâşuyandırdı. Büsbütün muvaffakiyeti tak*dirinde Hakkı Paşanın sadrazamlığa tâyini mümkündü. Halbukibir defa sadrazam olunca kimsenin fitne ve fırıldak çevirmesine

müsaade etmiyecek, belki de eski hesapları karıştırarak birçokbaşları uçuracaktı. Bu ihtimallerin şevkiyle harekete gelen SelimIII. ün etrafı, Hakkı Paşayı kötülemeğe koyuldular. Esasen bumaddede ihtisasları vardı. Hakkı Paşa; eşkıyanın hakkındangelememiş gibi gösteriliyordu. Nizamı Cedit düşmanı diyetanıldı. Ve nihayet 1796 yılının sonunda Halep valiliğine tâyinedildi. 1800 de Hakkı Paşa tekrar Rumeliye fakat bu defa Seraskerlik ile memur edildi. Beşsene müddetle bu memuriyette

1 Profesör İsmail Hakkı Uzımçarşılı oğlu, Hakkı Paşa. s. 182

2 Profesör İsmail Hakkı Uznnçarşılı oğlu, s. 226 '

SEL İM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI 119



120 SELİM I I I r ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

kalacaktı. Selim III Hakkı Paşaya yeni vazifesini şu hatla bil-»dirdi:

“Sen ki Rumeli eyaleti tevcih olunan elhâc Hakkı Paşasın,

İşbu emri şerifimde münderiç olduğu veçhile bilistiklâlmemur kılınup tarafı hümayunumdan sana ruhsatı kâmileverilmekle göreyim seni senden memûlü şahanem olarigayret ve hüsnü hizmeti icraya ve uhdene ihale olunduğuveçhile ber vefkı matlup ifayı memuriyete sarfı makderetve gayret eyleyesin. Haktaâlâ tevfik ihsan eyleye âmin,,1.

Fakat hattı hümayunda sözü geçen “Ruhsatı kâmile “tâbiri boşbir formülden bâşka bir şey değildi. Devir, Hakkı Paşa tipinde

ki adamlar devri değildi. Anarşiden müstefit olan îstanbuldakibir kısım devlet ricali Hakkı Paşayı yeniden lekelemede gecikmediler. Paşa altı ay gibi kısa bir memuriyetten sonra azledilerek malı müsadere ve kendisi Sakıza nefyedildi. Bu suretlehakikaten devlete büyük hizmetler yapmağa muktedir bir adamRumeli eşkıyasını takipten tamamen uzaklaştırılmışoldu.

Hakkı Paşa’nm Rumeli valiliğinden gerek birinci ve gerekse ikinci infisalinden sonra eşkıyalık terakki etti ve geniş

ledi. Birinci infisalinden yâni 1796 dan sonra irili ufaklı eşkıyalar yanında bir de Pazvand Oğlu vak ’ası başgösterdi. .

Pazvand Oğlu, babası gibi V idinde kuvvet bularak ve Rumelinin anarşi içinde olan durumundan istifade ederek hükümetbuyuruğu dinlememeğe başlamıştı. Pazvand Oğlu hakkında birkarar verilmek için aktedilen bir meşverette fikir bir liği olmadığı g örüldü. V idin’in muhasara edilerek top ile iskâtmda,masum kanı dökülecektir bahanesiyle aleyhdar olanlar oldu.

Hakikatte Pazvand Oğlu, Nizamı Cedit düşmanı olarak tanıldığıiçin İstanbul’da bu zihniyette olan zümrenin himayesine maz-hardı. Mamafih neticede Pazvand Oğlunun idamına fetva alındıve Kapdam Derya Küçük Hüseyin Paşa, seraskerlik ile V idinüzerine gönderildi. V idin muhasara edildi. Muhasara 1798 ekadar devam etti. Küçük Hüseyin Paşanın maiyetinde olan AHPaşa’nm ihaneti y üzünden hükümet ordusu bozuldu. Bil esnadaMısır, Fransızlar tarafından işgal edildiği haberi alindi. Kaptanı

Derya Vidin önünde kalamazdı. Pazvand Oğluna evvelâ Kapucu1 Hak kı Paşa. s. 191.



Padişahın bu kabîl hatlarını yine meşveretler takibederdi. Busefer de öyle oldu. Neticede Rumeli valiliğine Tepedelenli A liPaşa’nm tâyini kararlaştırıldı. Halbuki T epedelenli A li Paşa bizzat

birinci ¡sınıf bir derebeyi idi. Devlet buyuruğu da dinlemezdi. Vezirliğe İstanbuldaki erkâna hediyeler ve paralar yollamaklakavuşmuştu. Hakkı Paşa kendisine yolladığı buy uruldu da buciheti şu satırlarla ifade etmiştir.

“İstanbul süfehasmı akçe ve yonca ile ıtma ederek meratibimtihayi beşeriye olan rütbei vezareti bir takrip ihtilâs edenizzetlû nfatlû Ali Paşa. Sen sayei satvet vâyei cenabı zıllü-lâhide kurena süfehasına mukarenetle gülzarı memaliki

islâmiyeyi harü haşâki fesadınla meşhun ve fukara vereayanın ciğerlerini pürhun ederek istihsal eylediğin servetve sâmânm nümayan ve bu kadar kuvvet bir vezirdeolmadığı emri ayan iken matlai sürura iptihacımız olanbabülharamîn senin gibi melâinin ifsadından naşi Fransızimansızlarının hâlâ yedine giriftar ve bunca ulema sâdatıkiram ve muhaddisanı zülihtiram kaydü esarete düçarolup şen de olan mal ve kuvvete nazaran hemmeslek

olan imansız ije1 başlı başına çıkacağın derkâr ikenfesübhanallah bu bapta dahi şeytanatı ibraz ve izhar vefışkikeşan bağçivan keferesini darülfer olan Mısıra irsal

. İle kendin ol tarafta gudubet dağlulariyle uğraşup Arnabudmüslümanlarını canlarından bizar ey lediğin mesmuumuzolmuştur.,,2

İşte eşkıya üzerine gönderilmek istenilen adam bu idi. Selim III,kabul etti. Rumeli eyâleti seraskerlik inzimamiyle kendisine

verildi. Vazifesinin neden ibaret olduğu bir emri âli ile tasrihedildi. Padişah bu emri âlinin balâsına şu hattı yazmakla Tepe-delenliden beklediklerini anlattı: (1801)

“Sen ki bilistiklâl Rumeli Valisi A li Paşasın:

Tarafına olan vüsuk ve itimadı şahaneme mebni bu defaRumeli valiliğine kâffei eşkıya seraskerliğini bilistiklâlkarihai hümayunumdan uhdene ihâle olunmakla göreyimseni, işbu emri şerif de mezkûr vesayayı mülûkânemi mü

122 SEL İM III ÜN HÂT T I HÜMA Y UNL A RI .

1 Pazvand Oğlu kastedilmektedir.2 Türk tar ih Encümeni Mecmuası (18) No. 95,




talâa ederek muktezayi istiklâlin üzere iktiza edenleriistihdam eyliyerek bir an akdem ve bir saat mukaddem

.....usatın defi gailesi ve sekenei memleket ve fukarayı

raiyyetin eiımü istirahatleri ve şu Rumelinin nizamü haliesbabını istihsale cehd ve takatü gayret ey ley esin Cena-bıhak muvaffak eyleye âmin.,,1.

A li Paşa bu hattı alınca derhal işe girişmedikten maada oğluMuhtar Paşa için de Tırhala sancağını istedi. Nâçar rıza gösterildi. Üç aylık bir oyalamadan sonra Tepedelenli nihayet harekete karar verdi. Tepedelenlinin bu aralık büyük şöhreti olduğuiçin eşkıyalar korktular. Sofyaya yakın bir yerde A li Paşa’ya

dahalet ettiler. Bundan böyle evlerinde oturacaklarına dair yeminve rehin ile devleti temin edeceklerini söyliyerek aflarını istedilerKendilerine gösterilecek yerde tek durmak şartiyle istekleri kabul edildi. Eşkıyalar için yerler gösterildi. Tepedelenli eşkıyayakarışan A rnavutları maiyyetine aldı. A nadolu’dan gelerek eşkı

yaya karışan kimselerin de ayırt edilerek A nadolu’ya iadesiiçin hazinedarını bir miktar askerle bırakarak Yanya’ya döndü.

Dağlı eşkıyası meselesinin bu şekilde halli elbette kat’î

sayılamazdı. Bu olsa olsa muvakkat bir hal çaresi idi. Nitekim Âli Paşa gibi kuvvetli bir vezirin Rumeli valiliği, âyanların işine gelmedi. A li Paşa’yı şikâyet ettiler. Sertliğinden, zalimliğinden beraberinde getirmişolduğu A rnav ut askerlerinin hunharlığından dem vurdular ve mutedil bir vali tâyin edildiği takdirde onun göndereceği başbuğla anlaşarak bizzat eşkıyayı tedipedeceklerini vadettiler.

Selim III, bu vaitlere inanmaktan başka bir şey yapamadı.

Esasen Tepedelenli bulunduğu havalide azametli ve rakipsiz birderebeyi olarak hükümete gözükmekte idi. Binaenaleyh hemeşkıya maslahatında çalışmak hem de kuvvetini tevzin etmeküzere yeni bir Rumeli valisinin tâyini muvafık görüldü;1802 de Rumeli valiliği Tepedelenli’den alınarak evvelâ vezir

Vafi Mehmed Paşa’ya fakat bir müddet sonra İşkodra mutasarrıfı İbrahim Paşa’ya tevcih edildi. Genişsalâhiyetle işe başlıyanbu yeni paşanın ilk anlarda Padişahın istediği şekilde davran

madığı şu hattı hümayundan pek güzel anlaşılmaktadır.

1 Üniversite yazma. 866.



124 SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

"Sen.ki Rumeli valisi ve bilistiklâl Serasker İbrahim Paşasın. Senin bilistiklâl Rumeli valisi nasbmdan maksut bu kadar vakittir Rumeliyi harabeye veren eşkıyanın avnü hakla

kahr ve tedmirleri garazı olup senden menıuliinı olan gayret ve mukaddemce yazdığım hattı hümayunuma nazaranhareketin haberine intizarım derkâr iken, senei âtiyeye talik suretiyle gelen tahriratın istiğrabıma sebeboldu. SenRumeli valisi ve Serasker olup maslahata memur ikenböyle vilâyetinde ikamet ve civarı saltanatımda eşkıya takımı fıkaraya haşarat etmek şan ve sadakatma düşermi

Akçe gider demişsin, sen çık avni hakla işgör de akçe

giderse seri hümayunum sağ olsun, senin hurcun itikadiyleben külle yevmin tertibatı tâcil ederken bu tahriratın doğrusu memul ü hümayunuma mugayir geldi ve sana işbuhattı hümayunumu kemâli sürat ile gönderdim ve sadrazama dahi aceleten yazmasını tenbih eyledim. İnşaallahür-rahman vüsulü anında hareketin haberini isterim. Kaimegöre tafsil ettiğin tedbirlerin cümlesini icra lâzım değil.Şimdilik serian berulere gelüp neşri sıytü şöhret ile şu

ayakta olan dağlu eşkıyasını bitürmekle ve dâmeni der-meyanı gayret eyleyesin. Sana hü$n;ü;i6Veccühö.m.lâzim iseiradem üzere hareket edersin, hareket haberine muntazırımGöreyim seni nasıl gayret ve istihsali teveccühümü tekidene güne bezli kudret edersin,,1.

İbrahim Paşa’mn vâsi selâhiyetle Rümeli vâliliğine tâyin edildiği sıralarda İstanbul vilâyetinin civarlarında da eşkıyalar türemişbulunuyordu. İbrahim Paşa’nm maiyetinde olmak üzere buralardaki eşkıyanın hakkından gelecek bir Mirimiran tâyini lâzımdı. Padişahın bu hususta, sadrazama y azdığı düşüncesi şu idi:

...Lâkin bu hınzırlar İstanbul ovasına sarkmağı itiyat eylediler. Baharda Çorluya bin kadar süvari ile bir rabıtalıMirmiran elbette lâzımdır. Zira ocaklu neferatmı pek hırpaladık. Füturu mucip oldu, iktiza edenlerle söyleşüp şitndi-den nasıl asker olmalı ve kim tâyin olunmalı bilmülâhazatertip eyleyesin. Seri dahi mülâhaza edesin, İstanbul ovasıböyle boşken bütün eşkıyalar buralara gelur rezalet oluyor2.

1 T opkapu arşiv 7014.2 Başv. arşiv, s. 42. h. 28.




Padişah bu hattında Ocak askerinin tâyini m ü n a s e b e t i y l e Yemçerilerin hırpalandığından bahsetmekte ve İstanbul civarı eşkı

yasına başka askerin tâyinini emretmektedir. B u emir ile kaste

dilen askerin Nizamı Cedit askeri olduğunda şüphe yoktur.Filhakika Karaman Beylerbeyisi Kadı Abdurrahman Paşa N i

zamı Cedit askeriyle Çörlu ve Malkara civarında eşkıya üzerinegönderilmişaz müddet z a r f ı n d a o taraflardaki eşkıya da mahvuperişan olmuştur. Abdurrahman Paşanın bu veçhile vazifesindemuvaffak olmasına mükâfaten vezaret rütbesini kazanmasınasebeb oldu. Anadoluya avdet üzere İs t a n bul a geldiğinde, P a

dişah askerini gördü ve hatla vezaret verilmesini emretti.

“Benim Vezirim:Talimlü askerler gelmişgördüm. Üsküdara geçiyorlar, A bdurrahman Paşaya vezaret ihsanı hümayunum olmuştur.Üç tug veresün, Anadoluya vezir geçüp memur o uğuasker tanzimine germiyetle mübaşeret eylesün ve ha k ıçmde şanlı ve nüfuzlu olsun lâkin hizmete memur olmaklacaize v e a v a i t de nısıf almsun. Ve karaman mansıbı ymeüzerinde olsun şu asker hususuna ikdam ve gayret eyle

sün tenbih edesin,,1.R u m e l i d e 1804 tarihine..kadar görülen e şk ıy a vukuatı nihayetmüslüman çetelerin eşkıyalığı idi. Fakat bu tarihe kadar ardıarası kesilfneyen bu vukuat Sırp reayasının evvela ^kendı erinezulüm yapan Yeniçeri dayılarına sonra da Osmanlı Devletinekarşı başkaldırmalarını neticelendirmiştir. B u andan itibarenmahallî isyanların yanında millî gaye ile devam edecek olanisyanlar başlıyacaktır. B u isyanları ç o k tehlikeli gören Padışa

Karaman valisi Abdurrahman Paşayı Nizamı Cedit askeriyleRumeliye gönderecektir. Fakat başta Sadrazam İsmail Paşa o-mak üzere Nizamı Cedit düşmanı bir zümre Rumeli isyanlarınıbir fitne çıkarmağa teşvik edecektir. Abdurrahman PaşanınEdirnede ve Tekfurdağmda da birer Yenıçerı Ortası teşkil etmeğe memur olduğu da haber verildi. E d i r n e ve Tekfurdagisyan ettiler. İkinci Edirne vak’ası bu Suretle başladı, oelıın III,umumî bir ihanete karşı koymak m e c b u r i y e t i n d e ıdı. Devlet ric a l i n d e n

ve ulemâdan Nizamı Cedidi içten kabul etmişolanlar1 Başv. ar. Selimi Sâlis sandıkları;



126 SEL İM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

birkaç kişiyi geçmiyordu. Yeniçeri Ocağı ile diğer Ocaklardabüsbütün düşman idi. Haîk esasen cahil ve müteassıp olduğundan hele Nizamı Cedidin küfür olduğu hakkında aleyhdarları

tarafından tahrik edilmiş olduğundan o da Devleti kurtarmakisteyen insana mümaşat etmekten uzaktı. Selim III, İmparatorluğun yegâne kurtuluş yolunun da bizzat Devlet adamları ileulema ve halk tarafından kapatıldığını görünce AbdurrahmanPaşa yirmi bin askeriyle tekrar Anadoluya gönderildi.

Edirne vak ’asmdan sonra Rumeli derebeyliği evvelki g ibidevam etti. Devletin şeref ve haysiyeti eskisinden daha çok za

yıfladı. Selim III Devrinde Rumelide inkişaf eden dağlı eşkı

yasının Devleti uğraştırıcı vak ’aları yalnız Devletin kredisiniİmparatorlukta berbat etmekle kalmamışaynı zamanda A vrupaDevletleri nazarında Osmanlı İmparatorluğunun ne kadar zayıfolduğunu da meydana koymuştur. Filhakika eşkıya vukuatınıoradaki elçilerimiz gazetelerden iktibas edüp hükümetmerkezine gönderdikleri gibi, İstanbüla gelen ecnebi elçileri dehükümetlerine yazdıkları raporlarda eşkıyaya dair sahifeler tahsis etmişlerdir.

1802 tar ihinde fevkalâde bir memuriyet ile İstanbüla g önderilen General Sebastiy ani, Osmanlı İmparatorluğunun umumîdurumundan behsederken isyanlara temas ederek şunları yazmaktadır:

“İsyan ve anarşi yalnız Bosnayı, Sırbistanı değil fakat İmparatorluğun her tarafını harap etmektedir,,1.Başlıca âsiler bugün Pazvand Oğlu Ali- Y any alı2 A li Paşave Cezzar Paşalardır, Pazvand Oğlunun kuvveti, adetçe

az olan askerlerinde olmayup, Divandaki kredisi ile bil—hassa engin olan şöhretindedir. Eğer bu âsî vali İstanbulve hattâ İmparatorluğu zaptetmek gibi cüretkâr bir fikremalik olsa idi; muhakkak surette muvaffak olacaktı3.

Nizamı Cedidin tesisi ve birinci derecede lüzumlu şeylerüzerine resim konması imparatorluğun bütün müslümanhalkını galeyana getirdi. Pazvand Oğlu bu yeni teşkilâtındüşmanı olduğunu ilân etti. Ve bu andan itibaren halkın

1 Testa, c; I; s; 510;2 Tepedelenli A li Paşa;3 Testa; c; I: s; 510;



SELİM III ÜN HATTI HÜMAYUNLARI 127

g- özüne g i r d i . Fakat Pazvand O ğlu ah lak ı vasıto l d u ğu k a d a r d a p r o j e l e r i n d e k ıs ı r d ı r , n e sulh ne

S ^ ^ â n b u l d a P a z v ^ d Oğlunun belli başlı h â -

t i — " , de Pazvand

Ş ^ . ” a " ; kar5, henüz - a s " ;

a , fV 7/arın bugün Sadrazamın ordusuna Suriye taııo d a , Cezzarın Duguı ;demediğidir. Padişah bu

ey lett^ tffade'edememektedir. İmparatorluğun bu par-çasiyle mûnasebat. muzurdur ^ ^

Sebastiyanının görüşlerin e _ _ Fransız gazeteleri yap-FS at FrmZ l gA ^ Z Halet Efendit ık l a r ı n e şr i y a t i e A v r p y _ , g a z e t e l e r in e şk ı y a l a r v e

Pariste elçi şrlahyle bulundugu^ ^ ederek BablâliyeUyanlar hakkmdajaz ^ ; ne2dinde bu kabil gazete

ne şri^tma son verihnesi

’ 5hd* 5U sat,rlarbilhassa dikkate değer mahiyettedir: Devleti

hutaaia Uevıeu /-v yy mprtebe lisana geturmelerı,ve lâkin Devleti Alıyyeyi bu mertebe usan s

ı Testa; c; I; 510;2 Testa; c;I; s; 511;3 Testa; c;1; s; 511;

^ Testa; c;I; s; 511;^ Testa; c;I; s; 511;




Devleti Aliyyenin politikası kendilerinin gereği gibi malûmları olmadığından neşet etmiştir. Zira Devleti Aliyyeninhım zuhurundan bu ana gelince Anadolu ve Rumelide

gerek Paşalardan ve gerek âyanlardan lâyuad ve lâyuhsakimesneler başlarına külliyetli asakir cem ile Devleti A liy

. ye’ye isyan edüp ancak anlardan her biri cezalarını bulup,şimdiye kadar Devleti Aliyyeye asla bir zarar vermediler.Şimdiki halde gerek A nadoluda ve gerek Rumelide zuhureden eşkıyanın rüyi arzdan izalesine dahi Devleti Aliyye-nın mazhar olacağı biiştibahtır,,1.

Hâlet Efendi eşkıyalığın tarihçesinden bahsederken, eşkıyaların

devlete zarar vermemişolmalarından bahsetmesi kötü bir mü-daheneden başka bir şey değildir. Çünkü eşkıyaların millete ettiklerim ve Devleti de ne kadar çok uğraştırdıklarını bilecek kadar zeki idi. Elçinin Fransa hükümetine aralık aralık yukardametnini yazdığımız mektubun zihniyetine uygun olarak verdiğicevaplar bu hükümeti tatmin etmemiş, o kadar etmemiştir kiSelim III. un dostu olmakla iftihar eden Napolyon bir mektubunda Padişaha, askerinin başında olarak reayasını siyanet et

mesini tavsiye etmektedir:Memaliki Osmaniyeııin ahvaline nazaren icrayı gayret ve

izharı hamiyet buyurmanız umuru mühimme kabilindenolduğundan ifade ve beyan eylemek hususu muktezayısaffet ve hayırhah! addolundu. Binaenalâzalik hazretinizbizzat on dört on beşbin asker ile gayret buyurup memle- .ketinizi himaye ve reayanızı siyanet edüp adalet icra ederek şahrahı itaatten rugerdan olanları ez seri nev bik’ai

ubudiyete ithal ettirilmelüdür2.Napolyonun bu iymalı nasihati yanında, Hâlet Efendi ile yaptığımülâkatta çok daha vâzıh olar akverilmişnasihatler de vardır.

“Bızzât Şevketlû Sultan Selim hazretleri ihtimam edüpatına binüp memleketlerini ve askerini görmek ve nizamvermek lâzımdır. Bütün bütün niçün ikametle meşğulolurlar, eslafları bizzat umura takayyüt eylediklerindendüşmanlarının hakkından gelirlerdi2 .

1 Enver Ziya Karal, Hâlet Efendinin Paris büyük elçiliği ş, 62,2 Napolyonun Selime 1804 tar ihli mektubu, °




Napoly onun bu nasihatleri Padişah tarafından nasıl telâkkiedilmiştir? Evvelâ şurasını derhal işaret edelim ki Padişahagelen mektuplar Sadrazamdan geçer ve Padişah tarafından y a

zılanların müsveddeleri de Sadrazam tarafından hazırlanırdı. Binaenaleyh Napolyona verilmişcevapta, doğrudan doğruya Padişahkaleminden çıkmış, Devlet ricalinin fikirlerini görüyoruz. Padişah,Rumeli vukuatına ehemmiyet verilerek Fransızların, Osmanlıtopraklarına taarruz edeceklerine dair olan rivayetlere itimatetmediğini göstermek için diyor k i:

öyle olsa idi, Arnavutluk sahilinde kâin İskenderiyede olan kaviyyüliktidar ve iktiza etse yüz bin güzide

, asker ihracına muktedir İbrahim Paşa gibi bir Vezirimikaldırup Rumeli kıtasının vasatına celp ve memur etmez-dim,,1.

Selim; eşkıya hakkında ne şekilde hareket eylediğini de şusatırlarla anlatmaktadır.

“Taşralarda arahkda fesat zuhur eder. Veyahut memurumuzdan biri serkeşlik eder ise bu halet şimdi olmuşvaka-

yiden olmamakla ve belki Devlet itlak olunan her millette

içlerinden kâhice fesada cüret eder bulunmakla memalikiOsmaniyemizde o makule zuhur eden müfsitlerin iktizasınagöre te’dip ve terbiyesine muvaffak olunmaktadır. Buaralıkda o makule serkeşandan vâfir sergerde ve şukka-nın imrari kantarai suyüf olundukları mesmuunuz olmakgerektir. Bazı mutemet ve sadakatkârımız olan vüzera vemirmiran ve sair zâbitanımızdân her bir elviye ve sancaklarımıza ve kaza ve nahiyelerine tarafı şahanemizden

birer manasıba nasp olunup zapt ve raptü memalik daimave te’dip ve tenkili eşkıya ve siyaneti fukara ve reayaemrine sadıkane ve gayurane sarfı kudret eylemeleritarafı mülûkânemizden daima ve müstemirren tehiye vememuriyetini icrada her kangi edna kusur ederse bilâaman terbiye olunmaktadır,,2,

fiapoly on, Selim’in bu satırlarını ciddiye almamıştır. O, bilâkis

1 Napolyon Bonaparta, Selim III ün mektubu, Baş, v» ar, s, 36, No, 1202 Napoly on Bonaparta, Selim III; ün mektubu; Baş, V , ar, s; 36No; 120 ’

Sel i m I I I . F . 9



dahilî iğtişaşat yüzünden İmparatorluğun maruz kaldığı ve dahada kalabileceği güçlükleri kuvvetli bir şekilde kavray abiliyordu. Nitekim 1806 da Babıâli nezdine fevkalâde elçi olarak yol

ladığı Sebastiyaniye verdiği talimatta, İmparatorluğun iç durumu üzerinde ısrarla durarak şu dikkate değer satırları yazmaktadır :

“Devleti aliyy enin ahvali asliyesine bir miktar tagayyürgeldi. Şöyleki serkeşlik ve ademi tebaiyyet fikri ve tahsilitekâlifde haleli külli ve müstakbelâtı umura ademi ihtimamsureti alesseviye cemi memleketlerde meşhuttur. Ve haleti isyan her ne kadar daima zuhur ettiği mahallerde

baki değil ise de memaliki malırusanm cümlesine seyahateder dense sezadır. Zira Berri Şam ve Arnavutlukve Bulgar ve Rumeli ve Trabzon havalisi bilmünavebedüçarı hasar olmuştur. Paşaların her biri hem müdiri memleket, hem zabit; hem asker, ve muhassılıı tekâlif olupher nevi hükümet canibi Padişahiden uhdesine muhavvelidüğüne nazaran memur olduğu memalik idaresinde mfin-fenttir. Finefsilemir ehli İslâm beyninde mezhep ve

ahlâk ve adap hususlarında müşareket olmamışolsa paşalıkların cümlesi refte refte başkaca bir Devlet olmak lâzımgelür idi. Bunlardan başka, emelleri dahi bir olduğundanmeyanelerinde mugayyeret yoktur. Ve her nekadar mü-nazaatı dâhiliyede bu dakikay a çeiıdan itibar etmezler.Lâkin hariçden bir tehlike zuhurunda sebebi içtimalarıolur,,1.

Bu talimatta, Devletin iç nizamında husule gelen değişiklik hak

kında ileri sürülen fikirler doğrudur. Bilhassa isyanların birmahlle inhisar etmeyüp zaman zaman İmparatorluğun muhtelifeyaletlerinde başgöstermesi hakikatin tam kendisidir. Filhakika

yukardan beri bahsettiğimiz Rumeli dağlu eşkiyasma veRumeli âyanlarmın Devlete karşu serkeş durumlarına benzerhareketler, Suriyede de vardı.

Suriyede bir dereceye kadar istiklâl kazanarak Devletiuğraşdıran ayanlar Rumelideki kadar adet itibariyle çok değil

di. Suriyede Devletin başma vak’alar çıkartarak onu uğraştıran ve

13 0 ' SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

1 Başvekâlet arşivi s; 35; h; 141;




bir nevi derebeyi olan Cezzar Ahmed Paşadır, Bu Paşa’nmvukuatını bundan sonraki fasılda tetkik edeceğiz.

II — Cezzar Ahmed Paşa Yııkuafı.

” Cezzar. Ahmed Paşa’nm vakalarına dair elimize geçen be yaz üzerine -hattı hümayunlar pek azdır. Vaziyet dolayısiy leİstanbul kütüphane ve arşivlerinden Anadolu’nun muhtelif yerlerine iyi muhafaza edilmek için gönderilen yazma vesikalardaaraştırma yapmak imkânları hâsıl oluncıya kadar ~beklemekicabederdi. Fakat, bugünkü fena durumun ne vakit son bulacağımalûm değildir. Mevcut hattı hümayunları neşrederek sonralarıelimize geçecek olanlarla bu kitabımızın yeni bir tabmı yapmakbize daha uygun göründüğünden mevcut ile iktifa ettik, Cezzar

Ahmet Paşa, Selim III devrinde Suriye’de büyük bir şöhret kazanmış bir paşadır. Hiç bir'vak it açıktan açığa devlete isyanetmemiş olmakla- beraber, devletin gönderdiği emirleri tatbikteteenni göstermişbazan da hiç tatbik etmemiş, kendi bildiği -ve dilediği gibi hareket etmiştir. Bu sebepten de zaman- zaman Babıâiinazarında; âsi bir adam olmuş, birçok- meşveretlerin mevzuunu,

teşkil etmişve Padişah ile Sadrazam . .arasında mektuplaşmaya- -sebebiyet vermiştir, Cezzara dair plân mahiyetinde oian. .bu bilg idahilinde, yaptıklarını takibetmekte güçlük vardır. Hâl tercümesi-, ■hakkında “Sicilli Osman-Î,,, deki yazı pek kısadır. Boşnalı olduğu söylendikten sonra Hekimzade A li Paşa ile bir aralık Mısır’agitmişolduğu, Kölemen beylerine intisap ederek onların. elbiselerini giy diği ve ümera araşma katıldığı, fakat sonraları Anadolıı-

ya, firar etmek mecburiyetinde kaldığı, tekrar Mısıra dönüp ora

da evlendiği yazılıdır. Cezzan, devlet hizmetinde ilk defa 1773 teMirmiran olarak sevahil muhafızlığında görüyoruz. 1775 te Beylerbeyidir. Bir müddet sonra vezirdir ve Şayda valisidir. 1784 deemareti hac ile Şam valiliği kendisine verilmiştir. 1786 da Cezzarbu memuriyetlerinden çekilmiş tekrar Sayda valisi olmuştur.Selim III. tahta çıktığı vakit, Cezzar Sayda valisidir. Bu andanitibaren Cezzar gittikçe kuvvet kazanmağa ve hükümet merkezine karşı müstakil hareketlerde bulunmağa kalkar. 1790, tarihinde

Cezzar Şam valiliği ile emareti hacca talip olur; şartları şunlardır*.1 Sahife 113 de büyük C harfi V I olacak. Eşkıya taksimatını göste

ren rakamlar da küçük rakam olacaktır. , >.



132 SEL İN III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

- ' . •. ^ ■Şayet istediği bu memuriyetlere tâyin edilirse, Padişaha dört

yüz, y.eşair.lâzım gelenlere de ikişer yüz kese caize verecektir.Silâhdar ağa vasıtasiyle yaptığı müracaatın mucip sebepleri deCezzarın karakteri hakkında fikir verecek mahiyettedir. Cezzarmüracaat şukkasmda bu hususta demektedir ki: *

"Şamı şerifin ve Kudüsü şerifin ve hüccacı müslimînin ahvalleri Devleti Aliyyenin malûmları oîııpda Şam valisini azil

: ve sairini emirülhac etmek muradları olursa dört yüz akçeŞevketlû velinimet efendimizin matbahı âlilerine ve- yüz binkuruş iktiza eden mahallere verilmek şartiyle Şami şerifve Say da ilhakiyîe makbulümdür. Y ok eğer malûmu âlileri

. olmazda kemakân ipka olunursa emrü ferman efendimin. dir. Kuran .hakkı içürı ve Resulüllahm pâk ruhu hakkı

içün meramım nıansıb - değildir. Ancak fakir fukara Şev-ketlû efendiye inkisar ediyorlar, işidiyorum, sabır ve ta

> hammülüm kalmadı, canıma tak etti ona binaen bu şukka-. yı yazdım.- .Ahmet1,,,. .

Cezzar Paşa’nm ■mektubundaki .yeminler, Seiim III e, kese vait-

leri de devlet ricaline pek dokunduğundan Cezzar talip olduğumemuriyete tâyin olundu. Halbuki Cezzar istidasında samimîdeğildi. Münhasıran politik bir gaye ile müracaat, etmişti. Filhakika Şam valisi bulunduğu vakit, oradaki âyanlan mahvede?rek vilâyeti mütesellimierle idare etmeğe başlamıştı. Bir aralıkGebeli Düruzu da Şama benzetmek istediğinden Hac emaretiniistemişti. Esasen Cezzarın şiddeti yalnız memur bulunduğu yerlerdeki âyanlara ve ümeraya karşı değildi. O, Konsoloslarabile son derecede sert muamele yapmaktan ve İstanbula danışmadan muvafık gördüğü cezalan tatbik etmekten çekinmezdi.Nitekim 1790 tarihlerine doğru A kkâ ve Sayda konsoloslariyle,buralarda mevcut Fransız tüccarlarının çıkıp gitmelerini emir vetenbih eder; hane ve dükkânlarını kapattırır. Konsolos vetüc*carlar Yafay a giderler, elçileri vasıtasiyle Babıâliye şikâyetederler. Fransız elçisi üstelik Cezzarın şiddetle tecziyesini deister.

Selim III, elçinin, Cezzar hakkmdaki takriri ve tecziye isteğini pek ağır bulur, hiddetini şu satırlarla beyan eder:

1 Cevdet, c. IV , s. 297-29.8.



S E LÎM III Ü N H A T T I H Ü M A Y U N L A R I 133

Haya etmeden eîçi bu takriri nice verebilmiş, bu Devletitâhkir değil mi? Bir Devlette iki Devlet olabilirini? BunaReis niçün cevap vermemiş, şer’an davasını etmek vazife

sidir. Yohşa sair işe ne karışır. Reis Efendi mukaddemilzam ettim deyii yazmışidi. Bu nasıl ilzamdır, edepsizkâfire bir iyi cevap veresiz1 . .

Aynı mes’eleye dair Selim III Sadrazamın telhisi- kenarına daşu satırları yazmıştır:. . \ '

“Takriri gördüm, ahidname muktezası- üzere- davasına söz■ ' yoktur. Lâkin kâfir hayrıhahhk yüzünden vazifesi olmayan

hususu niçün’yazar. Benim vüzeramm zalimliğine ve sair

- haline ne karışır? İnha eylediğini dahi istemem. Eğer Gez' ..zar*i tedip edecek isem' dahi anın înhasiyle etmem.,Kâfi-

-. rin - ısrarına göre celûdane cevap verilmek iktiza eder. Ve. -Gezzar’m hilâfı ahidname - hareket''etmemesi lâzımdır. -Zira

- sair düvele dahi sirayet eder. :Bu- muameleyi terk edüpşuruta muvafık hareket eylemesi- iktiza üzere Cezzara yaz-m ak lâzımdır,,2. . -. . ■

Bıı yolda hareket etmesi için Cezzar’a yazılmışise de, ’o, kon

solosların şahıslarına dargın olduğunu şöyliyerek yine bildiğinden şaşmamıştır. Cezzar’m serkeştavırları ve ulu orta rnuanz-'larmı idame- etmesi üzerine 1795-te üzerindeki memuriyetler alınarak yalnız Sayda, valiliği bırakıldı. Üç- yıl sonra' 'FransızlarMısın- işgal edince Cezzar’ı, yemden büyük bir faaliyete girişmişgörüyoruz. Cezzar, •Suriye, Irak -ve Mısır halkı arasındaFransıziar aleyhinde beyannameler dağıtmaktadır. '

’ 'Napolyon, Gezzarla anlaşmak için müteaddit' teşebbüsler

yapacaktır. Fakat Cezzar kaf iyyeıı aldırış etmiyecektir. . Biraralık, .kendisine' bîr miktar; borç, para ile Mısır Seraskerliğitevcih edildiği takdirde Fransızîan oradan çıkaracağını da bildirmiştir. - Cezzarm bu müracaatı js tanbülda bir meşverette etraflısurettete tk ik edilmişve ehliyeti münakaşasız kebul edilmişti.Fakat ' hazır bulunanlardan •birisinin “Cezzar Mısıra bir defagirerse onu oradan kim 'çıkaracak,, suali üzerine tereddüt hasılolmuştur. Binâenaleyh Cezzar Paşaya sevahil Seraskerliği veril

1 Y eni Mecmua, sayı. 24.- .sahife. 4.69.2 Y eni Mecmua, say ı. 24. sahife. 469.



mekle iktifa edilmiştir. Mamafih bir müddet sonra Cezzarm nufuz ve iktidarından istifade etmekten vaz geçilmiyeceği takdir edildiğinden Emareti Hac ve Şam mülhâkatiyle Trablus eyaletleri ve

Kudüs ve Nablus sancakları ve Mısır Seraskerliği Cezzar Paşa ya tevcih edilmiştir. Bu esnada Napolyon, Gezzarın ordusunu ezmek ve Suriyeyi zaptetmek kararını vermişbulunuyordu. Napolyon, A kkâyı günlerce muhasara etmiş ise de, Cezzattn anudane mukavemeti karşısında çekilip gitmekten başka çare kalmadığını görmüşve bu suretle de Napolyunu ilk defa mağlup etmek şerefi Cezzar Paşada kalmıştır. Selim IH, Cezzarm zaferinden fevkalâde memnun kalmış hediyeler yolladıkdan

başka kendisine yazdığı hattı hümayunda “Gazi,, üııyanını da kullanmıştır. Padişah A kkâ önünde mağlup olarak firar eden Fransızların Mısırdan da kolaylıkla çıkarılabileceğini tahmin etmeğe başlamıştır. Nitekim bu sıralar büyük bir ordunun başında Mısır üzerine yürüyen Sadrazam Yusuf Ziya Paşaya bu hususta şu satırları yazmıştır.

“Sen Urfaya varmcıyadek İskenderiye ve Mısırın A vnü inayeti bâri ile tahlisi elbette matlubumdur. Cezzar Paşa

ya, Anadolu valisi Mustafa Paşaya bu veçhile: te’kit ve istical edesin. Cezzar Paşa Mışır tarafına ve A nadolu valisi İskenderiye tarafına gitsün, tamam vakti fırsattır şu fırsatı kaçırmağa gelmez, sen o havalilere varınca bu işler bit- meyüp küffarm maazallah Mısırdan firar etmek ihtimali olur ise kuvvuet kespetmesine bais olur; sen varmazdan evvel bu işlerin ardı alınmasına ve bitmesine ziyade ihtimam eyleyesin. Cezzar Paşaya Mısıra gitmesiçün rikâbı

hümayunumdan kemali teşviki havi balâsı hattı hümayunumla muvâşşah ferman ısdar ve Başçokadarı ile ihraç ve yazılan fermanın sureti tarafına gönderildi. Sair maddeleri dahi takririn mucibince tanzim edesin cenabı hak muvaffak eyleye âmin,,.

Padişahın bu hattındaki emirler yerine getirilmemiştir. Cezzar Paşa, Mısıra gitmek için yerinden kımıldamadığı gibi, Sadrazamın arzusuna muhalif şekilde de hareket etmiştir. Nitekim Sadra

zam Suriyeye girer girmez yıllardanberi Cezzarm zülmünden bizar olanlar şikâyet etmişlerdir. Şikâyetçiler arasında meşhur Cebeli Düruz hâkimi Emir Beşii de vardı. Sadrazam her ne kadar

134 ' SEL İM III ÖN HAT T I HÜMAY UNL A RI v




Emir Beşiri himayesine almış ise de Cezzar ona karşı taarruzlarına devam etmiştir. Bunun üzerine Yusuf Ziya Paşa, Cez- zan îstanbula şikâyet etmiştir. Selim III. son derece hiddet

etmiş ve Cezzara yapılacak tenbihleri şu hat ile Kaymakama bildirmiştir.

“Kaymakam Paşa;1.

Sadrazam, Yafaya hareket etmekle Cezzarm muamelesi ve böyle vakitte rikâbımdan kırk konak bâid olması hamili mühür Serdarı ekremime muhalefeti bu gece bana uyku uyutmadı. Bu Cezzara, Sadrazam ne kadar hizmet ve ina

yet ve Efendilik eylediyse bilmeyüp yanlış anladı. Beşeyalet verdim. Ve Mısır üzerine Serdar eyledim. Bir hatve

yerinden hareket eylemediğinden gayri, şimdi Serdarı ekremime dahi muhalefet eylerse nasıl müslümanhktır. Tiz Kapu Kethüdası mükellef zadeyi memur eyle, iki güne menzil ile çıkup varsın Cezzara emri hümayunumu ifade eyleyüp şu meslekten keııdüyü geçiresin. Ve Sadrazam hasıl Sadrazam olduğunu evvel ve âhar genduye olan himıtlet ve inayeti bildirüp ittifak ve itimat ettirüp yohsa

düşmanın karşusünda bü nasıl olur?. Şimdi çagırup işbu tenbihi hümayunumu ifade ve memur eyle, on beşgüne kalmayup Cezzara erişsün. Sakmup bu irademe şudur budür demesin. Bu dinü devlet maslâhatıdır. Sonra kendü bilür. Şimdi memur edüp iki günedek çıksın göre

yim. Pazartesi elbette çıksın,,2.

Padişahın Cezzara yaptığı tenbihler de tesir etmeyince, Sadrazam Yusuf Ziya Paşa Mısır seferinin sonunde Cezzar üzerine yürü

° yerek tedip etmeğe karar verdi. Fakat bir kere sefer son bulunca genişölçüde bahşedilen bir nevi umumî afdan Cezzar da istifade etti. Yalnız sefer esnasında Emareti hac ile Şam valiliğinden istifa etmiş olduğu için yine Sayda valiliği ile kaldı. Mısır seferi esnasında takındığı âtıl vaziyetten Selim III Cezzara karşı muğberdi. Fakat 1803 te Vehhabîliğin zuhuru ve bu hareketin hakkından gelinememeSi Padişalım yine Cezzarla barışmasına sebeb oldu. Medine ile Mekke, Vehhabîlerin tâarruZüna

1 Ebubekir paşa.2 Başv» ar. s. 24. h. 113.



hedef olmuşve tamamen erzaksız kalmıştı. Padişahın emri üzerine yapılan meşverette uzun münakaşalardan sonra Mekke ile Medine’ye mühimmat ve zahire gönderilmesi işine Cezzarm

memur edilmesi karar altına alınmıştı. Selim III, bu karan Cezzarm izzeti nefsini okşıyacak satırlar taşıyan bir hatla bildirdi:

“Sen ki Say da valisi Elhaç gazi Cezzar Ahmed paşasın,

Senin şimdiye kadar din ve Devleti aliyyeme v ukua gelen kâffeyi hidemat ve sadakatin ve gayretin nezdi hümayu- nıırna malûm ve makbuldür. İşte bu defa haricî mePunu kıblei enam olan Beytülharamı zapt ve nice emakini mübarekeyi hedmetmiş olmağla gayri durup oturacak mevsim değildir. Acaletenve müsaraaten Medineyi Münev- vereye asker ve zahire ile imdat ve iânet cümleye farizai zimmettir. Ve bu babta tarafı hümayunumdan iktiza eden tedabir ve âdatm icrası emrinde, dakika fevt olunmak muhal olup ancak senin gibi sahibi diyanet bir veziri dilirimin ol havalide bulunması mahsusen bu gün için Cenabı Hakkın bir atiyei ilâhiyesi olmakla işbu hattı hüma

yunum vâsıl olduğu anda derhal miktarı kifaye zahire ve asker ve sair cihet ile Medinei Münevvereyi ve merkadi münevvereyi mutahEaralannı ve o! beldeyi tayyibeyi mazarratı ağyardan muhafaza ne güne tedbir ve imdada muhteç ise müçerret tahsili rızayı bâri ve tavassüli ruhaniyeti cenabı Risaletpenahî için vüs’ü kudretini sarf ile benim dahi daavatı hayriyeyi şâhaneme ezseri nev birkaç kat mazhar olmaklığın matlûbu k af i hümayunumdur.

Göreyim seni hakkında derkâr olan hüsnü zan ve itikadımı te’yit ve ispata ne veçhile ikdam ve gayret edersin, hemen

' Haksubhanallahutaâlâ tevfik ihsan eyleyüp teshil eyleye âmin sümme âmin,,1.

Bu hattın gönderilmesinden bir müddet sonra Vehabilik hareketi tekrar meşveret mevzuu oldu. Tekrar bu hareketi ortadan kaldırabilecek nüfuz ve tesir sahibi bîr vezir arandı. ■Neticede

yine Cezzar üzerine ittifak edildi. Şam ve tavabii ve Hicaz

valiliği uhdesinde olmak üzre Cezzar, tenkile memur oldu. Bu

1 3 6 * SEL İM III. ÜN HA T T I HÜMA Y U NL A R I

1 Baş y '. ar. Selimi Sâlis sandıkları.



yeni vazifesinde Cezzar Babıâliden para istedi. Padişah A kkâ kahramanının yeni vazifesi ve istediği paraca yardım hakkında düşüncesini şöyle bildirdi: ....... ........

“Sen ki gazi Cezzar paşasın,Bu Seraskerlikte senden gene hizmet memulündeyim binaenaleyh bu memuriyetin karihai hümayunumdan olmakla sen dahi memulümü tasdik edüp icrayı memuriyete taahhüt eyledin bu defa gelen tahriratında altı bin kese matlûp etmişsin bu esnada mîrînin kesreti masarifi derkâr olmakla üç bin kese akçe havale olunup keyfiyeti kapudan sana tahrir ettiler ve nakden dahi akçe gÖnderilsün deyü

' kapu tarafına te’kit eyledim. Fıkdanı nukud hasebiyle çare bulunamayup kat’ı cevap verilmişise de bu memuriyette sen müstakilen benim olduğuna binaen cebi hümayunumdan sana gizlice beşyüz keselik altun gönderdim. Mümkün olan şeyde diriğim yoktur, göreyim seni ne yaparsan yapup huccaçı müslimînin aminen ve salimen gidüp gelmesine ve alelhusus Haremyeni muhteremeynin badelhac mahfuz ve haricî tasallütten emin olmasına ve senei mübare-

kede Allahın avnü inayetiyle haricî gailesini bertaraf etmeğe bezli makdur eyleyesin. Velhasıl haremeyn fikrinden beni emin edüp şu Vehabilerin biizaillâhi taâlâ def’ini hasran ve kastan senden bilürüm. Aîlalıu, azimüşşan utan- dırmasun ve her halde muvaffak ey! esini âmin sümme

âmin,,1.

Cezzar, V ehabî hareketini imhaya memur edildiği vakit bu vazifeyi bizzat başarmak için muhtaç olduğu fizikî kuvvetten mahrumdu. İhtiyarlamıştı. Mamafih bulunduğu havalide çok büyük şöhret edinmişolduğu için Vehabîlik hiç olmazsa oralara yayı- lamıyacaktı. Cezzarın bu durumu îstanbulda vükelâ arasında münakaşa mevzuu bile olmağa başlamıştı. Üzerinde en ziyade durulan nokta, Cezzarın Emirülhac vazifesini göremiyeceği keyfiyeti idi. Halbuki P a d i ş a h vükelânın fikrinde değildi. Nitekim kendisine Cezzarın azli hakkında şûranın fikri arzedildiği vakit Cezzarı müdafaa eden şu ifadesi bilhassa dikkate değeı:

SEL İM I1L ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 137

1 T opkapu arşivi. 7014.




"Benim vezirim,

Şam maddesini söyleşmişsiniz. İhale eylemem. Azl olun-s™ mu öhmmasun mü deyu edesiz. Cezzann azlini vacip

n ! b l 7 r rme n fboIunaca8'1 söylemişsiniz. Lâkin ba- ik n * 1Emirülhachktan azl eylemem, zira Emi-

mJ T vî“ mT at’.hUCCaC1 müslimInin teı«ini refah! ve selâ- dan rİdİn BaİSİİftİhanm oldur* Oltaraflar-İhZ u-eSmUUm ° lan Cezzann hîfzu hiraseti ved Z 1 nZayi- Umayunumu e t t i ği meşhurdur. Şim-

£ / , yenne gelen muktedir olmasa işe yaramazmuktedir olsa o da bir Cez/ar nl.,r v 0 n -ı0 , •>. ır v-'ezzar olur- Ve Cezzar ıkılenur,

olvakıt eski Cezzarı ne yapmalı? Hele bu gayet mülâhaza olunacak maddedir. Bir kere mazbatayı göreyim. Bakalım

v ™ " lktİZa eyledi? vaciP olduğunu kimler yazmış,, . ,

S i 0» “ - b» hattından so„ra Sadrazam itebazı ciddî muhabereler yapılmış olması muhtemeldir Zira

sine S îrak en"— ' “ İ5Ûrf,nln Cezzar hakkmdaki düşünce-

d e m e K Î S

“Benim vezirim,

Cezzann ipkasını lisana almak g ünahı kebair olduğunu

HâU ^ ? yv mi? 1S1‘ CeZZar benİm iltizamımda değildir. Hah- r f6 6 m U a?aya idam için izin vermiştim. Sen

dahi daima mezunsun, gailesini def edüp yerine bir muk-tedır adam nasp eyle. İbadullah rahat eylesun, lâkin şudur budur derken Cezzarı isyan ettirüp gelen idare edemezse maaZalIah, »muru hacca ihtilâl gelürse ben o zaman ehli şurayı bilmem Şen benim bilis tik lâl. Vekili mutlakımsin

Ve vezırımsın. Şimdiden sana ihale eyledim. Ol zamanda senden sual ederim. Mülâhaza edesin. Zira sen herkesten

gelsün m deVleÜ râna bilürsün- Bakalım müjdeci

1 Başv. ar. s. 51, h. 44.




Cezzar hakkında padişah ile ehli şûranın mümessili olan Sadrazam arasında devam eden bu münakaşa netice itibariyle Cez- zarın idâmma karar verilmesine kadar varmış olmakla beraber

Cezzar idam edilememiştir. Esasen bu sıralar bizzat hacılar kafilesiyle çıkamıyacak kadar hasta düşmüş, yerine kölesi Süleyman paşayı göndermek mecburiyetinde kalmıştı. Istanbulda ölümü beklendiğinden yerine Halep valisi İbrahim paşa tâyin edilmiştir. Filhakika Cezzar 1803 y ılının sonlarına doğru seksen

yaşında olduğu halde vefat etti. Mal ve mülkünün yağmadan kurtulabilen kısmı Kaptan paşa marifetiyle İstanbuia getirildiği vakit Selim -III, bunların, Nizamı Cedidi idare etmek için tesis

edilmişolan iradı cedit hâzinesine konulmasını şu hat ile emretti:"Cezzar paşa muhallefatmdan Kaptan paşanın getürdiğü nakit ve gerek eşya cümlesini Iradı Cedide teslim eylesün- ler, İradı Cedit tarafından mahallerine tediye olunup eşya füruht olunsun. Geçenki defterde olan altmış bin altun bir d&fâ ve bin dokuz yüz elli keselik bir defa ve defaatiyle gelmişve gelecek hayli eşya var idi, Aray a çok İrade girdi. Ve Kaptan paşa ile Ragıb zıd oldu. Sakımıp bir

akçesi telef ve yağmaya gelmesün, mukaddemki defter mazbuttur, cümlesini İradı Cedit zapteyleyüp defter arz eylesün,,1 . ■ ■ .

Cezzarın ölümüyle Selim III devrinin müstebit ve müstakil bir paşası gaib olmuşoluyordu. Cezzar her ne kadar zaman zaman devletin emirlerine aksilik etmişve istemediği hareketlerde bulunmuşise de biçbir vakit açıktan açığa devlete karşı isyan edüp bulunduğu yerde ayrı bir hükümet teşkilini düşünmemiş

tir. Mısır seferinde Napolyon Bonapartın vaidlerine kapılmıya- rak ona karşı elinde mevcut bütün kuvvetiyle karşı koyması ve hattâ onu ric’ate mecbur etmesi tarihe intikal etmişbüyük bir harekettir, ve öyle kalacşî&tır. Selimi Sâîis bu hareketinden ve Emirülhac vazifesini iyi başardığından dolay ı Cezzarı takdir etmiş; icab ettiği vakit’te onu kıskanç ve hasis düşmanlarına karşı müdafaa eylemiştir. Cezzarın ölümiyle devlet f ilhakika otoritesine zaman zaman engel olan bir adamdan kurtulmuştu.

Fakat İmparatorlukta devlete eşgel olan münhasıran Cezzar

1 Başv. ar. s. 24 h. 5.




değildi. Başkaları da vardı. Mısır beyleri bu engeller arasında kayde değerler.

, III Mısır seferinden sonra Mısırda B e y l e r meselesiMısırın kolayce Fransa eline geçmesi münhasıran Osmanlı

pe v eünın bu eyaleti ihmal etmişolmasından ileri gelmişti. Filhakika, Mısırı Babıâliye İdarî bakımdan bağlıy an valinin, Mısır

a hıçbır o t o r i t e i y o k t o . M m hakikî sahipleri beylerdi. Vah Mısırda bir misafir gibi idi. Misaf irliğini iyi geçirmesi bey

erin işine gelir şekilde hareket etmesiyle mümkündü. Ba bakımdandır kı Mısır valiliği yapan paşalar, Mısırı gayet silik bir şekilde idare etmişler, sızıltı çıkarmamak için beylerin bu eyaleti kasııp kavurmalarına göz yummuşlardı. Bu vaziyet Babıâlinin malumu ıdı. Doğurabileceği feci neticeler de Fransızların Mısırı istila etmeleri ile kâfi derecede anlaşılmışoluyordu. Binaenaleyh Kransızlarm Mısırdan çıkmalarından sonra orada kurulacak olan Gsmanh idaresini eskiden farklı görmeği istemek pek tabiî idi.

Selim ili. daha İskenderiye ile Reşidin Fransızlardan geri

alınması sıralarında müstakbel Mısır idaresini düşünmeğe başlamıştı. Mamafih Padişahın bu husustaki düşünceleri pek az seve inhisar ediyordu. O, Mısıra kuvvetli bir valinin tâyini ve bir de Mısır beylerinin Mısırdan uzaklaştırılması ile meselenin halledilebileceğim zan ve tahmin ediyordu. Sadrazam Yusuf Ziya paşayla

yaptığı mektuplaşma bu hususa delildir. Padişah mektuplarında münhasıran bu iki mesele üzerinde durmuştur.

Yusuf Ziya paşanın henüz Kahire üzerine yürüdüğü sıralar Selim III. ün Mısıra kuvvetli bir vali tayini için düşüncesive bu hususta gösterdiği namzet şu satırlarla ifade edilmiştir:

. “İnşaallahütaâlâ Amineıi Mısıra dahil olup dilhahımız üzretahtı rabıtaya koyup nizam veresin, lâkin Mısıra ikamet için bir uslu terbiyeli sadık Mısır valisine muhtaçsın. Mevcudu mülâhaza eyledim; Kandiye valisi Hakkı Paşa oldukça cerbezelû ve sadık ve şedit adamdır. Gerçi başka mahallere elvermez amma Mısıra şeditçe olduğundan vakte göre

cümleden _ münasiptir. Ziöıeylerim. Bunu ben mülâhaza eyleyup kımesneye söylemedim, heman şana yazdım. Eger



SELİM .Ilİ. ÜN HATTI HÜMAYUNLARI 141

sen dahi münasip görürsen orduya celbeyleyüp Kandiyeyi kaymakamı sabık Ebubekir paşaya ver ve Ânadoluyu dahi

hâlâ kaymakama ver. Ordudan tevcih eyleyüp fermanlarını gönder. Zira kaymakam tehi desttir. Kendini idare edemez tayine muhtaçdır. Ben burada bunları hiç lisana ge- tümıem, heman kaymakamı sabık Boğaza varsıın otursun dedim. Boğazdadır. Eger bâlâda yazdığım suretleri sen dahi münasip görürsen heman tevcih eyleyesin. Başka suret mülâhaza eyler isen bana yazasın1.„

Hakkı'Paşanın valiliği üzerinde nedense padişah ile sadrâzamı arasında bir anlaşma hasıl olamamıştır. İhtimalki sadrazamın

Mısır valiliği hakkında başka namzedi vardı. Muhakkak olan bir şey varsa bundan sonra hatlarda Padişahın herhangi bir namzed göstermediğidir. Mısır tamamen Fransızlardan istirdat edilince, Osmanlı idaresini tesis ânı gelmişolduğundan, Padişah

Yusuf Ziya Paşaya Mısırda yapılması lâzım gelen işler hakkında yazmıştır. Padişahmriizeriîide ısrarla durduğu mesele, Mısırı beylerden kurtarmaktır. Selim III. e göre Mısırda beyler oldukça, bu vilâyet Osmanlı devletine aittir denemez. Binaenaleyh Mısır

beylerinin yakalanarak oradan uzaklaştırılmaları için emir verildi:“Benim Vezirim,Elhamdülillâh Mısır Fransa yedinden nez’olundu lâkin Mısır yalnız Fransalûdan alınmakla tathir olundu denilmez. İnayeti hakla beylerin dahi külliyen defile matlup üzere nizam tahtına ithal ile olur, zira Fransalûdan evvel dahi mânen Mısır Devleti aliyyem hükmünde olmayup beyler dedikleri zalimlerin ellerinde idi. Şimdi hakkın inayetiyle

ele girmişken yine beylerden birisi kalsa matlup olan ni- zafflin icrası mümkün olamıyacağından başka maazallahü- taâlâ evvelkinden on kat fena olur, buna gayet dikkat lâzımdır ve bundan sonra beylerden birisinin Mısırda kalmamasına ahdetmiştim. Sana mukaddem dahi yazıldı. Malûmun olmuştur. K apucübaşılık ve şair rütbeye talip olanlara veririm, lâkin birisinin Mısırda kaldığına rızam yoktur. Gerek bu madde ve gerek Mısırın nizamı ne veçhile

matlubum olduğunu tefhim için Kethüdayı sabık Osman Efendiden filasıl sen razı olduğundan başka benim dahi

1 T opkapu 1113.



mücerrebim olmakla sana kethüda tayiniyle tarafına gönderdim. Seninle bilittifak hareket ve verilecek nizamın istikrar için iktiza ederse senin avdetinden sonra dahi bir

, iki mah nezaret eylemesini ve sair lâzım gelen vesayayı şifahen kenduye beyan eyledim. İnşaallâh vâsıl oldukta sen dahi kethüdalığa ilbası hil’at edesin; her husus takririmden malûm oldukta ana göre hareket ve Kaptan Paşa ile dahi ittifak ederek matlûbum üzere gerek beylerin ve kâşiflerin define ve gerek Mısırın nizamına sarfı himmet edesin. Göreyim seni şu işlere güzelce rabıta veresin Ce

: nabı hak her halde muvaffak eyleye âmin,,1.

Kapdanı derya ile Serdarı ekrem, muhabereden sonra bu emri tatbik için bir plân tertip ettiler. Kahiredeki Ümera, Serdarı ekrem tarafından Iskenderiyedekiler de kapdanı derya tarafından tevkif edileceklerdi. Serdarı ekrem divana gelmişolan ümerayi biri müstesna olmak üzere tevkif etti. Kaptanı deryanın İsken- deriyedeki ümerayı üç kapaklı kalyona hile ile götürüp hapsetmek plânı yarı ,yolda sezildi. Arbede oldu. Ümeranın etbaı Ingilizlere haber verdiler. Ingiliz kumandam kaptanı deryadan

ümeranın serbest bırakılmasını aksi takdirde muharebe edeceğini bildiıdi. Muharebe tertibatı da aldı. Nin-çcır ümera bırakıldı. Kendilerine iltihak edenlerle Saad tarafına çekildiler. İngilizlerin bu müdahalesi doğrudan doğruya Osmanh devletinin içişlerine karışması demekti. Esasen Ingilizlerin Mısırda ne maksatla OsmanlIlara yardım ettikleri düşünülünce bu müdahaleleri pek tabiî görmek icabeder. Filhakika büyük Britanya Fransa gibi kuvvetli bir devletin Mısıra yerleşmemesi için Akdenizde Na-

polyona karşı cephe almışbulunuyordu. İngilterenin müstemlekecilik menfaati Mısır üzerinde herhangi kuvvetli bir devletin

yerleşmesine mâni olmaktı. Binaenaley Mısır beylerinin başka taraflara gönderilmesi veya herhangi bir şekilde imhası, Mısırda kuvvetli bir Osmanlı idaresinin kurulması İngilterenin işine gelemezdi. îngilizleı bir aralık, biraz ötede görüleceği veçhile Mısırda

yerleşmeği ve bu suretle de adamakıllı müstemleke yollarının emniyetini bile tesis etmeği düşünmüşlerdi:

“Devletlû saadetlû refetlû celiyyülhimem sultanım hazretleri.İşbu tahrir edeceğim madde gayetülgaye esrarı hafiyeden

142 SELİM III, ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI




olup bu maddeden ferdü kimesne agâh olmak ve lâkırdısı cüz’i meydana çıkmak lâzım gelirse maazallah mazarratı gün gibi aşikâr olduğundan ketim buyurulmasmı evvelce

tekit eylemişimdir. A llaha emanet Bir iki senedenberi İsmit, 2 sevahili Arabistanda bulunduğu müddette Kıbrıs sükâmndan Tomas nam zimmî lisan aşina olduğundan merstımun yanında beraberce bulunup tercemanlık hizmetinde olmuştu. Kasımdan evvel mezunen vilâyetine gitmişolan Keyt amiralin donanma ye askerle geleceği haberi vüru- (Junda yanında tercümanlık için lisan bilir bir âdemin bulunması lâzım olduğundan Kıbrısa buyrultu gönderilüp mersum

Tomas celb olunmuştu. Şimdi amirali mumaileyh yanında ter- cemandır. Mersum bir sadık âdem olup hattâ geçen sene İşmitV in etrafa müdaheiesinden ve irtikâbatmdan şikâyet etmekte idi. Mersum geçen- sene ve bu sene ar alık'ar alık atiyye ve hediye ile mazhan ihsan kılınmakla umuru harbiye ve askeriyeye dair amirali mumaileyh yanında ceryan eden sohbeti ve bazı mü- kalemei hafiyyeleri tarafıma ihbar eylemesini tavsiye eylediğime binaen tercümanı mersum yanıma geldikçe vâkıf olduğu husu- satı ihbar eder. Bu günlerde tercemam mersum gelûp bir maddeye vâkıf oldum size gayet esrar olarak ifade edeceğim. Lâkin eğer benim ifadem meydana çıkar ise beni deryaya atıp helâk ederler deyu ketmini rica eyledikten sonra şöyle cevaba başladılarki; Bu akşam Keyt amiral ve donanmanın riyalesi olan Rişar amiral Minorka dan beşgemi ile gelen amiral ve serkâtibi ve K ey fin donanmadan olan biraz maiy-

yetleri velhasıl işbu güzide kimseler taam üzerinde bir birleriyle sohbetleri esnasında ben dahi meclislerinde idim. Sekir halle

rinde böyle söyleştiklerini işittim: İklimi Mısrı Françelü yedinden aldığımızdan sonra böyle cesîm iklimi Devleti aliyye muhafaza edemez. Bir aralıkta yine düşman gelip istilâ eder. Bizim askerimiz Mısır içinde kalmalıdır. Mısırın sair memleketlerinde Osmanh askeri dahi olsun amma îskenderiyede Osmanlı askeri olmaz; yalnız bizim yedimizde kalacaktır ve memuriyetimiz dahi böyledir. İskenderiye ahalisi ehli İslâm olup yalnız İngiltere askeriyle nasıl idare olunur denilirse bahri kulzumden gelen

1 T opkapu 1113.2 İngiliz amirali.



144 SELİM IIÎ ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI

donanmamızda bulunan asker içinde Hint askeri vardır, Anlar dahi arap g ibidir. Anlar vazolunur ve İskenderiye müstakilbizim olmalıdır, deyu söyleştiler... Amma bu lâkırdıyı şimdi

meydana çıkaracak değildirler. İklimi mezkûr tamamiyle alındıktan sonra İskenderiyeyi canibi devletten isteyeceklerdir deyu haber vermekle İngilterelûnun zâhirde bize renk verdikleri de yoktur. Sizin askeriniz Mısırda olsun lâkin İngiltere askeri yalnız İsken- deriyede kalsın, bize sonra deyeceklermiş. Septe boğazı İngiltere

yedindedir. Ve Arabistan arazisinin dışdeniz canibinde Kap dö Bonesperans dedikleri mahal ki tiirkçe Ümit burnu dedikleri

yerdir. Evvelâ Felemenk tasarrufunda iken ol mahalli Keyt amiral

alup şimdi İngiltere yedindedir. Amiral Blanket maiyyeti ile bir takım donanma ve kara askeri dahi Bahri K ulzümden Süveyşe geldiklerinin haberi vürut etmekle mektubu manzurum oldu. Süveyş denizi İngiliz yedindedir bu defa İskenderiyeyi dahi kendulere tahsis ettikleri vakitte Süveyşten İskenderiye’ye bir hat çekilse arazii Arabistan bir ada gibi kalır ki , gerek Septe ve gerek Kap döBoneşperans burnu ve Süveyşve İskenderiye ki dört tarafı İngiltere tasarrufunda olmuş olur, şu mahaller

malûm olmak için haritadan bu kıt’ayı bir kâğda çıkarup tarafı, şeriflerine irsal eyledim, ledennazar .malûmu, âlileri de olur, Süveyş denizi içinde donanması çoğalıyor ve Hinde yakın olmak hasebiyle bir taraftan askerini celbediyor ve İskenderiye ellerinde olmadığı gibi tüccar gemileri dışdenizden altı aylık

yerden dolaşmağa ne hacet şimdi de Ciddeye atlayan İngiliz gemileridir. Olvakitte Süveyşe inilip andan İskenderiyeye indirirler Hint iskelesi Süveyşolur dış deniz iskelesi İskenderiye olmuş

olur. Keyt amiral maiyyeti ile bir takım donanma ve sair yüz elli pare yük gemileriyle ve bu kadar kara askeriyle geldi bir takım donanma ve kara askeri amiral Blanket maiyyetiyle ve kara askeriyle Süveyşe geldi. İtalya semtlerinde üç bin kadar askerleri varmış. Sicilyanm Fransa ile ittifakı hasebiyle ol askeri dahi getireceklerdir* Biz bir kaç tekne ile biraz askerin masarifini istiksar ediyoruz. Bunların bu kadar takım takım donanmaları ve bir kaç mahalde kara askeri var ki masarifi kendi

lerinindir, ne kadar masarifi kesire ile vücude geleceği mütalâa buyururlar, ittifak için bu kadar masraf ve külfeti ihtiyar ederler mi. Haber aldığıma göre memuriyetleri ve maksatları böyle



SELİM III ÜN HA T T I HÜMA Y UNL A RI 145

imiş. Maltayı muhasara eyledikleri vakitte alup Moskofa vermeği taahhüt etmişlerdi. Zaptedildiği gibi vermeyüp beyinlerinde seferi mucip olduğu malûmdur. Bu maddenin füruatı mütalâa

olunsa çok mâna çıkar, hemen niyetleri ne olduğu bilmeniz içinifham eyledim. Şu tahrirattan agâh olurlarsa bize muzır olacağıaşikâr olmakla lûtfedüp hiç ahâda. ifşa buyurmayup ketm veihfa buyurmanız müsted’adır. Bu bapta ferman menlehülemrindir.,,

Ingilizlerin Mısır hakkmdaki bu niyetleri ve dolayısiylebeyleri müdafaa etmeleri, Sadrazamın yeni Osmanlı idaresini Mısırda tesis etmek işini güçleştirmekte idi. Sadrazam,

İskenderiye hâdisesini ve düşüncesini açık bir ifade ileSelim III. e bildirmekte kusur etmedi. Padişah, keyfiyetiİngiltere elçiliğinden tahkik etti. Elçi, Mısırın iç işlerinekarışmak için katiyyen Londradan talimat alınmadığınıbinaenaleyh Haçistonun kendiliğinden o şekilde hareketetmişolduğunu, mamafih bir daha böyle bir hâdiseye sebebiyet vermemesi için kendisine tenbihatta bulunduğunubildirdi. Selim III. elçinin bu izahatını Serdarı ekreme şu

hatla bildirdi:“Reis Efendi İngiltere elçisiyle mükâleme eyledi. Keyfiyetmazbatadan malûmun olur. Ümera maddesi İngiltere devletinin iradesiyle olmayup ümeranın Haçinstona ilticalarıiı-dan tahassül eylediği zâhire çıktı. îngiltereden gelen talimatta Mısırın umuru dâhiliyesine müdahale olunmayupfakat Fransalûdan tathire memur oldukları münderiç olduğunu elçi ifade edüp bu veçhile tesahubten fariğolmasını

elçi Haçinstona tahrir edecektir. Sen dahi Kaptan paşaile ve Haçinston ile badelmuhabere beylerin ve kâşiflerindefine ziyade gayret eyliyesin. Osman Efendiden gelentahriratta Hüsrev paşanın Mısır valiliğine münasebetini

yazmış, heman nasb eylesin, avni hakla İskenderiye teshirinden sonra şu beyleri ve kâşifleri nevechileolursa olsun bilittifak tard edüp sevahil kalelerineasker koyup Mısıra nizam verüp Dersaadetime gelesin.

Verilecek nizamın kusur kalanların dahi nizama reptınakadar Osman Efendi kethüdalık uhdesinde olarak bir müddet daha anda kalup bunlara nezaret ve gayret eylemesini

Sel i m I I I . F : TO




tenbih edesin. Donanma sefinelerinden birkaç kalyon ve firkateyn senin için tâyin eylemesini kaptan paşaya yazdım her işe rabıta verüp avdet eyleyesin haktaâlâ selâmet

ve tevfik ihsan eyleye âmin,,.Selim III. bir taraftan sadrazamı beyler maddesinde tenvir

etmeğe çalışırken diğer taraftan aynı madde hakkında kendisine yazmışolan Kapdanı derya kiiçük Hüseyin paşaya da bir hat göndermiştir. Muhteva itibariy le bu hat evvelkinin aşağı yukarı aynıdır ve şudur:

“T ahririn malûmum olmuştur. Reis efendi bu taraf da İngil

tere elçisiyle mükâleme eyledi. Tafsili Kaymakam tarafından sana yazılacaktır. İngiltere devleti Mısır’ın umum dahiliye- sine aslâ müdahale etmiyeceğini ifade eyleyüp Haçinstona dahi yazacaktır. Sen Haçinstonu ilzam edesin, şu:, beyler ve kâşifler gailesini Sadrazam ile bilmuhabere def, edece- gini senden gayet niemûl ve matlup ederim. Mısır valiliğine Hüsrev paşa güzeldir; Şimdiyedek nasb olunmuştur. Ben Sadrazama yazdım, kaldı ki inayeti hakla İskenderiye

teshirinden sonra Sadrazam ile bilittihat beylerin ve kâşif- Terin gailesini def’ ve sevahil karalarına münasib asakir tâyin eyleyüp ve Sadrazam rükübu için birkaç kıta beylik kalyon ve firkateyn bırakup ve bu taraftan maan götürdüğün levend çiftliği ve kal‘ah ve topçu neferatları takım- lariyle yine beraberce alup avdet eyleyesin bu ocaklardan bir nefer kaldığına rızam yoktur, zira kanunlarımın hilâ- fidir, heman beraber getüresin Hak taâlâ selâmet versin,,.

Her iki tahrirattan çıkan mana şudur: İngiltere hükümeti, Haçinstonun Mısır beylerini tahrik etmek politakasını tasvip etmemişve yapmamıştır. İngiltere Mısıra, münhasıran Fransız- ları çıkarmak için gelmiştir. V ilâyetin iç işlerine karışmak isteğinde değildir. Haçinston kendisine dehalet etmiş bulunan beyleri kendiliğinden himayeye kalkmıştır. Bu yolda hareketten vaz geçmesi için kendisine İngiltere elçisi tarafından yazılacaktır. Hakikatte, Haçinstonun yaptıkları İngiltere hükümeti

nin malûmatı, muvafakati ile olmuştu. İngiliz elçisinin izahı Napolyon Bonapartm İtaly a harplerinden sonra Osmanlı İmparatorluğunun taksimi için formüle ettiği fikirlere dair İstan-




buldaki Fransız elçisinin yaptığı izahın aynı idi. Fransız elçisiFransa hükümetinin Napolyon ile aynı fikirde olmadığını, Na-polyonun şahsî fikirlerine göre Direktuvar hükümetinin hare

ket etmediğini bildirmişti. Halbiıki hadiseler sırf Osmanlı Devlet adamlarını temin için verilen bu izahın doğru olmadığınıisbat etmişti. Bundan dolayı Osmanlı devlet adamlarının resmîteminatı kaydı ihtiyatla telâkki etmeleri lâzım gelirken MısırdaHaçinstonun oynadığı rol hakkında resmî beyanata derhalitimad eder görünmüşlerdi. Beyler maddesi yüzünden çıkanihtilâf Sadrazam ile Haçinston arasında devam ederken, Sadrazam, Kaptan paşa ile de bir aralık bozuşmuştur. Bozuşma se-

bebleri malûm değildir. Bununla beraber Şadrazamm beylermaddesinde Kaptan Paşa ile Padişahın mektuplaşmasındanmuğber olması ihtimali fazladır. Zira bu hareket Sadrazamınselâhiyyetlerine bir nevi müdahale idi. Sadrazam vekili mutlakidi. Mes’ul idi. Doîayısiyîe devlet işleri hakkında Padişahınşahsı sâlis ile mektuplaşması kanun hilâfı idi. Selim III, YûsufZiya Paşanın iğbirarını yatıştırmak için derhal şunları yazmıştır.

“Benim vezirim Gazi Y usuf Paşa,

Malûmum olmuştur şimdiyedek Kaptan Paşa senin hilâfınabir şey yazmadı. Kaptan Paşanın mizacı ve senin hüsnühâlin malûmumdur, doğrusu bu ana kadar hüsnü imtizaçolnnduğu pesend olunur hâlattan olmakla nezdi hümayunumda baisi mahzuziyet olmuştur; lâzım olan maslahatbenim matlubum olan hususlara sa’yü gayret etmektir.Kaptan paşa senin hakkında bir şey yazsa dahi ben isagaetmem; seninle her halde ittifak ederek şu beyler madde

sine ve sair nizama dikkat eylemesini ben kaptan paşaya yazdım. Göreyim seni anın tavrına bakmayup bundan sonradahi hüsnü ittifakla matlubum olan nizama gayret edesin.Cenabı hak her halde teshil eyleye âmin,,.

Sadrazamın, Kaptanı derya ve Hançiston ile olan ihtilâfı neticeitibariyle halledilmiştir. Yusuf Ziy a paşa beyler maddesindetatmin edici bir hal çaresi bulmuştur. Şöyle ki beylerden iste

yenler padişahın hizmetinde memuriyetler alabilecekler isteyenler de bir nevi tekaüt maaşı ile Istanbulda oturabileceklerdi.Bu hal suretini kabul ettiklerine dair beylere imzalattığı mah-



zarları, Sadrazam İstanbuîa göndermişti. Padişah bu dikenli beyler maddesinin aldığı şekli halden memnun olmuşve mem

nuniyetini şu satırlarla vezirine bildirmiştir:“Benim vezirim gazi Y usuf paşa,Ümerayı Mısriyyenin mal ve canlarına zarar isabet etme

yerek izaz ve ikramlarına ve Mısırdan çıkanlup ahar mahallerde ikamet etmek ve rütbe isteyanlere verilmek ve maaştâym olunmak hususunu mukaddema sana yazmıştım. Sen dahi Mısır’da olan beyleri kaldırdıktan sonra iradei hümayunumu kendilerine tefhim ve her birine senevi maaşlar

tertip ve tanzim eylemiş olduğuna binaen anlar dahi bu inayetten müteşekkir olup fimbaad, iradei devlet üzre hareket edeceklerini ve bu suretle memnun ve razı olduklarını mübeyyin tertib eyledikleri mahzarlarını tarafıma arz ve takdim eylemişsin. Beylerin bu hareketlerinden haz ey* ledim. Kendulerine tertib ettiğin maaşlar ihsanı hümay unum olmuştur ve mer&tibi Devleti aliyyemden rütbe iste-,

yenlerin dahi hal ve şanlarına göre müsaade olunur ve

her biri bu veçhile rızacûyane hareket edecekleri içün birisinin bir kılma zarar geldiğine nzay ı hümayunum olmayup her birini taltif ve izaz ederek Mısırdan çıkanlup İstanbuîa gelmelerine dikkat ey leyesin1,,,

Hakikatte beyler maddesi hal edilmiş olmaktan uzaktır. Zira Sadrazamın bu tedbirleri kâğıt üzerinde kalmaktan ileri geçememiştir. Selim III Mısırdan binlerce kilometre uzakta olmasına rağmen kendisine ulaştırılan malûmattan arzu ettiği idare

nin Mısırda tesis edilemiyeceğini anlamakta gecikmemiştir. Esasen beyler maddesinden maada bir de Mısır’ın mahlül mukata- aları meselesi mevcuttur ki bu mesele de müzmin bir hastalık gibi senelerden beri devam etmekte ve halli için Mısır seferinin bitmesi beklenmekte idi. Helbuki Mısır alındıktan sonra muka- taalar yağma haşanın böreği misillû taksim edilmeğe başlanmıştır. Selim III bu işin durdurulması ve iyi bir neticeye raptı hakkında şu emri yermiştir :

“Kay makam Paşa,Mısıra giden İngiltere sır kâtibinin takr irini gördüm. Bey-

1 Topkapu 1113.




îer maddesinden başka takrirde acayib şeyler vardır, hiçdikkat olunmadı mı? Mısırın hali ve mukataalarmı herkes is

tediği gibi fuzuli aldığı bu takrirden pek zâhir oluyor, İn-şaallâh Mısır alınsun lâzım olan andan sonra nizamıdırdenilürdü. İşte elhamdülillah Mısır alındı. Şimdi nizamböylemi olur? Bundan sonra devlete ne semere olacak hiç,faide yok; bu nasıl şeydir? Bir mahsus Defterdar gönderdik ve Mısırın nizamiyçün lâyiha yapıldı. Osman Efendimahsus gönderildi nice oldu ? Mısır mukataâîarmın sekizkese faizlisi değeriyle satılup kusurları mîrîden idare olunacak diğilmidir? Bunlara hiç sarfı zihin olunmayup satılanmukataalar mihri muaccel ile verilmişve muaccelesiz miktarmukataalardan faiz aldıklar ı zâhirdir. Gûya muaccelesizmukataa alınmışgibi oluyor. Subhanallah bu nasıl nizamve sadakattir? beylerin mukataa almalarından farkı neolmuş? işte bizim her işimiz böyledir. Mîrîye haşarat olmuşkimesnenih vazifesi değil. Mısırda ne kadar mukataa varise kimler almışve kaçar seneliğine verilmişve faizlerinedir? hakikat üzere defterini isterim, tiz Mısır valisine,Osman Efendiye ve Şerif efendilere ferman gönder. Şimdi- ,

yedek sekiz keselikten ziyade ne kadar mukataa füruhtolunmuşise anlardan refolunsun. Mîrîden idare olunsun.Sekiz keselikten aşağı olanlar satılsun. Cümlesinin defterinigöndersinler. Sadrazam dahi yazsun. Mısır valisine veKethüda ve Defterdara yazup te’kid eylesün. Mukataalarmsıhhati üzere defterini ordudan dahi göndersünler; İsterim,ve sair nizamı ne veçhile olmuş? Lâyihanın cevabı matlu-bumdur, böylece yazasın,,1.

Mısırın Fransızlardan kurtulması üzerinden günler geçdikçeSelimin Mısırın yeni idaresi hakkında da plânlan değişmiş,Beylerin Mısırdan çıkarılmasından sarfı nazar edilmiştir. Mısırdavalilere karşı başlıyan isyanlar Padişahı şedit tabiatli bir vali aramağa daha ziyade sevk etmiştir. Selim bir aralık Cezzar Ahmedpaşanın veya Mısırın muktedir beylerinden veyahut İstanbuldaki

Mısırlılardan birisinin vali olmasını bile düşünmüştür, Mısıra herhangi bir şekilde kuvvet gönderirken de İngilizler ile Fransız

SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 14 9

1 Başv. s. 24. h. 92.




ların tefsirinden çekinmişve hareketini izah etmek için bahaneler arayarak, eski dost ve düşmanlarına kabul ettirmek mecburi

yetinde kalmıştır. Bütün bu hususları gösteren çok entresanbir hat vardır:

“Benim vezirim,

Mısır maddesi için hatırıma şu gelür ki Iskenderiyeyeaceleten donanma ve asker gitsün, lâkin beylerin aleyhineolmasun zira ne kadar asker gitse beylere tâbi olur; Bey-hııde telef olurlar, tecrübe eyledik. Iskenderiyeye tak-viyet içün ihtimam olunsun. Ingiltereluya Fransızdan ih-

tirazen denilsün. Fransıza îngilterelû Mısıra gidecekhavadisine binaen takviye verilür denilsün ve beyleretöhmet isnat olunmayup devlet anlan afeyledi, Mısırvalisine urban elinde şöyle bir kaza olmuşyerine aharınasb olundu denilsün ve mülâhaza olunup Mısıra ya Cez-zar veyahut^beylerden biri veyahut buradaki Mısrîler-den biri vali nasb olunup beylere dahi aceleten yazılsunki şöyle bir kaza olmuş işte vali nasb olundu, varınca

şöyle böyle edesin diyerek tecahül olunsun. Bana bu suret ehven gelür. Zira Mısıra üç düşman var, birisininelinden tahlise bizde iktidar yok. Beylerin bizden emni

yeti olsa belki ahara iltica eylemezler; bu suretle edereksöyleşilsün ki sonra bir hatâ Olmasun, beylerin tavırlarına

.... tahammül olunmaz diyerek lâfları istemem, zira yapacağımız bu kadar işin Mısırdan başka yerlere mazarratı ol-masun,, K , ,

Beylerin Osmanlı devletine yaptıkları ihanet hakkında Parismillî arşivinde elimize geçen bir mektubu neşrediyoruz. Bumeıktüp Murad bey ile Osman bey tarafından Napolyona hitaben yazılmıştır. Kendisine “Sultanımız,, diye hitab edilmiştir.

Ve baştan aşağı Osmanlılarm aley hindedir. Mektup türkcedir veaynen şudur:

“Bizler ki şeyhülbeled İbrahim bey ve Murad bey yerineolan Osman bey, taraflarımızdan kuvvetlû kudretlû haş-

metlû sultanımız konsolosu evvel BONOPORT O (Bonapart) hazretlerine. ........

1 Topkapu, 7014.




Cenabı devletiniz her veçhile âkil ve müdebbir ve sahibitedbir olup yedi kıral beyninde işgüzar ve cengâverliktenâmdar olup ve her hangi tarafa hücum eylediniz ise ahz

ve ziri destinize ğirift eylediğiniz derkâr ve gün gibi aşikâr olub gelüp bizim memleketimizi elimizden ahzedüp vebizlere üç sene mütemâdi Cebeli Âsâbta zahmet ve meşakkat çektirüp bizleri böyle riâmekân bırakmak şanınmıdırve sizin dahi malûmunuzdur ki Osmanlı askeri gelüp bizim elimizden Kahirei Mısırı almak mümkün değil iken bufelâketleri başımıza getirmeğe sebeb olmanız lâyıkullahdeğildir. Bundan böyle, bizler sizin ırzınıza düştük ve

sizin emrinizin altında olup kat’iyyen muhalefet etmi- yeceğimiz âşikâr olmakla ancak cenabı devletinizden istirhamımız şudur ki: Bizleri Kahirei Mısırdan ne veçhileçıkardınız ise Devleti aliyyeye ricanız ile mi olur, yoksatarafımıza imdat göndermeniz ile mi olur, yine evvelki gibiMısırda oturmamız hususunda himmet eyleyüp ve tarafınızdan her ne ki matlûp buyurulursa emrinize muhalefetetmiyeceğimizi sizin kalbiniz dahi müşahede eyler,* K

Netice itibariyle ne beyler maddesi ne de mukataa işi Selimin ilk sıralar düşündüğü gibi halledilebilmişlerdi. Sadrazam yenibir iç isyana sebebiyet vermemek için, evvelce Mısırdan çıkmağı kabul edipte sonra kararlarından dönen beylerin üzerinevarmaktan vaz geçmiş ve Mısırda Osmanlı idaresini teessüsetmişfarzederek İstanbula dönmüştür.

Mısırda bırakılan asker, asayişi temin edeceğine maaşme

selesi yüzünden vali Hüsrev paşaya karşı isyan etmişve yeniiç harpler serisi bu isyan ile başlamıştır, Hüsrev paşanın mağlûbi yetinden sonra yeni vali Hurşit paşa da âsi askerlerle uğraşmakmecburiyetinde kalmıştır. Neticede o da mağlûp olmuştun Buisyanlarda, isyanların mürettibi ve kahramanı Mehmed A li ağagöze çarpmışve Mısır valisi tayin edilmiştir. Filhakika Mehmed

A linin valiliği ile Mısırda asayişi teessüs etmeğe başlamışfakatiletice itibariyle Mehmed A li bu asayişten istifade ile görülme

miş bir isyan hareketi hazırlayarak sonraları Osmanlı İmparatorluğunun başına büy ük işler açmışve Mısırı Osmanlı İmpa-

1 Hale t efendinin Par is büyük elçiliği, s. 49.



ratorluğuna bağlayan gevşek bağların da büsbütün kopmasınasebeb olmuştur. .

.......Fransızların Mısır seferi Osmanlı askerî kudretinin iflâsını

göstermişolduğu gibi bu sefere, sonra Mısıra verilen nizam daOsmanlı idareciliğinin zâfmı tam manasiyle belli etmiştir.

IV - Millî İsyanlar

Selim III. devrinin isyanlanr tablosunu tamamlamak içinmahallî isyanlardan sonra millî gaye ile yapılan isyanlardan

yani Vehabîlik hareketi ile Akdeniz eşkıyalarından ve Sırp

reayasının başkaldırmasından bahsetmemiz icabeder. Filhakikabu isyanlarda mahallî isyanlar kadar devlet için tahribkâr neti-çeler doğurmuştur. V ehabîlik, Osmanlı Imperatorluğunun dayandığı islamî prensipleri kemiren mahiyetiyle, A kdeniz korsanlarımüstakil bir Rum devleti kurmak idealleriyle, Sırp Reâyası da,Sırbıstanı Osmanlı devletinden ayırmak temayülleriyle, İmpera-torluğun esasen sarsılmışolan bünyesini büsbütün hırpalamışlardır. Her ne kadar bu hareketlerin Selim III. devrinde mu

vaffak olduklarını görmiyorsak da, bütün on dokuzuncu asırboyunca devam edecek olan milliyetçilik ceryanlarına esas vazifesini görecek kadar ehemmiyet kazandıklarını itirafamecburuz.Filhakika X IX uncu asırda, Osmanlı İmparatorluğundan ayrılarakmüstakil hale gelecek devletlerin tarihçelerinde muhakkak Selim III. devrine kadar inmek lâzım gelecektir.

Bu kadar büyük bir ekemmiyet arzetmelerine rağmen bizmaalesef etüdümüzde bu isyanlara temas edemiyeceğiz. Y egânemâzeretimiz, elimize orijinal vesika ve yahut hattı humayungeçmemişolmasıdır. Filhakika Başvekâlet arşivinde Y unan is

yanları hakkında bir kaç sandık vesika vardır, fakat biz bukitabımızı daha ziyade Selimi Sâlisin beyaz üzerine yazılanhatlariyle yazmağa teşebbüs ettiğimiz için ve elimize millî is

yanlara dair bu hatlardan geçmediği için arzettiğimiz gibio mevzua temas etmemeği uyğun bulduk.




KİT ABIN MET NİNDE Y ER A L MA Y A N SELİM III e

AİT BA ZI V ESİK A L A R

Üçüncü Selim’in biyografisine ait hususiyetleri içine alanvesika:

V ilâdeti şehzade Sultan Selim ibni Sultan Mustafa hanı Sâiis,

Sene bin yüz yetmişbeştarihinde mahı cemaziyelevvelinin yirmi yedinci perşembe g ünü1 tulûu şems ile beraber iki saatelli dokuz dakikada necabetlû Sultan Selim efendimiz hazretleridünyay a teşrif buyurdukta cümle âlem mesrur ve şadü handanolmakla yedi gün ve yedi gece şehir donanması ve dört gecedahi deniz donanması olmuştur. Haktaâlâ kemali yesir ey leyeâmin. Yetmişsekiz tarihinde mahı zilhicce 2 evsatmda badelîdtraş olmuşlardır. Ve seksen tarihinin mahı cemaziyelevvelinin

on y edinci3 çarşanba günü tilâveti Kuranı kerime bedi, buyurmuşlardır. Ve şeksen dört tarihinde mahı şevvalülekremin yirmiikinci perşenbe g ünü4 hatmi Kuran duası Hırkai şerifte olmuştur. Ve seksen sekiz tarihinde mahı rebiyülevvelinin iptida perşenbe g ünü5 hitan sünneti icra edilmiştir. Hâcei evvel hazretleri zatı pâki hürmetine ömrü şerifine bereket vücudü şerifineafiyet aklü fikrine rüşdü iktidar ihsan ve hayırlı ömr ile muammerve mükerrem eyleye âmin.8

OSMANLI - RUS - AVUSTURYA HARBİSIRASINDASELİM’İN SERDA R- I EKREML ERDEN BİRİNE

GÖNDERDİĞİ HAT T I HUMA YUN“Benim vekili mutlakım ve serdarı ekremim,Padişarlarm üzerlerine lâzım olan vekili mutlak olanlara

1 1761 yılının 24 Kânımevveli.2 1764 y ılının 5 Haziran.

3 21 teşrinievvel 1766. •4 1770 yılının 23 Şubatı.5 1774 yılının 4 Şubatı.6 T opkapu arşivi 10183.




ruhsatı kâmile ve istiklâl verüp arzlarını redetmeyüp yazdıklarını icra etmektir. Vekili mutlak olanlara dahi lâzımolan.ricali devlet ve ocaklar ve sair hizmet erbabını ayır-

dup her işi ehline ısmarlayup tavru hareketlerine dikkatedüp sadakat edenleri yerlerinde ipka ve hizmeti memure-lerinde tekâsiiî ve hiyanet edenleri azil ve icrayı masebak-lariyle saire gayret edüp yerlerine erbabını nasb ve böylesefer vaktinde her kim vazifesi olan hidematı görüp ken-düsü dahi gece ve gündüz vaktini umuru sefere sarfedüpdüşmandan havf etmeyüp lâzım olan tedabirde kusur et-meyüp ahzü intikama ne lâzım ise görüp Allahütaâlâya te

vekkül ile harben ve tedbiren düşmana galebe ve avnihakla ahzü intikam ve şanı devleti tekmil ile hakkı nimetiicraya ve muktezayı diyanet ve vekâleti ifaya bezli makduretmektir. Sünuhu İlâhî ile seni vekili mutlak edüp mührühumayunum itasiyle Serdarı ekrem ettim ve istiklâli tam verdim. Memulüm bu idi ki sen sair vüzera gibi olmayup kundağın serhatte çözülmekle her bir umuru seferi ve düşmanların halterini ve askerin ahvalini bilür makuleden ol

manla şimdiyedek her tarafın tedbirini ihata edüp işte falanmahalle şöyle tedbir olundu ve falan işböyle göründüheman mukabelei âdadan gayri işkalmadı anı dahi falangün şöyle edeceğim; fazlı hak ile bir şey yoktur ahzü intikam allahütaâlâdan memuldür deyesin ve şimdiyedektaraf taraf düşmanları şaşırtacak ve kahru tedmir edecekharekete şürû edesin. Sen ise şimdiyedek bir işgörmey üpgönderdiğin tahriratlar bütün aciz ve yeisten ibarettir.

Böyledir deyu her işi bırakup düşmanlar ne ederlerse et-sünler biz durup bakalım mı demelü? Bu nasıl şeydir?

Yaz Ortası oldu edeceğinizi bilmiyorsuz, bu hayret ve te-kâsül sende midir yoksa ordudamıdır bena bildiresin. Sen,askere behane bulunur ise, gelmeyenleri niçin te’dip etmiyorsun; zahire behane bulunur ise, akçesini gönderdim.Herkes yerlerinde zahire bulup geçiniyorlar; ol zahireleriaskerleriyle bile niçin celbetmiyorsun. Maazallah bu bataat

hesabiyle yarın düşmanlar yürüdüklerinde sen ve ricaldenkim benim elimden kurtulur. Bunu mülâhaza etmiyorsun.Ferman yazmaktan da gayri bir tedbir yok. A nm dahi




kesreti ademi nüfuzu mucip oldu. İtaat etmiyenlerin hakkından gelinmekte fermanın faidesi var. Ferman gönderildikte ardı aranup icra olunmamanın sebebi kimdir? Tashih

ve siyaset etmek iktiza etmezmi. Aleme fesat gelmiş. Bu fesadın izalesi esbabının kavisi siyaset değil midir? Şeri ve kanuna muvafık olarak ve itiraza mukarin olmıyarak icra olunan siyaset elbette müessir olur. Allahütaâlâ göstermesin, bu sene dahi bir işgörülmediği halde sonrası nasıl olunacağını bir kere mülâhaza etmez misin? Alimalla- hütaâlâ sîzlerin bu misillû hareketlerinizden bana hayret ve ıstırap geldi? Ordu bu halde durur ve nazar edenler

sefer yok, cenk olacak deyil zan ederler. Seraskerlerin ne halde olduklarını allah bilür, anlara hiç bakıldığı yok. Rum valisi Nişe gelmiş. Tevcihat sadrı sabık vaktinde elinden alınmış, kat’â nüfuzu kalmamış. Nişmuhafızı sözünü dinlemey üp başlıbaşına idügünü tasrih ettim. Bunları niçin anlayup nizam vermiyorsun? Sedaret ve ricallik heman etraftan gelen kâğıtları göndermek ve ferman yazmak mıdır? Senden memul olan bu mudur? Namü şan ve

tahsili rızaullah istemezmisin? Hasbinallah venimelvekil, ben anı bunu bilmem, A llah kerim bu haletlere sebep olanlar ve umuru dinde tekâsül edenler kimler ise evlâdım olsa dahi elimden yakasını kurtaramaz1.,,

SELİM’İN, SERDAR- I EKREME ORDUDA N ŞİKÂYET İNİTAZAMMUN EDEN HATTI HUMAYUNU

“Benim veziri âzamim ve Serdarı ekremim,

Dergâhı âli Yeniçeri ocağı tevabi ve levahikıyle sunufu as- keriyei saltanatı seniyenİ beyninde kemâli sedakat ve gayretle ötedenberi şöhretşiar ve ecdadı ızâm enarallâhü taâlâ merakedihüm zamanlarında diiıi mübîn gayretini ve ocaklarının kavanin ve âdat ve terbiyesini iltizam ve muhafazayı ırz ve namusu ocağa ikdam ile dini mübîn

uğrunda taş yaslanup toprak döşenerek ve açlık ve susuzluk ve uğursuzluk ve bunlar emsâli envai mihnetlerin

1 T opkapu 7014.




birisine bâkmayup cümlesine tahammül eyleyerek iki cihan güneşi ulu Peygamberimiz efendimiz sâllâlahütaalâ aleyhivesellemin nübüvvetini inkâr eden keferei müşrikinin yedlerinden Anadolu ve Rumelide bu kadar kal’aların ve memleketlerin fethine ve zulmeti küfrü dalâl ile malâ- mâl olan bu kadar kinisalaırn envarı ibadatı müslimîn ile cennet misâl olmasına muvaffak oldukları ve elan nam ve şanları halkın lisanlarında deveran etmekte olduğundanbaşka fethine muvaffak oldukları yerlerde olunan ibadâtanların defteri âmallerine dahi yuzılup ahirette dahi saf ayıcinanı âhyata mazhâr olacakları aşikârdır. Bunların bu

inayete mazhariyetleri memur oldukları mahallerde zâbit-lerine itaat ve kanunlarına riayet ile din hizmetindenavdet 7 e r.ücu etmeyüP sebat ve metanet ile husule geldiği zâhir iken bir müddettenberu içlerine yol ve erkânve namus ve şan ne idügini bilmeyen bazı mechulülhâleşhas makulesi karışup kanunları muhtel ey ledikleri ve omakuleleleri ademi kabul ile ocakları tathire ikdam eylemediklerinden bazı evkatta muvaçehei âdâda ve sair mahal

lerde maazallâhütaâlâ perişanlığa sebep olup maayibi cüm-leşine sari olduğu ve hattâ geçenlerde V idin sahrasındavukua gelen bi edebâne hareket o misillû >eşhası hazelemakulesinden zuhur etmekle ocaklü ittifakiyle içlerindentard ve def’olunmasa kabahat cümlesine sâri olhıak derkâridügi muhilli şüphe diğildir. Elhaletü hazihi mesmuatımagöre sefere giden Yeniçeri askeri Sofya sahrasından hareket oluncıyadek haylice içtima etmişler iken Sofyadanhareket olunduktan sonra her konakta ve bahusus Nişve

V idin sahalarından fevc fevc firar ederek ve ocakları zâ-hitanı tarafından men lerine ve memnu olmayanların kanunu ocak üzere icrayı cezalarına takayyüt olunmadığındanaskerin sülüsü kalmadığı tahakkuk olunmakla henüz düşman yüzünü görmeden ve eslâfta meşakkat çeken guzatınçektikleri mihnetlerin birini çekmeden ve tayinatları itasıve esbabı refahiyeleri istihsalinde taksir vukuu meşhutları

olmadan bu veçhile firarları gayretsizlik, ve zehi diyanet-sizliktir. Ocakları nam ve şanını ifsat ve imha edecek bumakule evzaa cesaret edenlerin icrayı cezalarında iğmaz




eden zâbitanımn dünya ve ahirette malûm olacakları zâhir olmağla işbu hattı hümay unu muvacehelerinde kıraat ve badelyevm o makule evzadan mübaadet ve kavanini eslâfı

sıyanet ile din gayretini iltizam ederek düşmanı dînin kılâ ve memalikini teshir ve nisa ve sıbyanların ^ ve tesyir ederek mallarını iğtinam ve ahzı sar ve intikama bilittifak gayret eylemelerini ve tarihte yazılarak fütuhata avni bari ile mazhar olmağa çalışmaları cümlesine tenbih ve tekide dikkat edesin sen ve senin rızanı tahsil edenleri Allaha emanet eyledim Allahütaâla marısur eyleye âmin.,,1

ÜÇÜNCÜ SELİMİN İZZET MEHMED PA ŞA ’Y A HATTI HÜMAYNNU

“Sen ki vezirim Anadolu valisi İzzet Mehmet Paşasın,2Sadrazam Melek Mehmed Paşa3 gayet pîr olup azli iktiza eylemekle seni cümle vüzeramın içinden intihap eyleyüp ve karihayı hümayunumdan rütbei sedarete seni lâyık gö~ rüp sana mührü hümayunumu verecek olduğumdan bulunduğun mahalden bir saat evvel kailkup aceleten bir iki âdem ile tebdilen hiç kimesne vâkıf olmadan civarı

Âsitaneye gelmek için işbu hattı hümayunumu A li haseki ile irsâl eyledim. İmdi vüsulünde bir dakika durmayup tebdilen ve aceleten bu tararfa gelüp nerde olduğunu silâhdarım tarafına bildiresin göreyim seni nasıl hafiyyen ve aceleten gelürsün Haktaâlâ mübarek eyleyüp muvaffak bilhayır eylesün âmin,,4.

ÜÇÜNCÜ SELİMİN İZZET MEHMED PA ŞA ’Y A SA DRAZA ML IĞA T AYİNİNE DA İR HAT T I HÜMA YUNU

“Sen ki veziri âzam ve bilistiklâl vekili mutlakım İzzet Mehmed paşasın. Seni selâmı selâmet encamı şahanemle taltif ey lediğimden sonra malûmu sadakat mersumun

1 Topkaku, 7014.2 İzzet Mehmed Paşa 1794 tarihinde Sadrazam olmuşve Fransa'nın

Mısırı işgalına kadar Sadrazamlığı devam etmiştir* S adrazamlık müddetiüç yıl onbir ay ve yimi üç gündür.3 Melek Mehmed Paşa 1791 y ılında Sadrazam olmuştu.4 Başv. ar. Selimi sâlis devri sandıkları.



olsun ki selefin Sadrı sabık Melek Mehmed paşa gayet pir ve ihtiyar olmakla umuru devletimi idarede »fütüru derkâr

..... olduğundan umuru nizamiyei saltanatı seniyeme sarfı zihin

edemeyüp her ne kadar hutııt hümayunumla- kendüye tenbih v e rehavet eylemeyüp her hususa ikdam ve sa’yü ihtimam eylemesi te’kit olunmuşiken bir faideyi müncer ol- madiği nezdi şahanemde muhakkak olmakla sadaretten azil birle yerine âkil ve müdebbir ve sadık ve mutabassır bir vezirin nasbi iktiza eyleyüp sen vüzerayi izam içinde mem- dûhulef’al, devlet terbiyekerdesi olduğundan zapt eylediğin menasıpta dahi hüsnü sülük ile mâruf ve âkılâne hareket

ve etvar ile mevsuf olup inayeti rabbülalemîn ile hizmeti sadarette dahi dinü devletime lâyık ve nzaullaha muvafık etvar ve harekete muvaffak olacağın derkâr olmakla karihai mülûkânemden makamı vekâleti kübraya istiklâli tam ile nasb olunmuşsundur. Görey im seni kâffei umuru devletimi sana ihale eyledim, nizamı devleti âliyyemi her umura takdim birle hayırhahane dinü devlet ve kâraşinayâm selefin ile müzakere ve her maslahatta erbabını istihdam eyliye-

rek nizamı devlet ve def’ı mezalim ile istirahati raiyyet ve imarı memleket hususlarına gayet dikkat ve taşralarda

, olan usat ve eşkıyayı siyaset eyleyüp hususâ serhaddat istihkâmatma ve derunlanna ihaf neferat ve envai levazı- mat vaz’ına sa’yü gayrette aslâ kusur eylemeyüp her et- varını şeriatı garraya tatbik ve ibadullah üzerlerine neşri adalet ve Zalemeyi mazharı siyaset ve sadakatkâranı taltif ve tahsili rızayı şahaneme gayret eyleyesin cenabı fey

yazı mutlak kâffei umurda hayra muvaffak eyleye âmin,,1.

FRA NSIZ EEÇÎSİDEK ORŞUN MUHT A Ç OLDUĞU PA RA NIN \ VERİLMESİNE DA İR PA DİŞA HIN HA T T I HÜMA Y UNU

Mon Vezir,

Que la somme demandée dans la présente note soit prêtée

et, en outre, vous ferez prévenir confidentiellement Des-

1 58 SEL İM III ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

1 Bu hatlı hümayun Babıâlide okunmak için yazılmışbulunduğundanifade bundan önceki hattan far klıdır. Topkapu. 7014.




çorches qu’avec plaisir je lui en fournirai encore d*outres puor ses besoins1.

Fransa Cumhuriyeti Hükümetinin tanılması lüzumu hakkında

Padişahın hattı humayunu:“Benim vezirim,

Çünki Venedik tasdik eylemiş bize dahi tasdik iktiza eder mi etmez mi erbabı şûra ile bir kere müzakere edesin zira her tarafdan işlere mülâyimet gelüp her devlet maslahatlarına evfak musalâha oldukça biz geru kalırız. Tamam vakit ve fırsattır. Mülâhaza olunsuun ve bu günlerde Françelû tarafına izharı meyi etmemiz lâzımdır. Ve Dekorş’e 2bir nevi ikram ve iltifat olunsun fevti fırsat olonmasun sonra müşkil olur,, 3.

SELİM ili ÜN CÜLÛSUNU BİLDİRMEK İÇİN SA DA RET „ , K A Y MA K A MINA Y A ZDIĞI HAT . .

“Kay makam Paşa,

Bi emrillâhi taâla Ammim Sultan A bdülhâmit Han hulûlü eceli müsemmasiyle âzimi darı cişan olup nevbeti hilafeti saltanat bil irsi velistihkak zatı mekârim simatı padişahaneme intikal etmekten naşi tahtı âli bahtı Osmanî üzere cülûsü hüma

yunu meymenet makrunum vâki olmakla iptida Hırkai Şerifi hazreti Serveri Enbiya Ut îs>■ hücreyi mutah-harasma duhul ve mansuriyeti asakiri müslimîn ve makhuriyeti âdâyı müşrikin ve selâmatı istirahati ibadı muvahhidîn daavatı

hayriyesi dergâhı icabatı ehaddiyete mevsul kılındı. Hâlâ Sadrazam ve Serdarı ekremim Yusuf paşa sadareti uzmada kayma- kân ipka olunup istiklâli için hattı hümayunumla mührü hüma

yunum gönderilmek üzeredir. Ve düşmanı din olan Moskof ve Nemçe keferelerine îlâi kelimetullah için müstainenbillâh ahzi

1 E. D. Marcere. Une ambassade â Constantinople. C» I. S, 284.2 Descorches 1792 yılında B abıâli nezdine elçi olar ak gönderilmiştir .

Fransa hükümeti Osmanlı devleti taraf ından henüz tanılmışolmadığı için

Descorches’un elçiliği kabul edilmemiştir . Fakat, kendisine sempati ile muamele edilmiştir . Bore para verilmesi bn muamelenin işaretlerindendir. [E.De. Marcerı. Une. Ambassade. A . Constantinople cilt. I. 284],

3 Ü. küt. V âsıf zeyli.




intikam olunmadıkça seyfi cihadı şehriyaranem dahili niyam olmamak cezimkerdei dâveranemdir. Cenabı hayrünnâsirîn her halde kuvvet ve nusret ihsan ve kariben fütühatı celile ile kâffei

müminini naili süruru firavan eyleye. Bilcümle vüzera ve ülema ve ricali devletimi ve ocaklarım zâbitan ve agvatını ve mecmuu hademei saltanatı seniyemi umurlarında hayra ve dini devletime nâfi hidâmata muvaffak eyleye. Benim duam dinü devlete hizmet edenler ile biledir. Sadakat edenleri Allahu zülcelâl dareynde said etsün, Hiyanetleri zâhir olanları kahr- eylesün. Berren ve bahren tertibatı seferiyenin tehire kalmaması ve vakti zamaniyle yerlerine eriştirilmesi ve Sadrazam

tarafından gelen tahrirat üzere mevaddı matlubenin temşiyeti ve ocaklarımın nizamı ve serhatlerin takviyesi ve emvali mirîyenin tahsilleri ve İstanbul sükkânının zehairi ve levazımları celbinde kusur olunmaması ve dinü devletime nâfi masalihin gerüye kalmaması hasılı kelâm kâffeyi umuru devletimin rızayi şahaneme muvafık veçhile idaresi kat’an matlubu şehriyaranemdir temam hizmet ve ikdam vakitlerdiir. Cenabı hak her halde cümleyi mazharı tevfik eyleye âmin. Bihurmeti Seyyidülmürselîn.1

1 T opkapu, 7014.



ORDU- YU HUMA Y UN ÎLE MISIRA GİDEN ERBAB- I

MANASISIN DEFTERİ

Kethüda bey- çavuşbaşıi sabıkı Osman efendi.Mustafa Reşit efendi- Defterdar.Rasih efendi - Reisülküttap*Rasih ,efendi zade- Reis kesedarı ve teşrifatî.Mektubii sadrı- âli Seyyit Sadık efendi. .Nuri bey zade A bdi- K âtibi kethüdayı sadrı âli.

Beylikcii divan kalemi ketebesinden - Hakkı efendi. Âmedî - Beliğefendi.Nisab başı Bostancıbaşı - burgazî Mustafa Ağa.Menzil emini- gümrüğî Haşan A ğa.

Binnefs Yeniçeri ağası on yedi orta ile Asitaneden alayla- rıyle bağçe kapusundan ihraç.Ertesi gün on adet orta ile cebeci başı Tosun ağa binnefs.

Beşorta topçu ve araba ve hambara ve lâgamcı alay-

lariyle. • .Küçük Râşid efendi bila mevkib, maiyeti hazreti sadra zami ile gitmişlerdir.

Sipah ve silâhdar ocakludan miktarı kifaye asakir ile ve kethüda yerler ile gitmişlerdir.

Sekban başı kapu kethüdası Ahmed ağa zade Mustafa ağa ve orduyu hümayun ihracından mukaddem sefine ile A kkâ tarafına irşâl olunan tüfenk endaz - 2000

RİKÂB- I HUMA Y UNDA VEKİL EFENDİLER

Selânik valisi veziri mükerem Bekir paşa hazretleri; kaymakam.

Kethüdayı sadrı âli sabıkı İbrahim Nesim efendi. Defterdar Mehmed Şerifi efendi.Reis vekili Ahmed Atıf efendi.

Çavuşbaşı sabıkı Said bey efendi.Mektubî vekili Refik, efendi.;

Selim III. F: 11



SELİM III ÜN HAT T İHÜMA Y UNL A RI

Beylikti vekili Saib efendi. Âmedi vekili Galib efendi.Tezkirei evvel Avni efendi.Teizkirei sanî teşrifatii sabık Ahmed bey.Teşrifatçı kesedarı teşrifati.Çavuşbaşı vekil değildir; ordu ile çavuşbaşı ve tezkereciler gitmemiştir.Sipah ve silâhdarlardan biner nefer dahi Sivas canibinden

A kkâ önlerine gönderilmiştir. Ve bunlardan maada sipah ve silâhdar onar akçe ile yedişer yüz ellişer nefer serdengeçti dahi tahrir olunup A kkâ tarafına memurdur.

Halep valisi şerif paşa dahi memurdur.'i ■ ■ * ■. .; - * * '

Üçüncü Selimin, Fransız elçisi Sebastiy aninin karı* •ını kaybetmesi münasebetiyle teessürü ve tâziyetis

“K ay makam paşa,

Fransa elçisi Sebastiyan (Sebastiyani) ceneralin mada-

ması müteVeffiye olduğunu işidüp acıdım. Tercemanı ça- gırup Reis efendi tarafımdan taziye eylesün, hatırını sual ettirsün. irsal eylediğim hediyeyi dahi tercemana verüp irsal eylesün,,2. ........

Üçüncü Selimin bir oğlu dünyaya gelmesi üzerine Sadrazama baber vermesi!

“Benim Veziri himmetsemifim,

s**- Üİ_j ai-UJi üe işbu isneyn gecesisaat üçde sıılbi pâki mülûkânemden bir şahzade kadem- nihadei âlemi şuhut olup ismini Sultan Ahmed tesmiye eyledim ve seni tebşir için bu hattı hümayunumu aceleten yazup Darüssaadetüşşerifem ağası kulum ile tarafına irsâl eyledim. Cenabı vâhibülatâya eazzu ismehu atveli ömür ihsan edüp kudumunu zati hümayunuma ve kâffei ümmeti muhammede mübarek ve mesud ve nicelerinin dahi zu-

1 T opkapu, 1113.2 1807 de Sebastiani’nin kar ısı ölmüştür,



huriyle ümmeti muhammedi mesrur ile bu beşaretten bilcümle Darülhilâfei aliy yemde sakin ıbadı müslimîn dahihissemend olmaları için yedi gün üçer nevbet top endah-

tmı iktiza edenlere tenbih eyleyesin cenabı kadiri bîçünümmeti mnhammedi daima refah ve sürura makrun ey-leye âmin bihurmeti nebiyülemin,,1.

Üçüncü Selimin Sadrazamına selâhiyetl hakkında bir

s6zü i

"Benim Vezirim,Ben Allahın bir abdi âciz kuluyum. Kâffeyi umuru

hususumu kendune ısmarladım. Cihanda hiçbir kimesiieyeadavet ve bu’zum yoktur. Heman Cenabı Rabbülâlemîncümley i ıslâh eyley üp muvaffak bilhayır eylesüh âmm»„

Üçüncü Selimin ¡sadrazamlarından birini müzakere

için saraya daveti s

“Benim Vezirim,Bugün öğleden sonra tebdilen T opkapuya gelesin. Bazı

maddeler söyleyeceğim.,,

Üçüncü Selimin sıhhatini soran sadrazamlarından

birisine cevabı s

“Benim Vezirim, .Hatırım sual eylemişsiz. Lehülhamd vücüdüm sıhhatte,güzelliğim vardır. Hıfzı sıhhat için gerçi hacamat eyledim.Lâkin mizacım sıhhat üzeredir. T arafıma irsal olunan he

diyelerden mahzuz oldum. Her umurunda muvaffak olasın.,,

Üçüncü Selimin hasta olan sadrazamının hatırınl

sorması t

“Benim vezirim,Şimdi seni mizaçsız deyu işittim, azîm endişe eyledim,

înşaallah keyfin ey udür.Her n e i s e defolmuştır. Haktaâlâşifayı âcil kerem ey leyüp sıhhat ve afiyet versün, hav a

lar muhalif, muhafazaya dikkat eyleyesün,,.

SELİM m ÜN HAT T I HÜMA Y UNL A RI 163

1 Baş. v* ar. s, 56 H* 142.



164 SELİM « I ÜN HA T T I 'HÜMA Y UNL A RI

Üçüncü Selimin Kapdanı derya küçük Hüseyin Paşama evlendirilmesi için Sadrazama hattı:

“Benim vekili mutlakım ve Serdarı ekremim, Ammim merhumun* kerimesi Esma Sultan yetişti ve

bihamdiİlâh sefer dahi bir taraftan oldu2. Şimdi heman tezvici ¡ çün vakti gelmekle bu gaile dahi aradan çıkııp nizamı devlete şürû olunsun fikrinde iken Tersanenin bazı nizamına dair hususlar kaptan paşay a3 ihale olundukça kendisi kaptanlıktan gelme olduğundan Tersane nizamsız idareye alışmış olmakla miiceddeden nizamını murad eylediğimden hususuna müsamaha ey leyüp tervice sây ey lemediğinden bunu azl ve yerine bir âherı nasb olunması dahi iktiza eylemekle sana yazacak iken heman hatırı hümayunuma bir güzel suret geldi ve senin dahi gay et münasib göreceğini mülâhaza eyledim. Zira hem Tersane hususuna elvereceğini hem bu husus senin istiklâli tâmmına sebep olacağını etrafı ile düşündüm. Ve Baş çuhadar Hüseyin ağay ı rütbeyi vezaret ihsan eyleyüp kaptan paşalık ile çırağeyledim ve Tersaneye irsâl eyledim. Esma Sultanı dahi kendine namzed edeceğim. İktiza eyliyen beratını gönderesin, İki işi

bir eyledik. Zannı galibim sen bu sureti istihsan eylersin, ancak senin istiklâlini muhafaza için oldu. Haktaâlâ muvaffak bilhayr eyley e,,4.

SA DRA ZA M YUSUF ZİY A PA ŞA ’NIN SELİM M ÜN ' ANNESİNE BİR MEKTUBU

“Devletlû inayetlû ismetlû veli nimetim efendim. Hazretlerinin mübarek yaşmaklan türabına da hezaran huşu’ ve huzu ve tâzim ile yüzüm ve gözüm sürerim, Hazreti allah celle eelalehu kutbu dairei hilâfet olan şevketlû kudretlû kerametlû mehabetlû veli nimeti biminnetim efendim padişahım hazretlerinin vücudü merahim alûdu mülûkânelerini hatalardan

1 A bdülhamit I.2 A dı geçen sefer Rusy a ve Avusturyay a karşı yapılmakta olan

seferdir.3 Gir idli Haşan paşa 1787 den 1191 y ılına kadar kaptanı deryalık

yapmıştır.4 T öpkapı arşivi 7014. , ,



SELİM III ÜN HAT T I HÜMA Y UNE A RI 165

eroin eyleyüp medetdühur vezzaman şerir âray ı saltanateyleyüp yer y üzünde ne kadar bedhah düşmanı var ise kahreyleye ve cümle âdâsı üzerlerine galib ve muzaffer eyleye vedünyada ne veçhile aziz ve muhterem eyledi ise ahirette dahibin kat aziz ve şerif eyleyüp orada dahi sultam selâtîn vehakan eyleyüp cenabı veli nimetim efendimi dahi devletimizömrü kemâli sıhhat ve afiyet ile mesnedi âlilerinde ve ahirettedahi cennet âlâ köşklerinde ruhu âlem olan şevketlû efendimiz ile beraber lezayizi cinan ile mütelezziz eyleyüp dünya veahirette hiç âhu vah dedirtmeye âmin bihakkı T âha ve bihurmeti

seyyidülmürselîn. Merhametlû veli nimetim efendim, bu Yusufköleleri bir kemter ve nâçiz kul olup kat'an bir hizmette istihdama kudret ve liyakatim yoğıken mülûkii a’rap ve a’camınhasret çektikleri hizmeti celilei sadarette istihdam ile başımgöğe eriştirildikten maada eslâfım kullan haklarında misli seb-kat etmemiş ve cihanda işidilmemiş envai ihsanı fıravanile bu kullarını ihya ve akranım değil, yer yüzünde olan selâtin dahi haset ve gıbta eyleyüp t>ir kuru canımı kurban ey -lesem yine şükrünü edâ etmek haddim , di ğil iken kemâli lûtfu

merhameti padişahanelerinden ve bu azat kabul etmez kölelerine olan hüsnü teveccühatı mülûkânelerinden naşi işbu geçenpazar ertesi günü Paşa Kapusunu teşrif buyurup bu kullarınagûna ğûn lûtf ve nüvazişi bîgay e ve inayet ve ihsanı binihayebuy urduklarından ne veçhile dua edeceğimi ben şaşırdımbu inayetin değil onu mazhar olduğum nüvazişatı âliy-

yenin mukabili elimden ne bir hizmet gelür ve ne dua ile edasıvüs’umdadır. Bin canım dahi olsa binini dahi uğuru şâhane ve

oğüru aliyyelerinde feda eylesem arz olamayacağı malûmuçakeranem ise de evkatı hamsede ve her vakit anda müdavim olduğum daavatı hayriyeleri tekrar yine dergâhı izzete elaçup ve göz yaşı döküp; yarap ömrümden kes efendileriminömrüne zammeyle ye dünya ve ahirette hiç bir güne ah vahdedirtme ve düşmanlarını kahreyle ve şu iki efendimi dünya

Ve ahirette birbirinden ayırma; firdevşi âlâda dahi pederi ma-cidleri ve dader ve haheri muhteremeleriyle cem' eyleyüp cen

net sefaları ile mesrur eyleye ve bu günahkâr kulunü rızayıaliyyelerine muvafık ef’ale muvaffak eyleye deyû dua ve senadakusurum olmadığı malûm rahimaneleri buyruldukta muhtaç oldu



166 ' SELİM lir ÜN HAT T I HÜMAY UNL A RI

ğum teveccühât ve mehasin âyatı senniyeleri hakkı acizanem- de kemakân bidiriğ buyrulmak babında ve her halde emrü

ferman devletlû inayetlû ismetlû merhametlû veliy ye nimetim efendim sultanım hazretlerinindir,,.

V A LİDE SULT ANIN HAT T I

“Saadetlû sadrazam paşa hazretlerine selâm ederim. Tahririn malûmum olmuştur. Oğlumun bu güne iltifatı ancak senin sadakat birle hizmetini pesend ve höşnud olduğundan; göreyim

seni Haremeyn ve Rumeli maslahatlarında dahi sa’yü gayret eyleyüp inşaallah dahi çok iltifata mazhar olursun Haktaâlâ muvaffak eyleye âmin,,.

PA DİŞA HIN HAT T I "

“Benim Vezirim,

Bu kâğıt valdemin yanında otururken geldi. Hazzedersin

deyu cevabını bana yazdırdı. Tahririnden hazzedüp sana çok dualar eyledi,,.1 '

Vakanfivişlerden Enverf ile Vâsıf in yazdıkları tarih* İerin Selim III e Sadrazam tarafından arzı İle Selimin bu husustaki hattı humayunn t

“Şevketlû kerametlû Mehabetlû kudretlû velinimetim efendim:

Geçenlerde vakayii Devleti Aliyyeye dair iki cilt Enverî kullarının ve iki cilt dahi Vâsıf efendi bendelerinin tarih

leri tarafı hümayünlarından irsâl ile tenkih ve tebyiz olunmaları hattı hümayünlariyle ferman buyurulmuştü. Olv akit mumaileyh Vâsıf efendi kullan burda olduğundan lieclittenkih mumaileyhe verilüp kendi zapt ey lediği iki cilt vakay ii septü ispat ve tenkih etmiş olduğundan tebyiz ettirilmekte idi. Elhâletühazihi tebyiz ve başka cilt ve şirazebend ile atikleriyle maan takdim olundu. Enverî efendi kullarının iki cilt vakayii tenkihine mumaileyh

Vâsıf efendinin orduyu hümayuna memuriyeti mâni olduğundan tenkih olunamay up atikleri yine hâkipayı mülû-

1 Topkapu, 7016.

enver ziya karal - selim iii'Ün hattı hümayunları

Documents