enver zİya karal-osmanlı'da tanzimat dönemi_pdf (türkçe kitap ekitap e-kitap tÜrkÇe kİtap...

8/3/2019 ENVER ZYA KARAL-osmanl'da tanzimat dnemi_PDF (trke kitap ekitap e-kitap TRKE KTAP EKTAP E-KTAP)

1/55

OSMANLIDA TANZMAT DNEM(Osmanlda tanzimat- hayriye devri)(1839-1856)

Ord. Prof. ENVER ZYA KARAL

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Ekim 1999

TANZMAT-I HAYRYE DEVR (1839-1856)

I. GLHANE HATTI VE TANZMAT DZEN

Mahmut II'nin lm zerine tahta, olu Abdlmecit Efendi geti. Yeni padiah henz onsekiz yanda idi. Bilgisi ve tecrbesi imparatorluun geirmekte olduu byk buhranzmek iin yetersizdi. Babasndan miras kalan iki przl problem, devaml ve anlayl biralma istiyordu. Problemlerden biri, Msr paas Mehmet Ali ile yaplmakta olan harp,dieri de Osmanl Devleti'ne yeni bir dzen vermek iin iln kararlatrlm bulunan''Tanzimat'' idi.Abdlmecit, padiahlnn ilk gnlerinde Msr kuvvetlerinin Osmanl ordusunu Nizip'teyendiklerini rendi. Birka gn sonra da, Kaptan- derya Firar Ahmet Paann Osmanldonanmasnskenderiye'ye gtrerek Mehmet Ali Paaya teslim ettiini haber ald. OsmanlDevleti, artk ordusuz ve donanmasz kalm bulunuyordu. Yeni padiah, devletin tecrbeli vei bilir saylan adamlarndan Hsrev Paay sadrazam, Damat Halil Paay serasker, Rauf

Paay

ahkm-

adliye bakan

yapm

t

. Fakat mevcut duruma kar

koymak iin buadamlardan ok Londra eliliinde bulunan Dileri Bakan Mustafa Reit Paayagveniyordu. Mustafa Reit Paa, Osmanl Devleti ile Msr arasndaki anlamazlnzlmesi iin alm olan heyetlerde vazife grm ve Paris ile Londra eliliklerinde

bulunmutu. Bu sebeple Msr probleminin karakterini ve bu problem hakknda yabancdevletlerin zel dncelerini biliyordu. Bundan baka paa, Paris ve Londra eliliklerinde

bulunduu sralarda, Fransa ile ngiltere'nin hkmet ekillerini incelemeye ve devrin siyasetadamlaryla Osmanlmparatorluu'nun yaps hakknda grmeler yapmaya frsat bulmutu.Mustafa Reit Paa, Avrupa'da bulunduu sralarda, Fransa 1830 htilli ile mutlak devletrejiminden merutiyet rejimine gemiti. ngiltere ise yzyllardan beri merutiyet ile idareolunmakta idi.

Fransa ve ngiltere Avrupa'da liberal devletler blokunu kuruyorlard. Avusturya, Prusya veRusya ise hl Tanr haklar sistemine bal idiler. Osmanlmparatorluu, esasta liberal biryaps olduu hlde, ekilde Tanr haklar sisteminde grnyordu. Hlbuki bu si stemin iinegiren devletler, Osmanlmparatorluu'nun eskiden beri dman bulunuyorlard. OsmanlDevleti, varln kendi kuvvetiyle koruyamayacak dereceye dm olduundan, Avrupasiyasetinde geen muvazene prensibinden faydalanmas gerekli idi. Bunun iin de Osmanlmparatorluu'nun toprak tamlna taraftar olan ngiltere ile Fransa'ya yanamas aklayaknd. Bu ise Osmanl Devleti'nin kuvvetlenmesini salayacak, devlet kurumlarnda onlarngvenliini ekecek bir dzenin kurulmasyla mmknd. Mustafa Reit Paa, byle birdzenin ''Tanzi- mat- Hayriye'' ile salanacana inanmakta idi. Tanzimat- Hayriye, 18'inciyzyln balarndan beri devam edegelen slahatn da tamamlanmas olacakt.

''Tanzimat- Hayriye'' bir hatt- hmyun eklinde iln edildi. Hatt- hmyunu, Mustafa ReitPaa yksek bir krsden okudu. Dinleyiciler arasnda padiah, btn bakanlar, ulema,


2/55

devletin asker ve sivil byk memurlar, Rum ve Ermeni patrikleri, Yahudi haham, esnaftekilt temsilcileri ve eliler vard. ine ald balca dnceler bakmndan Glhane hatt-hmyununu be blme ayrmak mmkndr:Birinci blmde, Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren Kur'an'n hkmlerine ve eriatnkanunlarna sayg gsterildiinden, devletin kuvvetli ve halkn refahl bir hle geldii

belirtilmektedir.kinci blmde, yz elli yldan beri trl gaileler ve trl sebeplerle ne eriata, ne de faydalkanunlara sayg gsterildii, bu yzden de devletin eski kuvvet ve refah yerine zayfln vefakirliin gemi olduu anlatlmaktadr.nc blmde, bu itibarla Allah'n inayeti ve Peygamber'in yardmyla devletin iyi idaresinisalamak iin baz yeni kanunlarn konulmas gerektiine iaret edilmektedir.Drdnc blmde de, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensipler gsterilmektedir:a) Mslman ve Hristiyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin salanmas,

b) Verginin dzenli usule gre ayarlanmas ve toplanmas,c) Askerlik devinin dzenli bir usule balanmas.Beinci blmde, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensiplerin gerei belirtilmektedir.

Padiah, hatt- hmyuna ve ona dayanlarak ileride yaplacak kanunlara sayg gstereceinedair ant iti. Bundan sonra hatt- hmyun, kutsal nemi olan Hrka-i erif dairesine kondu.Glhane hattnn ilnnda yaplan trenle Tanzimat devri balad. ''Tanzimat'' terimi, Glhanehattnda geen genel prensiplere dayanan dzeni anlatr. Tanzimat devrinin ilk merhalesi,1856'da son bulur ve ikinci merhalesi ayn tarihte iln edilen Islahat Ferman (hatt-erif) ile

balar.Glhane hatt, iln edildikten sonra prensiplerinin belirtilmesine ve yrtlmesine geildi.Reit Paa, stanbul'da okunan hattn Rumeli'de ve Anadolu'da anlalmasn salamak iin,halk yannda sayg gren ulema snfndan iki kiiyi devlendirdi. Bunlar eyaletleri dolaarakdevlerini yaptlar. Glhane hatt prensiplerinin en g yrtlecek karakterde olan, slm veHristiyan tebaann kanun nnde eitlik manasna geleni idi. Padiah ve sadrazam, frsat

bulduka, nutuklaryla bu eitlii belirtmeye altlar. Nitekim Mustafa Reit Paadan sonrasadrazam olan Rza Paa, zmir, Sakz, Kavala'dan gelen Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatleri

bakanlarna u szlerle Glhane hattnn zihniyetini anlatt:''Mslman, Hristiyan, Musev hepiniz bir hkmdarn tebaas, bir pederin evldsnz.Padiah efendimiz bilcmle, tebaasnn, rz, namus, can ve maln taht- temine alankavaninine memalik-i ahanelerinin her tarafnda harfiyyen riayet edilmesi azm-i kat'sinde

bulunduklar iin, iinizden dar- zulm ve gadr olan kimseler varsa hemen meydanaksunlar; lzime-i adaletin icrasn talep etsnler, Mslman ve Hristiyan, zengin veya fakir,memurn-i askeriye, mlkiye veya ruhaniye, elhasl btn tebaa-i Osmaniye mir'at- adletiherkes iin suret-i mtesaviyede istimal eden padiahn mal-i hayriyesinden tamamen emin

olmal

d

rlar.''Glhane hattnn getirdii yeni prensiplerin aklanmas iin yeter tedbirler alnd sralarda,bu zihniyete uygun kanunlar yapacak kurumlarn da yaratlmasna alld. lkin Meclis-iVly- Ahkm- Adliye alnd.Mahmut II. devrinde kurulmu olan bu meclis, bugnk dantay ve yargtay kurullarnnyetkilerini kendisinde toplamakta idi. Bir bakan ile dokuz ye ve iki sekreteri vard. Kanun

projelerini hazrlamak balca devleri arasnda idi. Bu kanun projeleri padiahn hatt-hmyun ve eyhlislmn fetvasyla kanun haline gelirdi. 1839'dan sonra Glhane hatt-hmyununun iine ald genel prensiplere uygun kanun projelerinin de hazrlanmas yine bumeclise verildi. Meclis, bundan baka, Tanzimat'a dokunan btn problemleri incelemek vekarar vermek durumunda idi. Bu suretle bir dereceye kadar Tanzimat meclisi haline geldi.

alma usulleri, merutiyet ile idare edilen memleketlerin meclislerinde geen usullerin aynoldu. Projelerin, grmelerine balanmazdan nce yelere datlmas, kendisinden sual


3/55

sorulan nazrn meclis nnde gerekli bilgiyi vermesi, reylerin eitlii durumunda son kararnpadiaha ait bulunmas, kesinleen kararlarn yasak olmas gibi esaslar kabul edildi.Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'den seilen bir komisyon, Hristiyan tebaann nceleri

patrikhane ve vastasyla Bb- l'ye bildirdikleri ikyetlerini incelemeye memur edildi.Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'nin almalar, Tanzimat programnn yrtlmesinde

byk bir rol oynad. Tanzimat programnn balca maddeleri unlard:Haklar, mal, askerlik, maarif ve idare alanlarnda Glhane hattndaki genel prensiplere grebir dzen kurmak.Tanzimatn eitli cepheleri arasnda en nemlisi, haklar cephesidir. Glhane hattnn

prensipleri, Osmanl Devleti'nin haklar bakmndan gelimesinde bir dnm noktasdr.Osmanl Devleti, Tanr haklar sistemi zerinde kurulmutur. Bu sistemde din ve devlet birdi.Devletin haklar kaynaeriattr. Devletin haklar tekilt piramidinde en yksek yargTanr'dr. Bu sistem, kutsal karakteri itibaryla, hibir deiiklie uramadan 1839'a kadarsrd. Glhane Hatt- hmyunu, Tanr haklar sistemine son vermedi. Fakat Batdevletlerince kabul edilmi olan baz hak prensiplerini ald. Bu suretle Osmanl Devleti'ndeTanr haklar sistemi yannda, Bat'nn lik sistemi deer kazanmaya balad.

Evvelce birbirini inkr etmi olan bu iki haklar sistemi, Tanzimat devrinde yan yanayaamaya baladlar. Birbirlerine baladklar tavizlerle szde badar grndler. Hlbukiyaplar itibaryla aralarnda herhangi bir kaynama mmkn deildi. Bat'nn haklar sistemi,yzyllarn ihtiyalarna gre deien ve deierek olgunlaan, olgunlatka da evrenselkarakter alan bir sistemdi.Osmanl haklar sistemi ise Ortaaekil ve mahiyetini yzylar boyunca muhafaza ettii iin,ihtiyalar karlamaz bir duruma girmiti.Tanzimat devri adamlar, Dou ile Bat'nn haklar sistemini badatrmak iin byk gayretlersarf ettiler. Bu gayretleri, kanunlatrma hareketlerinde olduu kadar adalet makinesinevermek istedikleri yeni ekilde de gze arpmaktadr.Glhane hatt- hmyunundan alt ay sonra gibi ksa bir zaman iinde bir ceza kanunununortaya konmas, Tanzimatn modern haklar bakmndan manasn belirtecek bir harekettir.Franszcadan ksmen tercme suretiyle dzenlenmi olan bu kanun, tebaaya padiahtarafndan verilmi haklarn bir garantisi olarak alnabildii gibi, tebaann kanun nndeeitliinin bir sembol olarak da kabul edilebilir. 1846'da memurlarn dev, yetki vesorumluluunu gstermek iin tertiplenen idare kanununda memurlarn ileyecekleri sularakarlk tutan cezalar belirtildi. Bu kanunlarn yaplar incelendii ve muasr devletlerinkanunlar ile karlatrld vakit birok hata grmek mmkndr. Fakat kanunlar yrrlegirmelerinden nceki devir ile karlatrlrsa, tadklar byk nem anlalr. Tanzimatncesi devirde, valiler ve mtesellimler, ehir ve kasabalarda trl bahanelerle adam ldrme,srgne gnderme, mala el koyma detlerini edinmilerdi. Rvete gelince, yzyllardan beri

imparatorluun her taraf

nda, en knden en byne kadar, btn memurlar aras

ndageer ake olmutu. Memuriyet ve rtbe sahipleri, tekel ve devlet iin sipariler verebilecekyerlerde olan byk memurlar yahut onlar zerinde sz geirenler rvete o kadarkaplmlard ki, ''Mir mal deniz, yemeyen domuz'' diye bir atalar sz kmt.Glhane hattnn ilnndan sonra birok paa, yeni prensip ve kanunlar bilmemezliktengelmek istedi. Bir aralk sadrazamlkta bulunmu olan Hsrev Paa, rvet suundan Meclis-iVly- Ahkm- Adliye nnde yarglanarak krek cezas hkmn giydi. Valiliklerde

bulunmu olan Tahir, Akif, Nafiz, Hasip paalar gibi kodamanlar da, Tanzimat kanunlarnaaykr hareketlerinden dolay yarglanarak cezalara arpldlar. Ceza kanunnamesinden sonra,ksmen Franszcadan evrilen ticaret kanunu karld.Tanzimat devrinde, kanunlatrma hareketleriyle Osmanlmparatorluu'na girdiini

grdmz Bat'nn haklar sistemi, adalet makinesinde dereceli bir deimeyi gerektirdi.


4/55

Tanzimat devrine gelinceye kadar Osmanlmparatorluu'nda adaletin salanmas yolundadrt tip mahkeme vard:1. eriat mahkemeleri:Bu mahkemeler, Mslman tebaa arasndaki meden anlamazlklardan baka, Mslmantebaa ile Hristiyan tebaa arasndaki anlamazlklar zmek ve din fark gzetilmeksizin

cinayet davalarn grmekle devli idi.2. Cemaat mahkemeleri:Hristiyan tebaann bal bulunduu cemaatin mahkemesidir. Ayn cemaate bal kiilerinmeden davalar, patrikleri veya hahamlar nnde grlrd. Ayr cemaate bal kiilerarasnda kan davalar ise, ilgili bakanlar tarafndan hkimlik yolu ile zlmedii takdirde,eriat mahkemeleri nnde grlrd.3. Kapitlsyonlardan faydalanan devletlerin mahkemeleri:Osmanlmparatorluu'nda ticaret maksadyla veyahut siyas vazifeler grmek iin gelmiolan yabanclarn arasndaki anlamazlklar, kapitlsyonlarn tanm olduu imtiyazlara greeliliklerde grlrd.Tanzimatta bu mahkemelere iki yenisi eklendi. Bunlardan biri, ticaret karma mahkemesi,

dieri de asliye karma mahkemesi idi.Ticaret karma mahkemesi, yabanc devlet tebaas ile Osmanl tebaas arasnda ticaretmnasebetleri ile kan durumu, asliye mahkemesi ise ayn tebaalar arasnda yer alan cinayetsularn grmek iin kuruldu (1846).lkin stanbul'da almaya balayan mahkemeler, sonralar imparatorluun bykvilyetlerinde de kuruldu. Karma mahkemeleri kuran yelerin yars yabanc, yars daOsmanl tebaas idi. Dinin ve kapitlsyonlarn adalet birliini salamaya mni durumlaryznden kurulan bu mahkemeler, devletin hkmranlk haklarna bir saldrganlkt. Bununla

beraber, mahkemelere Batl usuller alnmas, Hristiyan tebaann ahitliinin kabul edilmesi,szl delil yannda vesikann da delil olarak kabul edilmesi, Batl hukuk sistemininTrkiye'ye szmaya balayan tesirlerindendir.Haklar alannda yer alan bu deimeler yannda zenci esaretinin yasak edilmesi, birmezhepten dierine gemeyi yasak eden 1834 tarihli bir kanunun kaldrlmas, insan haklarile vicdan hrl bakmndan iaret edilmesi gereken nemli hareketlerdir.Glhane hatt- hmyununda verginin ayarlanmas ve dzenli birekilde toplanmas gereineu satrlarla iaret edilmiti:''Bir devletin toprak btnlnn korunmas iin asker ve daha baka gereler iin gideryapmak gereklidir. Bu ise ake ile olur. Akeye gelince, tebaann vergisiyle saland iinverginin dzenli birekle konulmas ok nemlidir.''Eskiden gelir olarak kabul edilmi olan yed-i vhid usulnden memleketimiz bundan ncekurtulmu ise de ykc bir alet karakterini tad iin hibir faydas grlmeyen iltizamat

usul hl yrrlktedir. Bu ise bir memleketin siyas ve mal ilerini bir adam

n isteine veinsafna brakmak demektir ki, eer o adam iyi deil ise, daima kendi karna bakar. Bylebir adamn hareketleri ve dnceleri de ezicilik ve hakszlktan baka birey olamayacanagre, bundan byle her kiinin varlk derecesine uygun bir vergi balanacak ve bu vergiden

baka kendisinden hibir suretle fazla birey istenmeyecektir.''Glhane hattnda iaret edilen bu durumu, Mahmut II de grm ve maliye nazrln kurarakdevletin gelirleriyle giderlerini dzenlemek istemiti. Mahmut II devrinin sonunda veTanzimat devrinin balarnda devletin balca gelir kaynaklarunlard:a- arHaslar, mir mukataalar, zeamet, ticaret, malikne mukataalar, yurtluk, ocaklk ve evkafa aittoprak rnlerinden ayn olarak alnan vergi idi. Haslarn ar darphane-i mire tarafndan,

mir mukataalarn ar ise hazine tarafndan mltezimler vastasyla salanrd. Dier


5/55

kaynaklarn ar ise ya sahipleri tarafndan bizzat alnr, yahut mltezimler vastasylatoplanrd.

b- VergiDevlete varlk sahiplerinin verdikleri para idi. Menkul, gayrimenkul ve ticaret eyaszerinden her yl devletin hazinesine verilecek deer, ehir ve kasaba belediyeleri tarafndan

salanrd.c- CizyeHristiyan reayadan devletin ald para idi. Mahmut II devrinde 1834 tarihli bir hat ileHristiyan varlk sahipleri, cizye bakmndan l, evsat, edna olmak zere blmeayrlmlard. Edna blm 15, evsat 30, l 60 kuru cizye vermekle devli idi.Bu esasl gelir kaynaklarna gmrk, maden ve posta gelirlerini de eklemek gereklidir.Tanzimatn birinci ve ikinci yllarnda, Glhane hattnda iaret edilen, iltizam ve ar toplamausul kaldrld. Bunun yerine eminlikler kuruldu ve maliye memurlar vastasyla artoplama yolu kabul edildi.Hristiyanlarn devlete veregeldikleri cizyelerin de, yukarda gsterildii gibi, blmlere greayarlanmas braklarak patrikhanelerin aracl ile ayarlanmas ve toplanmas cihetine

gidildi.Fakat gerek arn, gerekse cizyenin toplanmasnda kabul edilen usuller, beklenilen faydalarsalamad iin tekrar eski usullere dnld. Bununla beraber halkn eskiden olduu gibihakszlklara uramasna yer verilmemek iin baz tedbirler alnd. Bu tedbirler arasnda

balcalarunlardr:1- Valilerin yetkilerinden olan mal ilerin, zerlerinden alnarak defterdarlara verilmesi,2- Vergilerin toplanmasndan sorumlu maliye memurlarnn ve tahsildarlarn atanmas,3- Vergilerin ayarlanmasnda ve toplanmasnda yetkileri olan belediye meclislerininyetkilerinin geniletilmesi ve vilyet meclislerinin kurulmas,4- Devlet memurlarndan mltezimlik yapmak hakknn alnmas,Bu mal tedbirler, Glhane hattnn mal alanndaki amacn gerekletirmekten uzakt.Mustafa Reit Paa, etrafl bir mal dzeni programna sahip bulunmuyordu. O, Fransa'daolduu gibi Trkiye'de de defterdarlklar ve tahsildarlklar kurulmasyla mevcut fenalklar,mmkn olduu kadar nlemeyi dnmt. Daha sonra kt para karacak bir bankannkurulmasn da ama edindi ise de arkadalar, ''Yabanc devletlerin pek kark olan yol vedzenlerini zorla halka kabul ettirmeye alrsanz, bu memleketin kne sebepolacaksnz'' diye kar geldiler.Reit Paa dzen hakkndaki dncelerinden fedakrlk yapmak zorunda kald. Fakat kt

para, Trkiye'de ilk defa olarak onun teebbsyle bastrld.Hibir karlk gsterilmeden karlan kt para, bir mddet sonra deerden dt. Bb- l

byle meselelerde tecrbesizdi. Avrupa hkmetlerine bavurarak kt paralarn "halis

sikke'' gibi say

lmas

n

n salanmas

yolunda tebaalar

na emir verilmesini istedi. Avrupadevletleri, mal meselelerinde zorla kredi salanmasnn mmkn olamayacan karlkolarak bildirdiler. Bunun zerine uzmanlarn tavsiyesiyle, eski maden paralardan bir ksm

piyasadan kaldrlarak bunlarn yerine ayar Avrupa paralarnn ayarna denk ''mecidiye''baslmasna karar verildi. Yabanc paralarn geimi yasak edildi. Bu tedbirler birka yl sonrakurulacak olan mill bankann ilk hazrlklar saylabilir.Szn ksas, mal alannda ortaya konulmak istenen dzen, devletin bu alandaki glkleriyenmesine yardm edecek karakterde deildi.Glhane hatt- hmyunundan nce Osmanlmparatorluu'nda yapld grlen btndzenleme almalarnn arlk noktas, askerlik maddesidir. Bu almalarn genel amac,Osmanl ordusunu Avrupa ordularyla savaacak seviyeye getirmektir. Mahmut I devrinden

Selim III'e kadar Batl ordularn silhlarndan bazlar ile bu ordularn yetitirilmesindebavurulan eitim usullerinin Osmanl ordusuna alnmas iin allmt. Yenierilerin Batl


6/55

silhlarla eitim usullerine kar gsterdikleri mukavemet, Selim III' yenieri ocannyannda Nizam- Cedit ordusunu kurmaya zorlamt. ''Nizam- Cedit'' ordusu, Batl asker veeitimi kabul etmekle yeni bir ordu karakteri kazanmt. Fakat yaps ve kadrolar

bakmndan bir ocakeklinde kurulduu iin, bu cephesiyle Doulu bir karakter de muhafazaetti. Mahmut II devrinde, yenieri ordusu kaldrldktan sonra, kurulan Asakir-i Mansre, tpk

Nizam- Cedit ordusu gibi, yap ve kadro bakmndan Doulu, silh ve eitim ynnden Batlbir ordu oldu. Gelitikten sonra Nizamiye ismi verilen bu yeni orduya asker alma usul oksert ve kaba idi. Evli olsun, bekr olsun, milletin genleri vilyetlerde yakalanp ellerikelepeleniyor ve en yakn kasabaya srkleniyorlard; orada bakalarnn da kendilerinekatlmalarn beklerken pislik iinde hapis hayat geiriyorlard. Sonra, deniz kylarndakikasabalara gtrlerek gemilere bindiriliyorlar ve deniz hastas olarak ve vatan hasretiekerek perian bir durumda stanbul'a karlarak hayatlar mddetince hizmet etmek zereordu alaylarna ve harp gemilerine gnderiliyorlard. Bu ekilde askerlik hizmeti, bir dereceyekadar krek mahkmiyetini aldrmakta idi.Szn ksas, Tanzimata kadar yaplan askerlik dzeninde ocakeklinin dna klamad. Busebeple de askerlik bir vatan devi olamad. Ortaalardaki gibi bir karyer olmakta devam

etti. Glhane hatt- hmyunu, ilk defa olarak tebaa iin haklar ve devler kabul etti. Tebaanndevleri arasnda askerlik hizmeti nemli bir yer tutuyordu. Askerlik hizmetinindzenlenmesinin gerei, hatta, u satrlarla aklanmtr:''Askerlik maddesi nemli maddelerdendir. Vatann korunmas iin ahalinin asker vermesikutsal bir bortur. Ancakimdiye kadar olduu gibi memleketin trl blgelerinin mevcutnfusuna baklmayarak, kimisinden kaldrabileceinden fazla, kimisinden ise az askeristenmitir ki, bu ise hem dzensizlie sebep olmakta, hem de ziraat ve ticaret gibi ileriaksatmaktadr. Kald ki askerlie gelenlerin, hayatlarnn sonuna kadar askerlik yapmakzorunda olmalar, kendilerinde ruh yorgunluk dourmakta ve ailesiz brakmaktadr."Bu zararlar nlemek iin imparatorluun her blgesinden gerektii vakit istenecek asker iin

baz iyi usuller kabul edilmesi ve askerlik mddetinin drt be sene olarak balanmasgereklidir.''Bu szlerle belirtilen tedbirlerin alnmas iin 6 Eyll 1843'te bir kanun karld. Kanununmaksadu hkmlerle akland:''Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu sknetli ve asayili durum, askerlerinin silh altnaarlma ve altrlma yollarnn akl ve adalete uygun birekilde tamamlanmasna imknvermi ve aadaki maddeler padiah tarafndan onanmtr:''Nizam askerliin sresi be yl olarak balanmtr. Be yl devden sonra braklan nizamaskerler yedi yl redif snfnda hizmet grecekler ve her yl bir ay nbetle bal olduklarkazalar merkezlerine arlacaklardr. Her yl Martnn birinci gn, nizam askerler herordunun bete biri nispetinde yenilenecektir. Braklmaya hak kazanan askerlerin isimlerini

ta

yan cetveller bu zamanda tertiplenerek yerlerini alacak yeni askerlerin gelii nispetindeeski askerler braklacaklardr.''Bundan byle subaylar zerlerine sivil memurluklar alamayacaklardr. Osmanl topraklar,genilik ve corafya durumu gz nnde tutularak, be byk orduya ayrlacaktr: Hassasaskerlerinden kurulan birinci ordu, Dersaadet ordusu denilen ikinci ordu ve srasyla Rumeli,Anadolu, Arabistan ordular.''Bu maddeler Osmanl Devleti' nin askerlik sistemini batan baa deitiriyordu. Ocakusulnde karyerli askerlik kaldrlyor, yerine kur'a usul konuyordu. Avrupa ordularnn silhve eitim usulnden baka, kurulu kadrolar da alnyordu. Piyade, svari ve istihkm

birlikleri iin Fransz talimatnameleri alnd, topu birlikleri ise Prusya subaylar tarafndanPrusya eitimine gre yetitirilmeye baland. 1844'ten sonra yirmi yana varm delikanllar

kur'a usul ile ve isteyenler gnll olarak orduya alnmaya baladlar. Memleket, askerlikbakmndan blgelere ayrld. Her blgeden alnacak askerin says o blgenin genilii ve


7/55

nfusu ile uygun bir sayya baland. Her aileden ancak bir kiinin askere alnmas usulkabul edildi.Bu gzel usul evvel imparatorluun Mslman tebaas iin kabul edildi. Hlbuki Glhanehatt, Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda kanun ynnden eitlik prensibini kabuletmiti. Tanzimat'a gelinceye kadar imparatorluun Hristiyan tebaas askerlik yapmazd. Bu

devden muafiyetine karlk olarak cizye verirdi. Askerlik ve hara, Osmanl tebaasnn ikiblme ayrlmasna ve kaynamamasna sebep olurdu. Tanzimatlar bu duruma son vermekistediler. 1847'de Rumlar deniz kuvvetlerinde hizmete arldlar. Ayn yl, Hristiyan tebaanndeniz ve kara ordularnda askerlik yapmasn kabul eden bir kanun tasars hazrland.Hristiyanlar askerlik hizmetine mukabil cizye vermekten muaf tutulacaklard.Askerlik alannda yeni dzeni salamak iin alnan btn bu tedbirler, dil ve hakl olmakla

beraber, Mslman ve Hristiyan tebaa tarafndan tenkide urad ve kargaalk dourdu.Mslman tebaadan henz gebe halinde yaayan, fakat dalk blgelerde yar bamsz birhayat srenler, askerlik devini kabul etmek istemediler. Bu yzden Anadolu ile Rumeli'nindalk taraflarnda ve Lbnan'da ayaklanmalar oldu. Bu ayaklanmalar er ge bastrld ise de,ad geen yerlerde askerlik devi hibir sempati kazanmamakta devam etti.

Hristiyan tebaaya gelince, din sebepleri yznden nefret ettii slmlarla yan yana askerlikyapmaya hi de hevesli grnmediler. Kald ki yzyllardan beri askerlik yapmadklar iin,

bunlarda silh sanatna kar bir isteksizlik ve kabiliyetsizlik de vard. Bu ciheti gz nndebulunduran Bb- l, Hristiyanlarn askerlik devi yapmalar ile ilgili kanunu bir mddet iinsonraya brakmay uygun buldu.Askerlik bakmndan tebaann farkl muameleye tbi tutulmas, Glhane hattnn yapmakistedii eitlik prensibinin ksmen kt zerinde kalmasn neticelendirdi.Glhane hatt- hmyununda eitimden bahsedilmemitir. Oysaki bu hatta iaret edilen

prensiplerin olsun, bu prensipler zerine kurulan Tanzimat dzeninin olsun mukadderat,eitimin karakteri ile ilgili idi. Yeni prensipler, yeni bir hayat gr ve yeni bir sosyetedzeni manasn tayordu. Osmanl cemiyetinin bunlar benimsemesi, duygu ve dncesisteminde de yeni deerlere varmasyla olabilirdi. Byle deerlere vardracak balca ara iseeitim idi.Tanzimattan nce eitimi salayan kurullar, klk bakmndan olduu kadar alma konularve alma metotlar bakmndan da zamann gereklerine uygun deildi. Genel eitimmedreseye braklmt.Devletin memur ihtiyacn enderun mektebi, orduda subay ve uzman ihtiyacn da Mahmut IIdevrinde kurulan harp ve tp okullar salamakta idi.lk retim yapan mektep ile yksek okul ve niversite vazifesini gren medrese tamamenulemann idaresinde idi. Bu sebeple de ilk ve yksek retime din tesiri hkimdi. retiminyaps, kiinin i ve mistik lemini ilemek, amac ise kiinin Tanr yannda selmetini

salayacak din yollar

n

retmek ve belletmek idi. Kiisel karakter ta

yan bu retimdetabiat ve cemiyet olaylarna hibir yer ve deer verilmemiti.Mekteplerde ocuklara din bilgisi, ahlk ve Kur'an'dan baka, biraz yaz ve aritmetikretiliyordu. Bu bilgi bir insana hayatta gerekli olan en az bilgiden de azd. Medreselerde isegramer, sentaks, lojik, metafizik, geometri ve astronomi gsterilmekte idi. Tarih, corafya,arkeoloji ve mspet ilimler tamamen bir tarafa braklmt. limde tek salam usul olangrme, inceleme ve kritie ise hi nem verilmemiti.Byle bir retim yaps ve usul ile dnyadan ok ahrete, insandan ok Tanr'ya yakn

bilginler yetiiyordu. Bunlar akl ve mantk ile ispat mmkn olmayan btn dinproblemlerini medresenin zel mant ile ispat ettiklerini sanyorlar, fakat tabiat ile cemiyetolaylar karsnda ilk insanlarn hayret ve aknl iinde yuvarlanp gidiyorlard.

Mahmut II devrinde bu eitimin yetersizlii anlald ise de, gerek ihtiyalar karlayan bireitim dzeni salanamad. lk retimin mecburlii prensibi szde kald. Rdiye okullar


8/55

gelitirilemedi. Devletin memur ve asker gerelerini gidermek iin kurulan yksek okullar,yalnz Doulu ve Batl tesirleri bir arada srkleyen melez kurullar halinde gelimeye devamettiler.Tanzimat adamlar, eitimin nemini kavramalarna ramen ilk yllarda baka ilerle meguloldular. 1845'te Abdlmecit bir gn Bb- l'ye giderek sadrazama ve byk memurlara

eitim problemi zerinde allmas gereini u szlerle anlatt:''Sana (sadrazama) ve btn bakanlara tebaamn refah ve saadeti iin lzm gelen tedbirleritimd- tam dairesinde dnmenizi ve grmenizi emrediyorum. Bu yolda ilerleme, dinilerinde olduu kadar dnya ilerinde de cahilliin kaldrlmasna bal olduundan, ilim vefen ve sanat retimini salayan okullarn kurulmasn n plna alnacak ilerden sayyorum.''Padiahn eitim hakkndaki emirlerini yerine getirmek zere bir eitim ve retim programdzenlemek iin zel bir komisyon kuruldu. Sonralareyhlislm olan Arif Hikmet Efendi,vak'ayazar Sait Efendi, Dileri Bakanl Mstear Ali Efendi, Divan Birinci TercmanFuat Efendi gibi yenilik fikirlerine taraftar olanlar bu komisyona girdiler.Komisyonun eitime verilmesi gereken karakter hakkndaki almalar bir kanuna baland.Bu kanunla medresenin dnda, devletin kontrol altnda bir darlfnunun kurulmas, orta

okullarn almas, bu okullarla ilk okullarn ulema elinden alnarak devlete verilmesikararlatrld. Kanunun yaymlanmasndan sonra karlan bir hat ile eitim ilerininyrtlmesi ve kontroln takip etmek maksadyla bir de ''Meclis-i Daim-i Maarif-iUmumiye'' kuruldu.Bu meclis ilk, orta ve yksek retim kurullarn medresenin nfuzundan kurtararak devletinotoritesi altna almaya alt. Medreselere gelince, Tanzimattan nceki karakterlerinimuhafaza ettiler. Bu suretle eitim alanndaki almalar, yenieri ocann kaldrlmasndannce, orduda yaplmak istenen dzene benzer bir durum yaratm oldu. Medrese, yenierioca gibi, btn yeniliklere kar gelerek ve bnyesinde hibir deiiklik kabul etmeyerek,varln korumak istedi. Medresenin dnda kurulan okullar da yava yava Batlekil veusullere kaydlar. Neticede, Tanzimat devrinde eitim birlii salanamad. Batl zihniyetlealan okullar yannda Ortaa dncesinin temsilcisi medrese yan yana yaamaya ve

birbirlerini inkr eden nesiller yetitirmeye devam ettiler. Devletin kurduu okullardannesiller yetitike, medresenin itibar ve kredisi azalmaya balad. Fakat devletin temeli dinolmakta devam ettii iin, medreseler, hibir faydalar olmadktan baka, zararlardokunmalarna ramen kaldrlmad. Eitim ve retimdeki bu ikilik Cumhuriyet devrinekadar srd durdu.Osmanlmparatorluu'nu yklmadan kurtarmak veyahut onu Bat medeniyetine yaklatrmakiin devlete yaplan almalar arasnda ''Edebiyatta Tanzimat'' diye bir problem yoktur.Fakat 18'inci yzylda balayan slahat hareketleri ve Glhane hatt prensiplerinin btnedebiyatta bir Tanzimat hareketi dourmutur. Tarih ynnden edebiyatta Tanzimat, yalnz

bir sanat ve sanat

ii deildir. Bat

'n

n teknik, haklar ve siyaset deerlerine ortak olmay

kabul eden Osmanl cemiyetinin, onun dnya grn, hayat anlamn, duygu vedncelerini ifadede kullandekilleri benimsemeye balamas, edebiyatta Tanzimatolayn anlatr.Tanzimattan nce Osmanlmparatorluu'nda bilim ve sanat almalar din telkkileri ilesnrlandrlmt. slmln yalnz ahreti salayan bir sistem olmayp dnya hayatn dadzenlemesi, medreseyi her trl bilimlerin ve bu arada edebiyatn da nderi yapmt.Medrese, retim dili olarak Arapay, edebiyat dili olarak Arapa, Farsa kelime vekurallaryla yorulmu Osmanlcay, edebiyat ideali olarak da dnya ve sosyete ile bants

bulunmayan mcerret bir lemin deerlerini kabul etmiti. Medresenin tesir sahas dndakalan byk Trk topluluunun duygu ve dncelerini z dilinde ve ok kere mistik

eilimlerin dnda belirtmesi, Osmanl cemiyetinde edebiyatn, divan edebiyat ve halkedebiyat blmlerine ayrlmasn neticelendirmiti. Osmanl Devleti'nin mukadderatnda rol


9/55

sahibi bilgin ve aydnlarn edebiyat, divan edebiyat idi. Osmanl Devleti, siyasette olduukadar ilimde de kendi yeterliine inand mddete, Osmanl bilginleri ve aydnlar, Batdnyas ile dnce bantlar kurmay kfr saydlar. Fakat Osmanl ordularnn Batordular karsnda devaml yenilgileri, Osmanl devlet adamlarna ilkin Bat'nn bu alandakistnln kabul ettirdi. Daha sonra Bat'nn teknik ve haklar alanndaki stnln de

tantt. Bunun neticesi olarak, Osmanl Devleti'nin kurumlarn yenilemek, Bat'nn bazkurumlarnn alnmasyla kuvvetlendirmek gerei anlald ve bu maksadn salanmas iineitimde Bat programlaryla Bat usulleri kabul edildi. Bat'dan retmenler getirtildi.Yksek okullarn retiminde yabanc dil renmek mecburiyeti kondu ve Avrupa'yarenciler gnderildi. Btn bu hareketler Avrupa ile arasz bir bant salamakta tesirlioldular. Yabanc dil renenler ve Avrupa okullarnda okumaya gidenler iin, yalnz uzmanolarak yetimek istedikleri alann kaynaklar deil, fakat Avrupa dnce ve sanat leminin

btn kaynaklar da ak hle gelmi oluyordu. Bu kaynaklardan faydalanmak imknn bulanTrk genleri, slmln talam ve kalplam bilim ve sanat deerlerini de tayorlard.Avrupa'nn dnce dnyas ile temas, onlarda Bat ile Dou deerleri arasnda bir savan

balamasna yer verdi. Neticede, Bat'nn deerleri, Dou'nun deerleri yannda yerlemeye

balad. Bununla beraber, Tanzimat bilginlerinden Avrupa'y tanyanlar tam manasyla Batladam olamadlar. Divan edebiyatnn ekillerine, Dou'nun mistik felsefesine ksmen balkaldlar. Fakat Bat kaynaklaryla saladklar temas neticesinde, Bat'nn edebiyat ve sanatekillerini, hatta bu edebiyat ve sanatn konularn ve bu konularn ileyen eklini

benimsemeye baladlar. Osmanl edebiyat, bu suretle, mcerretliinden kurtuldu. Ahretistikametindeki yrynden, tabiat ve sosyete istikametine sapt. Fakat Tanzimat bilgin veaydnlar, slmln felsefesiyle yorulmu olduklar iin, Tanzimat edebiyatnda trlynden din deerlerine yer vermekte devam ettiler. Bu sebeple, devletin ve cemiyetin dieralanlarnda yaplan yeniliklerde grdmz ikilik, Tanzimat edebiyatnda srd.Osmanlmparatorluu'nda yaplan yeni dzen hareketlerinin kuvvetli tepkiler uyandrmaskesin bir kural hkmnde idi. Tanzimattan nce gerekletirilmek istenen bu gibi hareketleryznden isyanlar ve ihtilller kt, hkmet ve saltanat deimeleri olduu bilinmektedir.Fakat Tanzimat ncesi yeni dzen hareketleri, baz messeselerin veyahut ekillerindeimesi manasn tad iin, bu hareketlere kar doan tepki hibir zaman btnimparatorluk halkn ilgilendirmemitir. Selim III devrinde olsun, Mahmut II zamanndaolsun, Batllama almalarn fena gzle grenler, Mslman tebaadan, geri dnceliolanlardr. Hristiyan tebaa, daha dorusu, reaya, Batllama almalarn lkaydiylekarlamtr. Yabanc devletler arasnda ise Batllama hareketlerine kar dmanca durumtaknan olmamtr.''Tanzimat'', kendinden nce yaplm yenilik hareketlerinin bir tekrar olmad ve yeni

prensipler getirdii iin, genel bir ilgi uyandrmtr. Btn imparatorluk halk ve hatta

yabanc

devletler, bu prensiplerin yrrl kar

s

nda Tanzimat

n lehinde veya aleyhinde birtavr taknmak mecburiyetini duymulardr.Glhane hatt- hmyununun metnindeki aklk ve sadelik, prensiplerindeki doruluk, ekiciidi. Herkes hayatna, malna ve parasna, evindeki oluk ocuuna tamamen sahip olacak,kanun gibi kuvvetli bir koruyucusu olacakt. Mahkemelerde kk ve byk, zengin veyafakir, eit tutulacak, rvet, hakkn aklanmasnda tesir etmeyecekti. Byle bir durum, slmve Hristiyan, btn tebaa iin huzur ve gvenlik salyordu. Bu sebepledir ki, Glhanehattnn okunmas, ilk anlarda memleketin iinde ve dnda sevin ve mitle kutland. FakatGlhane hattnn prensipleri kt zerinden i haline konulmaya balaynca, trlistikametlerden sesler ykseldi.Balca itiraz, cahiller snfndan geldi. Tanzimattan nceki yenilik hareketlerine kar

tutturulan nakarat yine balad: eriat elden gidiyor; Hristiyan tebaa ile slm tebaa arasndaeitlik nasl olur? Zaten devletin gerilemesi hep Hristiyanlara yz vermekten ve onlarn


10/55

detlerini kabul etmekten ileri gelmiyor mu? Bu suallerle balayan honutsuzluk, gittikeartmaya balad.Tanzimatn halk arasnda ne ekilde anlaldn gstermek iin, Abdurrahman erefufkray anlatr:''Galata'da Voydova karakolunda kudemadan bir tabur aas var imi. Hristiyan ahali ara sra

bir Mslman yakalayp karakola gtrr ve bana gvur dedi diye mcazatn istermi. Taburaas, 'Ay oul anlatamadk m? imdi gvura gvur denmeyecek. Syleye syleye dilimizdety bitti' diye kabahatliyi tekdir ve tevbih eylermi.''Hkmetin Msr meselesini zmek iin yabanc devletlerle anlamas bile Tanzimatdmanlar tarafndan tenkit edildi. Padiahn Frenkletiinden, Mehmet Ali Paann ise slmkaldndan bahsedildi. Arnavutluk'ta, Aydn'da ve daha baka eyaletlerde padiahn itikatszolduu, vkelnn ve en ok Mustafa Reit Paann kfirler tarafndan satn alnm bir kimseolduu ileri srlyordu.Eski rejimin kurallarna ve istibdada alm devlet kodamanlar da, cahil halka uyarak,kudretleri nispetinde Tanzimat dmanl yapmaya baladlar. Mustafa Reit Paadan ncesadrazamlkta bulunmu olan Koca Hsrev Paa, Rauf Paa, Darendeli zzet Mehmet Paa,

Tanzimat prensiplerini hie saymak istediler. Valilerin ou bu paalarn psikolojisinde idi.Aralarnda en bilgini, hareketlerinin kanunla snrlandrlm olmasna kzarak odasndaklcn ekip ''ah Tanzimat, ah Tanzimat! diye mindere vurmakla hrsn ve hiddetinigidermeye alt.'' Damat Sait Paa, rtiye okullarnda corafya derslerinde rencileregsterilen haritalarn, kfir deti olduunu, eriatn buna cevaz vermediini padiahn nndeikyet etmekten ekinmedi.Tanzimata kar gelenler arasnda eski rejimden faydalananlar da vard. Mltezimler kolaycazengin olmalarn salayan usullerin kaldrlmasndan okikyeti oldular. Tanzimatktlemek iin onlar da Hristiyan tebaaya verilen haklarn eriata aykr olduunu, devletidaresinde yrtlmeye balayan yeni usullerin kfir detleri olduu dncesini yaymaya

baladlar. in tuhaf, Tanzimat, ilk anlarda Hristiyan tebaadan bazlar tarafndan da tenkitedildi.Glhane hattnn okunmasnda hazr bulunun Rum patrii, Glhane hatt okunup da krmzatlastan yaplm keseye konunca, ''nallah bir daha bu keseden dar kmaz'' szylehonutsuzluunu gstermiti. Hristiyan tebaadan Rumlarn Tanzimat beenmemelerine sebepu idi: Rumlar Hristiyan tebaa arasnda imtiyazl bir duruma maliktiler. Onlar bir dereceyekadar Osmanl idaresine itirak ettirilmilerdi. Divan- hmyun tercmanlklar, elilikheyetleri tercmanlklar Rumlara verilmekte idi. Eflk ve Budan beyleri, stanbul'un FenerliRumlar arasndan seilirdi. stanbul'daki Fener Rum Patrii, Osmanlmparatorluu'nun

btn Hristiyan tebaasnn din ynnden ynetimini salamakla devlendirilmiti. Rumlar,Ermeni, Yahudi ve daha baka Hristiyan tebaann malik olmad bu imtiyazlarnn, Glhane

hatt

ndaki prensiplerin yrtlmesiyle suya deceinden kuku duymakta idiler. Rumlar

ndnda kalan Hristiyan tebaa da, Tanzimatn gelimesi sralarnda, Glhane hattnn tebaaeitliini belirten prensibinin gerei gibi yrtlmediini ileri srerek, kendileri iin yenihaklar istemeye kalktlar. Hristiyan tebaann da Mslman tebaa gibi her alanda kolaylklamemnunluunu salamak mmkn deildi. Yeni dzenin meyvelerini vermesi iin alnantedbirlerin gelimesini beklemek gerekli idi. Hristiyan tebaa, refah bakmndan slm tebaakadar ve baz yerlerde ondan daha refahl bir durumda olmasna ramen, siyas haklarakavumak iin yabanc devletlere ba vurmaktan ekinmedi.Ortodokslar Rusya'nn, Katolikler Fransa'nn, Protestanlar de ngiltere'nin araya girerekGlhane hattnn kendilerine vermi olduu haklarn yrtlmesinin teminini istediler.Hlbuki bu istekleri tebaann kanun nnde eitliini kabul eden Glhane prensibine aykr

idi. nk ikyetlerini Bb- l'ye yapmalar lzm geliyordu.


11/55

Yabanc devletler, din duygulardan ok politika dnceleriyle Osmanl Devleti'nin Hristiyantebaasnn mracaatlarn kabul ettiler; Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya kendi devletyaplar ve Osmanlmparatorluu'ndaki karlarna gre Tanzimat hakknda birer durumtakndlar.Rusya ile Avusturya, liberal devlet dncelerine dman olduklar iin, ngiltere ile

Fransa'dan sonra Osmanlmparatorluu'nun merutiyet hkmetine benzer bir rejim kabuletmesini istemiyorlard. Osmanlmparatorluu tekilt bakmndan deilse bile, iine aldtrl milletlerle, bir de bunlarla devlet arasnda mevcut mnasebetler bakmndan, Rusya ileAvusturya'ya benziyordu. Osmanl Devleti'nin merutiyet idaresini kabul etmesi, Avusturyave Rusya'nn idaresinde bulunan milletler iin bir rnek olabilirdi. Kald ki, Tanzimatrejiminin Trkiye'yi iine dm olduu uurumdan kurtarmas ve kuvvetlendirmesi dekabildi. Bu ise Rusya ile Avusturya'nn Osmanlmparatorluu aleyhindeki genilemeemellerine engel olacakt. Tanzimat hakknda ayn dncede olmalarna ramen Rusya veAvusturya, Tanzimatn yrrln nlemek veyahut faydasz klmak iin ayr metotlara

bavurdular:Rusya, Tanzimat Osmanlmparatorluu'nun i ilerine karmak iin bir vesile olarak kabul

etti. Ortodoks tebaann Glhane hatt prensiplerinin tatbik edilmedii yolundaki ikyetlerinidoru bularak Osmanl hkmetine akl retmeye kalkt. Nitekim ilerine gelmedii iinSrp knezi Milo'un yerine Mihail'i tayin ettirdi (1839).Fakat birka yl sonra Mihail'in zalimliini ileri srd ve yerine Kara Yorgi sllesindenAleksandr'n knezliini temin etti (1842).Ruslar, Bulgarlarn bask altnda bulunduunu ileri srerek, Tanzimatn Bulgaristan'da sratleve lykyla yrtlmesini istediler.Avusturya'ya gelince, Tanzimata aktan aa muhalifliini iln etti. Fakat bu muhaliflik,szde Trkiye'nin kuvvetli olmasn istediinden idi. Avusturya Bavekili Prens Meternih,Avrupa usullerinin Trkiye'yi zayf dreceini ileri srerek, Trklerin eski rejime balkalmalar gerektiine inanyordu. Bu inancn belirten dncelerini Avusturya'nnstanbul'daki elisi Aponyi'ye gnderdii u mektupta okuyoruz:''Herhangi bir durum trl artlardan doar. Bunlar arasnda eski halleri n plana almaklzmdr.''Devletin yapsn kemiren bir hastaln ak belirtisi olarak saylan Msr isyanndan Bb-l'nin daha yeni kurtulduu bu srada, yukardaki genel gerek en ok Osmanl Devleti iindorudur. Osmanl Devleti, alalma ve kme durumundadr. urasn gizlemeyealmamaldr ki, kme sebepleri arasnda ilk temelleri Selim III tarafndan atlp son

padiahn ancak derin bir cahillik ve yetersiz bir hayale dayanan Avrupa tarzndaki yeni dzenhakkndaki dnce ve tasarlarn sylemek lzmdr.''Bb- l'ye u suretle hareket etmesini tavsiye ederiz:

''Hkmetinizi, varl

n

z

n temeli olan ve padiah ile Mslman tebaa aras

nda bal

ca birbant tekil eden din kanunlara sayg esas zerine kurunuz. Zamann ihtiyalarna grehareket ediniz ve zamann dourduu ihtiyalar gz nnde tutunuz. Ynetim ilerinizidzene koyunuz ve dzeltiniz. Lkin detlerinize ve yaay tarzlarnza uymayan bir idareusul kurmak iin eski idareyi ykmaynz.''Aksi takdirde, padiahn ykt ve harap ettii eylerin deerini yerine koyduklar kadar

bilmediine inanmak gerekir.''Avrupa medeniyetinden, sizin kanun ve nizamnza uymayan kanunlar almaynz. nkBat'nn kanunlar hkmetinizin temeli olan kanunlarn dayand usul ve kurallara kat'iyen

benzemeyen kaideler zerine kurulmutur. Bat memleketlerinde temel olan ey, Hristiyankanunlardr. Siz Trk kalnz. Lkin madem ki, Trk kalacaksnz, eriata uyunuz. Dier

dinlere kareriatn size gsterdii kolaylktan faydalannz. Hristiyan tebaanz tamamyla


12/55

himayenize alnz. Onlarn paalar tarafndan ezilmesine engel olunuz. Bu tebaann dinilerine karmaynz. mtiyazlarna sayg gsteriniz. Glhane hattndaki vaitlerinizi tutunuz.''Bir kanunun yrrlkartlarn salamadan nce onu iln etmeyiniz. Dorulukta ve hakyolunda ilerleyiniz. Fakat bunu yaparken, Bat'nn efkr- umumiyesine nem vermeyiniz. Siz

bu efkr- umumiyeyi, Avrupa'nn genel sesini anlamyorsunuz. Eer ilerleme yolunda bilgi

ve anlay ile hareket ederseniz, Avrupa efkr- umumiyesinin deerli ksm lehinizdeolacaktr.''... Szn ksas, biz Osmanl hkmetini, kendi idare tarzn dzene koymak iin yaptilerden vazgeirmek istemiyoruz. Lkin hl ve artlar, Trkmparatorluu'nun hl veartlarna uymayan Batl hkmetleri kopyaya deer bir rnek sayarak, ona gre dzenyaplmasn, esasl kanunlarnn Dou'nun detlerine uymayan hkmetleri taklit ve bugnkartlarda her trl yaranma kuvvetinden mahrum olup slm memleketlerinde zarardan baka

bir netice dourmayaca belli olan slahat kabul ve tatbik etmemesini tavsiye ederiz.''Acaba beni hayalt- siyasiyeye ittiba etmekle mi itham edeceklerdi? Varsn yle olsun."ngiltere ile Fransa'nn Tanzimat karsnda aldklar durum, Rusya ile Avusturya'nnkindenfarkl idi. ngiltere, Rusya'nn Byk Britanya mparatorluu'nu tehlikeye drecekekilde

genilemesini isteyemezdi. Hindistan'a giden ticaret yollarndan ikisi Osmanl topraklarndanve denizlerinden gemekte idi. Bu yollarn Trkler elinde bulunmas, ngiltere iin bir garantiidi. nk Trklerin yeni fetihler yapmak devri gemiti. Fakat bu garantinin salam vedevaml olmas iin Trklerin imparatorluklarnn toprak btnln muhafaza edecek kadarkuvvetli olmalar lzmdr. Tanzimat, Trkiye'ye muhta olduu bu kuvveti salamakamacyla yapld iin, ngiltere, Tanzimata sempati gsteriyordu.Fransa'ya gelince, Akdeniz memleketi idi. Fransa'nn refah Akdeniz'de ve Osmanlmparatorluu'nda yzyllardan beri muhafaza ettii imtiyazl durumla sk skya ilgili idi.Rusya'nn Byk Petro'dan beri balca siyaset amacnn Dou Akdeniz'e kmak olduunuFranszlar ok iyi biliyorlard. Byle bir hareket, Fransz karlarna byk bir engelyaratacakt. Bu sebepledir ki, Franszlar da, ngilizler gibi, ihtiraslar gittike artan kuvvetli

bir Rusya'nn karsnda kuvvetli bir Trkiye grmek istiyorlard. Tanzimat hareketini sempatiile karlamalarnn ak sebebi bu idi.ngiltere ve Fransa, Tanzimatn baar ile gelitirilmesine taraftar olmakla beraber, siyas veiktisad karlar iin ondan faydalanmak yolunda, Ruslarn ve Avusturyallarn tuttuklar yolututtular:Franszlar Katolik tebaa, ngilizler de Protestan tebaa iin mdahalelerde bulundular. HattaTanzimat dzeninin yeter derecede gelimediini ileri srerek, Osmanl hkmetine devaml

birekilde akl hocal bile etmeye kalktlar. Bu suretle, balangta Osmanl hkmetininkendi isteiyle balam olduu bu dzen, yabanc devletlerin artan mdahaleleri yznden,onlarn istek ve sraryla yaplan ve yrtlen bir hareket olarak gzkmeye balad.

Glhane hatt

nda geen prensiplerin deerlendirilmesi iin memleket ynetiminde de kklbir deiiklik yaplmas gerekiyordu. Tanzimat ncesinde memleket ynetimi rndankm bir durumda idi. Eyaletlerde, devlet otoritesine kar sk sk isyanlar kmas, ynetimrejiminin bozukluunu aa vurmaktadr.Selim III Yaknalarn banda ilk olarak bu rejimi dzenlemeye alt. Memleketynetiminin temel yapsna dokunmaya cesaret edemedi. Tmar ve zeamet usul ile vezirlerkanunnamesini yeni ekillere sokmakla yetindi. yi niyetle yaplmasna ramen, bu dzenumulan sonular vermedi.Mahmut II devrinde de bir aralk memleket ynetiminin dzenlenmesine alld. Fakat temelyapya dokunulmad iin, ynetim alannda anari srd durdu.Glhane hattnn ilnyla balayan Tanzimat devrinde ise, memleket ynetimi problemi daha

temelli olarak ele alnd. Memleketin eyaletlere blnmesine devam edildi. Eyaletler,sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da kyleri ilerine alan nahiyelere blnd. Eyaletlerin


13/55

ynetimi valilere brakld. Her valinin yanna, blge kuvvetlerine komuta edecek bir muhafzile mal ilerini evirecek bir defterdar verildi. Bundan baka, Fransa'daki departmanmeclisleri rnek alnarak, baz sancaklarda meclisler kuruldu. Vali veya muhassln

bakanlnda kurulan bu meclislerde her snf halkn cins ve mezhep ayrldnlmeksizin bir nispet iinde temsil edilmesi saland. Bu suretle ortaya kan yeni

memleket ynetimi sisteminde valinin eskiden hudutsuz gibi grnen grevleri, bir taraftanmuhafz ve defterdarn, dier taraftan da meclisin grevleriyle evrilmi oldu.Meclis, valilerin yardmcs olmaktan baka, onlarn ezici ve haksz iler yapmasn nlemekgibi bir maksatla da kurulmutu. Valiler, blgenin ynetim, mal ve adalet ile ilgili btn ilerihakknda meclis tarafndan ileri srlecek dnceleri dinlemek ve uygulamak zorunda idiler.Bu ynetim ekli, btn imparatorlukta ayn zamanda yrrle konamad. lkin Rumeli'deElviye-i selse denilen, Yanya, Trhala ve Manastr vilyetlerinde, Anadolu'da Diyarbakr veErzurum'da tatbik edildi. Daha sonra da btn vilyetlere yaydrld.Devlet otoritesini imparatorluun her tarafnda stn klmak gibi maksatla yaplan bu dzen,

birok itirazlarla karland. Eski rejimden faydalanan zorbalar itiraz edenlerin bandagelmekte idi. Hristiyan halk, sancak meclislerinde yeter derecede temsil edilmediklerinden

ikyeti idiler. Avrupa byk devletleri de bu ikyetlerinde Hristiyan halk desteklemektengeri kalmyorlard. Osmanl hkmeti, zamanla artacak olan bu ikyetlerin nne gemekiin bar antlamasndan daha etrafl bir memleket ynetimi idaresi salamaya alt.Tanzimat, Osmanlmparatorluu'nun Yaknalar tarihinde ok nemli yer tutar. Baz

bilginler, bu hareketi Trk cemiyetinin Bat cemiyetlerine yaklatrlmas yolunda birbalang olarak alrlar. Hlbuki Osmanlmparatorluu'na Bat dnyasnn tesirleri,Tanzimattan yzyl nce, Ahmet III zamannda girmeye balamtr. Bu sebeple Tanzimat,Osmanl Devleti'nin yenilmesi iin yaplan almalarn bir balangc olarak deil, fakat bualmalarn bir merhalesi olarak almak daha dorudur. Bununla beraber, Tanzimattan nceyer alan yeni dzen hareketleri ile Tanzimat arasnda karakter bakmndan kkl birtakmfarklar vardr. Tanzimat ncesi yeni dzen hareketlerinde, Bat tesirlerinin perakende olarakgirdii ve devlet kurumlarnn baz blmlerinde, bu tesirlerle slahat yapld grlmektedir.

Nitekim Ahmet III devrinde ilk Trk matbaas kurulmu, fakat bir fetva ile matbaadabaslacak eserlerin cinsi tayin edilerek, din kitaplarn baslmasna msaade edilmemitir.Selim III ve Mahmut II devrinde yaplan geni ll dzen almalarnda ise, ordununteknik ve bilim kurullarnda, hkmet organlarnn ekillerinde Avrupa usullerine yerverildii hlde, Avrupa'nn Rnesans'tan beri kanun ve hak mefhumlarna vermeye baladyeni deerlere hibir nem verilmemitir. Hlbuki yeni bir devlet kurmada olduu gibi, eskiemellere dayanan bir devleti yeniletirmekte de yaplan iin temelini haklar alanndakideiiklik tutar. Tanzimattan nceki dzen almalarnda, kii ve devlet haklarnda hibirdeiiklik yaplmad hlde, Tanzimatn balca zelliini hak alanndaki yeni deerler tekil

eder.Tanzimata gelinceye kadar Osmanlmparatorluu'nun haklar sistemi, eriat ile gelenekleredayanmakta idi. Bu sistem, Tanr ile hkmdar arasnda halkn din ile dnya idaresinisalad iin akla deil, inana dayanmakta idi. nana dayanan bir sistemin zamanngereklerine gre deimesi ok g ve hatta imknszd.Glhane hatt- hmyunu, slm tebaa ile Hristiyan tebaann kanun nnde eitliini tandve halk ile padiah arasndaki mnasebetleri yazl bir vesika ile belirttii iin, sosyal birkontra karakteri kazanmaktadr. Padiah, Glhane hattndaki prensiplere ve bunlaradayanacak kanunlara riayet edeceine yemin etmekle, kutsal yetkileri stnde bir kuvvettanm oluyordu ki, bu kuvvet kanundur. Btn Bat devletleri, Tanr haklarna ve kuvvetedayanan derebeylik rejiminden krallk rejimine geerken, tebaalar ile olan mnasebetlerini,

ok kere ihtilller neticesinde, Glhane hattna benzer yazl vesikalarla belirtmilerdi. Battarihlerinde ''art'' ad verilen bu vesikalarn karakterini ve nemini Mustafa Reit Paann


14/55

Paris ve Londra elisi bulunduu sralarda kavram olmas ok mmkndr. Glhane hatt-hmyununun iln edilmesinde ve Tanzimat dzeninin kurulmasnda yabanc devletlerinsiyas tesiri ve rol ne olursa olsun, Tanzimat siyas bir eserden ok bir haklar eseri olarakkabul etmek yerinde olur.Tanzimat ve Tanzimat ncesi dzenler arasnda mevcut farklardan biri de, dnce sisteminde

kendisini gsterir. Tanzimattan nce devleti kuvvetlendirmeye alm olanlar, Dou'nundnce sisteminden ayrlmayarak Bat'dan alnacak birtakm rneklerle imparatorlua ekidzen verileceini sanmlard. Onlara gre Bat'nn stnl dncede deil, teknikte idi.

Nitekim XVII. yzyln ilk yarsnda Bat'dan matbaann alnmas, fakat buna mukabilyabanc dile hibir nem verilmemesi ve yabanc dillerden tercme yaplmamas, bu zihniyetiaka gsterir. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Abdlhamit I devrinde, askerlik alanndaBat'nn ileri usulleri alnmaya balannca, askerlik zerine yazlm yabanc dildeki kitaplarnTrkeye evrilmesine baland. Selim III devrinde ise ilk defa olarak mhendishaneokulunda, Franszca dersinin mecbur olarak bir Fransz tarafndan okutulmas uygun grld.Mahmut II devrinde harp ve tp okullarnn Avrupa usulnde kurulmas, derslerin yabancretmenler tarafndan verilmesi, Avrupa'ya, asker maksatlarla da olsa, renci gnderilmesi,

eitimde baz yeni prensiplerin kabul edilmesi, Bat'nn teknik aralaryla teknik usullerininalnmasnda kkl hareketler gibi grnrse de, bu hareketler de Bat'nn dnce sisteminin

btn ile temasa gelindiini anlatmaz.Tanzimat ise Bat dnce sisteminin btn ile temasa geldi. Askerlik ve teknik alanlarndaAvrupa'nn stnln kabul ettii kadar, haklar alannda, eitim alannda ve edebiyat ilesanat alannda stnln de kabul etti.Eitimin, kuruluu, ders programlar ve ders aralar bakmndan Bat rneklerine

benzetilmesi, Batl kanunlarn tercmesi, Bat'nn edebiyat ve sanat eserlerinin tercmesinebalanmas ve artk bu eserler gibi yazmak idealinin yer etmeye balamas, bu cihetibelirlemeye yeter.Bununla beraber, Avrupa dnce sistemiyle salanan bu kkl temasn sathta kaldn daaka sylemek lzmdr. Avrupa dnce sisteminin kk Grek ve Ltin medeniyetininlmez kaynaklarna dayanmakta idi. Hlbuki bu sistem ile temasa gelen Osmanl aydnlar,ran ve Arap bilim kaynaklaryla beslenmilerdi. Onlar Bat medeniyeti ile temasa geldiklerivakit kendilerinde mevcut bir bilgi sistemini ykp yerine yenisini almadlar. Fakat var olan bueski sisteme Bat'nn dncesini ilediler. Bu sebepledir ki Tanzimat bilgini de tammanasyla Batl bilgin olamad.Tanzimat ile Tanzimat ncesi dzen almalar arasnda bir dier fark da siyaset sistemindekendisini gstermektedir.Tanzimattan nce Selim III'e gelinceye kadar yaplan dzen almalar, yalnzimparatorluun i siyasetiyle ilgili kalmt. Selim III ilk defa olarak Osmanl Devleti'ni

Bat

'n

n siyaset usullerine muhta grd ve Osmanl

Devleti'ni siyasette kendi kendineyeterlik prensibinden kurtarmaya alt. Bu maksatla Bat memleketlerinde daim eliliklerkurduu gibi, byk siyas buhranlar karsnda yabanc devletlerle antlamalar da yapt.Mahmut II, Selim III'n at yolda yrd. Fakat ne Selim III, ne de Mahmut II, buhranlolaylar dnda, imparatorluun gelecekteki gvenini salamak iin yabanc devletlerle sksiyaset mnasebetleri devam ettirmeyi dnmediler.Tanzimat adamlar ise imparatorluun d siyasette kendi kendine yetemeyeceinianladklarndan, devletin varln koruyabilmek midiyle yabanc devletlerden Fransa ilengiltere'nin devaml birekilde dostluunu aradlar. Tanzimata kadar Avrupa devletlerhaklar sisteminin dnda kalan Osmanl Devleti, Tanzimat devrinde bu sisteme girmek iinalt. Krm harbi sonunda imzalanan Paris muahedesinde Osmanl Devleti, Avrupa

devletler ailesinin bir unsuru olarak kabul edildi.


15/55

Bu tedbirin, tek bana Osmanl Devleti'ni inhitat (k) uurumundan kurtarmayaca pektabidir. Fakat Batllama yolunda bir hareket olduu iin neticelerine baklmadan bir deerolarak kabul etmek lzmdr.Tanzimat ncesi dzen almalar ile Tanzimat almalar arasnda son bir fark, yabancdevletlerin bu almalar karsnda aldklar tavrlarda gzkr. Tanzimat ncesi almalar

yabanc devletlerin mdahalesine sebep olmadklar hlde Tanzimat almalar karsndayabanc devletler, kendi karlarna uygun bir dzen kurulmas iin devaml mdahalelerdebulunmulardr. Bu mdahalelerin nemi, Tanzimatn siyas olaylarn incelerken bilhassagze arpmaktadr.II. TANZMAT DEVRNN SYAS OLAYLARI

Abdlmecit'in tahta kmasndan birka gn sonra, Osmanl ordusunun Msr kuvvetleritarafndan Nizip'te yenildii renildi. Yeni bir ordu kurmak zamana bal idi. Osmanlordusu komutan Hafz Paaya harp hareketlerini durdurmas emredildi. Bir taraftan daMehmet Ali Paa ile uzlamaya karar verildi. Yeni padiah, uzlama gereini SadrazamHsrev Paaya gnderdii bir hatt- hmyununda u satrlarla belirtti:

''Memleketin ve halkn gven ve dzenini korumak ve bo yere Mslman kannndklmesine engel olmak iin, imdiye kadar olan bitenleri unutup Mehmet Ali Paayaffediyorum. Affmn bir an nce kendisine bildirilmesini irade ediyorum.''Padiahn bu iradesi, Bb- l ras ktiplerinden Akif Efendi ile Kahire'ye bildirildi. FakatAkif Efendi Kahire'ye varmadan nce Ahmet Paa komutasnda bulunan Osmanldonanmasnn Mehmet Ali Paaya teslim olmak iin skenderiye zerine yol almakta olduurenildi. Ahmet Paa, Mahmut II'nin Hsrev Paa tarafndan ldrldn, Hsrev Paannsadrazaml zorla aldn, Ruslara satlm bir adam olduunu bahane ederek bu hareketiyaptn yayd.Ahmet Paann ihaneti stanbul'da byk tel uyandrd. Divan, Kahire'ye yeni hatt-hmyun gnderdi. Bunda, Msr'n babadan evlda gemekartyla Mehmet Ali Paaya

braklaca vaat ediliyordu. Bu teklif, Mehmet Ali Paay tatmin edecek karakterde deildi.nk Mahmut II tarafndan 1837'de yaplm, fakat Msr paasnca reddedilmiti.Mehmet Ali Paa, Nizip zaferini rendii vakit, isteklerini Osmanl Devleti'ne kabulettirmek iin bir frsat ktn sanmt. Bu zaferin arkasndan Mahmut II'nin ld veAbdlmecit'in tahta kt haberi gelince, brahim Paaya Suriye hududunu amamasyolunda emirler yollad.Fakat yllardan beri kendisine kin besleyen Hsrev Paann sadrazam olduunu ve kendisineyalnz Msr vilyetinin brakldn renince, intikam almaya karar verdi. Msr'dakiyabanc devletler konsoloslar, Mehmet Ali'ye anlayl ve ihtiyatl olmasn tavsiye veOsmanl donanmasn geri vermesini nasihat ettiler. Mehmet Ali Paa kabul etmedikten baka,

stanbul'a ltimatom mahiyetinde mektuplar yazd

. Bu mektuplar zerine, stanbul'dasadrazamn ve eyhlislmn da bulunduu olaanst bir divan topland.Divan, yeniden harbe srklenmekten ise, Mehmet Ali Paaya Msr'dan baka Suriye'nin de

braklmasn kararlatrd. Fakat tam bu srada Avrupa devletleri duruma kartlar.Mehmet Ali Paann Msr'dan sonra Suriye'yi de istemesi zerine, Avrupa byk devletleritela dmtler. ngiltere ve Fransa en ok Rusya'nn Hnkrskelesi muahedesindenfaydalanmak isteyeceini dnerek kukulanyorlard. Bu sebeple, Osmanl-Msranlamazln Avrupa byk devletlerini ilgilendiren bir mesele haline getirmeyi uygun

buldular. 28 Temmuz 1839'da Meternih'in kaleme ald bir nota, stanbul'daki Avusturya,Fransa, ngiltere, Rusya ve Prusya elilik ktipleri tarafndan Bab- li'ye bildirildi. Notadayle denmekte idi:

''Aada imzalar bulunanlar, bu sabah hkmetlerinden aldklar talimata dayanarak, arkMeselesi hakknda be byk devlet arasnda antlama salandn Bb- l'ye bildirmekle


16/55

eref duyarlar ve Bb- l'den be byk devlete kendisine gsterilen ilginin neticesinibekleyerek Msr Paas tarafndan yaplm olan tekliflere dair kendi itirakleri olmadkakat' mahiyette bir karar almamasn rica ederler.''Osmanl hkmeti, yabanc devletlerin bu mdahalesini memnunlukla kabul etti. Sadrazam,Mehmet Ali Paa ile dorudan doruya hibir grme yaplmayacan ilgililere bildirdi. Be

Avrupa devleti tarafndan verilen notann Bb- l tarafndan kabul edilmesi, Hnkrskelesimuahedesinin sonu demektir. Osmanl hkmeti, Msr paas ile yapt birinci harpteRusya'nn himayesini kabul etmi, ikinci harpte de be Avrupa devletinin mterek himayelerialtna girmeyi zamann ve artlarn icaplarndan saymt.Dileri Bakan Nuri Bey, be byk devletin elilerinden Suriye'nin Osmanl Devleti'ne

braklmasnn salanmasn rica etti. ngiltere ve Avusturya elileri bu dilei kabul ettiler.Fransz elisi, Fransa'nn Mehmet Ali Paa iin besledii sempatiden, Rus elisi de OsmanlDevleti'ni zayflatacak bir tedbir olduundan Suriye'nin Mehmet Ali Paaya braklmasnataraftar ktlar. Prusya elisinin verecei rey, ounluu salayacakt. Bu sebeple Prusyahkim durumda idi. Bu srada Prusya ile sk bir dostluk teminine allmakta idi. Bunaramen, Fransa elisi ngiltere ile Avusturya'ya katld ve Suriye'nin Trkiye'ye dnmesi iin

gereken ounluk saland. Bundan sonra verilen kararn yrrln salamak iin hareketegemek gerekiyordu. ngiliz Dileri Bakan Palmerston, Mehmet Ali Paaya bir ltimatomgnderilmesini ve kabul etmedii takdirde kuvvet kullanlmasn teklif etti. Fransa'dan bakadier devletler teklifi kabul ettiler. Fransz Umum Efkr Mehmet Ali Paaya sempati

besliyordu. Paris'te o kanaat vard ki, hibir kuvvet onu kl kuvveti ile kazand yerlerdenkaramazd. Tiyer hkmeti Mehmet Ali'ye kar kuvvete bavurulduu takdirde, MehmetAli'den tarafa kmaya bile karar verdi. Ren zerinde ve Akdeniz'de harp hazrlklarna giriti.Palmerston, Fransa'nn bu durumu karsnda, Msr meselesini Fransa olmadan da zmeyiuygun buldu. 15 Temmuz 1840'ta ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya devletleri arasndaLondra'da drtl bir antlama yapld.Drtl antlama, Osmanlmparatorluu'nu korumak ve Mehmet Ali'yi uzlamaya zorlamakamacyla yaplmtr. Tad balca hkmlerunlard:1- Msr, babadan evlda gemek zere, Gney Suriye ve Akk'da kayd- hayat artyla,Mehmet Ali Paaya braklacak. Paann bu artlar kabul etmesi iin on gn ara verilecek.2- Mehmet Ali Paa, yaplan teklifi on gn iinde kabul etmezse, ikinci bir teklif yaplacak ve

bunda yalnz Msr paal kendisine braklacak. On gn iinde bu yeni teklifi de kabuletmezse, Msr da kendisinden zorla alnacak.Drt devlet arasnda gizli olarak hazrlanan ve imzalanan drtl antlamann iln, Fransa'da

byk heyecan uyandrd. Hkmet ve umumi efkr Fransa'nn erefine srlen lekeyitemizlemek ve Mehmet Ali Paay yalnz brakmamak iin harbi bile gze aldlar. FakatFransa Kral Lui Filip, Londra antlamasna milleti ve hkmeti kadar kzmasna ramen,

ngiltere ile harbe girimek niyetinde deildi. Mehmet Ali'ye diplomasi yoluyla yard

metmeyi daha akllca bir hareket sayd. ngiliz Dileri Bakan, Lui Filip'in Mehmet Ali iinkl ekmeyeceini zaten oktan anlam bulunuyordu. Fransa olmadan Msr buhrannzmeye karar vermesinin de sebebi bu idi.Mehmet Ali Paa, Fransa'ya gvendii iin, Msr probleminin bandan beri hudutsuzisteklerde bulunmutu. Drtl antlamann imzalanmasn ve Fransa'nn bu antlamakarsnda ald harpi durumu grnce, drtl antlamay yapan devletlere de kafa tutmayakoyulmutu. Antlamann Msr'la ilgili hkmleri kendisine Dileri Bakan Ktibi SadkRifat tarafndan bildirildii vakit u szleri syledi.''Vallah billh tallah malik olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana iln- harpederlerse, padiahn memleketlerini altst ederek imparatorluun harabeleri altnda kendimi

gmdrrm.''


17/55

Mehmet Ali Paa, ilk teklifi kabul etmesi iin kendisine braklan on gn aralk sonunda, drtdevletin konsoloslar ile Sadk Rifat Bey'i kabul ederek yeni itirazlarda bulundu:''Mlk Allah verir Allah alr, ben Cenb- Hakka mtevekkilim.'' Bundan sonra da kartaraftan yaplacak en ufak bir dmanlk hareketine karstanbul zerine yryeceini

bildirdi. Szn ksas, Mehmet Ali Paa drtl antlamay yapan devletlerin tekliflerini

Fransa'ya gvenerek kabul etmedi. Bunun zerine drt devletin konsolos ve memurlar Msr'terk ettiler. Szle anlama devri gemi, sra kuvvete gelmiti.Londra antlamasn imzalayan devletler, Mehmet Ali Paaya kar hareketlerini ylekararlatrdlar:Rusya, Msr kuvvetleri Anadolu ierlerine yrdkleri takdirde, stanbul'u korumak iinmdahale edecekti. Prusya, donanmas olmad iin, harp hareketlerine girimeyecekti.ngiltere, karada ve denizde Trklerle ibirlii yapmay kabul etti. Eski VenedikCumhuriyeti'nin topraklarna konduu gnden beri denizci devlet olan Avusturya da, drtharp gemisiyle ngiliz ve Osmanl donanmalarnn yannda Mehmet Ali Paaya karsavamay kabul etti. Mttefiklerin bu durumundan da anlalyor ki, Rusya ve Prusya pasifkalyorlar; Avusturya harbe sembolik birekilde karyordu. Harp hareketlerinin balca

arln Trkiye ile ngiltere yklenmi oluyordu.Mehmet Ali Paa, bu sefer savunmada kalmay uygun buldu. brahim Paa, Suriye snr ileSuriye kylarn Trklerle ngilizlere kar korumak iin askerlerini datmak zorunda idi. Buise Osmanl ve ngiliz propagandasnn tesiriyle Lbnan'n Mehmet Ali'ye karayaklanmasn kolaylatrd. brahim Paann durumu daha balangta ktleti. 11 Austos1840'ta zzet Mehmet Paa komutasnda bir kuvvet deniz yolu ile Beyrut yaknlarnda karayakarld. Trk, ngiliz ve Avusturya harp gemilerinden kurulan bir filo, Beyrut'un nlerinegelerek mevcut Msr gemilerini yakt ve ehri topa tuttu. Bir ay sonra Beyrut, Sayda ve Surehirleri mttefiklere teslim oldu. Kasmda da Akk kurtarld. Msr ordusunun gerelerini veyiyeceklerini tayan bu ehirbrahim Paann en nemli dayana idi. Mttefiklerin elinegemesi zerine Msr ordusu Suriye'yi tamamen boaltmak zorunda kald.Mehmet Ali kuvvetlerinin az zamanda ve hzla Suriye'den kovulmas, Fransa'nn zerine

byk tesir yapt. Franszlar Mehmet Ali kuvvetlerinin etin bir mdafaa harbi yapacaklarnve kendilerine harp hazrlklarn tamamlamak iin zaman kazandracaklarn ummulard.Tahminlerinde yanldklarn gsteren vakalar zerine Tiyer kabinesi dt.Mehmet Ali, artk Fransa'ya gvenmenin bo olduunu anlad. Zaten bu sralarda Amiral

Nopier komutasnda birngiliz filosu, skenderiye'nin nlerine gelmi bulunuyordu (25 Kasm1840). Amiral, Mehmet Ali Paaya anlama teklif etti. Paa, Suriye'yi istemekten vazgeecek,Osmanl donanmasn geri verecek, buna karlk da babadan evlda gemekartyla Msrkendisine braklacakt. Mehmet Ali bu artlar kabul etmedii takdirde, skenderiye

bombardman edilecekti.

Mehmet Ali Paa, Suriye'yi zaten kaybetmiti. Olu brahim Paadan hibir haberalamyordu. Fransa'dan da herhangi bir yardm bekleyemezdi. Amiralin artlarn kabul etti.Osmanl hkmeti, bu antlamadan memnun olmad. stanbul'da sonuna kadar harbe devamedilmesi ve Mehmet Ali Paann yerine baka bir valinin Msr'a tayini dnlmekte idi.Fakat ngiltere'nin srar zerine, Nopier ile Mehmet Ali Paa arasnda imzalanm olanantlama kabul edildi. Bu suretle yedi yldan beri sren Osmanl-Msr anlamazl kesin birekilde zlm oldu. Mehmet Ali Paa Suriye'yi kaybetti ise de, ldkten sonra evltlarnagemek zere Msr' kazanm oldu. Artk Msr'n tarihinde Mehmet Ali Paa sllesininrol, i bakmndan olduu kadar haklar bakmndan da kesinlemi oldu.Padiah, Mehmet Ali Paa ile gelecekteki mnasebetlerini ''Msr Valilii imtiyaz ferman''

bal ile tarihe geen bir ferman ile belirtti.

Ferman, Mehmet Ali Paaya hitapla yazlm ve hangi artlar iinde Msr'n babadan evldagemek zere kendisine brakldn belirtmitir. artlara geilmeden nce de, Mehmet Ali


18/55

Paann padiaha ball ile Osmanl Devleti iin besledii iyi niyetler ve duygulara iaretedilmi ve uzun yllar Msr'daki valilii esnasnda kazand tecrbe gz nnde tutularakvilyetin kendisine aadaki artlarla brakld aklanmtr:1- Msr vilyetinin hudutlar sadrazam tarafndan mhrlenen haritada gsterilmitir,2- Msr valileri, Mehmet Ali Paa sllesinden, padiah tarafndan seileceklerdir. Valilie

yalnz erkek ocuklarn hakk olacaktr. Valilik bo kald vakit, Mehmet Ali sllesinden enyal erkek, vali olacaktr. Erkek vrislerin yokluu halinde, kzlarn ve ocuklarnn valiliegemek hususunda hibir haklar olmayacaktr,3- Her ne kadar Msr valileri bu ferman ile veraset imtiyazna kavumu bulunuyorlarsa da,rtbe ve kdem hususunda Osmanlmparatorluu'nun dier vezirleri ile eit haklara malikolacaklardr. Yazmada dier vezirler iin kullanlan elkap ve unvanlar, Msr valileri iin dekullanlacaktr.4- Glhane hatt- hmyununun prensipleri ve Osmanlmparatorluu'nun yabanc devletlerleimzalam olduu antlamalar, Msr iin de yrtlecektir.5- Msr ahalisi de padiahn tebaas sayld iin, Osmanl Devleti'nde kabul edilecek nizamve kanunlar Msr iin de muteber saylacak. Vergi, padiah adna ve devlet usullerine gre

toplanacak ve bu vergiden muayyen bir blm her yl Bb- l'ye gnderilecek. Para, padiahadna bastrlacak. Msr'n asayiini salamak iin 18.000 erden baka asker

bulundurulmayacak. Kara ve deniz subaylarndan albaya kadar olanlar vali tarafndanatanabilecek, fakat daha yksek rtbeli subaylar muhakkak padiah tarafndan tayin edilecek,

padiahn msaadesi olmadka harp gemisi yaplamayacak.6- Yukarda iaret edilen artlara sayg gsterilmedii takdirde, Msr'a verilen imtiyazlarhkmsz saylacaktr.Bu ferman, drt mttefik devletin Londra'daki elileriyle Osmanlmparatorluu'nun Londraelisi tarafndan hazrlanmtr.1830'da balayan ve 1840'ta neticelenen Msr buhran, balangta bir i isyan gibi grndise de, sonralar be byk Avrupa devletinin dereceli birekilde karmalaryla byk birAvrupa problemi halini ald. Mehmet Ali Paa, isyanla beraber gelien isteklerini tam olarakgerekletiremedi. Adana'dan ve Suriye'den vazgemek zorunda kald. Fakat neticede Msr'ailesine kazandrd.Rusya, isyann birinci merhalesinde Osmanlmparatorluu ile Hnkrskelesi antlamasnyaparak, Trkiye zerinde bir himaye kurmaya muvaffak oldu ise de, sonralar, Avrupa bykdevletlerinin ve en okngiltere ile Fransa'nn basklar karsnda, bu himayesi hkmszkald. ngiltere, enerjili mdahale ile, Mehmet Ali'nin byk bir devlet kurmasn nleyerek,Dou Akdeniz'in ve Hindistan'n gvenliini salamaya muvaffak oldu. Fransa, MehmetAli'yi tutmakla, Napolyon Bonapart devrinde Msr'a yerlemi bulunan Fransa nfuzunusrdrmek istedi. Bu i yaparken, Osmanlmparatorluu ile bozumamaya ve Osmanl

topraklar

n

n Rusya'ya kar

taml

n

korumaya da al

t

. Bu ok istikametli politikas

ndaFransa, karsnda Avrupa'nn drt byk devletini birlemi grd. Msr isyannn gelimesisrasnda byk rol oynad hlde, bu isyann balanmasnda silik bir durumda kald.Osmanlmparatorluu, yedi yl sren Msr buhran neticesinde, bir paann isyann bile

bastrmaktan ciz olduunu gsterdi. Anadolu'nun ve stanbul'un gvenliini yabancdevletlerin mdahaleleri ile koruyan imparatorluk, bundan byle varln devam ettirmek iinyabanc yardmna bavurmak yolunu tuttu.III. ARK MESELES VE BOAZLAR

''ark Meselesi'', politika terimidir. lkin 1815'te Viyana Kongresi'nde kullanld ve ondansonra, siyaset adamlaryla tarihiler nezdinde kredi kazand. Genel olarak, ark meselesinin

ortaya k ve mana kazanmasyle oldu:


19/55

Viyana Kongresi, Napolyon Bonapart'n altst ettii Avrupa haritasn dzene koymak iintopland sralarda, Rus ar Aleksandr, kongre delegelerini Rum davasyla ilgilendirmekistedi. Kongre, milliyetilik dman Meternih'in ve douda Rusya'nn genilemesini daimaendie ile karlam olan ngiltere'nin tesiriyle, bu konu zerinde grmeler yaplmasnreddetti. Buna ramen, Rus delegeleri, resm grmelerin dnda, kongre yelerinin dikkat

nazarn Osmanlmparatorluu idaresinde yaamakta olan Hristiyan halkn durumu zerineekmeye altlar ve bu durum iin ''ark Meselesi'' terimini kullandlar. Terim, kongredensonra diplomatlar arasnda ok kullanlmaya ve eitli manalar kazanmaya balad. XIX'uncuyzyln ilk yarsnda ark Meselesi, genel olarak, Osmanlmparatorluu'nun toprak

btnlnn korunmas, ayn asrn ikinci yarsnda Trklerin Avrupa'daki topraklarnnpaylalmas, yirminci yzylda da imparatorluun btn topraklarnn bllmesi manasndakullanld. Fakat Osmanlmparatorluu'nun i ve d siyasetinde buhranl her olay daAvrupallarca ark Meselesi bal altnda incelendi. Bu suretli diplomatlar, ark Meselesiterimi ile bir hl ve istikbal durumunu anlarken, Avrupa tarihileri de ayn terimi gemizamanlardaki Trk-Avrupa mnasebetlerini aklamak iin kullandlar. Bylece arkMeselesi, bir tarih terimi olarak mana kazand. Tarihiler, Trk-Avrupa mnasebetlerinin

balangc olarak trl olaylar kabul ettikleri iin, ark Meselesi'nin balangc da tarihileringr ve eilimlerine gre tespit edilmi oldu. Nitekim bu balangc, Trk genlerininAvrupa'ya yaylmaya balad tarihe kadar gtrenler bile vardr. Fakat ark Meselesi'ne,slmln douunu, Hal seferlerinin balamasn ve Osmanl Trklerinin Avrupa'ya ayak

basmalarn mene olarak kabul edenler daha oktur.Tarih bakmndan balangc nereye gtrlrse gtrlsn, ark Meselesi'nin konu hlindeortaya atlmas, XVIII'inci yzyln ikinci yarsdr. Bu andan itibaren olay olarak var olan bumesele, 1815'te isimlendirildikten sonra, XIX'uncu yzyl boyunca devam ederek, XX'nciyzyln ilk yirmi yl iinde kesin olarak Osmanlmparatorluu'nun tarihe gmlmesiyleortadan kalkt. Balangcndan ortadan kalkmasna kadarark Meselesi, yalnz Avrupadevletleri iin vardr. Avrupallarn anlam olduklar manada ark Meselesi Trkler iin bir'Garp Meselesi'dir.Mehmet Ali Paa ile padiah arasnda yedi yl sren anlamazlk ve harp safhas, Osmanlmparatorluu'nun zayflk derecesini ve byk Avrupa devletlerinin Osmanlmparatorluu'ndaki karlarn belirtmiti. Be byk devletin padiah ile Mehmet Ali Paaarasndaki ihtilfa karmalarnn balca sebebi, stanbul ile Boazlar'n bu ihtilf esnasndamaruz kald tehlike idi. Msr meselesinin Londra'da imzalanan drtl antlama sonundagiriilen harp hareketleri ile zlmesi, Boazlar probleminin zlmesi demek deildi.Osmanlmparatorluu artk Boazlar' kendi kudret ve kuvvetiyle savunmayaca iin,

byk devletler arasnda Boazlar zerinde bir antlamaya varlmas gerekli idi. Byle birantlama ise, hereyden nce, byk devletlerin Osmanlmparatorluu'ndaki karlar ve bu

imparatorluk iin besledikleri dnceler ile ilgili idi.Fetihler siyaseti, Byk Petro'nun brakt farz edilen bir vasiyetnameye dayanan Rusya'nn,stanbul ve Boazlar' egemenliine geirmek istemesi, yalnz arlarn bir politikas olmaypRusya'nn genel istil siyasetinin dourduu bir netice idi. Geni ve zengin topraklar ileAvrupa'da siyasette olduu kadar ekonomide de kuvvetli olmak isteyen Rusya, denizleremuhtat. Rusya'nn kuzey ve bat denizleri, senenin muayyen bir blmnde buzlarla rtlidi. Dou sahilleri ise ekonomi ve ticaret bakmndan yeter derecede deerli deildi. Bu byleolduu iin Karadeniz'i ve Akdeniz'i Ruslar iktisat ve ticaretleri iin birinci derecede nemli

buluyorlard. Ruslar, ilk defa olarak, Karlofa muahedesiyle (antlamas) Karadeniz'e birleikolan Azak Denizi'ne yerletiler (1699).Bundan sonra Karadeniz'i Rus gl yapmak, Rus politikasnn amalarndan biri oldu. 1774'te

imzalanan Kk Kaynarca muahedesi, bu ama istikametinde atlm kuvvetli bir adm idi.Bu muahede ile Dinyeper nehri mansabndaki (giriindeki) Klburun kalesini ve szde


20/55

istikllini saladklar Krm', bir de Yenikale ile Kireburnu'nu aldktan baka, ticaretgemileri iin de Boazlar'dan serbeste gei hakkn kazandlar. 1784'te Krm' resm olarakRus topraklarna ilhak ettikten (kattktan) sonra Rusya, Grek projesini gerekletirmeyi kurdu.Bu projenin temel amac, stanbul ve Boazlar zerinde Rus nfuzunu gerekletirmekti.Rusya'nn Avusturya ile birlikte Osmanl Devleti'ne kar bu maksatla 1787'de balatt harp,

onu amacna yaklatrmaktan uzak kald. Napolyon Bonapart'n Msr'a saldr (1798), Sen-Petersburg hkmetine maksatlarna ulamak iin baka yoldan yrmek frsatn verdi.Ruslar, Osmanl hkmetine, Fransa'ya kar ittifak teklif ettiler. 1799'da Osmanl-Rusantlamas bu teklif zerine imzaland. Rusya, ilk defa olarak, dost devlet sfatylaBoazlar'dan her iki istikamette gemi geirmek hakkn sekiz yl iin kazanm oluyordu.Ruslar, Osmanlmparatorluu'nu baka devletlerle paylamak veyahut onun yerinde bir Grekhkmeti kurmaktan ise, padiah himayelerine almann daha uygun olacan bundan bylednmeye baladlar.1805'te yenilenen Osmanl-Rus muahedesinde, Trkiye ve Rusya Karadeniz'i kapal denizolarak kabul ettiler. Kendi harp gemilerinden baka harp gemilerinin bu denize girmesi yasakidi. Bir dman filosunun zorla girmesi halinde iki devlet kuvvetlerini bir ederek kar

koymay zerlerine alyorlard. Bundan baka, Rus harp gemilerinin Boazlar'dan serbestegemesi ve Bb- l'nin gerektii hallerde bu gemilere yardm etmesi kararlatrlmt.1807'de balayan Osmanl-Rus harbi dolaysyla bu muahede hkmsz kald ise de, Yunanisyanlarnn sebep olduu 1828-1829 Osmanl-Rus harbi sonunda imzalanan Edirnemuahedesinde Ruslar, Boazlar'dan ticaret gemileri iin geit haklarn tekit ettirdiler(glendirdiler). Hnkrskelesi antlamasyla da Boazlar'n baka devletlerin harpgemilerine kapatlmasn saladlar. Bu antlamann hkm, Londra Konferans'na kadar hak

bakmndan yrrlkte kald.Fransa'nn Boazlar'la ilgilenmesi, corafya durumundan baka, Osmanlmparatorluu ileyzyllardan beri devam ettirdii siyaset ve ekonomi mnasebetlerinin yaps, bir deXVIII'inci yzylda smrge politikasnda yer alan deiiklik sebebiyledir.Fransa, Akdeniz devletidir. Osmanllarla XVI'nc yzylda salad dostluk sayesindekapitlsyonlar elde etmitir. Bunlar Osmanl topraklarnda ekonomi ve ticaret bakmndanFranszlara nemli karlar salamakta idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, Amerika'dakismrgelerini ngilizlere kaptrdktan sonra Atlas denizinde egemenlikngilizlerin elinegemiti. Fransa, Atlas denizindeki kayplarn telfi etmek iin Akdeniz'i bir Fransz glhaline getirmek yolunu tuttu. Taleyran'n hatratnda Akdeniz problemi u satrlarda Fransaiin manasn buluyor:''Akdeniz tamamen bir Fransz gl olmaldr. Ticaretini biz yapmalyz. Bizim projelerimizikendilerine mal edinmek isteyenleri Akdeniz'den uzaklatrmalyz.''Kampoformiyo muahedesinden (1797) sonra, Venedik Cumhuriyeti topraklarnn Avusturya

ile Fransa aras

nda payla

lmas

, Frans

zlar

n Yedi Yunan adalar

na yerlemeleri, hatta M

s

r'

istil etmek teebbsnde (giriiminde) bulunmalar, Akdeniz'i Fransz gl yapmak yolundaatlm kuvvetli admlardr. Fakat Fransa'nn Akdeniz'i egemenlii altna almas istei,Rusya'nn Karadeniz'i Rus gl haline getirmek, Boazlar' ele geirerek Dou Akdeniz'esahip olmak ihtiraslar ile arpyordu. ar Aleksandr, Erfurt'ta, Osmanlmparatorluutopraklarnn paylalmasn Napolyon Bonapart ile syleirken stanbul'un ve Boazlar'nRusya'ya braklmasn istemiti. Napolyon bu istee, ''stanbul tek bana imparatorluadeer'' ve ''Marsilya'nn yolu Boazlar'dan geer'' szleriyle Rusya'nn ihtiraslarna set ekti.Bundan sonra, stanbul ve Boazlar'a kar ynetilen her Rus hareketi, karsnda Fransa'y,Dou Akdeniz'e yaylmak istidadnda olan her Fransz almas da karsnda Rusya'y buldu.stanbul ve Boazlar'la bu kadar yakndan ilgili olan yalnz Rusya ile Fransa deildi, ngiltere

de vard.


21/55

XVIII'inci yzyla gelinceye kadarngiltere, Osmanlmparatorluu ile yalnz ticaretbakmndan ilgilenmekte idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, 1768-1774 Osmanl-Rusharbi sralarnda, Dou Akdeniz ve Boazlar, ngiltere iin hibir ehemmiyet tamyordu. Okadar ki, harp iinde bir Rus filosunun Baltk denizinden, Akdeniz'e gelerek Yunan adalarnve Mora'y igal etmesi, ngilizlerin msamahas ve klavuzluu ile mmkn olmutu. Fakat

XVIII'inci yzyln sonlarna doru ngiltere, Dou'da kurmu olduu imparatorluun byknemini kavrad. Bu imparatorlua giden yollarn gvenini salamak, ngiltere politikasnnbalca amac oldu. Hindistan ile Avrupa arasnda en ksa yol Akdeniz'den getii iin, budeniz ngiltere iin yalnz ekonomi bakmndan deil, fakat politika bakmndan da deerkazand. Akdeniz egemenliini kimseye kaptrmamak, ngiltere iin temel problemler arasnagirdi. Kendisi 1713'te Atlas denizi ile Akdeniz'in kaps olan Cebelitark'a yerlemiti.

Napolyon Bonapart'n Msr' istil sebeplerinden birinin de, ngiltere'yi smrge yollarndavurmak olduu iin, ngiltere, Trkiye ve Rusya ile, Fransa'y Msr'dan karmak iinibirlii yapt. Bu olay kendisine Akdeniz'in orta yerinde strateji ynnden nemli yer olanMalta'y kazandrd. ngilizler, bir aralk geici olarak yerletikleri Msr' bile igal etmeyidndler. nk Hindistan'a giden yollardan en nemlisi buradan gemekte idi. Hindistan

yollarndan bir bakas da Dicle, Frat vadisinden Basra Krfezi'ne uzanan yoldu. Bu yol daOsmanl egemenliinde bulunuyordu. ngiltere'nin Osmanl topraklarnn tamlna taraftarolmas bu yollar sebebiyledir. ngiltere, bu yollarn Fransa'nn veya Rusya'nn eline gemesininlemek iin, Osmanlmparatorluu ile devaml surette ibirlii yapmay politikasnntemelli prensiplerinden biri saymtr.Deniz devleti olmadklar iin Avusturya ve Prusya, Boazlar zerinde bundan ncesaydmz byk Avrupa devletinin politikalarna benzer politikaya sahip olmamlardr.Avusturya, Osmanlmparatorluu'nun komusu olduu iin, bu imparatorluun mukadderatile ilgilenmi, Prusya da Avrupa byk devleti sayldndan, Avrupa problemi hlini alanOsmanl meselelerinde dncesini sylemeye davet edilmitir. Szn ksas, bu iki devlet,Boazlar meselesinde, hibir zaman teebbs sahibi olmamlardr.1841'de Boazlar hakknda karar vermek iin Londra Konferans'nn toplanaca gnnarifesinde, byk devletlerin, Boazlar meselesi hakkndaki genel dnce ve durumlaryukarda aklanan ekildedir.Msr meselesinin halline esas olmak zere 1840'ta Londra antlamasn imzalam olan drtdevlet, Boazlar problemini de Londra'da bir konferansta zmeyi uygun buldular. Birincikonferansa itirak etmemi olan Fransa da bu konferansa arld. lkin Fransa veAvusturya'nn Osmanlmparatorluu topraklarnn mlkiyet taml prensibinin tannmashakknda ileri srdkleri teklif grld ve Rusya'nn itirazlar yznden reddedildi. Bundansonra, yalnz stanbul ile Boazlar'n durumu hakknda bir karara varlmak iin alld.

Neticede ngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya, Prusya ve Osmanl murahhaslar arasnda

Londra antlamas

imzaland

. Drt maddeli olan bu antlamalar

n z ve nemi ilk ikimaddededir:Madde 1 - Padiah, bar hlinde bulunduu yabanc devletlerin harp gemilerine Boazlar'kapamak hususunda Osmanlmparatorluu'nca teden beri kaide olarak kabul edilmi olan

prensibi gelecekte de yrrlkte bulundurmak yolunda kesin karar verdiini bildirir.Madde 2- Padiah, eskiden olduu gibi, dost devlet elilerinin muhabere hizmetinde

bulunacak olan harp bayra tayan hafif harp gemilerine zel fermanlarla Boazlar'dan geihakk verebilir.Bu maddelerdeki hkmler, Rusya'nn bir zaferi gibi sayld. nk Rusya, bu hkmler ileHnkrskelesi'nde salam olduu Boazlar'n kapall prensibini devam ettirmi veKaradeniz'deki gvenini tekrar salam oluyordu. Fakat ayn antlama ile de Boazlar'da

olsun, Dou Akdeniz'de olsun, egemenlik veya nfuz kazanmak emelinden de vazgemi


22/55

oluyordu. ngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya da zaten Rusya'nn en ok genileyiciemellerinden korktuklar iin, Boazlar antlamas onlarn da karlarna uyuyordu.inde bulunduu zayf ve aresiz durumda, Boazlar antlamas Osmanlmparatorluu iinde krl idi. Osmanl devlet adamlar Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerinde himayesinitanmaktan ise, ayn yerler hakknda Avrupa byk devletlerinin toplu garantisini kabul

etmeyi ok daha faydal buluyorlard. Ancak, bu toplu garanti be byk devletin arasndaahengi kaybolduu andan itibaren stanbul ve Boazlar'n, dolaysyla btn Osmanlmparatorluu'nun mukadderi tekrar tehlikeye girmekte idi.Boazlar antlamas uzun mrl olmad. 1853 ylna kadar yrrlkte kald, fakat bu tarihteRusya'nn Osmanlmparatorluu'nu pay etme ve himayesi altna alma teebbslerineticesinde Fransz ve ngiliz donanmalarnn Osmanllara yardm maksadyla anakkaleBoaz'n gemeleri zerine suya dt.

IV. LBNAN PROBLEM

Tanzimatn ilnndan sonra da Osmanlmparatorluu'nun trl eyaletlerinde zaman zaman

isyanlar kt. Arnavutluk'ta, Girit'te, Bulgaristan'da ve Suriye ile Lbnan'da patlak veren buisyanlar, fena idare, Tanzimata kar uyanan tepki, milliyet dncesinin yaylmas veyayabanc devletlerin tahrikleri gibi esaslbaz sebeplere dayanmakta idi. Arnavutluk,Bulgaristan ve Girit isyanlar, baka devletlerin mdahalelerine meydan verilmeyerek

bastrld ise de, Lbnan ile Suriye kaynamalar Fransa ile ngiltere'nin ie karmalaryznden byk bir siyas problem hlini alarak devleti uzun yllar uratrd. Mehmet AliPaa harplerine son verilerek Msr meselesinin zlmesinden sonra, Lbnan isyanlararkMeselesi'nin konusunu tekil etti.Lbnan eyaletinin merkezinden geen Lbnan Da yerli kabilelerin otura idi. Drz veMarun olarak isimlendirilen bu kabileler, Bb- l'nin hkmranln tanmakta, fakat yerliahap ailesi tarafndan idare edilmekte idi. Mehmet Ali Paa ordularnn Suriye ve Lbnan'da

bulunduklar sralarda, bu kabileler, bazen Mehmet Ali Paadan, bazen de padiahtan yanakmlard. Osmanl-Msr harbinin son safhasnda Lbnanllar Osmanl-ngiliz harbinekatlarak, Mehmet Ali Paann olu brahim Paaya kar silha sarldlar. Fakat Lbnanllarn

ba Emir Ber kuvvetli ve otoriter birahsiyetti. Gnn birinde Mehmet Ali PaannMsr'da yapt gibi, Lbnan'da Osmanl hkmetine ba kaldrmas mmknd. Emir Berzaten Bb- l ile iyi geinmek niyetinde olmadndan, ngilizlere snd. Onlar da kendisiniMalta'da oturmaya mecbur ettiler. Bunun zerine Bb- l Emir Ber'in yerine oullararasnda en iktidarsz olan Emr Kasm' Lbnan hkimi tayin etti. Bb- l bu frsattanfaydalanarak, Tanzimat- Hayriye'yi Lbnan'da kurmaya da teebbs etti. Cemaatlerin

byklerinden Hkim Emir Kasm'n bakanlnda bir divan kuruldu. Bu divan, Tanzimat'n

gelitirilmesini salayacak ve kontrol edecekti. Lbnanl

lar bu tekilt

beenmediler ve isyanettiler. Bb- l Emir Kasm' azlederek yerine Macarl mer Paay Lbnan'da emir tayinetti. Bu tayinle Lbnanllarn muhtariyeti sona ermi oluyordu. syan bununla yatmad.Asiler yabanc devletlere bavurdular. Bu suretle Lbnan isyan da devletler aras siyas birekil ald.Lbnan isyan karsnda en byk tepki Fransa tarafndan gsterildi. Fransa, Hal seferlerizamanndan beri Suriye ve Lbnan ile ilgili bulunuyor ve kendisini koyu Katolik olanMarunlerin hmisi sayyordu. Fransa hkmeti, Mehmet Ali Paa davasnn Londra'dangiltere dncesine uygun ekilde zlm olmasndan memnun deildi. Lbnan isyanndaMarunlerin himayesini zerine almakla hem ngiltere'den intikam almay, hem de Lbnan'daFransz nfusunu kuvvetlendirmeyi dnyordu.

ngiltere'ye gelince, Mehmet Ali Paa isyanndan beri Suriye ve Lbnan ile alkadar olmayabalamt. ngilizler, Suriye ve Lbnan' siyaset bakmndan olduu kadar ticaret bakmndan


23/55

da nemli sayyorlard. Bu yerler, Hindistan'a giden ticaret yollarnn zerinde olduundanbaka, Dou Akdeniz ticaretinin de kilidi saylabilirdi. ngiliz hkmeti, Mehmet Ali PaannSuriye'ye yerlememesi iin Osmanlmparatorluu'na, bu dnce ile yardm etmiti.Mehmet Ali problemi zldkten sonra, Fransa'nn Suriye ve Lbnan'da nfuzununyaylmasna da bu dnce ile engel olmaya kalkt.

ngilizler, Dou'da dinin oynad roln nemini kavram olduklarndan Suriye ve Lbnan'dapolitika silhndan baka din silhyla da Fransa'y zayflatmak istediler. Bunun iin dekuvvetli bir Protestanlk propagandasna baladlar. Propaganda merkezi olarak, 1842'deKuds'te bir Protestan kilisesi kuruldu. ngilizler, Alman ve Amerikan Protestan misyonerleriSuriye ve Lbnan'n her tarafna yaylmaya baladlar. Protestanlk, az zamanda bykilerlemeler kaydetti. Marunler koyu Katolik olduklar iin, Protestanlk propagandalarkarsnda lkayt (ilgisiz) kaldlar. Fakat dinin inan kaidelerinden ziyade ekle bal kalanDrzler, Protestanl kabul etmeye balayarakngiltere'nin himayesine girdiler.Macar mer Paann Lbnan Emirliine getirilmesini Fransa protesto ederek, ahap ailesininhaklarn mdafaa etmeye koyuldu. ngiltere, Drzlerin hmisi (koruyucusu) sfatyla iekart. Osmanl hkmeti, Macar mer Paay azlederek Lbnan iin yeni bir idare usul

kabul etti. Buna gre Lbnan, Sayda valisine bal olmak zere, biri Drz dieri Marunolarak, iki kaymakam tarafndan idare edilecekti. Fakat bu idare ekli de beklenen yatmaysalayamad. Drz kaymakamnn idare blgesinde pek ok Marunnin bulunmas,ikyetlerin balca sebebi idi. Bu blgedeki Katolik Marunler, Mslman Drzlerin

basknna maruz kalyorlard.Be byk devlet elilerinin mdahalesi zerine Bb- l, Lbnan'a olaanst yetki ile ekipEfendi'yi gnderdi. Uzun incelemelerden sonra ekip Efendi, Arabistan ordusu mareali

Namk Paa ile grerek, aadaki tedbirleri yrrle koymay kararlatrd:''Halkn elinde mevcut silhlar toplanacak; 1844'te patlak veren isyana karanlar affedilecek;vergi genel bir deer zerinden alnacak; isyanda mallar yama edilenlere tazminatverilecek.''Silhlarn toplanmasnda halkn mukavemetine rastland. Marunlerin ve Drzlerin bakanlarmukavemeti tekiltlandrdlar. Bunun zerine kaymakamlarla bakan ve ahslardan birouyakaland.Bu olaylar karsnda Fransa, Suriye sahillerini abluka ederek, karaya asker karacan

bildirdi. Lbnan olaylar, kt maksatlarla, aslsz birekilde Avrupa'ya da yayld. Franszkonsolosunun tevkif edilmi olduu ayialar karld. Umum efkr derhal Trkler aleyhinednd. Bb- l bu durumdan rkt. ekip Efendi Dileri Bakanl'ndan azledildi.Lbnan'da silh toplama ii brakld. Mahpus kaymakamlar ve bakanlar tahliye edildi. Yeni

bir idare ekli 1846'da kuruldu. Buna gre kaymakamlardan her birinin bakanlnda idare,adalet ve mal yetkileri olan ve 10 yeden kurulan birer meclis tekil edildi. Bu meclislerde

Hristiyanlar ounluu alacakt

(4 slm kar

6 Hristiyan). Bu sistem, Marunler ileMslmanlar tam manasyla bartramad ise de, 1860'a kadar Lbnan'a bir bar durumusalad.Lbnan problemi Osmanlmparatorluu ilerine Fransa ve ngiltere'nin szde dinmenfaatlerini korumak maksadyla, fakat gerekte siyaset ve iktisat amalaryla yaptklar,devletler haklarna aykr bir mdahaledir. Bu mdahale, 1852'de Rusya'nn Ortodokslarlehine imtiyazlar istemesi hususunda iine yarayacaktr.

V. MACAR MLTECLER PROBLEM

Fransa'da 1848'de yaplan devrim, siyas olduu kadar itima bir karakter de tayordu. O

zamana kadar siyaset haklar kazanmak iin alan snflar arasnda ismi grnmeyen birsnf meydana kt: i snf. Fransa'da 1848 devrimi ile merutiyet krallnn temsilcisi


24/55

olan Lui Filip devrildi ve krallk yerine Cumhuriyet iln edildi. Genel seimler balayncayakadar Fransa'y idare etmek iin bir geici cumhuriyet hkmeti kuruldu. Bu hkmet,dnyaya yaymlad bir beyanname ile, milliyetilik hareketlerini destekleyeceini bildirdi.Avrupa'nn birok memleketinde siyas ve itima haklar kazanmak iin yllardan berialmakta olan teekkller hkmdarlarna kar ba kaldrdlar. Az zamanda spanya, talya,

rlanda, Belika, Hollanda, Avusturya ve Macaristan'da ayaklanmalar oldu.Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki ayaklanmalar Viyana'da balad ve hzla gelierekMacaristan'a yayld.Macarlarn Avusturya mparatorluu'nda Alman olmayan tebaa arasnda zel durumlar vard.Bir nevi muhtariyet idaresinden uzun zamandan beri faydalanyorlard. Avusturya imparatoruayn zamanda Macaristan kral idi ve bu unvan tad iin Macar anayasasnn hkmlerineuymak zorunda idi.1848'de Macarlar, kendilerine mahsus olmak zere, yalnz Macarlardan kurulan bir kabineistediler. mparator Ferdinand, ilkin bu istei yerine getirdi. Fakat sonradan yaptna pimanoldu. Verdii sz tesirsiz brakmak iin, bir Hrvat Macaristan'a bakomutan olarakgnderdi. Macarlar bunu bir hakaret saydlar. mparatora kar koymak iin Louis Kossuth'un

etrafnda toplanarak isyan ettiler. Avusturyallar Pete'den kovuldu. mparator Ferdinand'ntahttan ekilmesi zerine, yerine geen Fransuva-Jozef'i Macarlar tanmak istemediler. Bununzerine yeni imparator bir beyanname ile (4 Mart 1849) Macaristan' Avusturya'ya ilhak etti.Macar diyet meclisi ilhak tanmadktan baka Macar Cumhuriyeti'nin istikllini iln etti.Louis Kossuth cumhurbakan seildi. Bundan sonra Macarlar, Avusturyallara kar dzenlive baarl bir sava yapmaya baladlar. Fakat Avusturya, Macarlarn hakkndan gelmek iinRusya ile bir anlama yapt. 200.000 kiilik bir Rus ordusu Macarlarn zerine yrynce,Macarlar dayanamadlar. Biroklar Trk topraklarna sndlar. Avusturya hkmeti,snanlarn geri verilmesini istedi. Bb- l vermedi. Bunun zerine Macar mltecileri

problemi gelimeye balad.Macar mltecileri problemi geliirken, Fransz devriminin Eflk ve Budan'da da tepkilerigrld. Budan'da bamszla ve Eflk ile Budan'n birlemesine taraftar olanlarayaklanarak, maksatlarn gerekletirmek istediler. Ayaklanma, Gospodar Mihail Sturzatarafndan pek abuk bastrld. Fakat Eflk'ta bamszlk taraftar bir anayasa yaymlamayamuvaffak (baarl) oldular. Sturza bu hareketi nleyemediinden, ekilmek zorunda kald.Ayaklananlar, geici bir hkmet kurmaya muvaffak oldular. Geici hkmet, Rusya'nnegemenlii altna gemekten ise baz hususlarda Osmanl Devleti'ne bal kalmak istiyord

enver zİya karal-osmanlı'da tanzimat dönemi_pdf (türkçe kitap ekitap e-kitap tÜrkÇe kİtap...

Documents