1

Engellilerin İş

Hayatına Katılımı

& Başarı Öyküleri

Prof. Dr. Zeynep Aycan Türk Psikologlar Derneği -

İstanbul Şube Başkanı

Eğitimin Başlıkları

2

I. Engelli Kimdir? √ Hangi engel grupları vardır?

II. Engelliler Neler Yapabilir?

√ Bildiğiniz ünlü engelliler kimler ?

III. Engelliler ve İstihdam

√ Kurumlar Engellileri neden işe almalı?

√ Kurumlar Engellileri işe almaktan

neden kaçınıyor?

√ Engelli istihdam kararını etkileyen

öncelikli nedenler?

3

IV. Engelliler ve İnsan Kaynaklar Uygulamaları

√ Eleman arama ve Eleme

√ İş Görüşmesi

√ Oryantasyon

√ İşyerinde düzenlemeler

√ Performans değerlendirme, Ücretlendirme, Eğitim

I. Engelli Kimdir? √ Hangi engel grupları vardır?

4

Doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle

yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi

nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve

günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri

olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon,

danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç

duyan kişi. 5378 Sayılı ÖZÜRLÜLER KANUNU

5

Engel grupları

Bedensel

Duyusal

Zihinsel

Kavrama ve algıya ait bozukluklar

Dil-konuşma bozuklukları

Duygusal-davranış bozuklukları

Gelişim bozuklukları

6

Bedensel engeller Ortopedik engelli ve süreğen hastalığı olan bireylerdir.

Kas ve iskelet sistemine bağlı oluşan bedensel engeller; örn.: ◦ Kalça çıkığı ◦ Amputasyon (parmak, el, kol, ayak, bacak vb. organlardan bir veya bir kaçının olmaması durumu) ◦ Omurga eğrilikleri

Merkezi sinir sistemine bağlı oluşan bedensel engeller; örn.: ◦ Beyin felci (cerebral palsy) ◦ Bel çatlağı inmesi ◦ Çocuk felci (polio) ◦ Konvülziyon bozuklukları

Süreğen hastalıklara oluşan bedensel engeller; örn.: ◦ Tüberküloz ◦ Şeker ◦ Romatizma ◦ Kanser ◦ Astım ◦ Kan bozuklukları (hemofili) ◦ Epilepsi ◦ Kalp yetersizlikleri ◦ AIDS

7

Duyusal engeller

Görme engeli

İşitme engeli

8

Zihinsel engeller Davranış uyumu bozukluklarıyla beraber görülen genel zihinsel

fonksiyonların önemli oranda ortalamanın altında bulunması ile tanımlanır.

Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: IQ 0-19

Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: IQ 20-34

Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: IQ 35-49

Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: IQ 50-69

9

Kavrama-algı bozuklukları

Öğrenme bozuklukları

Dili yazılı ya da sözlü anlamak ve kullanabilmek için gerekli olan

bilgi alma süreçlerinin birinde veya birkaçında ortaya çıkan ve

dinleme, konuşma, okuma, yazma, heceleme, dikkat

yoğunlaştırma ya da matematiksel işlemleri yapma güçlüğü

nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyaç duyar.

Dikkat eksikliği-hiperaktivite

Yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmayan dikkat eksikliği, aşırı

hareketlilik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerini en az iki

ortamda ve altı ay süreyle gösteren, bu özellikleri yedi yaşından

önce ortaya çıkan, özel eğitim ile destek eğitim hizmetine

ihtiyaç duyar.

10

Dil-konuşma güçlükleri

Dili kullanma, konuşmayı edinme ve iletişimdeki güçlük nedeniyle

özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan

bireylerdir. Fizyolojik Konuşma Güçlüğü

Telaffuz Bozuklukları

Kekemelik

Afazi

Apraksi

Dizatri

11

Duygusal-davranış bozuklukları

Yaşına uygun olmayan sosyal ve kültürel normlardan farklı duygusal tepki

ve davranışlar göstermesi nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim

hizmetine ihtiyacı olan bireylerdir.

◦ Yönetim Bozukluğu

◦ Kişilik Problemi

◦ Olgunlaşma

◦ Sosyalleşmiş Suçluluk

12

Gelişim bozuklukları Otizm: Sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim, ilgi ve

etkinliklerdeki sınırlılığı erken çocukluk döneminde ortaya çıkar.

Asperger sendromu: Sosyal etkileşim sınırlı olmakla birlikte

derinlemesine ilgi alanları, yineleyici basmakalıp davranış örüntüleri

dikkatimizi çekmektedir. Dolayısıyla otizmden farklı olarak dil

gelişiminde bir bozulma olmadığını görüyoruz. Bu kişiler normal yada

normal üstü zihin düzeyindedir, zihinsel öğrenme yetersizliği

yaşamazlar.

13

14

II. Engelliler Neler Yapabilir?

√ Bildiğiniz ünlü engelliler kimler ?

Ünlü ve Başarılı Engellilerden

Bazıları... Ludwig van Beethoven— Besteci, işitme engelli

David Paterson—New York valisi, görme engelli

Eşref Armağan—Ressam, görme engelli

15

Stephen Hawking—Biliminsanı, ALS hastası (sinir sistemi hastalığı)

John Forbes Nash— Nobel Ödüllü Ekonomist, Şizofren

16

Dilek Sabancı, spastik engelli

Richard Branson, disleksik

Aşık Veysel, ozan, saz sanatçısı,

görme engelli

17

Mehmet Ali Birand, ampüte

Fazıl Say, Besteci,

Piyanist, otistik

18

Ve daha adını bilmediklerimiz... Gülçin Erdiş: Tekerlekli sandalye bağımlısı anaokulu

müdür yardımcısı, dalgıç, planör eğitmeni, tenis şampiyonu, binici.

Ayse Işık: Ressam, Ampüte

Lokman Ayva: Milletvekili, Görmez

Engin Avcı: Dişçi, Pinpon şampiyonu, Motor Sürücüsü, Ampüte

19

20

III. Engelliler ve İstihdam

√ Kurumlar Engellileri neden işe almalı?

√ Kurumlar Engellileri işe almaktan

neden kaçınıyor?

√ Engelli istihdam kararını etkileyen

öncelikli nedenler?

Kurumlar engellileri neden işe almalı? Önem sırasına göre sıralayalım:

___ yardım amaçlı, insani nedenler

___ vergi avantajı

___ hukuki nedenler

___ iş başarısı ve motivasyonları yüksek olduğu için

___ dini ve vicdani nedenler

___ olumlu kurum imajı yaratma

___ sosyal sorumluluk

___ diğer: ....................................

21

Kurumlar Engellileri İşe Almaktan neden kaçınıyor?

Önem sırasına göre sıralayalım:

___ maliyetli olduğu için

___ iş güvenliği tehlikeye girer endişesi

___ olumsuz önyargılar

___ engelliler ve potansiyelleri hakkında bilgi eksikliği

___ engellilerin hangi işlerde çalışabilecekleri hakkında bilgi eksikliği

___ başarısız olacakları endişesi

___ kalifiye eleman bulma bulma zorluğu

___ engelliye uygun iş bulma zorluğu

___ engellileri koruma ve kollama isteği (örn. işe ulaşım zorluğu) ___ yaygın işsizlik sorununun parçası

___ diğer: ....................................

22

Engellileri İstihdam Kararını Etkileyen

Öncelikli Faktörler

A. Kanuni zorunluluk

B. Maliyet

C. Engelliler ve çalışabilecekleri işler hakkında bilgi

eksikliği

D. İşverenlerin olumsuz önyargıları

E. Eleman bulma zorluğu

23

A. Engelli İstihdamı ve Kanun 6 Nokta Körler Vakfı Görme Engelliler Bilgi ve İletişim Projesi, http://www.6nokta.org.tr/projeler.html

2003 yılında düzenlenen İş Kanunu'na göre 50 veya daha fazla işçi

çalıştıran bütün işverenlerin en az % 3 oranında özürlü çalıştırması, bu

oranı işten çıkarım ve yeni alımlar esnasında da koruması gereklidir.

İstihdam edilmesi gereken özürlü sayısını hesaplarken birden fazla

işyeri veya fabrikası bulunan işverenler tüm çalışan sayılarını göz

önünde bulundurmalıdır.

Bu koşulları yerine getirmeyen işverenler İş Kanunu'nun 30. Maddesi

gereği her ay 1.357 TL ceza öderler. Eskiden çalıştığı işyerinde tekrar

çalışmayı talep eden engelli işçiyi açık veya boşalan uygun kadroya

yerleştirmeyen işveren ise işçiye altı aylık ücret tutarında tazminat

ödemekle yükümlüdür. Bu kapsamda çalıştırılacak olan özürlü belirli

bir yaşamsal fonksiyonunun en az % 40'ını kaybetmiş olmalıdır.

Fonksiyon kaybı % 80 ve üzerine çıktığı zaman işçinin işveren payına

düşen sigorta priminin yarısı Hazine tarafından karşılanır.

24

http://www.clubturk.net/bilim-

teknoloji/engelli-teknolojileri/1091-

goerme-engelliler-cin-ceitli-ueruenler.html

http://www.brailleteknik.com/urunler.html

25

B. Görme Engellileri için Ürünler ve

Maliyetleri

Ekran Okuma ve Büyütme Programı

JAWS for Windows PRO Edition Ekran Okuma Programı ve Türkçe

Sentezleyicisi ile birlikte ve diğer dillerde Ekran Okuma Programı

Hiç Görmeyenler için Türkçe AYLİN Sesli: 1375 $

Ekran büyütme programı: 620 $

www.brailleteknik.com

26

Engelli kotası dahilinde engelli istihdam eden kurumların SSK priminin

işveren payını Hazine karşılıyor.

Zorunluluğu olmamasına rağmen engelli istihdam eden kurumların ise SSK

primi işveren yapının yarısını Hazine karşılıyor.

27

İşverene mali destek

Avrupa Ülkelerinde İşkolları

Telefon ve Bilgisayar Operatörlüğü / Programcılığı

İş Yönetimi Eğitimi

Parfüm Sanayii

Şarap Tadımı

Ticaret ve Pazarlama Teknikleri

Ofis görevleri:(Sekreterlik, Muhasebecilik, Müşteri İlişkileri)

Tele pazarlama

Resepsiyon Görevliliği

Halkla İlişkiler - Basın Yayın

Masörlük - Fizyoterapistlik– Ağrı Tedavisi

C. Engelliler ve çalışabilecekleri işler hakkında bilgi eksikliği

Anse, 2009

Avustralya’daki İşkolları

Kimyasal üreticisi

Çocuk bakıcısı

Bilgisayar danışmanı

Bilgisayar operatörü

Bilgisayar programcısı

Müşteri hizmetleri

İstihdam danışmanı

Mali danışman

Bahçıvan

Gazeteci

Yargıç

Avukat

Bakım mühendisi

Yönetim danışmanlığı

Pazarlama müdürü

Masör

Meteoroloji uzmanı

Mesleki terapist

Orkide yetiştiricisi

Piyano akortçusu

Psikolog

Bisiklet tamircisi

Araştırma analisti

Ses mühendisi

Konuşma patoloğu

Borsacı

Türkiye’de İşkolları

Telefon operatörlüğü

Bilgisayar operatörlüğü

Çağrı Merkezi operatörlüğü

Avukatlık

Öğretmenlik

Masörlük

Galoş üretimi

Kültür mantarı yetiştiriciliği

El Sanatları

Temel tesisat ve tamirat işleri

Türkiye’de İŞKUR tarafından tanımlanan Potansiyel İşkolları

İŞKUR tarafından az görenlerin çalışabileceği 67 iş kolu belirlenmiş, bunlar içinden görmezlerin çalışabileceği 34 işkolu seçilerek listelenmiştir.

Müellif (yazar)

Metin yazarı

Masör (spor)

Büro memuru (genel)

Yıkama ve ayıklama işçisi (konserve imali-elle)

Tad bakıcı (kahve ve çay)

Tad bakıcı (içki)

Metal mamuller montaj işçisi

Elektrik montörü (büro makineleri)

Elektronik montörü (genel)

D. Olumsuz Önyargılar

Önyargılar a. özürlü işçiler, sık sık mazeret izni

alırlar ve sürekli hastalanırlar.

b. verimli ve iyi çalışamazlar.

c. hissidirler. alıngan, kırılgan olurlar ve

çabuk kızarlar.

d. diğer çalışanları rahatsız

etmektedirler ve genel çalışma

temposunu düşürmektedirler.

e. daha çok iş kazalarına maruz

kalmaktadırlar.

f. halkla ilişkiler açısından olumsuz bir

manzara oluşturmaktadırlar.

g. işyerinde özel düzenlemelerin

yapılması masraflıdır.

h. işten atmak ve cezai müeyyide

uygulamak daha zordur.

i. emek piyasasında yeterince sağlam

işsiz bulunmaktadır.

Gerçekler a. iş bırakma ihtimalleri daha az

olmaktadır.

b. sorumlu ve kesintisiz olarak

çalışmaktadırlar.

c. daha az iş kazalarına sebep

olmaktadırlar.

d. işlerini daha çabuk kavramaktadırlar.

e. daha çok iş bilincine sahip

olmaktadırlar.

f. normal işçiler kadar verim

göstermektedirler.

g. işlerine zamanında gelmektedirler.

32

Antonak ve Livneh, 1999; Barrett,1964

33

IV. Engelliler ve İnsan Kaynaklar

Uygulamaları

√ Eleman arama ve Eleme

√ İş Görüşmesi

√ Oryantasyon

√ İşyerinde düzenlemeler

√ Performans değerlendirme,

Ücretlendirme, Eğitim

Eleman ararken ve eleme yaparken

1. İlan verin ve ilan verilen sitelere bakın. http://www.engelsizkariyer.com/

http://www.engelsizengelliler.com/

http://www.yenibiris.com/IsIlanlari/Ilanlar.aspx?AdTitle=Engelli+Personel

http://www.kariyer.net/JobSearch/detayliarama.kariyer#AramaSonuclari

http://iskur.gov.tr/

http://www.engellilersitesi.com/haberler/40-ozel-sektor.html

2. Eleme yaparken engelin yüzdesi yerine,

işe uygunluğu ön planda tutun.

34

İş Görüşmesinde

Sorulması uygun olan sorular:

◦ (Yetkinlikler, eğitim, beceriler ve iş deneyimiyle ilgili

tüm sorular sorulmalı.)

◦ Önerdiğimiz işteki performansınız engelinizden ne

oranda etkilenebilir ?

◦ Önerdiğimiz işin dışında daha fazla verimli

olabileceğinize inandığınız başka işler nelerdir?

◦ Engeliniz nedeniyle görevlerinizde herhangi bir

değişiklik yapmak gerekir mi?

◦ Önerdiğimiz işin yapılması için ne tür teknik ve diğer

destek sistemlerine ihtiyaç var?

◦ Başvurunuz kabul edilirse kurumumuzdan diğer özel

talep ve beklentileriniz neler olur? 35

İş Görüşmesinde

Sorulması uygun OLMAYAN sorular:

◦ Engelinizin niteliği ve oranı nedir ?

◦ Neden engelli oldunuz ?

◦ İşe gelmeden maaş almayı ister misiniz ?

◦ Başka bir geliriniz var mı ?

◦ Daha basit bir işte çalışmak ister misiniz ?

36

Oryantasyon

Engelli elemanın çalışacağı birimdeki arkadaşları ve

yöneticisiyle önceden görüşmeli ve hazırlık yapılmalı.

◦ Onların herkes gibi olduğunu kendilerine hissettirmek; mümkün

olduğunca doğal davranmak; bu zamanla gelişecektir.

◦ Onlardan beklentileri yüksek tutmak.

◦ Acıma duygusunun aslında kendini üstün hissetmek olduğunu

unutmamak.

◦ Özellikle ilk zamanlarda engeliyle ilgili kendisiyle konuşmaktan

çekinmemek – bu arkasından fısıldaşmaktan çok daha iyidir.

◦ Günlük dilde kullanılan terimler engeliyle ilgili olabilir – bunları

kullanmaktan çekinmemek (örn. Görmeyen birine ‘gördün mü bak,

yazıcı yine basmadı!’).

◦ Engelli kişi yardım istemedikçe, her işi onun için yapmaya çalışmamak.

37

http://www.engelsizkariyer.com/(S(fsrtaw45kgt03gqcjmmktp55))/Yazi.aspx?id=18

Görme engelli birisiyle tanıştığınızda, daima kendinizi ve varsa

yanınızdakileri de tanıştırın.

Görme engelli birisiyle karşılaştığınızda, eğer görme engellinin böyle bir

talebi yoksa, başka birisinin aracılığı olmadan doğrudan kendisiyle konuşun.

Normal tonda ve sesle konuşunuz. Görme engelliler genellikle duyma

engelli değildirler. (Çoğu zaman farkında olmadan yüksek sesle konuşan bir

çok kişiye rastlamak mümkün)

Eğer görme engelli birine yardım ediyorsanız ve ne yapacağınızı tam olarak

bilmiyorsanız, kendisine sorunuz.

Çevrede olan değişiklikleri tanımlamak çok önemlidir. Engelleri,

basamakları, düz olmayan yüzeyleri vs.

Eğer görme engelli birisi ile yürüyorsanız siz onun değil, onun sizin

kolunuza girmesini bekleyin.

Eğer kişi emniyet kayışlı bir rehber köpeğe sahipse, bu köpek evcil bir

köpek değil, görevini bilen eğitimli bir köpektir müdahalede bulunmayın.

38

Oryantasyonda aktarabileceğiniz pratik bilgiler

İşyerinde Düzenlemeler

REASONABLE ACCOMMADATION

The U.S. Equal Employment Opportunity Commission

ADA işverenleri *(şartlarının elverdiği düzeyde)

engellilere karşı birtakım olanaklar sağlamakla

yükümlü tutar.

*Undue hardship: İşverenin sağlayamayacağını

kanıtlayabileceği,kuruma yüksek maliyet ve zorluğa sebep

olacak olan istekler karşılanmayabilir.

39

Engellilere Sağlanabilecek

Kolaylıklardan Örnekler ◦ Çalışma saatlerinin ihtiyaca göre ayarlanabilmesi

◦ Merdiven, geçiş, yemekhane, tuvalet vs. yerlerin yapısal olarak engellilere de uygun bir şekilde tasarlanması

◦ Şeker hastası bir çalışanın ilaç-yemek-insülin tedavisi saatlerinin ayarlanması

◦ Kanser hastası bir çalışanın mesai saatleri dahilinde de olsa tedavisini alabilmesi

◦ Çalışanın kullandığı ekipmanların ihtiyacına göre dizaynı (örn. masa-sandalyenin rahatlığı,bilgisayarın metin okuması)

◦ Eğitimlerin süre ve kapsamının ihtiyaca göre tasarlanması

◦ Engelliler için özel park yeri yapılması

◦ Mülakatın kolaylıkla gidilebilir yerlerde ve uygun katlarda olması

◦ Engelliler için işyerine ulaşım kolaylığı sağlanması

40

Özellikle görme engelliler için

◦ Görme engellilerin bilgisayar kullanabilmesi için metin

okutucu yazılım programı sağlanması

◦ Görme engellilerin kullandığı telefon,klavye vs.

ekipmanların büyük puntolarla veya braille ile yazılması

◦ Asansörlerde görme engelli kişiler için anons

yapılması,yönlendirmelerin braille ile de yapılması

41

Eğitim, Performans Değerlendirme,

Ücretlendirme

Tüm çalışanlarla aynı uygulamaları yapın.

Performans kriterlerinde veya

hedeflerinde değişiklik yapmak

gerekiyorsa yılın başında belirleyin. Daha

sonra değerlendirme kriterlerini

düşürmeyin.

Kişisel gelişim fırsatları engelliler için çok

önemlidir. Performansa ilişkin geribildirim

vermekten çekinmeyin ve mutlaka

eğitimlere dahil edin. 42

Daha fazla bilgi için...

http://www.diversityworld.com/Disability/

specific.htm

http://www.disabled-

world.com/disability/employment/

http://www.jan.wvu.edu/media/atoz.htm

http://www.eeoc.gov/facts/ada18.html

http://www.disability.gov/employment/emp

loying_people_with_disabilities/recruiting

_&_hiring

43