TEMEL NİTELİKLERİYLE

ENDÜLÜS

MÜSLÜMAN

İBER YARIMADASI

İspanya-Portekiz

Güney Fransa

711-1492 = 781 yıl

+ 1492-1609= 117

Lütfi Şeyban2012

Coğrafyası ve iklimsel özellikleriyle bir tabiat hârikasıdır.

İbn Hafâce’nin Dîvânı’nda geçen şu dizeler bu medeniyetin parlak günlerine dâir söylenmiştir:

“Ey Endülüs sâkinleri! Ne mutlu size ki sulara, nehirlere, ağaçlara ve gölgelerine sahipsiniz. Cennet bahçesi sizin diyârınızdan başka bir yerde değil ve şayet seçebilecek olsaydım, bu diyârda kalmayı seçerdim. Yarın cehenneme düşmekten korkmayın, çünkü cennet nimetlerini tatmış olan hiç kimse ateşe sokulmamıştır.”

Dîvânü İbn Hafâce, tahkik: Seyyid Gâzî, İskenderiye (t.y.), s. 23 vd.

1

Endülüs CoğrafyasıMüslümanlar tarafından Emeviler (661-750) zamanında 711 yılında fethedilen İber Yarımadası ya da İspanya ve Portekiz’in büyük bir kısmı 5 asır kadar, İspanya’nın güneyinde yer alan bugünkü Endülüs (Andalucia) bölgesi ise 3 asır kadar Müslümanların idaresinde kalmıştır. 711-1492 Yılları arasını kapsayan bu İslâmî dönem ve coğrafya, Müslümanlar tarafından “Endelüs” adıyla bilinmektedir.

Haritada bugünkü İspanya ve Portekiz yanibüyük Endülüs coğrafyası görülmektedir.

Coğrafî ve kültürel konumu itibarıyla Avrupa, Afrika ve Ortadoğu (Asya) ile doğrudan ilişkili bir coğrafyadır.

İlk Dönem İslâm Fetihleri (Hz. Peygamber, Dört Halîfe ve Emevîler, 632-750)

2

3 İslam Tarihinde cihat faaliyetinin en yoğun cereyan ettiği alandır.

“Bil ki, şayet Endülüs’ün cihat için hazırlanmış atların oyun alanı olmasından başka herhangi bir fazileti olmamış olsaydı, tek başına

bu üstünlük bile ona yeterdi.” Makkarî, Nefh, I, 157

730-732 Yıllarında Paris'in çevresinde Müslüman akıncıları gösteren bir temsil (Julius Schnorr von Carolsfeld)

Endülüs, Hz. Peygamber ile başlayan ‘‘İlk İslam Fetihleri’’ hareketinin Paris’e kadar uzanan ilk halkasıdır. 632 Yılında Hz. Peygamber’in vefatından tam 1 asır sonra Müslümanlar Paris sırtlarına kadar dayandılar. Ancak, Poitiers’de yenildiler. Yine de 10. asrın ortalarına kadar İspanya’dan bugünkü İsviçre’ye kadar olan Güney Fransa bölgesinde kalıcı olamadılar fakat akıncı güçleriyle etkili oldular.

Paris Sırtlarına Kadar Dayandılar

İslâmiyet, 11-12 asır kadar dünyanın hegemonik güçte büyük devletleriniortaya çıkarmıştır. Tarihî İslam ülkesinin iki dev kanadı mevcuuttu: Maşrıkve Mağrib. Maşrık’ta Emeviler ve Abbâsîler, Mağrib’te ise Endülüs vardı.750’lerden 1000’lere kadar Endülüs, çağının 3 büyük devletinden biri halinegelmişti.

750’lerden 1000’lere Kadar Endülüs, Çağının 3 Büyük Devletinden Biri

“Özellikle X. yüzyıl boyunca, Endülüs Devleti Avrupa’nın

en güçlü devletiydi. Parlak görkemiyle Avrupa’nın

Germen kökenli saraylarının gözünü kamaştırıyordu. Aynı

çağda İber Yarımadası halkının da çoğunluğu

Müslüman olmuştu.”

Neyyire Gül Işık, Madrid Complutense Üniversitesi, Türk Dili

ve Edebiyatı Öğretim Görevlisi

Halkının çoğunluğu gayrimüslim iken birbuçuk asırda Müslümanlaşan ve medenî bir toplum haline gelen bir devlettir.

4

Kurtuba Ulucâmii’ninmeşhur mihrâbı

“Endülüs’te gezen herhangi biri Maşrık’ta olduğu kadar çok

günahkârlığa, çirkin davranışlara ve dinsizliğe

rastlayamaz.”

İbn Havkal, İslam Coğrafyacısı

“Allah’ın kulları arasında giyim-kuşamları, ev eşyaları ve diğer hususlarda temizliğe en fazla dikkat edenler Endülüslülerdir. Onların en fakiri bile, elinde kalan son parayı gider çamaşırlarını yıkamak için sabuna verir ve o günü de oruçla geçirirdi. Asla göze hoş gelmeyen bir görüntüyle toplum içine çıkmazdı.”

Makkarî, Endülüs Tarihçisi

Arapça, Berberîce, Lâtince, İspanyolca

(Romans), Katalanca, Portekizce ve İbranice

gibi 7 lisanın konuşulduğu zengin bir kültürün coğrafyasıdır.

5

Kurtuba Ulucâmii’ninmeşhur mihrâbı

üzerindekimeşhur kubbesi

İçerisinde 7 ırk (Arap, Berberî, Vizigot, Romen, Katalan, Slav, Sûdânî) ve

3 büyük semâvî din mensuplarını barındıran çokkültürlü yapısıyla bir

toplumsal uzlaşma ve hoşgörü ortamıdır.

6

Bu birlikte yaşama tarzı, Endülüs Müslümanlarının Gayrimüslim

halka olan hoşgörülü yaklaşımını daha iyi anlamamıza yardımcı olmaktadır. Gerçekten, hiçbir

mağlub halk, antlaşmalarla sağlanan hakların ve Zimmî

Hukuku’nun tatbiki konusunda İber halkı kadar şanslı

olmamıştır.

Henri Peres, İspanyol Edebiyatı Tarihçisi

"Çok kültürlü ve çok lisanlı bir sosyal ortama sahip olmuş, üstün kültürel nitelikleriyle bizim karanlık Ortaçağlarımızı aydınlatmış ve de Avrupa tarihi ve kültürünün bir

parçası olan ‘Çağların Harikası’ Endülüs" (Prof.Dr. Maria Rosa Menocal, Yale University, USA)

Endülüslüler, avrupa’da hiçbir zaman görülmemiş en parlak medeniyetin mirasçıları olduklarının bilincindeydiler. Prof.Dr. Rodrigo de Zayasİspanyol, Tarihçi, Hıristiyan

‘‘Bütün Ortaçağ boyunca Avrupa'nın bilinen en zengin ve en parlak medeniyetidir.’’

7

“İspanya'da yenilenme Barbar kavimler vasıtasıyla kuzeyden değil, Müslüman fâtihler vasıtasıyla güneyden geldi.

Bu gelişme, bir fetih olmanın çok daha ötesinde bir medeniyet hamlesiydi..

Bu sayede İspanya'da VIII-XV. yüzyıllar arasında bütün Ortaçağ boyunca Avrupa'nın bilinen en zengin ve en parlak medeniyeti

doğup gelişti.

Bu dönemde kuzeydeki halklar din savaşları yüzünden parçalanmakta ve kana susamış vahşi (barbar) sürüleri halinde hareket etmekte iken, Endülüs toplumu 30 milyonu aşmakta, o dönem için çok büyük olan bu nüfus yapısı içinde her ırk ve din

grubu âhenk içinde hareket etmekte ve toplum çok canlı bir nabız atışı sergilemekteydi.

Bu verimli atmosfer içinde bütün fikirler, bütün gelenekler ve yeryüzünde o ana kadar ortaya konmuş olan bütün buluşlar,

sanatlar, bilimler, endüstriler, yenilikler ve klasik dönemin disiplinleri birarada bulunuyordu.

Bu farklılıkların birbiriyle karşılaşmasından yeni buluşlar ve yaratıcı yeni enerjiler doğmaktaydı..”

Vicente Blasco Ibáñez, (1867-1928), İspanyol düşünür, gazeteci, politikacı.

Bir Medeniyet Hamlesi

Endülüslüler, Ortaçağların hâkim kültür merkezlerini barındıran anavatan Maşrık İslam yurdundaki bütün ilmî , kültürel ve teknik gelişmeleri yavruvatan Endülüs’e

taşımışlar, daha da ileriye götürerek ülkelerini hem Maşrık’ın hem de Mağrib’in en gelişmiş medeniyet coğrafyasına dönüştürmüşlerdir.

Avrasya’da merkezî bir konumda bulunan İslam âlemi, Ortaçağlarda teknoloji bakımından Avrupa’dan çok ileriydiler ve yeniliklere açıktılar. Çağdaş Avrupa’dakinden daha yüksek okuryazarlık oranına ulaşmışlardı. Metal sanayiinde, mekanik mühendislikte, kimya mühendisliğinde, sulamatekniklerinde önemli adımlar attılar.. Ortaçağlarda teknoloji akışının yönü,büyük oranda İslam ülkesinden Avrupa’ya doğruydu. Ancak, ortalama 1500’lerden itibaren bu akışın yönü 180 derece değişti.Jared M. Diamond, (Tüfek Mikrop ve Çelik kitabının yazarı, ABD’li Bilim Tarihçisi)

Önce kendi ülkelerini, asırlar sonra ülkelerinden kovulup gittikleri K. Afrika ülkelerini de ihya ettiler. Bu yüzden

Tunuslu bir şâir onlar için şöyle yazmıştı..

• “Sizinle ihya olur yerleştiğiniz her yer, siz susuz araziye düşen yağmur gibisiniz! İnsanlar sizde ancak güzellikler görür, çünkü siz insanların başındaki göz gibisiniz!” İbn Zekeriya el-Acem el-Mirbâş el-Endelüsî, s. 67

Batı, hikmeti kaybettiği için gayesini de kaybetmiştir. Dengeli ve ideal

medeniyetin numunesi Endülüs medeniyeti olmuştur. Prof.Dr. Roger Garaudy,

Medeniyet Tarihçisi, Fransız, Müslüman

Dengeli ve ideal medeniyetin numûnesi sayılmaktadır.8

Avrupa kültürel

kıtasında yaşayan

İslâm’dır ve siyasi birlik anlamında

“Avrupa” ve “Avrupalı”

fikri, kimliği ve ruhunun oluşumu ve gelişiminde

ana etkenlerden

birisidir.

9

Mîlâdî 1000 yılında Avrasya ve Akdeniz Coğrafyası

Endülüs İslâm dünyası, İslâm medeniyetinin yeni bir hamle, yeni bir dinamizm kazandığı yerdir.

Sekizinci asırdan itibaren parlamaya başlayan İslâm medeniyeti, hamleci gücünü Doğu'da kaybetmeye

yüz tutunca Endülüs'te canlanma imkânına kavuştu. Tıpta, eczacılıkta, astronomide, fizik ve matematikte

dünya çapında bilginler yetişti. Bu ilmî ortamda fikir hayatı da çok gelişti. Bunlar arasında büyük

fikir adamları ve filozoflar yetişti. İbn Tufeyl (Abentofol, 1106-1186), İbn Bâcce (Avenpace,

Avempace, 1160?-1138), İbn Rüşd (Averroes, 1126-1198) ve İbn Meymûn bu mütefekkirlerin en

büyükleri ve en meşhurlarındandır.Endülüs tefekkürü çok yönlü ve derinliğine bir

tefekkür olup, Batı’ya tesirleri de o derece derin olmuş ve âdeta Batı’daki gelişmelerin kaynağını

teşkil etmiştir.

Prof.Dr. Süleyman Hayri Bolay

Engin fikir dünyasıyla Batı’nın gelişmesinde temel etkendir.10

Türk ve İslâm Dünyasına karşı Avrupa'da Haçlı düşüncesinin doğmasına ve seferlerinin başlamasına sebep olmuş bir Müslüman devletidir.Bu açıdan, Doğu-Batı veya İslâm-Hıristiyanlık mücadelesi tarihinin Ortaçağ dilimindeki en önemli safhasıdır.Ayrıca, Hıristiyanlık ve Katolik Kilisesi’nin gerçek yüzünü insanlığa gösteren tarihî bir vesîkadır.

11

Müslüman-Hıristiyan savaşını anlatan bir Hıristiyan minyatürü, XIII.yüzyıl (Cantigas de Santa María, XIII. yüzyıl, Biblioteca de El Escorial)

Müslümanların geleneksel, siyasi, dinî ve ekonomik zaaflarını ortaya koyan bir ibret sahnesidir.

12

Mülûkü’t-Tavâif (Bağımsız Beylikler) döneminde Endülüs Devleti

Tarihte sekiz asırlık parlak bir yer edinmiş olan Endülüslüler, sonunda vatanlarını kaybettiler ve çoğu ülkesini terk etmek zorunda kaldı, sürgün edildi, gidemeyenler ya zorla hıristiyanlaştırıldı ya da Müslümanca yaşamakta direndikleri için öldürüldüler.

Fakat onların en azından bir kısmını hiçbir kuvvet kendi hayat tarzları olan kültürlerini yaşamak ve yaşatmaktan uzun süre alıkoyamadı.

Endülüslüler, sistematik devlet terörüne ve her türlü işkenceye maruz bırakıldıkları halde, kendi dinini ve kültürünü yani hayat tarzını koruma mücadelesinin mükemmel bir örneğini verdiler.

Asırlar içinde her çeşit Hıristiyan zulmüne rağmen bugün İspanya’da ya da Endülüs’te yaşayan insanların içinde Müslümanlıktan kalan izlerin ortaya çıkması, Endülüslülerin tarihî direnişle kendi hayat tarzına bağlılıklarının bir eseridir.

Varlığını korumayı başaranların yurdudur.

13

Mansur EscuderoEndülüslü İspanyol Müslümanlardan

El Pais Gazetesi, Kurtuba 2005

16. Yüzyılın ilk yarısında Osmanlı-İspanya ilişkileri ve Endülüslülere yardım konusunda baş aktör konumunda bulunan Barbaros Hayreddin Paşa

14Kaybından sonra Osmanlı Devleti’nin Batı Akdeniz ve Kuzey Afrika’da hâkimiyet kurması ve bu hâkimiyetini pekiştirmesinde son derece etkili bir unsur olmuştur.

ENDÜLÜS KONUSUNDA DAHA FAZLA BİLGİ İÇİN

Lütfi Şeyban, www.endulus.net, 2002-2012Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları, I-II, TDV, Ankara 2012Lütfi Şeyban, Reconquista/Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İz, İstanbul 2003-2010Lütfi Şeyban, Mudejares & Sefarades: Endülüslülerin Osmanlı’ya Göçleri, İz, İstanbul 2007-2010

Lütfi Şeyban2012

Bize göre artık kaybedilmiş olsa bile, dünya üzerinde“Müslümanlar tarafından bir kez fethedilmiş olan heryer kutsal bir İslâm beldesidir”düşüncesinden hareketle İspanya, Portekiz ve Güney Fransa topraklarıyani İber Yarımadası halen Endülüs’tür.Orada ister Müslüman ister Yahudi ve isterse Hıristiyan olsun,Endülüs kültürü ve medeniyeti bilinciyle yaşayan herkes Endülüslüdür.Dolayısıyla, buralardaki Müslüman insan ve kültür varlığı bizler için önemlidirve ilgilenmeye değerdir.

1

Endülüs, sekiz asra yakın ömrünün ilk iki asrında Doğu İslâm dünyası Meşrık ile

bütünleşmesini tamamlamış durumdaydı. Siyaseten farklı bir devlet olsa da gerek

insan varlığı ve gerekse kültürel ve iktisadî alanlarda neredeyse tam bir birliktelik söz

konusuydu. Tek farkla ki, Doğu İslâm dünyası Meşrık’tan gelen insanlar bir yandan orada sahip oldukları dil, din,

kültür, vs. bütün varlıklarını Endülüs’e taşırlarken, bir yandan da İber

Yarımadası’nda var olan topluluklarla, onların sosyo-kültürel varlıklarıyla bir

sentez geliştirecek şekilde ilişkiye giriyorlardı. Asırlar süren bu sosyo-

kültürel gelişim sürecinde Endülüslüler, özellikle Doğu İslâm dünyası Meşrık’tan

Endülüs’e taşıdılarını kendilerine özgü hale gelecek şekilde geliştirdiler. Sonuçta

ortaya, Endülüs kültürü ve medeniyeti olarak adlandırılan tarihî bir gerçeklik

çıkmış oldu.

2

Bir Endülüslünün İtirafı (birliği koruyamayışın nedeni) :

‘Bilim ve mimari, tıp ve müzik, edebiyat ve gökbilim alanlarında dünyanın önündegiden bizler, istikrara giden yolu ve mantığa dayalı idare şeklini bulamadık. Bu zayıfnoktamızdı. Avrupa Hıristiyanları da bizim yanlışlarımızdan ders çıkarmayı bildiler.

Yazar Târık Ali’nin Endülüs tarihinden çıkardığı bir netice (Nar Ağacının Gölgesi).

3

Endülüs’ün hemen her önemli şehrinde mevcut olan aristokrat ailelerin, Doğu’da daha kanıksanmış durumda olan itâat kültürünü reddeder tarzda sık sık bağımsızlık temâyülleri sergileyen tavırlarını bu meyanda değerlendirebiliriz. Bu ailelerin çoğunun yerli halklar arasından yani Müvelledlerden ve Müsta’riblerden çıkmış olması bu kanâatimizi destekleyen bir unsurdur. Endülüslülerde Batı kültürüyle etkileşim sonucu gelişen bireyci anlayışın iktisadî, sosyal ve kültürel alanlarda da etkilerini takip edebiliriz. Ezcümle, ticarette, sosyal hayatta ve özellikle bilim-kültür alanındaki canlılık biraz da bu anlayışın etkisiyle oluşmuş ve Endülüs toplumunu Doğu İslâm toplumundan önemli oranda farklı ve dolayısıyla medeniyet tarihi alanında oldukça etkili kılmıştır diyebiliriz.

Müslümanlar Endülüs’e büyük bir medeniyet mesajıyla girdiler.

Öncelikle ölü araziyi münbit hale getirmek, harabe halindeki şehirleri imar etmek ve

ticareti geliştirmek için çabaladılar. Bunu başardıktan sonra da ilmî-edebî çalışmalara

kadîm eserlerin tercümesine ve eğitim merkezlerinin inşasına yöneldiler.

Birkaç asır zarfında İber Yarımadası’nı iktisadî ve kültürel yönden geliştirmeyi

başardılar. Onu bütün Avrupalı milletlerin çok ilerisinde bir medeniyet seviyesine

ulaştırdılar.

Müslümanlar, cemiyetin ahlâkî karakterleri üzerinde de son derece etkili oldular. Onlara

insanlığın ve milletlerin görebileceği en kıymetli müsâmaha anlayışıyla muamele

ettiler. Onlar örnek bir davranışla zayıflara acıyor, mağluplara şefkatle muamele ediyor

ve onların dertleriyle yakından ilgileniyorlardı.

Gustav Le Bon (1841-1931), Fransız Sosyolog

4

İspanya’daki İslâmî kalıntıların ihtişamı karşısında hayran kalanlar, İspanya Müslümanlarının Ortaçağ Avrupası üzerindeki büyük etkisini.. İslam tarihinde seçkin bir yeri olan bu etkiyi..

Şüphe götürmez ve inkâr edilemez bir gerçektir ki, 9. yüzyıl Avrupasında, medeniyetin ilerlemesi yolunda İspanya Müslümanları büyük ve istikrarlı başarılara sahiptirler.

Bilimsel teknik terimlerden idarî ve hatta ticarî terminolojiye kadar, Asya ve büyük ölçüde Arapça menşeli birçok kelimenin Avrupa’nın kültürel ve sosyal hayatında ne kadar önemli bir yeri olduğunu biliyoruz.

Bu kelimelerin, Müslümanların çıkarılmasından sonra Avrupa lugatında kuvvetli bir şekilde yerleşmiş olması, Müslümanalrın Latin halkları üzerindeki manevi egemenliğini ve bu halkların da tüm Avrupa kültürünün tekâmülü üzerindeki kuvvetli etkisini açıkça göstermektedir.

Ignác (Yitzhaq Yehuda) Goldziher

(1850-1921), Endülüs Yahudilerinden Macar-

Alman İslam Bilgini

Avrupa kıtasında İslam’ın (Endülüs) varlığıAvrupa’nın yok olmasına neden olmadığı gibi

Müslüman, Hıristiyan ve Musevi halklar arasında ender rastlanan verimli bir birliktelik oluşturarak bilimde, felsefede, kültürde ve sanatta daha önce

benzeri görülmeyen bir kalkınma sağladı.. Parlak ve çokkültürlü bir toplumun temelleri atıldı ve

Hıristiyanlar Müslümanları taklit ettiler.

Daha zarif bir hayat tarzı için gösterilen bu çabaların izlerini bugün Avrupa dillerinde Arapça’dan alınan

kelimelerde görmekteyiz..

Dinler arasında Kur’ân’ın ‘kutsal kitaptan’ sayılan halklar için koyduğu kurallardan hareketle bir

hoşgörü hâkimdi..

İslamiyet daha fazla şehirleşmiş, teknikte ileri, ruhsal olarak gelişmiş ve dünyaya açık bir medeniyet idi..

Moğolların Doğu’da, özellikle 1258’de Bağdad’ta yaptıkları tahribat, ayrıca Endülüs’ün kaybı, İslam dünyasının halen acısını çektiği iktisadî ve kültürel

duraksamanın başlangıcıdır.

Ingmar Karlsson (1924-), İsveçli felsefeci, İstanbul Başkonsolosu

İspanya’da, Mâverâünnehir’de ve Anadolu’da olduğu gibi ancak birbirleriyle yarışan kültürler canlılıklarıyla birlikte doğrganlıklarını da muhafaza ederler. Güzellikte, doğrulukta ve iyilikte yarışmanın olmadığı yerde kültürel zenginlik olmaz. Kültürlerin zenginliğinin kanağında iyilikte yarışma coşkusu yatar. Kendi kültüründen emin olanlar başka kültürlerle karşılaşmaktan korkmazlar. Bu yüzden İslam dünyası geçmişte Batı kültürünün bütün kaynaklarını özümseyerek içselleştirmesini bilmiştir.

Modern Avrupa, normal olarak hayal edemeyeceğimiz ölçüde İslam kültüründen etkilenmiştir. Avrupa, Doğu-Batı kültürleri bileşimidir.. İslam’ın yeşil rengi ve İslam öğesi olmayan bir Avrupa Birliği düşünmek mümkün değildir.

Ingmar Karlsson (1924-), İsveçli

felsefeci, İstanbul

Başkonsolosu

Endülüs, İspanyolların yıkımına kadar

Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi kültürlerin

dinamik bir tarzda alış verişte bulundukları bir

medeniyetler bileşkesini asırlar boyu

sürdürmüştü.

Prof.Dr. Ahmet Davutoğlu

İslâm dünyası geçmişte Batı kültürünün bütün kaynaklarını özümseyerek, içselleştirmesini bilmiştir. Hikmet sahibinin yalnızca Allah olduğunu bilenler, hikmeti insanlığın yitirilmiş bir malı olarak görürler. Bu yüzden Mevlana, ‘Hikmet arayan hikmetin kaynağı olur’ der. Hikmetin peşine düşenler, İslâm'ın güçlü dönemlerinde olduğu gibi, hikmetin kaynağı olmuşlardır.

Ersin Nazif Gürdoğan

İspanyol Rönesans'ı, Endülüs'ü gölgede bırakmak isteyen bir kavram.. 12'nci yüzyıldan önce Emevi İspanya'sında yani Endülüs'te ortaya çıkan parlak medeniyet, böyle Hıristiyan-Yahudi-Müslüman işbirliği ve diyalogunun yarattığı bir medeniyet, ondan sonra ne Avrupa ne Asya'da görüldü.. Bugünün İspanya'sında Sevilla Sarayı, yani Alkazar'ı en güzel Müslüman eseridir.. 15'inci yüzyıldaki sürgün ve engizisyon ise İspanya'yı bilgili ve becerikli iki halktan, yani Yahudiler ve Müslümanlardan mahrum etti; fakirleşme ve üretim düşüklüğü İspanya'yı girdaba sürükledi.

İlber Ortaylı

5

Serin Gırnata akşamında bir masa etrafında İspanyol asıllı Müslümanlarla konuşurken âdetâ tarihin akışının

değişmekte olduğu hissine kapıldım. Gecenin karanlığında başımızın üstünde gökte asılı yanan bir meşale zinciri gibi

duran el-Hamrâ sarayına bakarken, dinlediğim hidayet öyküleri aslında bir medeniyet bilincinin yeniden dirilişinin

işaretleri gibiydi.Endülüs'te yaşanan dram iki medeniyetin dünya

tasavvurunun, öteki ile olan ilişkilerinin karakteristik özelliklerini ele vermesi bakımından önemli. Bunu

kavrayabilmek için Endülüs İslâm medeniyeti kadar düşüşten sonra orada yaşananlara bakmak gerekir.

Akif Emre

İspanya’dan Müslümanların kovuluşunu anlatan bir tasvir

6

Endülüs Devleti, Avrupa’daki Andorra, Liteshtain vb. küçük-sembolik devletler gibi yerinde bırakılabilirdi. Bırakılsaydı belki de bu, Avrupa’nın uluslararası ilişkiler tarihinde ilk demokratik uygulaması olacaktı. Nitekim, Gırnata’nın Teslimi Antlaşması metni bu yolda atılmış bir adımdı. Eğer bırakılsaydı, Avrupa veya Batı’nın medeniyet birikimini borçlu olduğu İslâm Medeniyetinin serhatteki zirve temsilcisi olan Endülüs, bugün müzelik bir âbide olarak mâzîde kalmış olmayacaktı. Aksine, o devirlerin eşsiz medeniyet numûnesi olarak yaşamaya ve gelişmeye devam edecekti. Onu merak edenler de gelip kendisiyle tanışabilecek, onu sadece kendi dilinden anlama imkânına sahip olacaklardı. Fakat maalesef bırakılmadı. “Katolik Hıristiyan fanatizmi” geriye hemen hiçbirşey bırakmadı Endülüs’ten, bütünlüğü ve orijinalitesi bozulmuş birkaç binadan başka..

7

Endülüs, ilim ve sanatıyla, edebiyatı ve gelenekleriyle, hukuku ve görgü kurallarıylauluslararası bir İslâm Kültürünün en mühim parçasını teşkil etmektedir. Onun siyasi,sosyal ve kültürel tarihini iyi bir şekilde öğrenmek, kişiyi tarihten ders alarak İslâm-Avrupa mücadelesi tarihine daha evrensel yararlar açısından bakmaya ve daha olumludüşünmeye sevk edecektir. Dahası, Endülüs’ün anlamını kavrayan kimse, onda kendinitanıma, kendi kültürüne ve hayat tarzına sahip çıkma, başkalarıyla barış, uzlaşma veyardımlaşma içinde kardeşçe yaşama tarzını görecektir.

8

Çağımız problemleri dikkate alınarak bakıldığında Endülüs, İslâm tarihindeki Müslim-Gayrimüslim ilişkilerinin insan hakları, hoşgörü, din ve inanç özgürlüğü gibi evrensel değerlerçerçevesinde yürütülmeye çalışıldığı güzel örneklerden birisidir. Endülüs'ü Doğu'dan ayırankültür farkının kaynağı da, çok kültürlü ortamda yaşanan ortaklaşa bir hayat düzenidir.

Endülüs medeniyetinin temel dinamiklerini kavramak, insanlığın ebedi olarak muhtaç olduğu ortak değerlerin anlaşılması ve kazanılmasında önemli bir fonksiyon icra edecektir. Prof.Dr. Mehmet Özdemir, Türkiye’nin İlk Endülüs Tarihçisi

Kanaatimize göre, yerküre üzerinde Endülüs ve Anadolu coğrafyalarının

ayrıcalıklı bir yeri vardır. Eğer tabiatbilimciler, ‘başka bir coğrafyada doğup yayılan bir medeniyetin, dünya

toplumları ölçeğinde küresel yayılımı için en elverişli coğrafî-tabiî alan neresidir’ diye bir araştırma yapsalar, eminiz ki sadece iki coğrafyayı işaret edeceklerdir: Endülüs ve

Anadolu. Çünkü dünya tarihinde bu iki yer, büyük güçlerin vücuda getirdiği büyük

medeniyetlerin küresel ölçekte yayılmasında, medeniyet nehrinin taşıdığı

insanî değerler birikiminin dünya milletleri arasında yayılması ve insanlığa

mâlolmasında merkez alan rolünü üstlenmişlerdir. Bugün dahi bu iki

coğrafyanın aynı misyonu yüklenme durumunda kaldığı/kalacağı

görünmektedir.

9

Asıl önemli olan, Endülüs’e ağlamak değil, onu anlamaktır. Bunun için gerekli olan gözyaşı değil göz nuru dökmektir. Batılı zihin Endülüs’ü anlamak sûretiyle ondan yeni bir medeniyete temel oluşturacak malzemeyi çıkarmasını bildi. Ya bizler? ‘Ol mâhîler ki derya içredür deryayı bilmezler’. (Ali el-Cârim)

10

Endülüslünün Endülüs’e Hasreti..

“Seni hep hatırlayacağımBugünkü gibi kış güneşinin altındaGoncaların kokusunun kanımızı ateşlediği bahardaBir damla suyun duyulur duyulmaz sesinin zihnimizi yatıştırdığı,Duyularımızı serinlettiği yaz sıcağında,Yağmurdan sonra ortalığı kaplayan yasemin kokusunda.Evimizin içinden geçen kaynak suyunun tadınıVâdîyi dolduran yaban çiçeklerinin koyu sarısınıÇamlardan süzülen başdöndürücü dağ havasınıGöklerden gelen rüzgârların altında dans eden hurma ağaçlarınıKekiklerin baharatlı soluğunuKışları odun ateşinin kokusunuHiç unutmayacağım!Ve berrak bir yaz günü masmavi gökyüzünün birdenbire kararmasınıKüçük oğlumun bir zamanlar büyük dedemizin olan bir parça camlaKulede sabırla yıldızların bir kere daha ortaya çıkmalarını bekleyişini..Bütün bunlar, hayatımın tutkulu özü olacak daima.

Târık Ali

Bugün Endülüs İçin Yapılabilecekler

1. Kültürel Dayanışma: İçlerinde İslâm cevherine sahip binlerce İspanyol Endülüslüye İslâm'ı anlatarak onları Müslüman kardeşlerimiz olarak kazanmak.

2. İspanya ile Tarih-Turizm Alanlarında İşbirliği: a) İspanya Devletinin Endülüslülere yapmış olduğu tarihî tehcir ve soykırımı kabul edip özür dilemesini sağlamak, b) Karşılıklı tarih-turizm kolaylıkları-işbirliğini geliştirmek, c) İspanyolların Türkiye’yi tanımalarını ve Türkçe'yi öğrenmelerini özendirici faaliyetler gerçekleştirmek suretiyle İspanya'da ülkemize olan ilgiyi artırmak.

3. Öğrenci Değişimi: Karşılıklı gönüllü ailelerin yanında ve yurtlarda öğrenci barındırılabilir.

4. Osmanlı-Endülüs-Kuzey Afrika Çalışmaları: Tarihî, kültürel, sanatsal ve göçmenlerin tarihleri-bugünkü durumları konularında karşılaştırmalı bilimsel, sosyal ve kültürel çalışmalar yapılabilir.

5. Alternatif Gezi Programları: Endülüs turuna çıkan Türklerin Endülüs'te irtibat kurabilecekleri kişi ve kurumların belirlenmesi, bunun duyurulması.

6. Dinî Alanda Dayanışma: Kurtuba Ulucâmii'nin Müslümanlara verilmesini ve ibadete açılmasını temin etmek.

7. Türkiye'de ve Dünyada: Endülüs kültürü ve medeniyetinin anlaşılması, tanıtılması ve ondan yararlanılması için gayret sarfetmek. Özellikle “Medeniyetler İttifakı” ve “Akdeniz İçin Birlik” gibi ortamları bu amaçla değerlendirmek gerekir.

8. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin (Dışişleri Bakanlığı olabilir) görevlendireceği uzmanlar vasıtasıyla, her yılın belli günlerinde (mesela İspanya’nın fetih ayı olan Nisan ayında), İspanya’da mevcut Müslüman teşkilâtlarda, “İslâm’ın Evrensel Değerleri” konulu yazılı-görsel-işitsel malzemelerle desteklenmiş seminerler düzenlemek ve bunu geleneksel hale getirmek.

Son Söz

Endülüs bizim zarif narçiçeğimiz..Dalları Batı’da, kökleri Doğu’da, Medine’de, Şam’da..Zeytinden aldığı yeşiliyle, barıştan aldığı beyazıyla; Fransa’sı, Portekiz’i ve İspanya’sıyla rengârenk açan narin bir narçiçeği..Muhteşem Ulucâmi’nin Kurtuba’sı, Emevî halîfelerinin parlayan yıldızı..

Cebel-i Târık’tan Paris yakınlarına kadar barış uğrunda şakırdayan Emevî, el-Mansûr ve Mağribî kılıcının gölgesinde, yüzbinlerce kitabın aydınlattığı ve yüzlerce âlimin ürettiği bir medeniyet..Merkezinde insan olan, su ile hayat bulan, aşk ile yoğrulan, ilimle kavrulan, tevazu içinde muhteşem bir medeniyet..Taşı-ahşabı zarif bir sanata dönüştüren, mis kokusuyla insanlığın ciğerine dolan ve sekiz asırlık ömrünün sonunda “Ve lâ Gâlibe illallâh” diye diye ebedi üstünlüğün yalnızca Allah’a mahsus olduğunu haykırarak dünyaya veda eden bir medeniyet..

Beşyüz küsür yıldır ise kitapların arasında unutulup kuruyan bir narçiçeği, Endülüs..

Meraklısına Endülüs Konusunda Tavsiye Edilen Eserler

Lütfi Şeyban, www.endulus.net, 2002Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları, I-II, TDV, Ankara 2012Lütfi Şeyban, Reconquista/Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İz, İstanbul 2003-2010Lütfi Şeyban, Mudejares & Sefarades: Endülüslülerin Osmanlı’ya Göçleri, İz, İstanbul 2007-2010W. Montgomery Watt – Pierre Cachia, Endülüs Tarihi, çev. C. E. Adıgüzel-Qiyas Şükürov, Küre Yayınları, İstanbul 2011Abdurrahman Bedevi, Batı Düşüncesinin Oluşumunda İslâm’ın Rolü, çev. Muharrem Tan, İz Yayıncılık, 2. Baskı, İstanbul 2010Maria Rosa Menocal, Dünyanın İncisi Endülüs Modeli, çev. İhsan Durdu, İstanbul 2006İlker Özünlü, Endülüs / Kent – Anlatı, T. İş Bankası Yayınları, İstanbul 2005 Ersin Nazif Gürdoğan, Hicaz’dan Endülüs’e, İz, İstanbul 2004Tarık Ali, Nar Ağacının Gölgesi, çev. Mehmet Harmancı, Everest, İstanbul 2001Titus Burckhadt, Moorish Culture in Spain, N.York 1972 Marguerite Brown, Magnificent Muslims: The Story of Spain’s Arab Centuries, N.York 1981 Abdurrahman Bedevî, Batı Düşüncesinin Oluşumunda İslâm’ın Rolü, İz, İstanbul 2002Franco Cardini, Avrupa ve İslâm, çev. Gürol Koca, Literatür Yayıncılık, İstanbul 2004J. MacCabe, Splendour of Moorish Spain, Watts & co., London 1935; Medeniyyetü’l-Müslimîn fî İsbanya, Arb. Trc. M.T. el-Hilâlî, Mektebetü’l-Meârif, Rabat 1985 Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm’da Bilim ve Medeniyet, çev. N. Avcı-K. Turhan-A. Ünal, İnsan, İstanbul 1991 Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti/ İslâm’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban, İnsan, İstanbul 2000 J. F. O’Callaghan, A History of Medieval Spain, Cornell University Press, Ithaca 1975 Hâlid es-Sûfî, Târîhu'l-Arab fi'l-Endelüs, I-II, Bingâzi 1980W. Montgomory Watt, The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh 1972; Fazlü’l-İslâm ala’l-hadârati’l-Garbiyye, Arp.trc. E. H. Ahmed, Beyrut 1983İslam Sanatı ve Mimarisi, çev. Nurettin Elhüseyni, Literatür Yayınları, İstanbul 2007Endülüs’ten İspanya’ya, TDV, Ankara 1996İspanya Gezi Rehberi, Cresta