Em ê li ser HIV- bi zimanê xwe bipeyivin Rênasiya AIDS & Mobility Ewrûpa

Kurmanci

2

AIDS & Mobility Europe Guidebook Information about HIV and AIDS, Hepatitis, STIs, Safe Sex and Safe Drug UseA Guidebook for Migrants and Mobile Populations in Europe

Edited and Published by:Ethno-Medizinisches Zentrum e.V. (EMZ), AIDS & Mobility Europe (A&M) Coordinating Project PartnerKönigstraße 6, 30175 Hannover | Germanyethno@onlinehome.de | www.ethno-medizinisches-zentrum.de

Design: eindruck, Hannover

Typesetting: Bernd Neubauer, Göttingen

Picture credits: Title page and pages 8, 9, 11, 20, 24 – fotolia.com; pages 12, 30 – © John Olsen; pages 6, 14, 31 – © Naz Project London

This guidebook is intended for public use. However, to protect the accuracy ofthe content, all rights are reserved. Any use other than that allowed by law requires the publisher’s prior written permission. Please, write to us. We will be happy to grant you a licence.

This guidebook is available in the following languages:Albanian, Arabic, Danish, Farsi, French, German, Italian, Kurmanci, Portuguese, Romanian, Russian, Somali, Spanish, Turkish, Urdu

This guidebook was produced in collaboration with the AIDS & Mobility Europe associated project partners:European AIDS Treatment Group (EATG), Fondettilbekaempelseaf aids (AIDS-Fondet), International Organization for Migration (IOM), Istituto nazionale per la promozione della salute delle popolazioni migranti e il contrasto delle malattie della povertà/National Institute for Health, Migration and Poverty (NIHMP), Yeniden Saglik ve Egitim Dernegi/Yeniden Health and Education Society (Yeniden), MTU AIDS-I Tugikeskus (AISC), Naz Project London (NPL)

This guidebook contains text based on leaflets produced by the TAMPEP Project (European Network for HIV/STI Prevention and Health Promotion among Migrant Sex Workers), and published by the TAMPEP International Foundation. The individual leaflets can be downloaded, reproduced and used by other organisations subject to an agreement with the TAMPEP International Foundation (www.tampep.eu).

March 2011

Imprint

3

Pêşgotin 4

Destpêk 5

Mafênwe 6

Laşêmirov 7

LiserHIVûAIDS 8

Seksaparastî 12

Bikaranînaparastî 16

Liseriltîhabavirusîyakezebê(Hepatitis) 20

Liserêşazirav(TB) 24

Êşêndirêkaseksêretênevegirtin 26

Parastinûducanî 30

Hayedarîxwebin! 31

Agahiyênbehtir 32

Naverok

4

Pêşgotin

Xwendevanênhêja

Gelekî giringe, kumirovênbiHIV,AIDSan jî bi êşa iltîhabakezebêbe,bikaribinjiyanekebêzilimandinbijîn.Pêdivîye,emhemîzanibin,kaçawaevvirusêvedigrinûemçawabikaribinxweûcivakaxwebiparêzin.Digelwêjîgiringe,kuemcudahiyazimanûpaşmayêkulturanliberçavdeynin.Diwansalênminîdirêjde,kumindigelmirovankarkirî, yênew jî mînamin, paşmayê penaberiyê hene, gelên koçber ûkêmnetewene,ezfêrbûm,kuzanînbaştirjitirsêyeûagahîbizimanême,kilîte.Jiberwêmenavêbelavokaxwekir„EmliserHIV-bizimanêxwebipeyivin“.Jibozanebûnabêhtirliserseks,rewşenbîriyaseksî,stendinadermanênbêhişkirinêdirêkaderzîlêdanêde,ûbizanibecaranzore,tabigihinqûnaxaliserbiaxivin,kuêdîjiyanamebêhtirtêteparastin.

KomîsyonaEwrûpaalîkariyarêxistinaAIDS&MobilityEurope(A&M),bohewldanênwan dike, xwe digihînemirovên genc,malbatênwan û civakawan. Ev belavok jitoreyaAIDS&Mobilitytêtepêşkêşkirin.Pêdivîyebowealîkarbe,kupêzanînênwe liservanbabetên jêrînçêbibin:ÇawaHIV, iltîhaba kezebê û pêketina bi virusî di rêka seksê re tête veguhestin? Çawamirovdikarexweûyêndinbiparêze?Çawamirovtêdertîne,kuvegirtîyeûçirêkêçareseriyêye?Armancewe,agahiyênnûboweamadebikeûhijmarekjicihênalîkariyêyênpisporpêşanîwebikin,egerwepêdiviyekbişîretanhebe.AIDS & Mobility dixwazin we têvedin, ku hun agahiyan bo xwe peyda bikin ûbizanibin, ka HIV an jî iltîhaba kezebê heye an na. Bikaranîna lixwepirsînê, gavayekem di xwedermankirineke bibandor û guhpêdan de ye. Em pêşniyar dikin, kuhun têkiliyên xwe bi van yên ev rênasîn derxistine re bikin. Negiring e bi têkiliyayekemtunavêxwebidî.

Ez serbilind im û bextewer im, ku vê belavokê pêşniyazî we dikim, û dixwazimhevpişkûalîkaranjiAIDS&Mobilitybovîkarûamadakirinawanjidilspasbikim.

Ramazan Salman, rêvebirê projektê A&M

5

Destpêk

XweparastinajiHIVboherkesekîgiringe.Digelwanyênneliberinseksbikinanjîdermanêbêhişkirinêbibin:„zanebûndesthilate“herrojekwêbêt,kutupêzanînênxwebihinekedinreparvebikî.EvrênasînagahiyanliserHIVûAIDShildigireûdigelxweparastinapêvegirêdayî,ezmûn, tedawî, şîretmendî û alîkarî. Jibilî wê jî, agahiyên li ser iltîhaba kezebê yavirusî,êşaziravûvegirtinadirêyatêkiliyênseksîretêdehene.Ev hemî nexweşiyên bi rêya vegirtinê dibin. dema bûnewerekî gelekî biçûk êrîşêbike,vegirtindibe,sedemawêjîvirusanjîbaktêriyayekdilaşdeye,kuguhertinançêdikeûmirovînexweşdike.Bûnewerênvegirtinêxwedighînincihêncudajilaşî.Dibekualavekbiserêxwebe,mîna iltîhabakezebêyavirusî,an jîalavêberxwedanêbe,di rewşaHIV (Virusêkuberxwedanalihembernexweşiyankêmdike).HIV, iltîhaba kezebê û êşên vegirtinê di rêya têkiliyên seksî re, ji xwe ji mirovekîxwevediguhêzemirovekîdin.Hinekcorelevênmirov,mînaseksûkêşanûstendinadermanêbêhişkirinê (esrar), rêkavanvirusûbakteriyan rehêsandikin, kuderbasîlaşbibin.

Wisa hunê tendurustiya xwe biparêzin■Demawesekskir,bi parastinbikin

■ Demaweesrarkişand,rêbazabikaranînabi parastîbikarbînin

■ DerziyênlidijîiltîhabakezebêyaAûBlixwebidin

■ Birêkûpêkfehsa nexweşiyên di rêya seksê re tên bikeûfehsên HIVjîdipeyre

■ Kaembirêkûpêkfehsa êşa zirav bikin,egertutexmînbikî,kumetirsiyekjivegirtinêwêêşêheye.

EvbelavokÇAWAûÇIMAşirovedike.

Ev belavok bo kesên ji ziman û kultûrên cuda ne, bi taybetî bo alîkariya gencan ûmalbatênwane,kuxwebaştirbiparêzin.Ji bilî wê pêdiviye tirs nemîne, diyalogê veke û alîkariye bike jibo wan kesên binexweşiyênHIV,AIDSanjîiltîhabakezebêne,kuliwançavekîbiçûkneyêtenerîn.ProjektêAIDS&MobilityEurope,gelekkesanjikultûrêncudacudatînebahev.Dinaverokavêrênasiyêde,gelekserpêhatiyênjigelekwelatanhene.EvrênasîjibokesênbeşdarîçalakiyêHIVbibûn,diçarçoveyaAIDS&Mobilityhatiyedanîn,kujiwanyênhatibûnrahênanûdîplemwergirtibûndibiwarêHIVûAIDSde.Evrênasîbowebêpereye.Bihêviyakubikaribebowebibealîkar.Ji bo agahiyên bêhtir, ji kerema xwe têkiliyên xwe bi wan rêxistinên navhatîdeynin.

6

Mafênte

Mafêhermirovekîjibotendurustiyê,mafêmirovanyêbingehîne,ûmafêheryekîye,negirêdayîstatuyamanawîanjîhevwelatiyawîye.Bisedemaserpêhatiyapenaberiyê,anjîkêmagahîdigihin,tevdîrêntendurustiyêkêminûmetirsînabipêketinaêşaHIV,iltîhabakezebêûêşêndirêyatêkiliyênseksîretênevegirtinûêşaziravpirtirdibe.

TevwelatênyekîtiyaEwrûpayê,liserkomekjiyasayênnavnetewîlibiwarêmafêaborî,civakîûçandeyî(pakêtacivakî)imzekirineûpêdiviyedûvçûnekêbikin,kaxizmetatendurustiyêboherkesekîjihêlaçawaûçilotiyaxweveye.Gihandinaxizmetêtêwateya,kupêdiviyepaşmayênçandeyîcudayênnexweşanliberçavanbêtegirtin.

YasaûbiryarênliserasteyayekîtiyaEwrûpayê,pêdiviyemafbidinpenaberûgelênkoçberanjîkêmnetewekubikaribinjihêlatendurustiyêvebiwekhevîbênetedawîkirin.Egerhindekjiwanmirovanliwelatekîbêmafêrûniştinêbinjî,mafêwanheye,kuxizmetatendurustiyêbigihewan.

Digelkuwelatangavênpêşkeftîdivîwarîdeavêtine,kuxizmetatendurustiyêbêcudahîboherkesekîbe,lêhînpenaberûmiletênkoçberzehmetiyêdikişînintakuxizmetatendurustiyêbowantêtekirin.Diyareagahîbizimanêwanyêdayikênînin,anjîwergerekîzîrekbowanpeydanebûye.Pêdiviyejiboxizmetê,hinekperebênedan,anjîcihêxizmetatendurustiyêdûrbe.

Jiboagahiyênbêhtir,kaxizmetatendurustiyêlinêzîkîcihnişînatelikuheye,berêxwebiderêxistinekenêzîkîte,kuşêwirûşîretênpenaberiyêdike.Cihûnavnîşanênvanrêxistinanlidawiyavêrênasiyêye,dêbotebibealîkar.

7

Tiştadivêbelavokêde,nexweşiyênkutênevegirtinûligelekparçeyênlaşêmirovîbelavdibin,şirovedike.

Evwênehinekparçeûorganêngiringjimirovîberçavdike.

Laşêmirov

Anatomiya laşê mirov

Gewrî

Ximximk

Dil

Damar

Masûl

Cîger

Malka Tehlikê

Gurçik = Gurçîle

Wersel = hestiyê piştê

Rihvik, Doran

Mejî

Girêkê lemfawî

Kezeba spî

Fişik

Mêjûk

Mîde

Rihê zirav

Pankriyas

Malka mîzê

8

■ HIV(Virusêkêmbûnaberxwedanamirovî)viruseke,kudibesedemapeydakirinaAIDS(nemakarînapeydakirinahêzaberxwedanê),kutedawîzûpêkneyê.

■ DiqonaxêdestpêkêdeyênvegirtinaHIV,çuşopliwandiyarnabin.MirovekdikaredemekedirêjbiHIVketibeûşoplênediyarbe,lêvirusherheye.

■ TedawiyênnûyênjibovegirtinaHIVgelekîserketîne.Dirêkawanrêbazêntedawiyêre,mirovdikaresaxlembe,takubijî.Dibekudermanêpêtêtedawîkirinhinkartêkirinênxwehebin.

■ Egertedawîneyêtekirin,virusêrîşîsîstemaberxwedanêdike,kuêdîlaşêmirovîgelekîlibervirusûêşêndinqelsûbêtaqetdibeûrêjivirusûêşanrevedibe.

■ Egertedawîbibe,dikarebibesedemakuêdîbiêşaAIDSnekeve.Evêşpeydadibe,demasîstemaberxwedanalaşîbêhêzdibe,laşlibervirusûêşêngiranhêsandibeûdikarebibesedemamirinê.

■ TanihaçiaşlavboparastinajiHIVpeydanebûne.

HIV û Terrbûna laşEvvirushemîşilavalaşêvegirtîyêhermirovekîheye,lêjihêlaveguhestinêvedivatiştantenêdeheye:

■ XWîN,AVAMÊr,AVAJiNÊûşîrÊDAYiKÊ

Çawavirusxweberdidelaşêmirovî,pêdiviyehijmarekmezinjivirusanderbasîlaşbibe:dirêkaxwînê,betanêçilmê(yênşil,ziravûhestiyardirêkadev,quz,qûn,bizmikûdevêxertûmamîzêdikîrîde).

LiserHIVûAIDS

9

HIV dikare bête veguhestin■ bikaranînaseksêjipêşanjipaşvebêkondom

■ Bikaranînahevpişkjiderzîûtiştêndinjihêlayênesrarêdikêşin

■ Deqandinanjîkunkirinalaşî

■ Digelkumetirsiyankêmjîheye,lêalastinbêkondom,anjîdestmalekê,dikarebibesedemailtîhabatevnadevûdevbirîndarbike,egeravikbikevedev.

■ Vegirtinajidayikêdemaducanî,jidayikbûn /anjîşîrdanê.Evdikarebirêkadermananbirengekîhêjabêtetedawîkirin.

■ Demakuxwînbêçavdêrîderbasîlaşbibeanjîregezêndindilaşdebêneçandin.

Egertubawerbikî,kutubinexweşiyaHIVketiye,fehsaxweyaHIVbike.

Çawa HIV nayête veguhestinEgerhunmirovekîbiHIVbibîninmetirsiyannîne:

■ bikaranînapiyala,tepsiya,eynîtextanjîtuvaletê.

■ Xwêhdananjîhêstirbihingivinhev

■ Desthejandin

■ Hingivtinanjîhevmaçîbikin

■ Sekskirinbêderbaskirinakîr

■ Kirinaseksjipêşanjîpaşbikondomyanjîbidermanekîşahîkkirinê(gêl)

10

Fehsa HIV■Bifehsaxwînêanjjîtifê,têtenaskirinegervirusaHIVbimirovîreheye.Hineknexweşxane„fehsênzû”dikin,kuencamafehsêdicihdedertê.Lêyabêhtir,divêtmirovbendewarêencamêçendrojanbimîne.

■ DemavirusêHIVbikevelaşêmirovekî,proteînwekbersivalaşlidijîvegirtinêtêtedamezirandin.Navêantî-laşlêtêtekirin.Evfehshinekerkênwêhene,HIV-antîlaşdinavaxwînêdediyarbibe.

■ Laşpêdivî3ta12heftiyane,taantîlaşbêteavakirin.Ewdemadinavberavegirtinûçêbûnaantîlaşde,jêreweknîşan(dirk)têgotin.Diteşxîskirinavêdirkêde,hinmirovbiVirusêHIVketin,lêhînantîlaşdifehsaxwînawandederketiye.DigelwêjîdikarevirusaHIVbihebûnekbilinddixwînêdebe,avamêranjîşêlavajinêanjîdişîrêdayikêde,evjîdikarehinekedinbivênexweşiyêbixe.

■ Têwateya,kufehsaHIVtîtalaHIVji12heftiyanberyafehsêdiyardibe.

■ Xwehînjîbiparêzin,demahunbendewarêencamafehsêbin.Fehswejivegirtinênaparêze.

■ EgerAntîlaşdixwînamirovekîdehebe,wate,ewmirovbiHIVketiye.

■ Demaencamafehsêpozîtîvbe,normalfehsêdubaredikin,dakufehsayekemteqezbikin.

Encama neyênî tê wateya ■ DemaHIV-antîlaşdixwînêdenehatibedîtin,diyarekuewmirovbiHIVneketiye

Encama erênî tê wateya ■ LifehsaHIV-antîlaşhatedîtin.Wate,vegirtinçêbûyeûfehsaHIVlibawanmirovanjinihaûpêvepozîtîvderdikeve.

Nîşan Hinekjimirovanpêketine,rasterastpiştîpêketindibêjin,nîşanêngrîpêdiyarbûn.Evwekêşaserbinbûnasêromîtêtenîşandan.Dipeyre,dikaredemekedirêjbimîne,takunîşanênwêdiyarbibin,mirovekîbiHIVketibe,dikarediwêdemêdehinekedinpêbixe.HermiroveklidijîvegirtinaHIVbirengekîbersivdide,lêevnîşanênjêrdikarinrengvedin:Vegeraherpes-ûvirusêfetriyatan,timçavlixewî,xwêhdanaêvaran,germbûn,kîlokêmkirinekegelek,zikêşî,pirzikêsor/xemrî/qehweyî,deqênliserçerimanjîdev.EvnîşanyênêşêndinjîneûtenêdifehsaxwînêdeHIVdikarebêtediyarkirin.HIVdikarebidermanênAntîretrovialbêtedermankirin.Ewmirovêkupêketî,dikaresaxlembimîneûjiyanaxwebiservebibe,lêjiêşêqurtalnabe.Bêlixwepirsînûdermankirin,êşcortirdikeûhijmaramezinjinexweşênHIV-pozîtîvliwandibeAIDS.

11

DermankirinDermanêAntiviralbandorawanjibobaşkirinarewşatendurustiyêyamirovênbiHIVketineheye,hemenhemenjiyanekenormaldikarinbijîn.BêhtirînmirovênbiHIVketinûbiwîdermanîtedawîdibinbiAIDSneketine.rastehetanihadermankirineknînekumirovjiHIVbiyekcarîqurtalbike,lêbistendinaantiviralhundikarinsaxlembijînûbiAIDSnekevin.Evdermandihêlekuewvirusdisîstemaberxwedanalaşdezêdetirnebeûziyanêjîbêhtirneke.Divêtevdermanherrojbêtestendin,divêtbêtezanîn,kukartêkirinawêjîheyeûliberçavbêtedanîn.Neherkesektehemuladermanêantiviralbaşdike,neherkesdixwazebiantiviralbêtedermankirin.MirovênbiHIV,pêdiviyebirêkûpêkseredanadoxtorekîpisporbikin,jibosîstemaberxwedanêyaxwefehsbikinûdidemaguncayîdedermankirinapêdivîbowanbêtekirin.

Xweparastin piştî vegirtina bi VirusXweparastinpiştîpêketinêlêpirsînekûdermankirineklezgîne,dikarebibealîkar,jiborênedekuHIVpeydabibe,vegirtinaVirus,bonimûnedirêyatêkiliyênseksîyênbêparastin,dirînakondomanjîbikaranînaderziyekêbihevre.Dermankirinheyvekêbibirinadermanêantiviraldirêjdikeûevdermanjîpêdiviyepiştî72saetanjiderbasbûnavirusdilaşdebêtebikaranînûdestpêbibe.

Beryadermankirinêdoxtorêpirsiyararewşametirsîjitedike.Jiberkartêkirinadermanîdikarepiştîbirinêhebe,dibepirsiyarbêtekirin,egermetirsiyekbilindhebe.HunçawadikarindermankirinaPEPwerbigrin,jicihekîboyêdincudaye.Jibobêhtiragahiyan,têkiliyêdigelcihêşîretûzaniyariyêliserHIV/AIDSanjîrêxistinêntendurustiyêyênnêzîkxwebike.

12

Seksaparastîewkarênseksîne,yênimkanaveguhestinaêşannehêle,veguhestinaşilavêpêkneyêanjîrêbazênrêgirtinêmînabikaranînakondoman.Bikaranînaseksaparastîbaştirînrêgaûbiryareboherkesî.Egerhunbixwazinbihemle(ducanî)bibin,yabaşewe,kutuûhevjînê/axwebiçinnikdoxtorîûfehsaxweyaHIV,berahîkahunêdîkondombikarneînin,bikin.

Demamirovalkoholêvexweanjîesraranbikêşêzorekukaribeseksaparastîbike.Yabaşeweye,hunbiryaraxwebidin,kahunêseksaparastîberyahunvexwinûbikêşinbikin,herdembilakondombiwerehebin,dakuxwejikartêkirinênnêgatîvbiparêzin.

Kondom

Kondommêrûjinanjiêşêndirêkatêkiliyênseksîvetênevegirtindiparêze,dinavwandejîHIV.Kondomêmêrwekboriyekêjilatêkse(anjîsatan),kîrderbasîwîdikinûewrêliberveguhstinavirusandigre,nahêleavikderbasîquzanjîqûnêbibe.Avikdikondomdedimîne.Libajinandibesedemakujinzarokêjêreçênebinkondomjibojinanbaştire,yênkudixwazinseksaparastîbaşkontrolbikin,bowanmêranyênkondomanbomêrannikarinbikarbînin.

Kondombigelekrenganhene,bihêz,mezin,gelekform,gelekrengûligorherçêjekê,dakuboherkîrekîûherrewşekêbigunce.Lêyaherîgiringnîşanabaşyakondomane(b.n.„CE”)ûdemanemanakartêkirinawan.

Heryekligoriyaletûdeveraxwedikarinlicihêxwekondomanjisupermarkt,dikananjîdermanxanabikirrin,herwisaliotomatanheneanjîjiinternêtêdikarebêtexwestin.Dezgehêngenc,civakûtendurustiyêjî,gelekcarankondomanbelavdikin,hinekcaranbêperejî.

Seksaparastî

13

Bikaranînarêkûpêkîyakondoman,teûhevjîna/êtejiHIVûgelekêşêndirêgaseksêrepeydadibindiparêze.

■ Lidemaseksajipaşanjîpêşherdemkondomanbikarbînin

■ Egerkîrbiçûkbe,hundikarinkondomênbiçûk(teng)peydabikin,dakuzûneyêtexwarê.

■ Egerkîrmezinbehundikarinkondomekîmezin(fereh)peydabikin,dakuxwînnerijeûbihêsanîneyêteçirandin.

■ Demaseksdidevdebikin,rahêjinkondomekîbibêhinxweş,(dakutamalastîkêwindabike),anjîyekîbêgêl.

Bitaybetîseksajipaşve,divêtgêlbikarbêt,jiboseksxweştirbe,xweşîbilindtirbibeûtirsjiqetanûbirîndarkirinêkêmbibe.Çucarandukondomanliserhevlixwenekin:hekandinawanbihevrewanbihêsanîdidirîne.

Egerkondomekqetiya,neasêbûanjîdidemaseksêdeşemitîûdibaweriyatedetirsajiHIVheye,berêxwebidedoxtorekî,jibotedawîpêdivîûdicihdePEPbike(evtedawîdinavbera72saetandepiştîseksêdivêtbibeûçiqaszûbehînbaştire).

Egertujiducaniyêditirsî,dikarîhebekêpiştîkarêseksêbibî.

14

Gêl

Bikaranînagêlêliseravêdihêlaxweşiyaseksbêhtirbibeûçêjêbilinddike.Jibilîwêjînahêlelastîkbiçire,egerqûnyanjîquzzuhabin.Herdemgêlêbikarbîne,didemaseksajipaşve,jiberavşileyaqûnênîne.

Hinekgêlhenekudermanêlidijîducaniyêhimbêzdike.Lêkolîndiyardikin,demadermanêNonoxynolbikartê,metirsiyavegirtinaHIVzêdedibe,lewradivêdermanêkuNonxynoltêdehebebikarneînin.

Têkiliyênbiwanrêkxistinanredeynin,yênnavêwandidawiyavêbelavokêdehatiye.Ewdikarinjiwerebibêjin,kahundikarinkondomûgêlêjikûbîninûçawalideveraxwehebûdipeyrePEP(rêbazalidijîducaniyê)tênestendinûnivîsandin.

Şîret ji bo kondoman

Dema kirrîna kondoman■ WankondomênkunîşanaCEliserheyebikirrin.

■ Tenêkondomênjilatexûsatên(polyurethan)boseksaparastîbaşin.

■ Başlêtemaşebike,kazirargihayewananna.

■ Baştemaşebikekademawanbiserveçûye.Egerdembiserveçûbe,kondombihêsantêtedirandin.

Çi divê li dema bikaranîna kondomê bê kirin: ■ Kondomênbinîşanênbaşberyademawanbiserveçûbebikarbînin.

■ Kondomandicihekîdeveşêrin,kugerimnediyêde.

■ Hercareketutêkiliyênseksêbikîkondomekînûbikarbîne.

■ Tenêgêlêjibokondomênxwebikarbîne,yêliserbingehaavê.

■ Bihaydarîbitiliyanpakêtêveke.Hayjêhebe,kuneynûkatetûjanjîşikestîbe.

Çi divê li dema bikaranîna kondomê neyête kirin:■ Egerhunkondomêbilatexbikarbînin,zeytazarokan,vaselineûgêlênzeyîtîbikarneînin,çimkîkondomêlatexkunkunîdibinûdiqetin.

■ Çucaranpakêtakondomanbidirananjîmeqesnebirin.Ewbêhemddikarinzirarêbigihîninwan.

■ Kondomvenekeûnehevciqîne.Dibekuêdîbabikiveserêwê.

15

Şêweyê rast ji bikaranîna kondoman

Kengî dikare bête lixwekirin■ Pêdiviyekîrbaşreqbibe,beryakondomlêbêtekirin.

■ Jibanîvekondomsiwarbikin.

Çawa kondom li xwe dikin■ rahêjeserêkondomîûbixenavtiliyaxweyanavêûşehdebûnêûbaşlêtemaşebike,kajibavalabûye.

■ Kondomdeneserzompikûliserkîrîgundorbike,tatubigihîserîûbêtezeftkirin.

■ Lêtemaşebike,kakondomgihayequrmêkîr.

Dema têkiliyên seksî■ Çavdêrbe,kahînkondomlicihêxweye.Demakirinêde,tudikarîhêlawêliqurmêkîrbişidînî,jibonexijiqeûbixwarveneşemite/anjîhevjînatepênelîze.

Piştî verihtinê■ Kîrderxederveberyapûçbibe.

■ Dematukîrbikişînîkondomjihêlêvezeftbike,dakudiquzanjîqûnêdenemîne.

■ Demakîrderketederve,tudikarîkondomlihevbipêçîûbavêjîselikagilêşê(kondomnehavêjetuwaletê-ewborîûehrêzandixitimînin).

■ Cihêxwepaqijbikinûgilêşênehêlinûbitaybetîlideverênvekirî.

16

Yaherîtenahî,esrarênebinanjînekêşin.Lêegerhunesrarêbibin,derfethenehunmetirsiyankêmbikin.

Tuanjîhevalêteesrarêbibin,giringe,liserçawaniya(bikaranînaparastî)agahiyanwerbigirin.

HemenhemîwelatênyekîtiyaEwrûpajiboesrarkêşanalîkariyêdikin,bêyîkuliciraweanjîpaqijiyawebipirsin.Berevajîwê,esrarkêşanjikolanantîninûbiderziyênpaqijûalavêndinyênberdestdikin.Alîkarîdibejî,dematulicihêmanêanjîdermankirinêbipirsîûbixwazîûegertubiryarêbidîwêdestbidermankirinêbikin.Dihinekwelatande,xanîboesrarkêşanhene,diwandederziyênesrarêbirêjeyekekêmdikarinbênedanê.Armancaserekeyavanrêxistinanewe,kuziyanûpirsgirêkênjiesrarêderdikevinkêmbibin.

Gertuesrarkêşbî,jixwerebifikreûliwansaziyanyênnêzîkîrûniştinaxwebipirseûtêkiliyêbiwanredeyne,jibotuagahîûalîkariyêjiwanwerbigrî.

Esrar kişandin gelek pirsgirêk û metirsiyê çêdike■ ccûreyêesrarê,

■ Cûreyêesrarkêşanê

■ Derdorakuesrarlêtêtekêşan

Esrarkêşandikarezîrekîûbiryarstendinatebiguhre,dibekartêkirinekêliserbiryaratejiboseksaparastî.Hinekesrarb.n.Amphetaminedikaredaxwazateboseksêzêdebike,dikarekîrlidefmêranrepbike,kukartêkirinêlibikaranînakondombike.

Mebestavêbelavokêewe,çawagelekcûreyênmetirsiyêyênjiesrarkêşanêtên,kêmbibin.

Esrarbiderzîlêdanêyaherîmetirsîdare.

Bikaranînaparastî

17

Derzîlêdana durust

1. Bizavê bike ku xwarindankê te paqij be■ Derzîûhuqnênbêmikrobbikarbînin.

■ Xwarindankêxweyêpaqijfilteraxwebikarbîneûavaxweyapaqij(avajişûşêanjîav,ewya5deqantêtekelandin).

■ Bixwarindankandigelkesekîdinnexwe.

2. Berya derzîlêdanê■ Destênxwebişon!

■ Licihêrehdiyarbigere.

■ Cihêwêkunêbiguhere,egertuhercarliwîrehîbidî,dibekuêdîxerabbibe.

■ Cihêkunêbipaçekîşilbialkoholêanjîbikêmanîbiavêûsabûnpaqijbikin.

3. Derzîlêdan■ rewşekerehetwerbigre.Metirsîkêmtirekuhevalêntelibatebin,dematuderziyêdibî,jidematubitinêbî(bitaybetîkuçiqasbûngelekbe).

■ Lastîkekêbikarbîneborehpêgirêbidî.Evhêsandike,kurehdiyarbibeûdihêleziyanacihêderziyêkêmûbisînorbike.

■ Cihêderzîlêdikevebialkoholêpaqijbike.

■ Derziyêjihêlabimeylbigreûhêlatûjberbijorve,bisêçikekêdor45°gradbe,jiboziyanekemezinlitevinêneyêt.Herdemderziyêliwêderêbixe,kuxwînberbidilvediçe.

■ Piçekîkundarbipaşvebikişêne,dabibînî,geloxwîndiderziyêdediçe.Wehatudikarîbizanibî,kaderzîdirehdeye.

■ Lastîkêvekin.

■ Biderziyêhêdîhêdîdermanderbasîrehbikin.

4. Piştî derzîlêdanê■ Dematederzîjirehkişand,bipaçekîzuhaanjîbidestmalekbêrîkajikaxezêûpaqij(nebitiliyan,tiliyênnepaqijanjîdestmaldikarinmikrobanveguhêzin)lisercihêderziyêdeyne.Wehadikarenezîfaxwînêpêkneyê.

■ Piştrecihêderzîlêketîneprixînebipaçekîbialkoholêşil(evnahêlexwîntîrbibeûrêhtinpeydadibe,metirsiyabivegirtinêbêhtirdibeûsaxlemîbiderengîdikeve)ûnealîse(tifdikarebibesedemavegirtinavirusî).

■ Demaxwînraweste,dikareevbaşbe,„merhemekerehan“(AloeVera,VitamînE.o.Ä.)bikarbînin,jibowermçênebeûalîkarbeûzûsaxlembibe.

■ ûjibîrneke:cihêderzîlêdanêbiguhereûdinavberademûdemekêdebêhinvedanekêbiderehan,esrarênxwebibin,bikêşinanjîdirêkadevîrejidêvladerzîlêdanê.

18

Xweparastin ji birina zêde ya dermanî

■ Gelekgiringe,kutubizanîkatuçiesrarêbiderziyanlixwedixî.

■ Pediviyetubizanîgiraniyaesraratudibîçende.Dermanêwîfehsbike.Egerwedemekêesrarnebiribe(duheftîjîbin)anjîesrarfiroşekînûwedît,barekîbiçûkbikarbîne.

■ Çucaranbitinêanjîlicihêkeseknebînederziyalixwenexin.

■ Agahiyanwerbigre,kadêçawabe,demarêjegelekbe.

Nîşanên gelekbirinê■ şînewiyalêvananneynûkêntiliyan

■ jinişkaveamadebûnabersivdanêgelekîkêmbe

■ mirovkêmhilmêdikişîneanjînemaqethilmêdikişîne

Divê çi bibe eger gelek bête stendin (Efiyon)? Dibêhtirînpergalande,alîkariyayekemnebese.Jibojiyanêgiringe,telfonadoxtorêhawarhatinêbikî.Taximêhawarhatinêdikareewarêjeyazêdeyatebirîbidermanekîrewşêberbinormaliyêvebibe.

Dema mirov li ser hişê xwe be■ bimirovrebipeyive

■ bilaewmirovhişyarbimîne

Ew mirov ne li ser hişê xwe ye lê nefes heyeBizavêbikewîhişiyarbikî,ku

■ hêdîlidêmênwîbixî

■ destêxwebihêzdeyneserrayênavrehnawî

■ neynûkaxweyatiliyamezintêxeneynûkatiliyekêûbişidîne

■ avasarûtezîbiserruyêwîdabike

Mirov bêhişe û hilmê nade û nastîne■ Telefonanemrahawarhatinêbike

■ Linikmirovêbêhişbimîne;wîbitenênehêle

■ Egerbikarî,alîkariyayekembikarbîne

Herkesekdikarefêrbibe,alîkariyayekemdidemabêhişiyêdebike.Jikeremaxwetêkiliyêbiwannavnîşanêndivêrênasêdehenebikin,jibopêzanînênzêdetirliseralîkariyayekemwerbigrin.

19

Bêhinkirin, qurtandin, kişandin an jî bêhinkişandin

Bêhinkirin,qurtandin,kişandinanjîbêhinkişandintenahîtirejiderzîlêdanê,lêewjînebêmetirsîne.Egercarekêhilimkin,biqurtênin,kêşananjîhilmkêşanêbikin,kartêkirinawêtadusaetandewamdikeûrewşekexerabdestpêdike,kumirovnebendewarbû.

Pîvana metirsiyê, ya bi êmnetiyeke baş bi birinê re dest pêdike, weha dê diyar bibe:1. Nebirinaesrarê

2.Qurtandin

3.Kêşan

4.Hilmkêşan

5.Bêhinkirin

6.Derzîlêdan

Derzîlêdan ya herî bitirs e, ji ber bi rastî diyar dibe, ku:■ gelekmetiryalbiderziyêlixwedaye

■ demamirovpêkvebiderziyekêlixwedêtêwêwateyê,kubiHIV,HepatitisBûCketiye

■ dibekubirîndarbibeanjîrehanbidirîne

■ dibexwîntîrbûn,jehriyadixwînêdeûgagarînaçêbibe

Bêhinkirin ji daqurtandin û kêşanê metirsîdartir e, ji ber■ bihêsanîmirovdikareçiqasiyekezêdebikişîne

■ Metirsîdiwêdeye,kubihevrebikarbînin,biêşaHepatitisBûCûHIVbikeve,tevnaçermêbêvilê„difin,kepî“zûbirîndardibeûxwînjêtêt.

şîret bo kêşaneke bitenahî■ Dermanhûrbikintabibebodraûbidukevçîkênçayêlihevbixin,wehahundikarinbodrayekebaşçêkinûligorxwebikarbînin.

■ Tucarîzilikanjîborîkokbikesekîrebikarneînin:dibe,kubikaranînapêkvehinekxwînhebeûhunbiHIVanjîHepatitisbikevin.

■ Liserpereyênkaxezhûrnekin,dibekumikrobhebinûbêneveguhestin.

20

Hepatitisêşailtîhabakezebêye.Virusêncuda-yênA,B,C,DûE-dikarinbibinsedemapeydabûnaHepatitis.DakuemliserHepatitisyaC,BûAtiştekîbizanin,jibergiringeboparastinatendurustiyate.Negirêdayîbicurêhepatitisve,evêşdikarejinişkaveêşêpeydabikeanjîkevnarbe.Êşketinajinişkavetêwateya,kumirovdikarezû,anjîparabêhtirdihundurhefteanjîheyvandequrtalbibe.ÊşakevnarkujêreKronîkdibêjin,tedawîkiringelekîdirêjdike,dibehetahetayêkumirovênexweşbijî.Nîşanênwêdikarinherinûbênûdikarinkujerbin.

Hepatitis C

VeguhestinHepatitisyavirusaCewbêhtirmînaHIVdirêkaxwînêre,bitaybetîdemaderziyekêlixwebixe,kuhindinbikaranîne,têteveguhestin.Çendîxwînhindikjîbe,besekubibesedemapêketin.

VeguhestindikaredirêyaxwedeqandinêreanjîdemaPiercing(demaalavêdeqênepaqijkirîbe),anjîdanaxwînêmînadidemaducaniyêûzayinêre,dikarejidayikêbigihêzarokê.

Veguhestindirêkatêkiliyênseksîrekêmelêdibe,demakuxwînhebe.

Jigişt¾jimirovan,yênewvirusbiwanreheye,êşliwancordikeûdibehepatitisakronîkC,yêmayîdikaredirewşekenormaldebe.

■ DermanêaşlekirinêboHepatitisCnîne.

Liseriltîhabavirusîyakezebê(Hepatitis)

21

Parastin■ Çucaranderzî,xewlî,filterûxertûmanpêkvebikarneînin.

■ Demahunxwedeqbikin,alavêdeqandinêtenêbocarekêye,anjîwekkuyasaûzagondibêjin,bêtetaqîmûpaqijkirin.

■ Demadeqêxwînêhebin,lepikabopaqijkirinûşuştinêbikarbîninûbidermanpaqijbikin.

Êşnasîn■ Jibofehsalaşênbiyandixwînêde,bêtekirin,kagelotuberêbivirusaCyahepatitisketibûyî.

■ Egerencamposîtivbe(wate,kuyekjikevinveviruspêrehebe),divêfehsaxwînêyadiwemçêbibe–jêretêgotin–PCr(=bikaranînagelekûlipeyhevjiboDANzêdebibeûenzîmbikarbên),jibobizanin,kaVirusketiyenavxwînêûêşaHepatitisCheye.

■ EgerweHepatitisCyakronîkhebîtin,birêkûpêkîherfehsênpêdivîbikinûxwedermanbikin.

Heryekîderziyaesrarêliwedabe,xwedeqandibeanjîxwînliwelatêxwebêkontrolderbasîlaşêxwekiribe(evbêhtirberyasalê1990îne),pêdiviyebiçefehsaHepatitisboxweçêbike.

NîşanDigelekcarande,bisalannîşanênhepatitisCyakronîkdiyarnabinûgelekmirovjiberwêyekêtêdernaxin,kapêketineanna.Demanîşandiyarbibin,negelekîzelalin,anjîdiçinûten.Hinekmirovxwewestiyayîûçavlixewdibîninûhestdikin

Hinekiltîhabênbiçûkyênkezebêbiwanreçêdibe,dibekunegelekîlêpêşbe.Direwşnandeziyanlikezebêtê,kupiştî20ta30saljipêketinêdibedorpêçkirinakezebêanjîpenceşêr.

DermankirinDidemanihade,dermankirinaHepatitisC(HCV),bidermanêdijîvirusandibe.Yên50salînejisedî80saxdibin-lisercorêVirusdimîne.Lêewrengdermankirinneboherkesekîye.Hinektenêçavdêriyekerêkûpêkpêdivîwane,bofehsbikin,kakezebtelifîyeanjîêşpêşdetirbûye.rêbazadermankirinalidijîvirusji6–12mehandidomeûdikareencamênneyêntehmulkirinpeydabikin.Dermankirinabivêrêbazêdikarenehêlekezebbêhtirxerabibe.

22

Hepatitis B

VeguhestinHepatitisBdikaregelekîbêteveguhestinbêhtirjiHIVûdirêyatêkiliyêbirêkaaveşilêtêteveguhestin(Xwîn,avikamêr,yajinêûtifê).Têkilîbirêyamîzêdikarebibesedemaveguhestinê.BehtirînpergalênliEwrûpayênHepatitisBdirêyaseksêdepeydadibinûbitaybetîseksajipaşveûdirêyabikaranînahevpişkjiderziyênnepaqij.Bikaranînahevpişkfirçadiranan,dirêyadeqandinêre,yênbialavênetaqîmkirî,anjîveguhestinaxwînêbêkontrolvirusdikareveguheze.Diwelatênnûpêşdikevinjidêbozarokêtêteveguhestin,gelekcarandemaducanîûzayînêre.BeryaçendnifşanêşaHepatitisBligelekwelatênEwrûpaûbitaybetwelatênbaşûrîwêberbelavbû.

■ Dermanêluqahê(aşlekirin)lidijîHepatitisBheye.

■ PêdiviyeheryeklidijîHepatitisBluqahêbistîne.LihinekwelatanprogramalidijîHepatitisBboyênnûçêdibinûzarokanheye.

■ Pirsiyarêjidoxtoranjîhercihekîxizmetatendurustiyêbikeliserfehsûluqahê.

Parastin■ LuqahêlidijîHepatitisBlixwebixe

■ Bikaranînaalavêesraranbikesekîreparveneke

■ Seksaparastîbikarbîne:demaseksêjipêşûpaşvekondomêbikarbîne

■ Dematudeqanliserlaşêxweçêbikîanjîkunbikî,başhayedarbe,kuewalavcarayekêtênebikaranînanjîbaşhatinetaqîmkirin.

ÊşnasînGelekcoreyêfehsaxwînêdiyardikin,kateçucarantiştekkiriyekubibesedemabiketinabihepatitisBanjîhunjizûvepêketineanjîdirêkaluqahêreanjîbivegirtinêkubûyedesthilatdarlisersîstemaberxwedanalaşête.

Nîşan û dermankirinNîşanêêşêdiyardibindinavbera1û6mehandepiştîvegirtinê.Nîşanêgiştînêzîkînîşanênpersîvêne:çavlixewî,êş,gerimû/anjîdilneçûnaxwarinê.Carnankêmpergalhenedikarinpirrêşdarbin.

HepatitisBdikarebibesedemaêşekekronîkanjîdemî.BêhtirînmirovêngihayîyêjinişkavebiHepatitisBketibinpêdivîbidermankirinênînin,jiberlidemekdirêjmetirsinakêliserjiyanamirovîpeydanakin.Dibekutugelekîçavlixewîdiyarbibîûpêdivîbêhinvedanêhebîûpiştîbêhinvedanêdîsanbaşdibî.

KesênjizûveêşaHepatitisBbiwanreheye,dikarinbialîkariyekêdermanbistînin.Divêbirêkûpêkîxwenîşanînojdarekîpisporbikin,dakubizanibinziyangihayekezebawanannaûegerpêdivîbidermankirinêhebeanna.

23

Dermankirinbowêhindêye,virusbêhtirnebin,kunehêlziyanekemezinlikezebêneyê.HinekdermanênHIVhene,dikarinboHepatitisBjîbikarbên.

Hepatitis A

VeguhestinVirusêHepatitisAdirêkaavanepaqijûxwarinêanjîbimîzêûdemataqîmkêmbeanjîdematêkiliyênseksîpeydadibe.HepatitisAliwelatêngerm,Afrîka,Asiya,Emerîkalatînî,rojhilatanavîn,yênwekbaşûrûrojhilatêEwrûpaheye.

■ DermanêluqahêdijîHepatitisAheye.

ParastinLuqahêndijîHepatitisAlixwebidin.Linikdoxtoryanjînavendênxizmetatendurustiyê,bihêlinhunfehsêbikinûluqahêjlixwebixin.

Taqîmalaşyabingehîn,destşuştinbirêkûpêkî,beryaxwarinêtaqîmêkêmbikinjibometirsiyavegirtinêkêmbikin.Bilapişkênmîzêliwenekevinûdemaseksajipaşvekondomabikarbînin.Demahunbixwazinliwelatekîgeştekêbikin,agahiyanjiwezaretaderveanjînavendênjibonojdariyageştanwerbigrin.Kaewcihêhunbiçinêmetirsîlisertendurustiyaweheye.

ÊşnasînJibobêtenasîn,kaHepatitisAnemayeûanjîdirêkaluqahêde,hunhatineparastin,divêtfehsaxwînêbêtekirinê.

Nîşan & dermankirinNîşanji2–6heftiyanpiştîvegirtinêdiyardibe.NîşanênbigiştîxwenêzîkînîşanênHepatitis-Bdikin.Hinekmirovsiviknexweşdikevinûtênayêteder,kupêketine-ewdikarinyekîdinbivirusbixin.Kêmkeshene,kubirastîbiêşinûbiçinnexweşxanêûtedawîbibin.Dilxelênek,verîşan,êşamîdêû/anzikêşpeydadibe.Evnîşandikarinheftiyekêyanbêhtirbimînin.Dipeyredikarebibezerik.Evhindekîdiyardibe,jiberspîkaçavrengzerdibe.Dipergalênxeternaktirde,çermêlaşîjîzerdibe,mîztarîdibeûdestavamezinvekirîdibe.Egerzerikpeydabû,dibehundicîhdebiçinnikdoxtorî.Mînahemînexweşiyênvirusî,dermankirinektaybettuneye,lêdermandikarinnîşanankêmtirbike.Geleknexweşxweçavlixewdibînin,pêdivîbêhinvedanêbêhtirjiberêdibinûpêdivîyexwarinûvexwarinêntendurustbixwinûvexwin.Pêdivîyedûrîalkoholêbibin.

24

Êşazirav(TB)êşekevegirbireûdirêkabayîretêteveguhestin.Hemendihemîpergalandeyênpêdikevinmirovênnûgihayîne,ditemenêdayînêde.Evêşbibelengaziyêvegirêdayîye,jiberbêhtirînkesênpêjiwelatênbelengaztên.Êşazirav(TB)dibesedemamirinêlinikmirovênHIVbiwanreheye.DiwanwelatênkurêjeyanexweşênbiHIVketine,piştîfehsêderdikevekuyênbiêşazirav(TB)HIVjisedî80îbawanbûyeposîtîv.

Sedem: sedemawêbakteriyayekebinavêMycobacterimTuberculosis,kuêşaziravçêdike.Dikareliherderîdinavlaşdedeçêbibe,lêbêhtirlikezebasipîdide.

Cudabûnekdinavberaêşaziravyaçalakûneçalakdeheye.TByaçalak,têwateya,bakteriyadilaşdeaktîveûsîstemabervedêriyalaşnediwêasteyêdeyelidijîsedemêraweste.Mirovêkubiêşaziravyaaktîvbin,dikarinzûyekî/edinpêbixin.TByaneçalakjîdikarewerevegitinjihêlamirovanve.Evşêwejiêşaziravjêreêşaziravyaderengmayîtêgotin.MirovênbiTByaderengmayîne,xwenexweşnabîninûçunîşanênêşêliwannediyare.MirovênkubiHIVûêşaziravyaderengmayîne,lihemberyênnebiHIVpozîtîvbirêjeya800carîbêhtirmetirsîheye,kubibeêşaziravyaçalak.

Liserêşazirav(TB)

25

Nîşan: Evşêwenîşanbiwêvegirêdayîye,kabakteriyalikîjanparçîdilaşdebicîhbûye.TBdikezebaspîdecihdigreûkuxukekhişk,kuzêdeyîduheftiyadewamdikeûêşasingêpeydadikeûyêpêketîxwînêtavêje.Nîşanêndinhene,kumirovxwebêtaqetûçavlixewdibîne,kîloyênxwekêmdike,dilnaçêxwarinê,gerim,tagirtinûxwêhdanaêvaran.

Vegirtinûgihandinaorganêndinjibilîkezebaspî,geleknîşanêndinencamdidin.

Ěşnasîn û dermankirin:antibiotikdidinnexweşan,jibobakteriyabêtekujtin.Jiberkuhinekbakteriyadikarinberxwedanêlihemberhinekantibiotikabikin,dihêldermankirinaTBkêmencambimîneûdemekdirêjtirdixwazin(dor6–24mehan).

Parastin:JiboTBbelavnebe,pêdiviyemirovênbiTBûyêntêkiliyêbiwanredikindestnîşanbibin,tedawîbibinûderziyêlidijlizarokanbidin.Çudermannînebomirovêngihayîkubitevayîpiştrastbe.Egerhunbawerbikin,kuwetêkilîbiyekîbiTBketîrekiriye,herinûxweliniknojdarîûxizmetkarêntendurustiyêfehsbikin.

26

Virusên(STI)dirêkaseksêretên,dirêkatêkiliyênseksîretênveguhestindikarinbibinsedemailtîhaban,kêşeyêncidîûcarnanêşênxeternakpeydabikin.

Êşêndirêkaseksêvetên,dikarinihtîmalaketinabiHIVzêdebikin.Jiberewçerimûpardaliserçerimxeradike,hijmaravirusadiHIVpirdikeûşanênsistemaberxwedanêsistdikin,hijmaravirusanlinikyêHIV-pozîtîvbiwanreheye,pirtirdike.

Bigiştîçunîşanênvanpêketinantunene.Lêdemabêdermankirinbimînin,evvirusêndirêyaseksretênûbelavdibin,dikarinkêşeyanpeydabikinbonimûnebizrêzarokannamîne.Biantibiotikgelekdikarinsaxlembibin.

Seksaparastî(bikaranînakondom),dikaregiştlidijîhemîêşêndirêkaseksêretênwanbêencambihêle,lênelidijîhemîvirusan.

Egertumirovekîgelekîseksêdikî,biberdewamîûrêkûpêkxwenîşanînojdaranjînexweşxanekêbikebofehsaSTI(veşartîbimîne).

Klamîdiya

Pêketinaklamîdiyaêşaseksuelyaherîberbelavekudikarebêtevegirtinûbitaybetîlinavmirovêngenc.Digelkuçunîşanênwêdiyarnabin,lêdikarebibesedemabêdundetiyê.Sedem: Bakteriya

NîşanGelekmêrûjinhene,kunîşanênvêêşêliwandiyarnabin.

Hinekjindikarintiştekyançendtiştanencambidin:

■ rihtinazêdeûnenormalyaaveviliyêjiendamajinê

■ Êşhestbûndidemamîzkirinêde

■ rihtinanenormaljixwînêpiştîseksê

■ Êşdidemasekskirinêde

■ Êşabinzik

Hinekmêrevbiwanrepeydadibe

■ Êşdidemamîzkirinêde

Êşnasîn û dermankirinPêketinaklamîdiyadikaredirêyafehsaxwînêrediyarbibeûbêtedestnîşankirinûdikaredirêkawergirtinadermanêAntibiotîkdesaxlembibe.Lêdivêyênexweşdidemabohatiyeterxankirindedermanêxwebibe.

Êşêndirêkaseksêretênevegirtin

27

Virxwîn (Herrikîn)

EvêşaVirxwînjîjiêşênkuparabêhtirsedemênwêjitêkiliyaseksîneûdirêyawantêkiliyanretêtevegirtin.Egerneyêdermankirin,dikarebibesedemabêdundetiyê.

Sedem: Bakteriya

Nîşan ■ Gelekmêrbivirxwînêdikevinûêşûşewatêdidemamîzkirinêdedibînin.

■ Gelekjinnîşanênêşêliwandiyarnabin.Lêhindekjiwanjînîşanekanjîbêhtirencamdide:

■ Geleû/anjîaveşilezeranjîkeskjiendamawantê

■ Êşdidemamîzkirinêde

■ Êşdibinzikde

Êşnasîn û dermankirinVirxwîndikarebihêsandirêyafehsamîzêreanjîxwînêrediyarbibeûbidermanêantibiotiksaxlemdibe.

Pelqazên ginikî

Pelqazênginikbigiştîdirêyapêketinavirusîberbelavdibeûrehetnabe.Carnanliserdevderdikevemînapelqazênlêvê.

Sedem: Virus

Nîşan■ Hinekêşanjîxwerihapelqazanliquz,kîr,qûnanjîdev

■ şewatdidemamîzkirinêde

■ xwerih,werim(perçifî)ûcarnanêşekedijwarditelaxênLymfawîde

Nîşandihundurêduheftîanjîsêheftiyandenemadiyardibinlêdidemekedindedîsandiyardibin.

Êşnasîn û dermankirinEvpelqazênginik,ewindemapelqazdiyardibin,bihêsanîdirêyabirinahinekîjêanjîçandinapejekêdekujihêlanojdarvefehsbibetêtedestnîşankirin.Didemanihadedermanbonîne,lênojdardikarindermanbikin,dakuevêşberbelavnebeûsivikbibe.

28

Siflîs

Siflîsêşekebigiştî,dirêkatêkiliyênseksîde,dihatevegirtinûberbelavbû,beryakudermanêantibiotikpeydabibe,jibonexweşanjêrehetbikin.Didemêndawîde,libamêranpeydadibe,yênseksêbimêranredikin.Egerneyêtedawîkirin,dikareencamêntendurustiyêxerabbixwerebîneûencammirinjîbe.Siflîsdikaredidemaducaniyêde,jidayikêbozarokîbêteveguhestinûbibesedemaşaşiyekejidayikbûnêanjîdayikbûnekebişaşîtî.

Sedem: Bakteriya

Nîşan

Westegeha yekem (duhetadanzdehheftiyanpiştîvegirtinavirus)■ Pizkekanjîgelekpizikênbêêşbimezinahiyayeksentîmetrîliserkîr,diquzîde,serdevanjî,diqûnêdeçêdibe.Caranzorekutêbîninder,jiberdinavquzîanqûnêdederdikeve.

■ Wermahiyagirêkêlemfawîdiqirikêanjîdirehnde.

Westegeha diwem (jidanzdehheftiyanûbijorvepiştîvegirtinavirus)

■ Lêderketineklihemîlaşî,bitaybetîlikefadestdeanjîkortalingdederdikeve

■ Nîşanêngirîpê,serêşan,qirikêşan,çavlixewî,gerim

■ Weşyanaporê,keçelîlipatikanjîlinavaserî

Evnîşandikarinbisalanbikêşin,biçinûbên.

Rawestgeha siyem (çendsalpiştîpêketinê)

■ Egerneyêtedermankirinjısedî30êşjisinorêxweberbelavtirdibe.

■ Dilûrehênxwînê,mêjokênpiştêûmejîzerardigihewanûdikarebibesedemaencamênmetirsîdarûseqetbûnêûdiencamêdebibesedemamirinê.

Êşnasîn û dermankirinPêketinaSiflîsêdirêyafehsaxwînêlibanojdarîdiyardibe.Dikaresêmehandewambiketakuvirusdifehsêdediyarbibe.Encamafehsêheftiyekêdivê.Siflîsdikarebirêyaantîbiotîkwekderzîbêtedermankirin.Pirrgiringe,kubirêkûpêkîserdanadoxtorbike,dakubizanibe,kabitemametîjiêşêsaxlembûyeûvirusnemaye.Demadermankirinênebirinûlipeyjîherinfehsêntaqîkirinê.

29

Bêlûka ginik

Sedem: Virus

NîşanNîşanênvêêşêpiştîçendheftiyanheta8mehanjipêketinêdiyardibin.

■ Bêlûklinavquz,kîranjîqûnê.Jibelûkanêşnîne,lêdibinmercnandexwerihheye.Bêlûkêndiquz,malzarokanjîpaşiyêde,ewjînîşanin.Bêlûkênginikdikarinlinikmêrûjinanliserdêm,dev,qirikûgewriyê(hefik)depeydabibe.

HinektuxmênvirusênmînavirusênPappillomabipêşdikevinûdibindimalzarokanjîqûnêdepenceşêrêçêdikin.

Êşnasîn û dermankirinBêlûkênginikyêndîtinbarin,difehsekenojdarîde,anjîdirêkahinekjixidikamalzarokêdezûtênnaskirin.Doxtordikaredirêya,birrîn,hevgihandin,sotandin,anjîbûzkirinêdewanbêlûkanbibe.Yagiringkuberyawêhatibedermankirin,jiberbêlûkdikarinberbelavbibin.Çendîdidermankirinêdegîrobibin,hewqasîdêbêlûkpirrtirbibinûhewqasîdêdermankirindirêjbike.Bêlûkdikarincarekedindiyarbibinûdivêttuherdemçavdêrbî,kadîsandanederanna.

Parastin

Liseraşlekirinê,lidijîvirusênPapilloma,bidoxtorêxwerebipeyivin.Aşlekirinmetirsiyanabiêşapenceşêrê

kêmtirdike,ewyajibêlûkaginiktêt.HerwelatekprogramekîwîcudaliseraşlekirinêlidijîHPV(wermanerimokyavirusî)heye.Daxwazêlinojdaranjînavendêxizmetanojdariyêboagahiyênbêhtirbike.

Kondomdikarinmetirsiyajivegirtinêdidematêkiliyênseksîdekêmtirbikin.

Trîkomoniyas (êşeke alavê zayendî ye bi mêr û jinan dikeve)

Sedem: Afêtene„parzaît“(şanekezindîtenane),pelqazêdiquzdeûliserkîrçêdibin.

Nîşan■ Birînûxwerihdizayendêjinêdeûavekezer-kesk,kefûbêhneknenormaljêtê,dikareçêbibe.

■ Limêrçunîşandiyarnabin,lêdikareiltîhabekliçermêkîryêpêşpeydabibeûavjêbihirike.

■ Linikjinûmêran,dikaredidemamîzkirinêdeêşpeydabibe.

■ Carnanjîqetnîşanrûnadin.

Êşnasîn û dermankirinPêketinaTirîkomoniyaslidemabirinahinekşiliyêjimalzarokêdikarehêsanbêtenaskirinêûhinekdermanêantîbiotîkdikaresaxlembike.Gelekîgiringe,yênexweşlişîretênojdarîmiqatebeûtiştabêjebêtekirin.Dirojadermankirinêdenabeyênexweşalkoholêvexwe.

30

properly.Youmustnotdrinkanyalcoholonthedayoftreatment.

Egerhundermanêxweparastinêanjîkondomanbikarneanîbin,lêrêliducaniyêbigrin,êdîdibetutiştekîbikî.Tudikarîheta72saetanpiştîtêkiliyaseksê,xweparastinekehawarîbikî(hebekêlidijîducaniyê),jiborêjeyametirsiyêkêmbibe,kuducanîbibe.Hundikarinvêxweparastinabihawarhatinêjibanavendênşêwrêyênplandanînaxêzanîanjîjibaxizmetkarêntendurustiyêbînin.

Ducaniya bi şaşîEgerrojêntederengbimînin,fehsaducaniyêboxweçêbike.Hundikarinalavênfehsaducaniyêjidermanxanêbikirinanjîbiçinnikdoxtorîanjîliniknavendekeşêwirdariyêboplandananamalbatî.Egerhunnexwazinzarokekweçêbibe,gelekîgiringe,hunbizaninkahunducanîneanna.Li

gelekwelatandikarinzarokanjiberxwebikin,normalhetakuzarokdimalzarokêbigiheheftiya12an.

Egerhunducanbinûwebiryarbojiberxwekirinêwergirt,jiwanrêxistinanyênlidawiyavêrênasiyêheneligormafêxwepirsbikin.

Ducaniyê dilxwestîXweûzarokaxwebiparêze

Egerhunducanîbinûbixwazinzarokboweçêbibe,adrêsênrêxistinanyêdivêrênasiyêdedibînî,kujiweremafêpîtepêdanatendurustîwedidemaducaniyêûjidayikbûnêdebowediyardikin,kamafêweûzarokawe,demajidayikbibeçiye.

Di destê we de ye!Yagiring,rêbazekepêbawerboparastinêhilbijêrî,egerbixwazîducannebîanjîzarokdidemekepeyrebixwazî.Herpêdivîye,kondombêtebikaranîn,jiboxwejiHIVûêşêndirêyatêkiliyênseksîretênevegirtinbiparêzî.

Liserderfetênparastinêbidoxtoranjînavendekeşêwirdariyêyaplandananamalbatîrebipeyive.

Parastinûducanî

31

Herdem kondoman bikar bînin■ Bikaranînakondom,avajimetiryalêgêlê,wejiHIV,HepatitisBûCûgelêknexweşiyêndirêkatêkiliyênseksîvetênevegirtin,diparêzîûducanîjîçênabe.

Herdem ta û derziyê nû bikar bînin■ Egerwehercartaûderziyektaqîmkirînûbikaranîûçucarîkevçiyêkesekîbikarneanî,hunxwejiHIV,HepatitisBûCdiparêzin.

Pîte bi laşê xwe bidin■ FehsaHIV,HepatitisBûCbikin.DerziyaaşlekirinêlidijîHepatitisBlixwebidin.

■ Birêkûpêkîfehsaxwebikin,jibowanêşêndirêkatêkiliyênseksîretênevegirtin,tevîkunîşanênwanliwediyarnînin.

■ Hemîşîretêndoxtorbosaxlemiyawe,kuliwedike,tadawîbişopînin.

■ DaxwazaxweparastinêpiştîketinabiêşêPEP,egerteseksbêparastinkiribe,taûderzîyênhindinbikaranîbe,anjîkondomdiryayîbebike.

Emhêvîdikin,kuxwendinavêbelavokêsûdjêhatibewergirtibin.Bûbaşbêtezanînkuseksaparastîûbikaranînaparastîdikarejiyanêqurtalbike.Niha,jiberhunrastiyandizanin,kaçawabikaribinxweûcivataxwebiparêzin,hundiwêpileyêdene,xelkêndinjîagahdarbikin.

Werin em li ser HIV bipeyvin: bi zimanê xwe.

Hayedarîxwebin!

32

Internêtgelekagahiyanlisergelekmijaranpêşkêşdike,dinavwandejîliserHIVûAIDS,Hepatitis,êşêndirêkatêkiliyênseksîre,êşazirav,seksaparastî,bikaranînaparastîjiseksêre.Liserwêrêyêhundikarin,gelekagahiyankombikin.

Lêagahiyênhunjiinternêt,pirtûkan,belavokanwerdigirin,cihêşêwiranojdariyênagire.Tenêtudikarîlidefyekîpispordiwarênojdariyêde,şêwrêbistînî,piştîkutefehsbikeûkesayetiyatebixwebinase.

Mirovnikarebaşbizanibe,kaevagahîbitevayîrastûdurustin.Hinekjiwanagahiyannexwedîjêderênzanistîneûdikarintevlîheviyekêçêbikin.

Evtêbîniyênbihên,liserbingeha„HONcode“,ya„HealthonthenetFoundition“boetnîkûtexlîtênçilotiyaagahiyênlibiwarêtendurustîûnojdariyêdiInternêtdene.

■ Malperên,kusaziyênxizmetatendurustiyêanjîinstîtutênfermîmîna(nexweşxane,zanîngeh,saziyênnedesthildariyê),evinyênpêzanînênpêbawerbelavdikin.

■ Liwanrûpelanbigereyênberjewendîûhewesêntetêdene.Biramekaçendîyêpêşkêşvanêvanmalperan,hewesênxweyêdiravî,îdiyolojî,siyasî,olîanjîçandîwekpêzanînbelavkirineûçendîkartêkerîdirêkavêweşanrekiriye.

■ Jiwanxizmetkarêntendurustiyêyênlisaziyênnêzîkîmanatene,dibiwarêHIV/AIDSdedaxwazbike,dakulîsteyekenûûxwedîxizmetîbaşbidinte.

■ Egerbigumanbî,seredanagelekmalperanbike,dakubikaribîagahiyanbidîberhevûwanjihevvewejêrî.

■ Binêreewçavkanîyaagahiyêntendurustîjikûderketine:kînivîsî?Ewmirovpispore,kuwanagahiyan,diwîwarîdebide?Egerewmirovnepisporbe,ewagahiyêndanebijêderin?

■ Hayedarbinlijêderênmalperan„Website“.

Agahiyênbêhtir

33

■ Hayedarbin,kaewpêzanînênkesayetîyêntedimalperêde,jiboçiparastineûboçiarmancêdêbikarbîne.

■ Gelekmalperênpêbawer,jisaziyênpêbawermîna„HealthOntheNetFoundation’„WeqfatendurustiyêdiInternêtêde“bawernamewergirtine.Bawernametêwateyakuvekirîdigelnehênî,rastiyan,danerûmewdanîredanûstendinêdike,kudiasteyaxweyanûdene,rastebibinavçêkirinê(propegenda),kuxwejinaverokênredaksiyonelêvêmalperêcudadike.Lisîmbolasertifîkayêbixe,bobizanibîkademavêsertifîkêhînmaye.

■ Hudikarinpûtalamalperêbibelgebikin,demahunmalperarêzakarya„HONcode“bikarbînin,kuhunkaribindabixin:http://www.hon.ch/HONcode/Plugin/Plugins.html

■ Egerwehîngumanekbiçûkhebe,têkiliyêbipisporêntendurustiyêbikin.

Seranserî Ewrûpa

HIV ClearinghouseInternet:www.aidsactioneurope.orgCorrelationIINetworkStadhouderskade1591074BCAmsterdamTheNetherlandsTel.:+31206721192Fax.:+31206719694Internet:www.correlation-net.org

TAMPEP International FoundationObiplein41094rBAmsterdamTel:+31206926912Fax:+31206080083Internet:www.tampep.euE-mail:info@tampep.eu

Li welatê we:

.

34

Têbînî

35

Li ser weşanger

Ramazan Salman, xwediyêDiploma civaknasiyê ye û pisporê tendurustiyê ye, di sala 1960îli Istanbul ê jidayik bûye û di sala 1966an de wek kurê karkerekî mêvan ji Tirkiya hatî, liElmaniyabinecihbûye.Hêviyawîyaserekeewbû,kuçareseriyanjiproblemêntendurustiyêyênpenaberanrebibîne.WînavendatendurustiyêboregezanEMZdamezirand,kutanihajîserpereştiyawêdikeûwekenavbirekîdinavkulturandebipêşvebirûjixweAIDS&MobilityProjektbicihanî.

Ew endamê komîsyona hevguncînê ya perlemanê Niedersachsen e û we pisporekî hatevexwendin bo civîna hevguncînê ya hukumeta elmanî, endamê „Committee of Experts onMobility,MigrationandAccesstoHealthCare“yêKonsîlaEwrûpaye,endamêWorldEconomicForumunddesEuropeanScientificandTechnicalNetworkonHealth,MigrationandPeopleLivinginPoverty(ENHMP)e.

ramazanSalmangelekxelatwergirtine,jiwanxelatanya„SocialEntrepreneuroftheYear“yaweqfaSchwabStiftunglisala2008herwisajîyaselîbêelmanîlisala2009.

Jibilîwê jîwekwanepêşkêşvanekî li zanîngehaHannover,St.Gallen,Zürich,rennen,PécsûHeidelberge.Wî7pirtûk lidor Integration,siyasetapenaberiyêûpêdiviyêntendurustîyênpenaberannivîsîne.

36

Vekêşana ji berpirsiyariyê

„Ev rênas nêrînên nivîskaran diyar dike. Komîsyona ewrûpa narahêja berpirsiyariya rastî ûbikaranînavanagahiyan.“

Bi piştgiriya Yekîtiya Ewrûpa di çarçewa çalakiya programa civakî de, li beware ragehandina tendurustiyê 2003–2008