elmalili muhammed hamdİ yazir’in dİnÎ Şahsİyetİtez.sdu.edu.tr/tezler/ts01772.pdf ·...

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN

DİNÎ ŞAHSİYETİ

Emine EFENDİOĞLU

1130206507

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK

ISPARTA 2015

III

ÖZET

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN DİNİ ŞAHSİYETİ

Emine EFENDİOĞLU

Yüksek Lisans Tezi: Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK

MAYIS 2015

Bu araştırmada, son dönem Osmanlı Devletinde yetişen bilim adamlarından ve

yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde dinî hayatın oluşumunda önemli etkilere

sahip olan Elmalılı Muhammed Hamdi YAZIR’ın dinî hayatı ve eserleri, Din Psikolojisi

biliminin penceresinden değerlendirilmeye çalışıldı. Bu amaçla, onun hayatında önemli

etkileri olduğu düşünülen olaylardan ve eserlerinden yola çıkarak, dinî yaşantısına dair

psikolojik bulgular elde edildi.

Anahtar Kelimeler: İnsan, Dinî Hayat, Psikoloji, İbadet, Şahsiyet, İnanç, M. Hamdi

Yazır.

IV

ABSTRACT

RELIGIOUS PERSONALITY OF ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR

Emine EFENDİOĞLU

Master Thesis, The Department of Philosopic and Religious Sciences

Supervisor: Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK

MAY 2015

This research intends to evaluate the religious life and books of Elmalılı

Muhammed Hamdi YAZIR who was one of the scientists grown in late Ottoman

Empire and had a great effect on development of religious life in newly established

Turkish Republic from a viewpoint of science of Religious Physcology . For this

purpose, psychological findings about his religious life were gathered from the events

and books which we thought to be have a great effect on his life.

Key Words: Human, Religious Life, Psychology, Personality, Worship, Belief, M.

Hamdi Yazır

V

İÇİNDEKİLER TEZ SAVUNMA TUTANAĞI ..................................................................................................... I

YEMİN METNİ ............................................................................................................................ II

ÖZET .......................................................................................................................................... III

ABSTRACT ................................................................................................................................ IV

İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………………….. V

KISALTMALAR ...................................................................................................................... VIII

ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... IX

BİRİNCİ BÖLÜM

ARAŞTIRMANIN KONUSU, YÖNTEMİ VE TEMEL KAVRAMLAR ................................... 1

GİRİŞ ............................................................................................................................................ 1

1. KONU VE AMAÇ ................................................................................................................ 1

2. ARAŞTIRMANIN METODU .............................................................................................. 2

3. KONU İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR .................................................................. 3

4. ARAŞTIRMANIN TEMEL KAVRAMLARI ...................................................................... 6

4.1. Din ..................................................................................................................................... 6

4.1.1. Dinin Tanımları ........................................................................................................... 6

4.1.2. Dinin İnsan Hayatında ki Yeri ve Önemi ................................................................... 8

4.2. Din Duygusu ve Dinî Hayatın Boyutları ....................................................................... 9

4.2.1. İnanç Boyutu ............................................................................................................. 12

4.2.2. Bilgi Boyutu .............................................................................................................. 12

4.2.3. İbadet Boyutu ............................................................................................................ 12

4.2.4. Tecrübe (Duygu) Boyutu .......................................................................................... 12

4.2.5. Etki Boyutu ............................................................................................................... 13

4.3. Şahsiyet (Kişilik) Nedir .............................................................................................. 13

4.3.1. Şahsiyete Etki Eden Unsurlardan Biri Olarak Din .................................................. 15

4.3.2. Dini Şahsiyet Nedir ................................................................................................. 17

4.4. Kuran’da İnsan Şahsiyetinin Olumlu ve Olumsuz Özellikleri .................................... 18

4.4.1. Şahsiyetin Olumlu Özellikleri ................................................................................. 18

4.4.2. Şahsiyetin Olumsuz Özellikleri .............................................................................. 19

İKİNCİ BÖLÜM

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN HAYATI VE KİŞİLİĞİ ................................ 21

1. Hayatı ...................................................................................................................................... 21

2. Eserleri .................................................................................................................................... 24

VI

3.İlmi ve Dini Şahsiyeti .............................................................................................................. 27

4.Kullandığı Dil .......................................................................................................................... 34

5.Sanatsal Yönü .......................................................................................................................... 35

6.Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış .......................................................................................... 39

7.Teceddüt Fikri .......................................................................................................................... 42

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ELMALILI HAMDİ YAZIR’IN DİNİ KİŞİLİĞİ ...................................................................... 45

1. YAZIR’IN İNANÇ DÜNYASI .......................................................................................... 45

1.1. Allah Tasavvuru .......................................................................................................... 45

1.2. Peygamber Tasavvuru ................................................................................................. 48

1.3. Ahiret Tasavvuru ........................................................................................................ 50

1.4. Melek Anlayışı ............................................................................................................ 54

1.5. Kader Anlayışı ............................................................................................................ 55

2. İBADET ANLAYIŞI .......................................................................................................... 56

2.1. Namaz ......................................................................................................................... 57

2.2. Oruç............................................................................................................................. 59

2.3. Zekât ........................................................................................................................... 60

2.4. Hac .............................................................................................................................. 62

2.5. Dua .............................................................................................................................. 63

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN HAK DİNİ KURAN DİLİ İSİMLİ

TEFSİRİNDEKİ İNSAN ŞAHSİYETİ İLE İLGİLİ AYETLERE BAKIŞI ............................... 66

1. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMLU ÖZELLİKLERİ ....................................................... 66

1.1. Tevazu sahibi olmak ................................................................................................... 66

1.2. Sabırlı Olmak .............................................................................................................. 67

1.3. Kötülüğe İyilik İle Karşılık Vermek ........................................................................... 69

1.4. Hamd Etmek, Şükretmek ............................................................................................ 70

1.5. Tövbe Etmek ............................................................................................................... 72

1.6. Sevmek ........................................................................................................................ 73

2. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMSUZ ÖZELLİKLERİ ..................................................... 74

2.1. Cimrilik ....................................................................................................................... 74

2.2. Öfke............................................................................................................................. 76

2.3. Riya- İkiyüzlülük ........................................................................................................ 77

2.4. Kibir Büyüklenme ....................................................................................................... 79

VII

2.5. Az Şükretmek .............................................................................................................. 79

2.6. Acelecilik .................................................................................................................... 80

BEŞİNCİ BÖLÜM

1. ELMALILI’NIN TEFSİRİNDE İNSAN PSİKOLOJİSİ .................................................... 81

1.1. KALP .......................................................................................................................... 81

1.2. NEFS ........................................................................................................................... 81

1.3. RUH ............................................................................................................................ 82

1.4. AKIL ........................................................................................................................... 83

SONUÇ ....................................................................................................................................... 85

KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 89

ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................................ 95

VIII

KISALTMALAR

AÜİF: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

ark.: Arkadaşları

bknz.: Bakınız

c.: Cilt

çev.: Çeviren

DEÜ: Dokuz Eylül Üniversitesi

DİB.: Diyanet İşleri Başkanlığı

Ed.: Editör

Ens.: Enstitü

Fak.: Fakültesi

Hz.: Hazreti

İSAM: İslami Araştırmalar Merkezi

Md.: Maddesi

s.: Sayfa

S.: Sayı

ss.: Sayfalar Arası

(s.a.v.): Sallallahu Aleyhi Vesellem

S.B.E.: Sosyal Bilimler Enstitüsü

S.D.Ü.: Süleyman Demirel Üniversitesi

TDVİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

TRC: Tercüme

Üniv.: Üniversitesi

vb.: Ve benzeri

vd.: Ve devamı

ve diğ.: Ve diğerleri

Yay.: Yayınları

IX

ÖNSÖZ

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır; Osmanlı devletindeki Müslümanların hem

siyasi hem de ekonomik açıdan gerilediği bir dönemde yaşadı. Yaşadığı dönemin ileri

gelenleri geri kalmışlığın nedenini yeterince batılılaşmama ve İslamiyet olarak

görmüşlerdi. Bu düşüncenin ürünü olarak gerek kültürel değerleri gerekse dünya

görüşleri ile farklı bir hayat tarzı benimseyen bir nesil ortaya çıkmıştı. Bu durumun din

eğitimi konusunda ki eksik ve ihmalden kaynaklandığını anlayan yöneticiler bu

doğrultuda çözümler aramaya başladı. Bu çabalar kapsamında toplumun dini bakımdan

bilgilenmesini sağlamak için Türkçe meal ve çeşitli hadis fıkıh kitapları Latin harfler ile

yazıldı.

Toplumda yaşanan bu olayları yakından hisseden ve duyarsız kalmayan

âlimlerden biri de Elmalılı Muhammed Hamdi’dir. Daha küçük yaşlarda ilim yolculuğu

başlamış, Antalya’dan İstanbul’a gelmiş ve Küçük Ayasofya Medresesinde eğitim

almıştır. Mektebi Nüvvab’ı birincilikle bitiren Elmalılı Beyazıd camiinde ders vermiştir.

Daha sonraki dönemlerde vaizler medresesinde fıkıh usulü, mektebi Nüvvab ve mektebi

Küzad’ta İslam hukuku ve mektebi mülkiyede mantık dersleri okutmuştur.1918 yılında

şeyhülislamlık müessesi bünyesinde kurulan Darü’l Hikmeti’l İslamiyye’ye önce üye

sonra başkan olmuştur. Gerek Darü’l Hikmeti İslamiyye bünyesindeki görevi sırasında

gerekse ders okuttuğu dönemde halk ile iç içe olma tecrübesi yaşamıştır. Elde ettiği

kazanımlar ile halkın manevi ihtiyaçlarını karşılayacak bilgileri eserlerine eklemiştir.

İşte bu bağlamda, biz de Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ı konu edinen bir

araştırma yapmayı düşündük. Bu araştırmada Elmalılı Muhammed Hamdi’nin hayatı ve

eserlerini, inceleyerek onun dini hayatına ve dini konulardaki düşüncelerine etki eden

psikolojik etkenleri, yaşadığı dönemdeki âlimler ile benzer noktalarını ve insanın şahsı

ile ilgili olan kavramlara tefsirinde yüklediği anlamları bulmayı ümit ediyoruz.

Çalışmamın gerek konu belirleme, gerekse hazırlanışı aşamasında, maddî-

manevî desteği, fikir ve yönlendirmesiyle bana rehberlik eden ve yardımlarını

gördüğüm danışman hocam sayın Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK’e teşekkürü bir borç

bilirim. Ayrıca yüksek lisans eğitiminin her aşamasındaki desteklerinden ötürü

hocalarım sayın Prof. Dr. Hüseyin CERTEL'e, Yrd. Doç. İlhan TOPUZ’a ve Doç. Dr.

X

Özer ÇETİN’e minnettarlığımı bildirir, saygılarımı sunarım. Beni büyütüp bugüne

getiren ve hayatımın her aşamasında desteklerini üzerimden esirgemeyen annem Zeliha

EFENDİOĞLU’na ve babam Mustafa EFENDİOĞLU’na saygı ve şükranlarımı ifade

ediyorum.

Emine EFENDİOĞLU

Isparta-2015

1

BİRİNCİ BÖLÜM

ARAŞTIRMANIN KONUSU, YÖNTEMİ VE TEMEL

KAVRAMLAR

GİRİŞ

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır kendini Kur’an’ı anlama ve açıklamaya

adamış bir din âlimidir. Yazdığı tefsiriyle insan ile Kur’an arasında köprü kurmaya

çalışmış ve bu konuda başarılı olmuştur.

Elmalılı Muhammed Hamdi, yaşadığı dönemin sorunlarına duyarsız

kalmamıştır. Geri kalmışlığın nedenini İslam olarak görüp yüzümüzü tamamen batıya

çevirmenin yanlış olduğunu savunmuş, İslam ümmetinin içtimai vicdanını

kaybetmesinin büyük sıkıntılar oluşturacağını, Avrupalılaşmanın bir hata olduğunu,

kurtuluşun Avrupa’dan ancak kendi kimliğimizi koruyarak istifade etmekle mümkün

olacağını vurgulamıştır. Çünkü millette meydana gelecek çözülme birlik ve beraberliği

azaltacaktır. Millette meydana gelen çözülme devlette meydana gelen çözülmedir. Bu

da devletin menfaatine olan bir durum değildir. Bu yüzden Elmalılı kutsal değerleri ve

dinimizi ön planda tutarak birlik ve beraberliğin sağlanmasının gerekli olduğunu

belirtmiştir.

1. KONU VE AMAÇ

Din psikolojisi, bireylerin ruhsal yaşayış ve davranışlarında ortaya çıkan dini

olguyu anlamak, tasvir etmek ve en genel kavramsal çerçevelerle ifade etmek amacıyla

araştırmalarını sürdürür.1 Din psikolojisi din üzerine değil, dini yaşayan insanlar üzerine

araştırmalar yapar. Dini metinlerin değil, insanın kişilik ve karakterinin tanınmasını

ister, bunu araştırır, yaptığı çalışmalarla bu alanda önemli katkılarda bulunur. Din

1 Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun, 2000, s.20.

2

psikolojisinin başlıca araştırma alanlarından biri de önemli şahsiyetlerin dini

yaşantılarının psikolojik bakış açısı ile değerlendirilip incelenmesidir.2

Bu araştırma ile Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın dini hayatını psikolojik

açıdan incelemeyi hedeflemekteyiz. Buna göre öncelikle onun eserlerinden yola çıkarak

onun şahsını, yaşadığı ortamı, ilim hayatını, inanç dünyasını ve tefsirindeki insan

psikolojisine bakışını değerlendirilmeye çalışacağız.

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın ilmi çalışmaları ve dini yaşantısı, yaşadığı

dönem itibariyle ülkemizin dini ve sosyal gelişim ve değişiminde önemli etkilere sahip

olduğu için eserlerinin ve yaşantısının din psikolojisi açısından araştırılması ve

değerlendirilmesi gerektiğine inanıyoruz. Yaşadığı dönemde müstesna bir ilim adamı

olarak bilinen Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın dini şahsiyetinin çalışma alanımız

olan din psikolojisinin prensipleri ışığında, hem toplum olarak ona karşı manevi

sorumluluğumuzun yerine getirilmesine, hem de gelecek nesillere bilgi birikimi olarak

aktarılmasına katkı sağlayacağını düşünmekteyiz.

2. ARAŞTIRMANIN METODU

Bilim, olaylar arasındaki sebep sonuç ilişkilerini araştırıp, bu ilişkilerden

değişmeyen ilkeler yakalamaya çalışır.3 Din psikolojisi deneysel bir bilim olarak pozitif

ilimlerin kullandığı yöntem ve teknikleri kullanmak durumundadır. Bu araştırmada

dokümantasyon metodu kullanılmıştır. Bu metot her türlü bilginin toplanması ve

değerlendirilmesi esasına dayanır.4 Bu araştırma yöntemi her akademik alanda yoğun

bir şekilde kullanılır. Biz de bu yöntemi kullanarak Elmalılı Hamdi Yazır’ın yazdığı

eserleri ve onun hakkında yapılmış çalışmaları inceleyip çalışmamızı sağlam temeller

üzerine inşa etmeye çalışacağız.

2 Hüseyin Certel, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset Yay., Isparta, 2011, s.67. 3 Halil Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Güzem Can Yay., İstanbul, 1995, s.2.; Habil

Şentürk, Yahya Kemal ve Din, Hondu Yay., Isparta, 2011, s.6. 4 Zeki Arslantürk, E. Hamit Arslantürk, Uygulamalı Sosyal Araştırma, Çamlıca Yay., İstanbul, 2010,

s.76.

3

3. KONU İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR

Yeni bir dönemin başlangıcında önemli bir konuma sahip olan Elmalılı Hamdi

Yazır’ın görüşleri, döneminden günümüze kadar ilgi çeken bir özelliğe sahiptirler.

Hamdi Yazır’ın görüşleri ve tefsiri hakkında yapılan çalışmalardan bazıları

şunlardır:

1. Kemal Göz, “Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır”, Süleyman

Demirel Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 1998.

Kemal Köz çalışmasında sırası ile Elmalılı’nın yaşadığı dönemi, hayat

hikâyesini ve felsefe anlayışını ele almıştır. Köz, Elmalılı’nın Felsefi görüşlerini tefsiri

ve Metalib ve Mezahib isimli tercüme eseri çerçevesinde değerlendirerek bilgi

problemine ve teceddüt fikrine açıklık getirmiştir.

2. İbrahim Ethem Aydın, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kuran Dili

Eserinde Yahudilik ile ilgili Bilgilerin Dinler tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Fırat

Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2014.

Bu çalışmada Elmalılı’nın tefsirinde Yahudilik konusu ele alınmıştır. Çalışma

giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın hayatı

eserleri, ilmi kişiliği ve tefsiri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde

Yahudilik tarihi, İkinci bölümde Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat hakkında

karşılaştırmalı olarak bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde Elmalılı’nın tefsirindeki

Yahudilik hakkındaki bilgiler değerlendirilmiştir.

3. Salih Görgen, Muhammed Hamdi Yazır’a Göre Ölüm ve Ölüm Sonrası Varoluş, Erciyes

Üniversitesi, S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2010.

Bu çalışmada Elmalılı’nın ölüm hakkındaki görüşleri ele alınmıştır. Elmalılı

ölümden korkmak yerine ona karşı hazırlıklı olmak gerektiğini vurgulamıştır. Mevcut

hayat ne ölçüde gerçekse, ölüm sonrası hayat da o kadar gerçektir.

4

4. Hüsna Çelebi, Elmalılı Hamdi Yazır’da İrade Ve Meşiet Kavramı, Dokuz Eylül

Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2013.

Bu çalışmada Elmalılı Hamdi Yazır’ın meişet kavramını nasıl anlayıp ele aldığı

incelenmiştir. Kaynak olarak ise Hak Dini Kuran Dili adlı tefsiri ve Metalib ve Mezahib

adlı eserleri kullanılmıştır. Tezde giriş bölümü dışında iki bölüm mevcuttur. Birinci

bölümde irade ve meşiet kavramına açıklık getirilmiş, ikinci bölümde ise Elmalılı’nın

irade ve meşiet kavramına bakışı değerlendirilmiştir.

5. Tevrat Çiçek, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın İtikada Dair Fikirlerinin Tespiti ve

Tahlili, Karadeniz Teknik Üniversitesi, S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1999.

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır ve İtikada dair Fikirleri adlı çalışma ile Çiçek,

Müellifin İslam itikadı ve düşüncesi ile ilgili tefsirinde ve diğer bazı kitaplarında

serpiştirilmiş olan kelami fikirlerini bir araya toplamıştır. Tezin içeriğinde Yazır’ın

hayatı ile bilgi teorisi ve din kavramına ilişkin görüşlerine yer verilmiştir. Kelam

ilminin ana konuları olan ilahiyat, nübüvvet ve ahiret kavramları hakkında detaylı

bilgilendirmeler yapılmıştır.

6. Engin Yılmaz, Said Nursi ve Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Ahiret Anlayışı,

Sakarya Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.

Bu çalışmada iki kıymetli âlimin ahiret anlayışları karşılaştırılmıştır. Tez giriş ve

sonuç bölümü dışında 3 bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde ahiret kavramının sözlük

anlamı ve safhaları ele alınmıştır. İkinci bölümde iki âlimin ahiret görüşleri kelami

açıdan değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde ise bu iki müellifimizin görüşleri

karşılaştırılmıştır.

7. Yasemin Yıldırım, Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahkâm Ayetlerini Yorumlama Metodu,

Sakarya Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2002.

Yıldırım, çalışmasının birinci bölümünde müellifin hayatını, özelliklerini ve ilmi

kişiliğini ele almıştır. İkinci bölümünde Elmalılı’nın hukuk ile bağlantısını incelemiştir.

Üçüncü bölümde ise Hak Dini Kur’an Dili adlı eseri kaynak alarak Elmalılı’nın ahkâm

ayetlerini yorumlama metoduna değinmiştir.

5

8. Erol Köseoğlu, Elmalılı Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kuran Dili Adlı Eserinde İlahi

Sıfatlar, Dicle Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2011.

Bu tez çalışmasında öncelikle müfessirin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri

hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra isim ve sıfat kavramlarına değinilip genel

açıklamalarda bulunulmuştur. Genel bilgiler verildikten sonra Elmalılı’nın aynı

konulardaki görüşleri ele alınmıştır.

9. Ali Can, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ da Bilgi Problemi, Rize Üniversitesi S.B.E.

Yüksek Lisans Tezi, Rize, 2009.

Bu çalışma giriş ve sonuç hariç iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde

bilgi felsefesinin temel problemleri olan bilginin tanımı, kaynağı, akıl-vahiy ilişkisi,

akıl-his ilişkisi, bilginin alanı, değeri ve imkânı ile bilgi ve toplumsal yenilenme, bilgide

nedensellik, bilgi-hikmet ilişkisi gibi konular ele alınmıştır. İkinci bölümde ise

Elmalılı’nın bilgi ile ilgili kullanmış olduğu nefs, akıl, mantık, şuur, vahiy, hikmet ve

ilham gibi kavramlar ile bilgi vasıtaları olarak kabul edilen beş duyu, akıl, vahiy, haber

ve ilham konuları işlenmiştir.

10. Bülent Akdaş, Elmalılı Hamdi Yazır ’da İmanın Temellendirilmesi, Dokuz Eylül

Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2010.

Bu çalışmada Elmalılı’da Allah’a imanın teolojik ve rasyonel temellendirmesi

konu edilmiştir. Kaynak olarak müellifin tefsiri, Metalib ve Mezahib adlı eseri ve

dipnotları kullanılmıştır. İmanın dört (bilgi, irade, sevgi ve hidayet) boyutu olduğunu

tespit eden Akdaş, son olarak Elmalılı’nın Allah’a imanı objektif, sübjektif ve nakli

delillerle temellendirmesini ele almıştır.

Yapılan tezler dışında Elmalılı hakkında daha birçok akademik çalışma ve

sempozyum yapılmıştır.

6

4. ARAŞTIRMANIN TEMEL KAVRAMLARI

4.1. Din

4.1.1. Dinin Tanımları

Din kelimesi Arapça ‘deyn’ kökünden türemiştir. Din sözlükte örf ve adet, ceza

ve karşılık, mükâfat, itaat, hesap, boyun eğme, hâkimiyet ve galibiyet, saltanat ve

mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat gibi çeşitli anlamlara gelir.5

Bugün batı dillerinde din kelimesinin karşılığı olarak aslı Latinceden gelen ‘Religio’

sözcüğü kullanılır. Religio Allah’a saygı ve korku ile bağlılık, kendini ibadete verme,

tören ve ayinlere katılma gibi anlamlara gelmektedir.6

Dinin tanımını yapmak oldukça zordur. Bu zamana kadar gelmiş bütün dinleri

ve inanç esaslarını kapsayan bir tanım yapmak mümkün değildir.7 Dinin bütün dinleri

içine alacak tanımı, ancak din kavramının sınırları kesin bir şekilde belirlendikten sonra

yapılabilir.

İslam âlimleri Kur’an’daki açıklamaları göz önünde bulundurarak şu şekilde bir

tanım yapmışlardır. Din: akıl sahibi insanları kendi hür iradeleri ile dünya ve ahiret

mutluluğuna ulaştırmayı sağlayan ilahi kanunlar bütünüdür.8 İslam âlimleri bu genel

tanımı yaparken tarifi sadece hak dini kapsayacak şekilde dar tutmuşlardır. “Elmalılı

Muhammed Hamdi Yazır yukarıdaki klasik tanımı da göz önünde bulundurarak dini;

Akıl sahiplerini hüsn-i ihtiyarları ile bizzat hayır ve nimete sevk eden bir vaz-ı ilahi,

şeriat ve millet, beşerin ihtiyari fiillerinin hayır ve saadet gayesine doğru cereyanını

temin eden bir yol, bir kanun, bir amil’i manevi şeklinde tarif etmiştir. Seyyid Şerif el

Cürcani ise dini, akıl sahiplerini peygamberlerin bildirdiği gerçekleri benimsemeye

çağıran ilahi bir kanun olarak nitelendirir.”9

İslâm bilginlerinin din tarifleri, hak din için düşünülmüş tariflerdir. Bu tariflerde

ortak noktalardan biri dinin ilâhî kaynaklı olduğunun vurgulanmasıdır. Buna göre

gerçek din beşer kaynaklı olamaz. Yine bu tariflerde dinin akıl ve irade ile ilişkisi

5 Osman Pazarlı, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982, s.26. 6 Mehmet Tablamacıoğlu, Din Sosyolojisi, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1975, s.49-50. 7 Ömer Faruk Harman ve diğ, Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), İsam Yay., İstanbul, 2000, C.1,

s. 3. 8 Harman ve diğ, a.g.e., C.1, s. 4. 9 Günay Tümer, “Din Maddesi.”, TDV İslam Ansiklopedisi , İsam Yay., İstanbul, 1994, C.9, s. 314.

7

gösterilmiştir; bu da dinin bir akıl ve tercih konusu olduğu anlamını taşır. Nihayet dinin

insanları özü itibariyle hayır olana yönelten bir kanun şeklinde tanımlanması, dinin aynı

zamanda bir aksiyon alanı olduğunu gösterir. Buna göre din, “insanın kâinattaki

varlıkları müşahede ederek duyular üstü ilâhî gerçekleri kavramasından ibaret

görülebileceği gibi kişinin kendi çabasıyla ulaşamayıp, sadece vahiy kanalıyla elde

edebildiği gerçekler bütünü”10 olarak da tarif edilebilir.

Batılı âlimlerin din tanımlarına gelince: Freud Dini, çocukluk nevrozlarına

benzer nedenlerden doğan, kolektif bir nevroz olarak niteler.11 Durkheim ve Berger

dinin sosyal ve kurumsal özelliğine dikkat çekmişlerdir. “Durkheim’e göre din, ‘kutsal

olarak kabul edilen varlıklara yönelik geliştirilen ve sonuçta ahlâkî bir topluluğun

oluşmasını sağlayan inançlardan ve uygulamalardan oluşan bir sistemdir’ . Dini, insan

zihninin özel bir davranışı olarak kabul eden Jung’a göre din, ‘kudretler diye bilinen

ruh, cin, tanrı, yasa, fikir, ülkü gibi bazı dinamik öğelerin ya da insanın dünyasında

dikkate almaya değer bulduğu, güçlü, tehlikeli, yardımcı öğelerin ya da tapılacak ve

sevilecek derecede ulu, güzel ve anlamlı öğelerin dikkate alınması ve gözetilmesidir.’

Ayrıca hümanist unsurlar taşıyan din tanımları da yapılmıştır. Fromm da, Tanrı

kavramını kullanmadan yaptığı tanımda o dinin, ‘bir grup tarafından paylaşılan ve o

grup bireylerine kendilerini adayabilecekleri bir hedef (nesne) sunan ve onlara ortak bir

davranış biçimi veren bir sistem’ olduğunu ifade eder.”12 Frankl ise, ‘nihaî anlamı

arama’ olarak dini tanımlar.13 Crapps’a göre din, ‘iman ve duygu; oluşum ve kurum;

eylem ve varoluşdur’14 Maslow dini tecrübeleri ele aldığı eseri olan "Dinler, Değerler ve

Doruk Deneyimler" ismindeki çalışmasında, dinin insan duygularına yönelik olan

yönüne dikkat çekmekte ve herhangi bir dinin inananlarını etkileyebilmesi ve bazı

değerler etrafında toplayabilmesi için duygusal doyum vermesi gerektiğini

belirtmektedir.15

10 Hüseyin Algül, ve diğ., Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), T.D.V. Yay., Ankara, 2001, C.1, s.

91. 11 Mehmet Aydın, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir, 1987, s.173. 12 Faruk Karaca, Din Psikolojisi, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon 2011, s.74. 13 Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, , Tuğra ofset Yay.,, Isparta, 2008. s.188. 14 Murat Yıldız, Dindarlığın Tanımı ve Boyutları Üzerine Psikolojik Bir Çalışma, Yayınlandığı Yer

Tabula-Rasa, yıl:1, sayı:1, ss. 19-42, 2001. 15 Abraham H. Maslov, Dinler Değerler ve Doruk Deneyimler, Çev. H. Koray Sönmez, Kuraldışı Yay.,

1996, s.33.

8

4.1.2. Dinin İnsan Hayatında ki Yeri ve Önemi

İslama göre dinin kaynağı Allah’tır. Bütün gerçek dinler Allah’tan gelmiş ve

safiyetlerini korudukları sürece yürürlükte kalmıştır. İlk insan aynı zamanda ilk

peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid dinidir. İlk peygamberden son

peygambere kadar tüm peygamberlerin getirdiği hak dinlerin tamamının, genel ismi

İslam’dır.16 Ancak zaman içinde insanlar dinden uzaklaşmışlardır. Allah peygamberler

göndererek insanların asli dinlerine dönmelerini sağlamayı amaçlamıştır.

Tarihe bakıldığında dinsiz bir toplum görülmemektedir. İnsanlık tarihinin her

döneminde din varlığını korumuş ve insan hayatının ayrılmaz bir parçası olarak

varlığını sürdürmüştür. Bunun nedeni de din duygusunun insanda fıtri bir olgu

olmasıdır. Dinin fıtri oluşu Kur’an’da şu şekilde belirtilir: “Sen yüzünü bir hanif olarak

dine, Allah’ın fıtratına çevir ki o, insanları bu fıtrat üzerine yaratmıştır. Allah’ın

yaratması değiştirilemez.”17

Psikolojik bir tarifle din, insanın insanüstü bir kudret karşısındaki inanma,

sığınma ve bağlanma duygularıyla, ilham, dua ve tapma gibi çok çeşitli iç yaşayışlarının

tezahürlerinin bütünüdür.18

İnsanın kendinden üstün olan bir kudrete bağlanması onun gücüne güç katar.

Allah’a olan sevgi kişiye sağlam bir karakter kazandırır. Din insana hem içgüdülerinin

ve maddi âlemin esiri olmadığını hem de sonsuz bir hürriyet ve bağımsızlık içinde

bulunmadığı şuurunu verir.19

Din insanı huzurlu ve mutlu olabileceği bir hayata davet ederken, bunu

gerçekleştirebilecek inancı ve ona dayanan yaşama gücünü de vermektedir. İnsanın

varlığını emniyet altına alma, koruma, güvenme, dayanma, sığınma, teslim olma, kabul

görme, sevilme gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasında Allah inancının önemli bir

rolü bulunmaktadır.20 Çünkü din ve inanç, insanın hayatında bir realite olarak ortaya

16 Ali İmran, 3/19. 17 Rum, 30/30. 18 Belma Özbaydar, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, Baha Matbaası, İstanbul,

1970, s.5. 19 Tümer, a.g.e., s. 317. 20 İlhan Topuz, “Dindarlık Tipolojileri İle Benlik Saygısı Arasındaki İlişki: Yetişkinler Üzerine Bir

Araştırma,” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık, 2013, S.30, s. 141.

9

çıkmakta ve önemli bir ihtiyacı karşılamaktadırlar. Dolayısıyla Allah’ın çizdiği sınırlar

içinde iman, bireyi belirsizlik ve kararsızlıklardan kurtararak onun yaşamını

kolaylaştırmaktadır.21

Dinin insanı bu kadar çok etkilemesinin temel sebebi şu olsa gerektir; İnsan çok

boyutlu bir varlıktır, insanın bir konudaki davranışı onun birçok değişik özelliğinden ve

kendi dışındaki çok sayıda çevresel uyaranlardan etkilenmektedir. Din de insanın

davranışını etkilemekte olan bütün boyutlarla ilgili kapsayıcı bilgiler ve düzenlemeler

içermektedir, dolayısı ile o toplamda insan davranışını etkileyen en önemli sebep

olmaktadır. Çünkü o davranışın hemen hemen her boyutunu ayrı ayrı az veya çok

etkilemektedir. Bu sayede din insan davranışlarının en önemli motivi olmaktadır.22

4.2. Din Duygusu ve Dinî Hayatın Boyutları

İnanma, bir varlığa bağlanma, boyun eğme ve korktuğu şeyden emin olmak için

sığınma eğilimi insan fıtratında vardır. Ayrıca insanın yaratılışında bulunan ebedilik

arzusu ve ölüm korkusunun Allah’a inanmasında ve bir dine bağlanmasında olumlu bir

etkiye sahip olduğu da muhakkaktır. Bu nedenle biz dindarlığı insan oluşumunun

doğasında temelleri bulunan psikolojik bir ihtiyaç şeklinde değerlendirmekteyiz. İnsan,

fıtratı gereği, kendisini tanımak ve evrenin Tanrısını bilmek için, araştırmaya ve

tefekkür etmeye, kendinden üstün güç karşısında ibadet etmeye, hayatın musibet ve

sıkıntıları çoğaldığı zamanlarda ise O’ndan yardım istemek gayesi ile Onunla bağ

kurmaya ve O’na sığınmaya ihtiyaç duyar. Çünkü insan, Tanrı’nın korumasında ve

gözetiminde güven ve huzur bulmaktadır.23

İnsanın fıtrî olarak Rabbini bulmasını ve bir dine bağlanma eğilimini farklı bir

bakış açısı ile dile getiren İsmail Hakkı İzmirli, (1868-1946) Allah fikrinin önceden

insanda var olduğunu; ancak ispat delilleri sayesinde bu bilgiye ulaşıldığını savunur.24

Ahmet Hamdi Akseki de insan olanın dinsiz olamayacağını şu sözlerle izah eder.

“Dünyada dini olmayan insan yoktur. İnsan olsun da bir dini, bir itikadı, bir esasa imanı

ve imanına göre ameli olmasın, mümkün değildir.”25 Hal böyle olunca insanların fıtratı

21 Habil Şentürk, İbadet Psikolojisi, İz Yay., İstanbul, 2008, s. 11. 22 Certel, a.g.e.,s.102. 23 Şentürk, Din Psikolojisi, s.129-133. 24 İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, (Ed.) Sabri Hizmetli, Umran Yayınları, Ankara, 1981, II, s.

228-229. 25 Ahmet Hamdi Akseki, Dinî Dersler, 2.Basım, Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul, 1951, s.4.

10

gereği var olan bu sığınma ve boyun eğme duygusunun daha sistemli bir halde tezahür

etmesi kaçınılmaz olmaktadır. Kısacası Allah, insanı yaratırken ona verdiği bu fıtri

kabiliyetler sebebiyle beşerin fıtratına da dindar olma niteliğini ilave etmiştir.

Elmalılı dine muhatap olma şartının “akıl ve ihtiyar” olduğunu ifade etmiştir.

Akıl olmadığında dinî yükümlülüğün mümkün olmadığını dile getirdiği gibi irade yani

seçme hürriyeti olmadığında da dindarlığın bulunamayacağını vurgulamıştır. Din

tanımındaki bu vurgu aslında dindarlığın mahiyetine yönelik bilgi vermektedir.

Nitekim İslâm’a göre gerçek dindarlık, Allah’ın gönderdiği kitaba uymayı ve aklını bu

yolda kullanmayı gerektirir.26 Elmalılı’nın da işaret ettiği gibi dindarlık aklı ve iradeyi

iç içe barındıran bir haldir. Bununla birlikte dindar olmak için bilgili ve akıllı olmak

yeterli değildir. Dindar olmak için hem dini bilmek hem de sevmek gerekmektedir.

Çünkü dindarlığın kaynağını dinî duygu oluşturmaktadır. Din duygusunun da ilâhî

kaynaktan beslendiği bilinince dinin dinî duyguyla, dinî duygunun dindarlıkla olan ilgisi

anlaşılmış olur.

Dindarlığı din kelimesinden bağımsız düşünmek mümkün değildir. Genel

anlamda kabul edilecek bir din tanımı olmamasından dolayı tek ve kapsayıcı bir din

tanımı yapmak da mümkün değildir. Farklı din tanımları farklı dindarlık modellerini de

beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, din psikolojisi literatüründe de dindarlığın

tanımından çok onun tezahür ettiği inanç, ibadet ve bilgi alanlarındaki yansımalarına

bakılarak dindarlığın değerlendirilmesine ve anlaşılmasına çalışılmaktadır. Dolayısıyla

her din, kendi içindeki inanç ve ibadet yapısına göre farklı dindarlık biçimleri

oluşturmaktadır.

İnsanlar, dindarlığı farklı şekillerde algılar ve farklı şekillerde tanımlarlar. Tekin,

dindarlığı “dinin insan hayatına nüfuz derecesi” şeklinde tanımlamıştır. Bu tanım, dinin

teorik, ibadet ve yaşama gibi bütün safhalarını içerisine almaktadır.27 Uysal’a göre

dindarlık, “İnançlı ya da her hangi bir dine mensup kişilerin dini yaşantılarıdır.”28

Subaşı dindarlığı, “bireyin dinsel yapısıyla kurduğu bağlılık düzeyinin öznel ifadesi”

26 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili, Sadeleştiren: İsmail Karaçam, Emin Işık,

Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Anadolu Yayıncılık,, C.1, s. 94. 27 Mustafa Tekin, “Dindarlık Bağlamında Amel-i Salih Kavramına Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Dindarlık

Olgusu Sempozyumu (25-26 Aralık) , Kur’an Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul, 2004, s. 53. 28Veysel uysal, “İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma”, İslami Araştırmalar, 1995,8 (3-4),

263-278.

11

olarak tanımlamaktadır.29 Okumuş’a göre dindarlık; “İnsanın iman-amel temelinde

ortaya koyduğu dini tutum, deneyim ve davranış biçimi, yani inanılan dinin emir ve

yasakları doğrultusunda yaşamayı ifade eden ve inanç, bilgi, tecrübe, duygu, ibadet, etki

organizasyon gibi boyutları olan bir olgudur.”30 Kirman’a göre ise dindarlık, “Bir

kişinin günlük hayatında dinin önemini ifade eden, kişinin dine inanma ve bağlanma

derecesini gösteren bir kavramdır.”31

Maslow, dindarlığın insanın psikolojik yapısında var olduğunu ve doğaüstü bir

kurala uymak ile değil, insanın kendi doğal yapısını takip etmekle dindar olacağını

savunmuştur. Daha çok kurumsal olmayan, bireysel bir din üzerine yoğunlaşan Maslow,

varlık değerlerine sahip olan ve kendini gerçekleştirenlerin doğal olarak dindar

olduklarını belirtmiştir.32

Allen, dindarlığı tahkiki (committed) ve taklidi (consensual) olmak üzere ikiye

ayırmıştır. Tahkiki dindarlık, günlük hayattaki faaliyet ve davranışları yönlendirebilecek

şekilde dini inanç ve değerlerin içselleştirilerek yaşandığı bir dindarlıktır. Taklidi

dindarlık ise, bireyin dini inanç ve değerlerini içselleştiremediği için, günlük hayatında

dinin amaç olmaktan çok araç durumunda olduğu dindarlıktır.33

Pavlov, dindarlığı içgüdüsel bir kavram ve güven arayışı olarak yorumlamıştır.

Ona göre insan tabiatta karşılaştığı güçlüklerin çaresizliği karşısında içgüdüsel olarak

genetik yolla aktarılan dini bağlar geliştirmiştir.34

Yukarıda yapılan dindarlık tanımlarına dayanarak her dini inanışı kapsayan

genel bir din ve dindarlık tanımı yapmak mümkün değildir. Yapılan her tanım

dindarlığın farklı farklı noktalarına temas etmektedir. Dindarlık kavramının daha iyi

anlaşılması için dini hayatı analiz edip dindarlığın farklı boyutlarını ele almak gerekir.

Bizde dindarlığı; inanç, bilgi, ibadet, tecrübe ve etki boyutlarıyla ele alacağız.

29 Necdet Subaşı, “Türkiye Dindarlığı, Yeni Tipolojiler”, İslamiyat, 5 (4), 2002, s. 24. 30 Ejder Okumuş “Bir Din İstismarı Olarak Gösterişçi Dindarlık”, İslamiyat, 5 (4), s. 195. 31 M. Ali Kirman, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay,. İstanbul, 2004, s. 62. 32 Ali Ayten, Psikoloji ve Din, Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri, İz Yay., İstanbul , 2006, s.119. 33Ferdi Kılıç, Dindarlık Eğilimi, Varoluşsal Kaygı ve Psikolojik Sağlık, Ankara Üniv. S.B.E

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s.10-11. 34Abdülkerim Bahadır, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yay., İstanbul , 2002. s.139-140.

12

4.2.1. İnanç Boyutu

İnanç boyutu, dinsel öğreti ve kuralların doğru kabul edildiği boyuttur. Her dinin

kurduğu bir inanç sistemi vardır. İnananlardan sistemin benimsenmesi beklenir. Kişinin

dini inanç esaslarına bağlılığı ve bunun tezahürü olarak çeşitli zaman ve mekânlarda

ibadetlere katılması onun dindarlığının göstergelerindendir.

4.2.2. Bilgi Boyutu

Dinin bilgi boyutu bireyin din ve kutsal kitap kaynaklı bilgilerini ifade eder.

Dindar insanın bir takım dini ilke ve emirleri bildiği düşünülür. İman, amel ve bilgi

arasında çok yakın bir ilişki vardır. Eksik ve yanlış bilgiler üzerine sağlıklı bir dindarlık

kurulamaz. Her inanan kişi neye niçin inandığını bilmeli ve bu sağlam bilgiye

dayanarak gönülden teslimiyet ile tasdik etmelidir.

Bütün dinler mensuplarının inançları hakkında bilgi sahibi olmalarını ister. Dini

hakkında bilgi sahibi olan kişi tevbe, affedilme gibi durumlar başta olmak üzere günlük

yaşantısına dair pek çok talebinde dine müracaat eder.35

4.2.3. İbadet Boyutu

Dinin ibadet boyutu ile dinin içindeki dini pratikler ifade edilir. Çeşitli ayinler

oruçlar, dualar ibadet boyutu içerisinde yer alır. İbadet tecrübesi yüce yaratıcıya

inanmanın doğal ve zorunlu yansımasıdır. Dinin gözlenebilir olan objektif yönünü

oluşturan uygulamalar bütünüdür.36

4.2.4. Tecrübe (Duygu) Boyutu

Dinin tecrübe boyutu dini bir duyguyu tecrübe etmeyi ifade eder. Dini tecrübe

yapısı itibari ile duygusal bir özelliğe sahiptir. Buna göre dini korku, sevgi, hayranlık,

bağlılık, dayanma, güvenme, sığınma, teslim olma, ümit, sabır, şükür, minnettarlık,

saygı, hürmet, tazim, hüzün, rıza, hayâ gibi duygular dini tecrübe içinde yer alan önemli

yaşantılardır.

Din duygusu yalnız insana mahsus bir özelliktir. Bir diğer özellik de bu

duygunun kutsal karşısında korku ve yüceltme ile beraber olan bir duygulanma

içermesidir.

35Gordon W. Allport, Birey ve Dini, Çev. Bilal Sambur, Elis Yay., İstanbul, 2004, s.105. 36 Certel, a.g.e., s.98.

13

Dindarlığın temelinde yatan din duygusunun, insanlarda fıtri olarak bulunduğu

üzerinde bazı bilim adamları hemfikir olup ayrıca İslam dini bu duygunun insanda

yaratılıştan geldiğini ortaya koymaktadır.37 Son zamanlarda çocuk psikolojisi üzerine

yapılan araştırmalar, çocuğun dini inanca hazır ve istekli olduğunu ortaya koymuştur.

Çocuk doğduğunda onda hazır bir din ya da Allah inancı yoktur. Fakat buna tabii bir

eğilim vardır. Bu eğilim kişinin yaşadığı toplum içinde belirli bir dine mensup

olabilmesi, sosyal çevre ve din şuuru geliştirmesiyle somut bir inanma eylemi haline

dönüşür. 38

4.2.5. Etki Boyutu

Dini duygunun; kişinin diğer davranışları üzerindeki kontrol ve etkilerini ifade

eden boyuttur. Din kurtuluş, ebedi hayat gibi vaatlerde bulunur. Manevi huzur, kaygı ve

endişeden kurtulmak dinin birey üzerinde olumlu etkilerindendir.

4.3. Şahsiyet (Kişilik) Nedir

Persona sözcüğünün asıl anlamı, Latincede, tiyatro oyuncularının kullandığı

maskedir. O dönemde oyun sırasında yüz maskesinin altında konuşmalar yapılmakta ya

da şarkılar söylenmekteydi. Tınlama anlamına gelen personare sözcüğü person’dan

türetilmiştir. Personare sözcüğü ‘bir başına birlik’ anlamına geldiği için bugünkü kişilik

kavramı hakkında bize az çok ipucu vermektedir.39 Kişilik bir insanın bütün ilgilerinin,

tutumlarının, yeteneklerinin, konuşma tarzının, dış görünüşünün ve çevreye uyum

biçimlerinin özelliklerini içeren kavrama verilen addır. Kavram olarak ele alındığında

kişilik, bireyin kendine özgü ve başkalarından ayırıcı, bedensel, zihinsel ve ruhsal

özelliklerinin bütünü olarak değerlendirilir. İnsan birçok unsurdan meydana gelen,

ahenkli, parçalanmaz bir bütündür. Her insanın diğer insanlardan farklı, kendine has bir

takım özellikleri vardır. İşte insanları birbirlerinden ayıran, her insanın kendine has

bedeni ve ruhi özelliklerinin tümüne kişilik denir.40

Psikolojik kuramların öncülerinden Freud, kişilik ile ilgili şunları dile

getirmiştir: kişilik gelişimi, doğada nedeni olmayan hiçbir sonuç değildir. İnsanın

kişiliğindeki süreçlerin kendiliğinden oluşmayıp, değişik nedenler, değişik duygu, tutum

37Vahit İmamoğlu, Mehmet Akif ve İnanan İnsan, Ravza Yay., İstanbul ,1996, s. 114. 38 Veysel Uysal, Türkiye’de Dindarlık ve Kadın, Dem Yay., İstanbul, 1996, s.24. 39 Gülgün Yanbastı, Kişilik Kuramları, Ege üniversitesi Yay., İzmir ,1990, s. 9. 40 Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Sönmez Yay., Samsun ,1993, s. 83.

14

ve davranışların kişilik yapılarına yol açtığını söyler. Ve bunun nedeninin ilk çocukluk,

gençlik çağlarına dayandığını ileri sürer.

Adler de çocukluk dönemlerindeki etkileşimler sonucu kişinin kendine özgü bir

davranış örüntüsü geliştirdiği görüşünü savunur ve bireyin yaşam biçiminin, yaklaşık

olarak beş yaşlarına geldiğinde şekillendiğini ve sonraki çağlarda belirgin bir değişiklik

göstermediğini söyleyerek meslektaşı Freud ile benzer bir görüşü ifade eder.41

Henry Murray, kişiliği bireysel süreçleri yürütmek, kendini ifade etmek,

çatışmaları çözmek ve gereksinimleri sürtüşmesiz giderebilmek için örgütler kurmakta

görür. Kişiliği bireysel ve kendine özgü bir sistemde görüp, oluşum safhasını yalnız

küçük ve belirli yaşlar arasına hapseden bu üç düşünürün görüşüne muhalif ve farklı

görüşler ortaya koyan psikoloji kuramcıları da vardır. Farklı izahlarıyla ön plana çıkan

diğer düşünürlerden biri de kişiliği ve oluşumunu kültürel kökende gören E. Fromm’

dur. Bununla birlikte davranışçılar (boheviyoristler) da kişiliği, uzun bir süre içinde

kazanılan meslekî, ailevî, dinî, siyasî ve ekonomik alışkanlık birikiminin ürünü olarak

görmektedirler. Camile Wortman “Psychology” isimli eserinde; “kişilik bireyin

doğumundan ölümüne kadar devam eden dinamik bir süreçtir,” diyerek yukarıda ifade

edilen görüşü teyit etmektedir. Dolayısıyla yaşayan her insanın bir kişiliği vardır. Ribot

“kişiliğin yapısında fikir ancak tali bir amildir,” diyerek birinci plana arzular, teessüri

temayüller, ihtiraslar ve hisleri alır. Bergson da paralel bir görüşle şuurun derin

kısmındaki olayların ancak bizim kişiliğimizi meydana getirdiğini, buradaki şuur

hallerinin bizim bütün geçmişimizi ifade edebileceğini söyler.42

Şahsiyet Arapça bir kavram olup, Türkçedeki kişilikle eş anlamlıdır. “Şahsiyet

kelimesi Arapça ‘şahasa’ fiilinden türemiştir. ‘Şahasa’ fiili şu anlamlara gelmektedir: 1-

Yükselmek, görünmek, ortaya çıkmak 2- Zuhur etmek, birine sabit bir şekilde bakmak

3- Nihayet, temsil etmek, açıklamak.”43 Şahsiyet, soyut bir kavram olup çok yönlü ve

karmaşıktır. İrade, zekâ, duygu, heyecan, mizaç, biyolojik yapı, soyaçekim, çevre ve

sosyal etkenler gibi pek çok özellik şahsiyetin muhtevasında yer alır.44

Her insanın şahsiyeti birbirinden farklıdır. “İnsanların parmak izleri ne kadar

taklitten uzak bir orijinallik arz ediyorsa, onların yüzleri ve ruhî kimlikleri olan

41 Akif Akto, Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü, Yüzüncü Yıl Üniv. S.B.E Yüksek Lisans Tezi, Van, 2005,

s. 6. 42 H. Mahmut Çamdibi, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali, İFAV Yayınları 2.Bsk., İstanbul, 1994, s. 30. 43 Akif Akto, “Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü”, A.Ü.İ.F. Dergisi 52: 2 (2011), s. 193. 44 Tuncel Altınköprü, Şahsiyet Analizi, Hayat Yay., İstanbul, 1999, s.19.

15

şahsiyetleri de o kadar orijinaldir. İnsan, bu benzer ve farklı tarafları ile sosyal çevrede

şahsiyetini ortaya koyar. Bu durum onun verasetle getirdiği özelliklere olduğu kadar,

aile çevresinde, okulda ve içinde bulunduğu toplumda yaşadığı tecrübelere de bağlıdır.

İnsanlar birbirinden farklıdır, bu fark onların derece derece zekâlarında, duygu ve

heyecanlarında, özel kabiliyetlerinde vs. kendini gösterir. Kişiler aynı durum ve şartlar

altında farklı duyuş, düşünüş ve davranış içinde bulunabilirler.”45

Şahsiyetin bir değişen, bir de değişmeyen yönü vardır. Değişmeyen yönünü

kalıtım oluşturur. İnsan şahsiyetinde, yaşadığı gelişim dönemlerine ve yaşadığı çevreye

göre bir takım değişimler meydana gelse de yapılan araştırmalar şahsiyetin bazı

vasıflarının eğitim ve sosyal çevre baskısına rağmen sabit kaldığını göstermektedir.46

Bireyler aynı çevrede yetişmelerine rağmen ilgileri, başarıları, olaylara bakış açıları

bakımından farklı özellikler göstermektedirler. Bu durum da kalıtım ve biyolojik

özellikler ile açıklanır. İnsan şahsiyetinin değişen yönünü çevre oluşturur. Çevre

kavramı insanın genetik olmayan tüm özelliklerini kapsar. İnsanın iki çeşit çevresi

mevcuttur. Biri fiziksel çevresi diğeri sosyal çevresidir. Besin, hava sıcaklık, ışık,

atmosfer basıncı, organizmanın fiziksel çevrelerinin önemli öğeleridir. Bireyin

etrafındaki insanlar ve bu insanların oluşturduğu örf ve adetler, gelenek ve görenekler

sosyal ve kültürel çevreyi meydana getirir.47 Din faktörü de genel olarak çevrenin içinde

yer alır. Ancak biz ayrı bir başlık halinde ele alacağız.

4.3.1. Şahsiyete Etki Eden Unsurlardan Biri Olarak Din

İnsanın din ile ilişkisini ele alan pek çok araştırma, dünya üzerinde yaşadığı

bilinen büyük, küçük tüm insan topluluklarının güçlü dini yönelişlere sahip olduklarını

ortaya koymuştur. Bu çerçevede her toplumun insanüstü ilahi bir varlık anlayışı ve ölüm

ötesi inancı geliştirdiği; ayrıca inançlara uygun birtakım ibadetler ve dini törenler icra

ettiği tespit edilmiştir. Günümüzde dünyada yaşayan insanların dörtte üçünün bir dine

inandığı ve bu inancın onların davranışlarına yön verdiği görülmüştür. Dini yaşantıya

ait bulgular gösterir ki kutsallık atfedilen bir varlığa inanma, dua etme ve ibadet etme ya

da herhangi bir varlığı saygıyla yüceltme gibi dini eğilimler insanların ortak özellikleri

arasında yer alır. Bu genellemeden hareket eden araştırmacıların büyük bir kısmı, içeriği

45 Şentürk, Din Psikolojisi, s.44-46. 46 Neda Armaner, Din Psikolojisine Giriş I, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980, s.72-73. 47Âdem Aygün, Kişilik Psikolojisi ve Dindarlık, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya,

2000, s. 16.

16

konusunda hem fikir olmamakla birlikte, insanda doğuştan yüce bir varlığa inanma

ihtiyacı ve dini bir hazırlığın mevcut olduğu hususunda birleşirler. İslam literatüründe

bu fıtrat olarak nitelendirilir. Yani insanın yaratıcısını tanımaya ve ona bağlanmaya

doğuştan eğilimli olduğu kabul edilir.48

“İnsanoğlu, tıpkı bir çiçeğin tohum olarak toprağa ekilmesinden bir filiz vererek

topraktan çıkmasına; daha sonra gerekli bakım ve uygun çevre şartları altında gelişip

büyümeye; nihayet bütün varlığıyla kök, gövde, dal, yaprak ve çiçek olarak ortaya

çıkmasına; bütün renk, koku ve özellikleriyle kendini gösterdiği, kendisinde bulunan

potansiyel güçleri geliştirerek kendini gerçekleştirdiği gibi kişiliğini geliştirerek bütün

özellikleriyle kendini ortaya koyar. İşte bu şahsiyetin gelişip her yönüyle ortaya

konabilmesi için bütün ihtiyaçlarının karşılanması, ona gereken eğitimin verilmesi ve

elverişli gelişim ortamının sağlanması icap eder. Nasıl ki, çiçeğin gelişmesi esnasındaki

birtakım ihmaller (suyunun zamanında ve yeterince verilmemesi, gübre ve ilâçlarının

ihmal edilmesi gibi) onun gereği gibi gelişmesini engellerse; insanoğlunun da gerek

bedenî, gerekse ruhî ihtiyaçları ihmâl edilecek olursa kişiliğinin gelişmesi aksamış

olacaktır. Sağlıklı ve tam bir şahsiyet olarak bütün istidat, kabiliyet ve özellikleriyle

kendini gerçekleştirmesi mümkün olmayacaktır. Yani şahsiyetinin bir tarafları eksik

kalmış, bazı yönleri tam gelişmemiş olacaktır. İşte insanın temel psikolojik ihtiyaç ve

istidatlarından biri de dindir. Bu ihtiyaç tam karşılanmaz ve bu istidat tam

geliştirilmezse kişinin bu yönü zayıf kalacak, bu yönü zayıf olan bir kişi de kendinden

beklenen bazı görevleri gereği gibi yapamayacaktır. Sözgelişi, bacakları tam

gelişmemiş, kemik gelişimi tam olmamış bir kimse nasıl normal yürüyemez, sağlıklı

insanlar gibi ağır yükleri taşıyamazsa; sağlıklı din eğitimi almamış, dini yönü tam

gelişmemiş bir kişi de mesuliyet duygusu tam gelişmediği için kendinden beklenen

sağlıklı ve güvenli kişiliği geliştiremeyecek ve gösteremeyecektir.”49

48Abdülkerim, Bahadır ve diğ., Anadolu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Önlisans Programı Din

Psikolojisi, Anadolu Üniv. Açıköğretim Fakültesi Yay., Eskişehir, 2010, s. 46. 49 Şentürk, Din Psikolojisi, s.159-160.

17

4.3.2. Dini Şahsiyet Nedir

Bir insanın kendine mahsus dini özelliklerinin tümüne dini şahsiyet denir.

İnsanın dini inançları, duyguları, düşünceleri, şüpheleri, dini tutum ve davranışları, dine

yaklaşımı, kısaca bir bütün olarak dini görünümü onun dini şahsiyetini oluşturur.50

“Bilindiği gibi her din, insanı kendi istediği istikamette değiştirip şekillendirerek

ideal insan tipini gerçekleştirmek ister. Bunun sonucu olarak aynı dine inanan

insanlarda, dini inançlarından kaynaklanan ortak kişilik özellikleri ortaya çıkar. Bu

özellikler bilhassa ortak değer yargıları, inançlar, kanaatler, tavır alışlar ve davranışlarda

kendini gösterir.”51

Dini şahsiyetin kazanılmaya başladığı ilk yer muhakkak ki ailedir. Okul öncesi

dönemde çocuklar anne ve babalarını örnek alıp, taklit ederler. Anne ve baba, çocuğun

şahsiyetinin oluşup gelişmesinde etkili oldukları gibi, dine karşı tutum ve

davranışlarıyla dini şahsiyetin oluşmasında da etkilidirler. Çocuğun bu dönemde aldığı

dini temel, çocuğun ileriki hayatında dini değerlere karşı olumlu ya da olumsuz tutumlar

geliştirmesinde etkilidir. Çocuk Allaha bağlanmayı öğrenmeden önce anne babaya

bağlılığı ve güveni öğrenir. Çünkü anne ve baba onun için model ve otorite

konumundadır. Anne ve baba buradan yola çıkarak Allaha güveni ve bağlanmayı

çocuğa öğretmekle yükümlüdür. Anne ve babanın dine karşı olumsuz tavırları çocuğun

olumlu dini gelişimine zarar verebilir. Bağlanması gereken olumlu şeyler öğretilmeyen

çocuk, yanlış ve zararlı şeylere bağlanabilir.52

Ailede dini bilgilendirmenin zamanı ve miktarı doğru ayarlanmalıdır. Yani dini

bilgi ne vaktinden önce, ne haddinden fazla, ne de ihtiyacın altında olmalıdır. Yani

verilecek bilgiler çocuğun ihtiyaç duyduğu sırada gelişim dönemlerine uygun verilmeli

ve ihtiyacını karşılamalıdır. Çocuğa ceza temelli korkutucu ve baskı temelli dini eğitim

verilmemelidir. Bu durum çocuğun ruhi dengesini bozar. Aksine sevgi temelli eğitim

verilip dini şahsiyeti sağlam bireyler yetiştirilmelidir.

“Dini kişiliğin oluşmasında peygamber inancının hususi bir yer vardır. Çünkü

peygamberler insanların ulaşmak istedikleri ideal insan modelleridir. Bir başka ifade ile

50 Peker, a.g.e., s. 85. 51 Certel, a.g.e., s. 171. 52Âdem Akıncı, “Din Eğitiminin Başlama Yaşı”, Yeni Ümit Dini İlimler ve Kültür Dergisi, Sayı: 80,

Nisan- Mayıs- Haziran- 2008, Yıl: 21.

18

peygamber, müminlerin kendisi gibi olmak istedikleri kişidir. Peygamber, dini şahsında

en mükemmel şekilde yaşamış bir modeldir. Din de insanları bu modeli örnek almaya

çağırır.”53

Kişiliğin oluşmasında ibadetlerin de önemli bir yeri vardır. Mesela gereği gibi

kılınan namaz, insanı her türlü kötü ve yanlış düşünce ve davranışlardan alıkoyar.

Zekât, olumsuz ve arzu edilmeyen birer kişilik özelliği olan bencillik ve cimrilikten

kurtarıp cömertlik ve diğergamlığın kazanılmasını sağlar. Dindeki yasaklar da müminin

kişiliğinde yer etmemesi gereken hayâsızlık, hırsızlık, zulüm vb. olumsuz özellikleri

bertaraf etmek suretiyle şahsiyet oluşumuna katkı sağlar.54

4.4. Kuran’da İnsan Şahsiyetinin Olumlu ve Olumsuz Özellikleri

Kuran’da şahsiyet kavramı geçmemekle birlikte insan kişiliğini ve davranışlarını

ifade eden birçok kavram yer almaktadır. Şâkile, huluk, fıtrat, nefis, kalp gibi temel

kavramlar insan kişiliği ile ilgili kavramlardır. Kuran’da da ifade edildiği gibi insan

içinde iyiliği ve kötülüğü potansiyel olarak barındırmaktadır.

4.4.1. Şahsiyetin Olumlu Özellikleri

Alçak gönüllü olmak: Rahmanın (has) kulları onlardır ki, yeryüzünde tevazu ile

yürürler. Ve kendini bilmez kimseler onlara laf attığında ( incitmeksizin) ‘selam’ derler

geçerler.55

Sabırlı olmak: Ant olsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan, ürünlerden

biraz azaltma ile deneriz. Sabredenleri müjdele. O sabredenler, kendilerine bir bela

geldiği zaman: biz Allah’ın kullarıyız ve biz ona döneceğiz, derler. İşte rablerinden

bağışlanmalar ve sevgi hep onlaradır. Ve doğru yolu bulanlar da onlardır.56

Kötülüğe iyilikle karşılık vermek: kötülüğü en güzel olanla sav! O zaman seninle

arasında düşmanlık bulunan kimse sanki sıcak bir dost oluvermiştir. Buna ancak

sabredenler ve büyük pay sahibi olanlar kavuşturulur.57

Affetmek: Sen bağışlanma yolunu tut. İyiliği emret ve cahillerden yüz çevir.58

53 Certel, a.g.e., s. 172. 54 Certel, a.g.e., s. 173. 55 Furkan, 25/63. 56 Bakara, 2 /155-157. 57 Fussilet, 41/34-35.

19

Şükretmek: Siz şükreder ve inanırsanız Allah size niçin azap etsin ki?59

Tövbe etmek: Allah tövbe edenleri ve temizlenenleri sever.60

Sevmek: işte siz ey iman edenler öyle kimselersiniz ki, imansız olanlar sizleri

sevmedikleri halde siz onları seversiniz.61

Vefalı olmak: müminlerdendir o erler ki Allaha verdikleri ahde sadakat gösterdiler.

Kimi canını verdi, kimi de beklemektedir. Onlar ahitlerini hiç değiştirmediler.62

Tevekkül etmek: bize yollarımızı göstermişken neden Allaha dayanıp güvenmeyelim?

Elbette bize yaptığınız eziyetlere katlanacağız. Tevekkül edenler yalnız Allaha tevekkül

etsinler.63

Vermek: kardeşlerini nefislerine tercih ederler.64

4.4.2. Şahsiyetin Olumsuz Özellikleri

Az şükretmek: Doğrusu biz sizi yeryüzüne yerleştirdik ve orada size geçim vasıtaları

verdik. Ne kadar da az şükrediyorsunuz.65

Acizlik: Bunun üzerine kardeşini öldürmekte nefsine uydu ve onu öldürdü de hüsrana

uğrayanlardan oldu. Sonra Allah kardeşinin ölüsünü nasıl gömeceğini göstermek için,

ona yeri eşeleyen bir karga gösterdi. Yazıklar olsun bana bu karga gibi bile olmaktan

aciz kaldım da kardeşimin ölüsünü örtemedim dedi. Pişmanlık duyanlardan oldu.66

Hırslı olmak: Gerçekten insan; hırsına düşkün yaratılmıştır. Kendine kötülük dokundu

mu sızlanır. Kendisine hayrı dokundu mu cimrilik eder.67

Tartışmaya düşkünlük: Hakikaten biz bu Kuran’da insanlar için her türlü misali sayıp

dökmüşüzdür. Fakat tartışmaya en çok düşkün varlık insandır.68

58 Araf, 7/199. 59 Nisa, 4/47. 60 Bakara, 2/ 222. 61 Ali İmran, 3/119. 62 İbrahim, 14/16. 63 İbrahim, 14/ 12. 64 Haşr, 59/9. 65 Araf, 7/ 105. 66 Maide, 5/30- 31. 67 Fecr, 89/16-20.

20

Acele etmek: size ayetlerimi göstereceğim. Bunu benden acele olarak istemeyin.69

Cimri olmak: de ki rabbimin rahmet hazinelerine siz sahip olsaydınız tükenir

korkusuyla yine de cimrilik ederdiniz. Zaten insanlar pek cimridir.70

Nankör olmak: Ant olsun ki, insana nimetimizi tattırır sonra onu ondan çekip alırsak, o

şüphesiz umutsuz bir nanköre döner. 71

68 Öznur Özdoğan, Aşkın Yanımız Maneviyat, Özdenöze Yay., Ankara, 2009, s. 20-24; Kehf, 18/54. 69 Enbiya, 21/37. 70 İsra, 17/ 100. 71 Hud, 11/9; İsra 17/69.

21

İKİNCİ BÖLÜM

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN

HAYATI VE KİŞİLİĞİ

1. Hayatı

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır 1878 yılında Antalya’nın Elmalı ilçesinde

doğdu. Babası Gölhisar’ın Yazır Köyü’nde doğup Aydın medreselerinde okuduktan

sonra Elmalı’ya yerleşmiş olan Şer’iyye mahkemesinde başkâtiplik görevini ifa eden

Numan Efendi’dir. Annesi Elmalı hocalarından Sarlarlı Mehmet Efendi’nin kızı Fatma

Hanım’dır. “İlk ve orta öğreniminin yanı sıra hafızlığını da Elmalı’da tamamlayan

Muhammed Hamdi, eğitimine devam etmek için dayısı Mustafa Efendi ile İstanbul’a

gitti ve Küçük Ayasofya Medresesi’ne girdi. Beyazıt’ta Kayserili Hamdi Efendi’nin

derslerine devam edip icazetini ondan aldı. Hocası ile isim benzerliğinden dolayı

kendisine Küçük Hamdi, hocasına Büyük Hamdi lakabı ile hitap edildi. Bazı yazılarında

kendi de bu lakabı kullanmıştı. 1934 yılında çıkan Soyadı kanunu ile babasının

memleketi Yazır’ı soyadı olarak kullandı. Kendisi daha çok Elmalılı lakabı ile meşhur

oldu. Eğitimi sırasında Bakkal Arif Efendi ve Sami Efendi’nin hat derslerine de katılıp

hat alanında da icazet aldı. 1904 yılında girdiği ruus imtihanını kazandı. Aynı zamanda

devam ettiği Mekteb-i Nüvvab’ı (Hukuk Fakültesi) birincilikle bitirdi.”72

1905-1908 yılları arasında Beyazıd Camii’nde ders verdi. Kendi gayreti ile

Fransızca öğrendi. Edebiyat musiki ve felsefe ile ilgilenerek kendini geliştirdi.73

Öğretim hayatına dersiamlık ile giren Elmalılı; Medresetül- Vaizinde Fıkıh usulü,

Mekteb-i Nüvvab ile Mekteb-i Küzad’ta İslam hukuku, Mekteb-i Mülkiye’de mantık

okuttu. Bu arada huzur derslerine de muhatap olarak katıldı. Sultan Reşat’ın son

72 Yusuf Şevki Yavuz, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Mad”., TDV İslam Ansiklopedisi, İsam Yay,

İstanbul , C.11, s. 57. 73 Fatma Paksüt, “Merhum Dayım Elmalılı Yazır”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay.,, Ankara,

1993, s.6.

22

yıllarında 1918 Ağustosunda şeyhülislamlık müessesesi bünyesinde kurulan Darü’l-

Hikmeti’l-İslamiyye’ye önce üye, sonra başkan oldu.74

Cereyan eden olaylar Elmalılı’yı politikaya girmeye sevk etmiştir. Elmalılı,

Osmanlı’nın içinde bulunduğu durumdan ancak meşrutiyet ile kurtulacağına inanıyordu.

Ancak Elmalılı’nın kastettiği meşrutiyet Avrupai tarzdaki meşrutiyet değil, şeriata

uygun bir meşrutiyetti. Bu sebeple bu hususta bazı çalışmalar içinde bulunmuştur.

Ülkeyi çağdaş medeniyetler seviyesine ulaştıracağı ümidiyle meşrutiyet görüşünü temsil

eden ittihat ve terakki cemiyetinin ilmiye sınıfına üye oldu. İkinci Meşrutiyetin ilk

meclisine Antalya mebusu olarak girdi (1908).75 Bu durum göstermektedir ki Elmalılı

münzevi bir kişi değildir. Aksine kendini topluma karşı sorumlu hisseden sosyal bir

kişidir. Sosyal bir kişiliğe sahip olması ve toplumsal bilgiye sahip olması onu politikaya

yönlendirmiştir.

İttihatçıların iktidarda olduğu dönemde 1. Dünya savaşı yaşandı. Bu savaş

yenilgi ile sonuçlanınca ittihatçıların birçoğu ülkeden kaçtı. 1. Damat Ferit hükümeti

oluşurken Elmalılı’ya da evkaf nazırlığı (vakıflar bakanlığı) görevi verildi. Elmalılı bu

teklifi kabul etmek istemedi. Ancak kendisine padişahtan yazılı emir gelince görevi

kabul etmek zorunda kaldı. Elmalılı bu görevini sürdürürken Osmanlı Nişanı ile

ödüllendirildi. Cumhuriyetin ilanı ile bu ilgili kurumlar lağvedilince açıkta kaldı.76

Ülkede kargaşalar yaşanırken İstanbul hükümetinde görev almış kimseler

korkup memleketi terk etmeye başladı. Ancak Elmalılı suçlu olmadığı ve yaptıklarının

hesabını verebileceğini düşünerek memleketinden kaçmadı. İstanbul hükümetlerinde

görev yaptığı için sorgulanmadan istiklal Mahkemelerince gıyabında tutuklama kararı

verildi. Bir kış günü Fatih’teki evinden alınarak Ankara’ya götürüldü. Burada kırk gün

tutuklu kaldı. Hâkimin karşısında kendini makul bir şekilde savunmasından dolayı

serbest bırakıldı.77

74 FatmaPaksüt, a.g.e., s. 8. 75 Durmuş Esen, Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kuran Dili” İsimli Tefsirinde Ulumu’l Kur’an,

Sakarya Üniv. SBE Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2008, s. 11-13. 76 Menderes Gürkan, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın İlmi Kişiliği ve Fıkıh ilmindeki Yerine Bir Bakış”, İslam

Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 6, 2005, s. 215. 77 Yavuz, a.g.e., s.58

23

Hakkında verilen idam kararı kaldırılmasına rağmen Elmalılı ölüm korkusunu

uzun süre üzerinden atamadı. İstanbul’a döndükten sonra cami ve çocuklarını ziyaret

dışında evden dışarı çıkmadı. Hem geçim sıkıntısı hem de ilmini genç nesle

aktarabilmek için telif ve çeviri faaliyetlerine başladı.78 Bu maksatla tutuklanmadan

önce çevirisine başladığı Paul Janet ile Gabriel Sealles’in ortak eseri olan “Historia de la

Philosophie ”yı Türkçeye kazandırdı.79 Ve Metalib ve Mezahib adını verdi. Ayrıca

Prens Abbas Halim Paşanın teşvikleri ile başlayıp yarım kalan hukuk kamusu hazırladı.

Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Türkçe bir telif Tefsir yazılması kararı

alınınca Diyanet İşleri Başkanlığı Elmalılı’ya bu maksatla bir teklif götürdü.80

Kendisine yapılan bu teklifi kabul etti. Cumhuriyet rejimi kurulup medreseler

kapatıldıktan sonra mekteplerde Arapça eğitime son verildi. Bunun anlamı Kuran’ı

okuyup anlayabilecek ve anladıklarını çevresine anlatabilecek bir nesil artık

yetişmeyecekti. Diğer taraftan ortamdaki bu boşluktan yararlanmak isteyen bazı

işgüzarlar yabancı kaynaklardan faydalanarak tahrif ve yanlışlarla dolu Kuran-ı Kerim

tercümesini piyasaya sürmeye başladılar. Bu durumları göz önünde bulunduran meclis

işin ciddiyetini kavrayıp Diyanet İşleri Başkanlığı’na talimat verdi. Bu talimat

çerçevesinde Kuran-ı Kerim ve Hadisi Şerifler ehil kişiler tarafından Türkçeye tercüme

edilecekti. Diyanet işleri başkanlığı bu karara uyarak, Kuran-ı Kerim’in tercüme işini

Mehmet Akif’e ve tefsir işini de Elmalılı’ya verdi. Mehmet Akif işin kolay olmadığını

ileri sürerek vazgeçmek istedi.81 Ancak Elmalılı bu işi Akif’in bırakması halinde

kendisinin de kabul etmeyeceğini ileri sürerek onu bu fikrinden vaz geçirdi. Akif bir

süre sonra Mısır’a gitti. Yaptığı tercümeleri Mısır’dan Elmalılı’ya gönderiyordu

Elmalılı da gönderilen ayetleri tefsir ediyordu. Bir süre sonra Mehmet Akif gönderdiği

tercümeleri düzeltme bahanesi ile tercümelerini geri istedi. Aldığı avansı da iade edip

tercüme işinden vazgeçti. Mehmet Akif’in bu görevi bırakması üzerine meal işine de

kendisi devam eden Elmalılı tefsir çalışmalarını ağırlaştırmak zorunda kaldı. 1934

yılları başında Elmalılı kalp krizi geçirdi ve bir ay hasta olarak yattı. Geçirdiği hastalık

tefsirinin daha geç bitmesine neden oldu. Elmalılı “Hak Dini Kuran Dili” ismini verdiği

78 Vehbi Vakkasoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyete İslam Âlimleri, Cihan Yay., İstanbul, 1987, s. 11. 79 İsmet Ersöz, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsirinin Özellikleri”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V.

Yay., Ankara, 1993, s. 170. 80 Yavuz, a.g.e., s.58 81 Vakkasoğlu, a.g.e., s. 19

24

tefsirini 1938 de tamamladı.82 64 yaşında olan Elmalılı 27 Mayıs 1942 yılında

damadının Erenköy’deki evinde hayatını kaybetti ve Sahray-ı Cedid mezarlığına

defnedildi. “Tahirü’l Mevlevi vefatına şu tarihi düşmüştür:

Hamd-i Fazıl bekaya gitti ah

Rahmet etsin ruhuna Allah.

Müjde-i gufranına bildirmede

Rıhlet tarihi mağfurun leh”83 (1361)

2. Eserleri

1- Hak Dini Kur’ân Dili: Elmalılı’nın en önemli eseridir. Türkçe tefsir Diyanet İşleri

Riyaseti bütçesinden verilen tahsisat ile on iki yıl zarfında yazılmış olup 1935-1939

yıllarında Ebuzziya matbaasında İstanbul’da bir cildi fihrist olmak üzere, dokuz cilt ve

6433 sayfa halinde, on bin takım halinde basılmıştır. İki bin takımı müellifine verilmiş,

geri kalanı dağıtılmıştır.

Elmalılı’nın tefsirinin başına yazdığı mukaddime çok önemlidir. Tefsirinin yazış

tarzını ve Kur’an’daki bazı kavramları burada açıklamıştır.

Tefsirinde genel olarak şu bilgileri vermiştir:

a. Surenin ismini, şayet var ise muhtelif isimlerini

b. Var ise nüzul sebebini,

c. Ayetlerin sayısını,

d. Kelime sayısını,

e. Harf sayısını,

f. Fasılasını,

g. Mekki ya da Medeni oluşunu .84

82 Suat Yıldırım, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsiri”, Yeni Ümit, Sayı: 20 Yıl: 5, Nisan-Mayıs-Haziran

1993. 83 Veli Ertan-Hasan Küçük, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi Din Müesseseleri ve Din Âlimleri, Türdav,

İstanbul, 1976, s. 80.

25

Elmalılı tefsirinde üslubu ağır görünse bile o dönemin en güzel Türkçesini

kullanmıştır. Baştaki sureleri detaylı olarak tefsir etmişken sonlara doğru kalp

hastalığının da etkisiyle dolayı tamamlayamamaktan korkup daha yüzeysel ele almıştır.

Elmalılı tefsirinde bazen metin bazen metin ile birlikte anlam, bazen parçalar halinde,

bazen de yalnız olarak hadisler kullanmıştır. Tefsirin yeni nesil tarafından daha iyi

anlaşılması için iki ayrı komisyon tarafından sadeleştirilmesi yapılmıştır.85

2- İrşâdü’l-Ahlaf Fi Ahkâmil-Evkaf: Elmalılı Hamdi Yazır’ın Mekteb-i Mülkiye’de

hoca iken okuttuğu ders notlarını ihtiva etmektedir.86 Elmalılı evkaf nazırı olduğu

dönemde bu çalışmasından oldukça istifade etmiş ve vakıf problemlerini çözmeye

çalışmıştır. Eser 1330/1911 yılında İstanbul’da Ahmet Kâmil Matbaası’nda basılmıştır.

Elmalılı bu kitapta ilmi yükselme ve toplumsal yardımlaşmanın sağlanması, şahıslar

arasında iş bölümü ile mümkün olabildiğini, mübadele ve yardımlaşmanın en güzel

şeklinin vakıf müessesinde kendini gösterdiğini ifade etmiştir. Ayrıca vakıflara yapılan

itirazlara sosyolojik ve felsefi metotla cevap vermiştir.87

3- Sefer Bahsi: Hak Dini Kur’ân Dili tefsirinin 8. ve 9. ciltlerinin başına konulan bu

uzun mektup, 1960 yılında Nebioğlu basımevinde Hamdi Efendinin büyük oğlu Muhtar

Yazır tarafından yayınlanmıştır. Elmalılı’nın zamanın Diyanet İşleri Başkanı Ahmet

Akseki’ye gönderdiği ve seferilik konusunda o güne kadar bilinenden farklı bir görüş

belirttiği mektuptur.

4- Hz. Muhammed (s.a.s.)’in Dini: Hamdi Efendi’nin, Meşihat Makamına Anglikan

kilisesine mensup Dini Eserler Kütüphanesi Müdürü tarafından yöneltilmiş sorulara

yazdığı cevaplardır.

5- Metalib ve Mezahib: Paris Üniversitesi Edebiyat Fakültesi profesörlerinden Paul

Janet ile aynı fakültenin konferans muallimi Gabriel Seailles’in 1887 tarihinde

neşrettikleri eserin tercümesidir. Elmalılı tarafından çok önemli notlar ilave edilerek

84 Yazır, a.g.e., I, 11-12. 85 Kemal Göz, Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Süleyman Demirel Üniv. S.B.E

Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 1998, s. 24. 86 Yazır, a.g.e., I, VII. 87 Ersöz, a.g.e., s. 172.

26

basılmıştır. Elmalılı bu çeviriyi, ilmi ve resmi vazifelerden ayrıldığı bir sırada geçimini

temin edebilmek için yapmıştır.88

Bu eser 1933 yılında Darülfünun Edebiyat Fakültesi’nde Babanzade Ahmet

Naim tarafından ders kitabı olarak okutulmuştur. Elmalılı eserinin yayınlandığı

dönemdeki sıkıntılarını ve eseri tercüme etme gayesini dibacede şöyle bildirir.

“Senelerdir devam eden ilmi çalışmalarına son verilmiş ve o çalışmanın

kazanılmış bir vatani ücreti demek olan yeterli maaşına el konulmuş, böylece de özel

hayatı ümitsiz bir hale gelmiş bulunan bir ferdin bu çalışması; bir küstahlık, bu

temennisi de bir hayal sayılabilir. Ancak ilmi alışkanlığın böyle bir tecellisini anlayışla

karşılamamak, görev yapmakta Allah rızasından başka gaye gözetmeyen hasta bir kalbi,

sebepleri sebep kılan Hz Allah’ın mutlak yardımından ümit kestirmek doğru değildir.”89

6- İstintaci ve İstikrai Mantık: İngiliz filozoflarından Alexander Bain’in bu isimdeki

kitabı Gabriel Compaire tarafından 1875 yılında Fransızcaya çevrilmiş, Hamdi Efendi

de bu kitabı Türkçe’ye çevirerek, hoca olarak bulunduğu sırada Süleymaniye

Medresesi’nde okutmuştur.90

7- Hüccetullahi’l-Bâliğa: Bu eseri Diyanet İşleri Başkanlığı namına tercümeye başlamış

ancak fazla bir şey tercüme edemeden vefat etmiştir.

8- Beyanü’l-Hak, Sebilürreşad, Ceride-i İlmiye Dergilerinde Yayımlanan Makaleleri:

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın İkinci Meşrutiyet döneminin süreli yayın organları

olan bu dergilerde toplam yetmişin üstünde makalesi yayımlanmıştır.

9. Kur’an-ı Kerim Meali: Tefsirindeki mealler Prof. Dr. M. Çögenli ve Doç. Dr. Nevzat

H. Yanık tarafından gözden geçirilerek sadeleştirilmiş ve müstakil bir eser olarak huzur

yayınevi tarafından 1994’te İstanbul’da yayınlamıştır.

10. Şiirleri: Tamamı ayrı bir eser olarak yayınlanmamış olmasına rağmen, Elmalılı’nın

birçok şiiri mevcuttur. Bu durum Elmalılı’nın estetik duygusunun geliştiğini ve

duygusal yönünün güçlü olduğunu gösterir.

88 Yazır, a.g.e., I, VII. 89 Göz, a.g.e., s. 26. 90 Ersöz, a.g.e., s. 173.

27

Ayrıca Elmalılı Hamdi Yazır’ın fıkıh usulüne dair bir eseri, yarım vaziyette bir

hukuk kamusu, bir kısmı eksik olan bir divanı da mevcuttur. Yarım kalmış olan İslam

Hukuku Kamusu, 1. 3. ve 5. ciltleri Sıtkı Gülle, 2. cildi Ayhan Yalçın tarafından 5 cilt

halinde hazırlanmış, “Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu” adıyla

1997’de İstanbul’da basılmıştır.91

3. İlmi ve Dini Şahsiyeti

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, kendini Kur’an’ı anlama ve açıklamaya

adamış bir ilim adamıdır. Yazdığı her eserde okuyucu ile arasında hem kalbi, hem de

fikri bir bağ oluşturmuştur. Yazdığı tefsiri ile insan ve Kur’an arasında köprü kurmaya

çalışmış, bu konuda da başarılı olmuştur.

Elmalılı, dönemindeki âlimlerden farklıdır. Onu farklı kılan ise döneminin

gündeminde olan sosyo-ekonomik, felsefi, ahlaki, dini, hukuki, fikri konu ve

problemlere olan hassasiyetidir. İslam dünyasında oluşan mezhebi, tasavvufi, felsefi ve

fikri akımları kendi İslam anlayışına göre yorumlayıp değerlendirmiştir.92 Elmalılı

medrese kökenli bir âlim olduğu halde döneminde ki birçok âlim gibi kabuğuna çekilip

münzevi bir kişi olmamış, aksine toplumun sorunlarını kendine dert edinen, mücadele

eden, sorunlara çözüm üreten bir ilim adamı olmuştur. Bu durum Elmalılı’nın sosyal ve

çok yönlü bir kişiliğe sahip olduğunu açık bir şekilde gösterir.

Elmalılı, İslam ümmetinin içtimaî vicdanını kaybetmesinin büyük felaketlere

sebep olacağını, Müslümanları Avrupalılaştırmanın bir hata olduğunu ve kurtuluşun

Avrupa’yı içimizde eritip kendi değerlerimizi korumakla mümkün olabileceğini

yazılarında ısrarla belirtmiştir. Ona göre Batı’nın değerlerinden değil ilminden

faydalanmak gerekir. Çünkü ona göre insanlar ancak İslami esaslara bağlı kalmakla

mutlu olabilirler. Esasen insanlık kendi türünü devam ettirebilmek için bir gün mutlaka

İslamiyet’i benimsemeye mecbur kalacak ve gelecekte İslam dini daha iyi anlaşılıp

uygulanacaktır.93

91 Ersöz, a.g.e., s. 171-172. 92 Yavuz, a.g.e., s. 58-59. 93 Şakir Akça, “Açılış Konuşması”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V. Yay., Ankara, 1993, s. XI.

28

Hamdi Yazır, oldukça zeki, ilme meraklı ve gayretli bir kişidir. Öyle ki, hıfzını

kendi başına yapmıştır. Meselâ bir gece oğlunu yatağında göremeyen annesi, onu alt

kattaki odada, bir mumun ışığında hafızlığa çalışırken bulur. Herkesten habersiz

başladığı bu işi, hemen hemen yarılamış durumdadır. Büyük bir gayretle çalışarak, kısa

sürede tamamlamıştır.94 Zekiliğinin bir delili de Fransızcayı 40 gün içerisinde hem de

son derece ağır felsefe kitaplarını tercüme edecek kadar ileri bir seviyede öğrenmesidir.

Onun Fransızcayı öğrenmesiyle ilgili anlatılan şu hatıra, aynı zamanda bir din adamının

hamiyet-i diniyesini göstermesi açısından da oldukça önemlidir. Elmalılı, Evkaf

nazırıyken, Hüseyin Cahit'le aralarında şöyle bir konuşma geçer. Hüseyin Cahit ona, din

adamlarının Arapçayı çok iyi bildiklerini, fakat Arapça bilgilerinin dörtte biri kadar bile

yabancı dillerden birini bilmediklerini, şayet bilselerdi daha faydalı olacaklarını söyler.

Sonra da hocalar arasında Fransızcayı hiç bilenin olmadığını, şayet misali varsa tevbe

edeceğini belirtir. Buna çok üzülen Hamdi Yazır, hemen sahaflardan Fransızca gramer

kitapları alır ve çalışmaya başlar. Altı ay sonra Hüseyin Cahit'le karşılaşan Yazır, bir

vesileyle konuyu dile getirir ve Hüseyin Cahit'ten kendisini imtihan etmesini ister.

Hamdi Yazır'ın çok iyi Fransızca bildiğini gören Hüseyin Cahit ona niçin daha önce

bildiğini söylemediğini sorar. O da umursamadığını fakat zamanla kendisine ağır

geldiğini belirttikten sonra, Hüseyin Cahit'i elindeki ağır bir Fransızca kitabıyla imtihan

etmek ister. Hüseyin Cahit de işin zorluğunu dile getirerek Yazır'ın Fransızca bilgisini

teslim eder.95

Elmalılı Muhammed Hamdi, İslami ilimlerdeki derin vukufiyetinin yanı sıra

felsefî düşünce ve pozitif ilimler alanında da yeterli bir birikime sahipti. Nitekim dinî

endişelerle pozitif ilimlerin önüne engel konulmaması gerektiğini kuvvetle savunmuştur.

O, dini, kendi arzularıyla iyilik yapacak ve kemale erecek insanlar yetiştiren bir eğitim

müessesesi veya insanları kendi istekleriyle tabiatta gözlenen zorunluluk ve baskıların

üstüne yükseltecek olan bir hürriyet yolu olarak görmekteydi.96 Kendi ifadesine göre

içtihat ehliyetine haiz bir âlim olan Elmalılı, fıkıh ve usul-i fıkıh sahasında derin idrak

sahibiydi. Ona göre delillerini ve illetlerini anlamadan hükümleri ezberleyip nakletmek

94 Paksüt, a.g.e., s.3. 95 Ahmet Nedim Serinsu, “Elmalılı M. Hamdi Yazır'ın Fransızcayı Öğrenişi Hakkında Bir Hatıra”,

Diyanet İlmi Dergi, 1995, c.31, s.2. 96 Akça, a.g.e., s.XI..

29

fıkıh bilmek değildir. Müslümanlar meselelerini çözmek için mucize beklememeli,

bunları, yetiştirecekleri âlimlerin içtihatlarıyla halletmelidirler.

Müslümanların İslami esaslara dayanmayan kanunlara boyun eğmesi zor

olduğundan ihtiyaç duyulan kanunî düzenlemeler, mutlaka İslam hukuk felsefesine göre

hazırlanmalı, bunun için uzmanlardan oluşan bir ilim heyeti oluşturulmalı, bu heyet

öncelikle Hanefi fıkhından başlayıp cem’ ve telif yapmalı, kanun haline dönüştürülmeye

uygun hükümler hangi mezhebe ait olursa olsun alınmalı, hiçbir mezhepte hükmü

bulunmayan meselelerde ise Avrupa kanunlarından aktarmalar yapmak yerine usul-i

fıkıh esasları çerçevesinde içtihatlar yapılmalıdır.97 Bu şekilde bütün medeniyetlerin

takdir edeceği kanunların hazırlanması mümkündür. Bu ameliye, mezheplerin telfiki

olarak da anlaşılmamalıdır

Elmalılı Hamdi Yazır denilince ilk akla gelen muhakkak ki “Hak Dini Kur’an

Dili” isimli tefsiridir. Eserini 1926-1938 tarihleri arasında yaptığı 12 yıllık bir

çalışmanın neticesi olarak tamamlamıştır. Tefsirin yazılmış olduğu bu dönemde

ehliyetsiz kişiler tarafından Kur’an’ın tercümesine kalkışılmış olduğunu biliyoruz.

Böyle bir ortamda Türkiye Büyük Millet Meclisi İslami kültürün temel kaynaklarının

Türkçeye güvenilir ellerce kazandırılması yönünde bir karar aldı. Elmalılı Hamdi Efendi

de tefsir ve meal yazılması hususunda ilk akla gelen isimlerden biriydi.98 Diyanet İşleri

Riyaseti ile Hamdi Yazır arasında yapılan anlaşma neticesi tefsirde takip edilecek

hususlar şu şekilde belirlenmişti:

“Önce ayet sonra meali yazılacak ve son olarak da ayetin tefsiri eklenecektir.

Tefsir ve açıklama kısmında aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulacaktır:

1. Ayeti kerimeler arasındaki ilişkiler

2. Ayetlerin iniş sebepleri.

3. On kıraati geçmemesi gerekir

97 İbrahim Çalışkan, “Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V.

Yay., Ankara, 1993, s. 188-191. 98 Yavuz , a.g.e., s.58.

30

4. Gereğine göre kelimeler ve terkiplerin dil açısından açıklamalarını yapmak.

5. İnanç açısından ehlisünnet mezhebine ve amel bakımından Hanefi mezhebine göre

ayetlerin ihtiva ettiği dini, şeri, hukuki, sosyal ve ahlaki hükümleri; işaret ettiği veya

ilgili bulunduğu hikmet ve ilme ait konuları açıklama. Özellikle tevhit ve ahireti

hatırlatma ve öğütlerle ilgili ayetlerin mümkün olduğu kadar uzunca açıklanması,

aralarında ilişki bulunan İslam tarihi olaylarına işaret edilmesi.

6. Avrupalı müelliflerce yanlış veya maksatlı olarak bozmaya yönelik bazı şeylerin

araya sokuşturulduğu görülebilen yerlerde uyarı içeren not.

7. Baş tarafa önsöz yazmak suretiyle Kur’an gerçeklerinin ve Kur’an’la ilgili önemli

meselelerin açıklanması.”99

Surenin ismini, şayet var ise muhtelif isimlerini, nüzul sebebini, ayetlerin

sayısını, kelime sayısını, harf sayısını, fasılasını, diğer sureyle olan münasebetini,

surenin Mekki ve Medeni oluşunu belirterek daha sonra ayetlerin metin ve mealleri

yazılarak metin bölümüne geçilir. Bu arada ayetlerin nüzul sebepleri ve ayetler

arasındaki münasebet gösterilir. Fatiha ve Bakara'nın tefsirlerini çok geniş ve tafsilatlı

yazmış, orta kısımlar ise oldukça muhtasar kalmıştır. Üslubu ağır denebilecek bir

seviyede olmakla birlikte yaşamış olduğu devrin dil yapısını yansıtır. Hamdi Efendi,

ayetlerin ihtiva ettiği çeşitli mana ve meselelerde meşhur olan görüşü tercih etmeye

özen göstermiş, tefsir kitaplarında yaygın olan mana ve meseleler hakkında kaynak

zikretmeye lüzum görmemiştir. Ancak meşhurun aksine olan bir görüşü savunduğu

yahut kendisi yeni bir görüş ileri sürdüğü yerlerde kaynak zikrederek bu görüşü

delilleriyle ortaya koymaya gayret etmiştir.100 Bu çerçevede bazı ayetlerin tefsirinde

çeşitli konulara dair birer makale hüviyetinde müstakil incelemelerin ortaya konduğu

görülür.

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tefsirini oluştururken daha önceden yazılmış

tefsir kitaplarından da faydalanmıştır. Kaynak olarak kullandığı kitaplar: Kadı Beydavi,

Keşşaf, Fahri Razi’nin büyük tefsiri, Cessas, Ebu Bekri Razi’nin Ahkamu’l Kuran’ı,

99 Ersöz, a.g.e., s.174-175. 100 Yazır, a.g.e., I, s. III-IV.

31

Ebu Hayyan’ın Bahri Muhit ismindeki büyük tefsiri ile Nehri Marid ismindeki özeti,

İbnü Cerir’in Tefsiri Kebiri, Nisaburi’nin tefsiri, Alüsi’nin Büyük Tefsiri’dir. Hadis

olarak kullandığı kaynaklar ise: Kütüb-i Sitte ve İbnü’l Esirin en-Nihayesi’dir101

Elmalılı tefsirinde hadisleri çoğunlukla doğrudan kaynağından alıp kullanmamıştır. Zira

o birinci el hadis kaynaklarının dışında çoğunluğunu tefsir kaynaklarının oluşturduğu

ikinci el, hatta üçüncü el denilebilecek kaynaklardan da çokça nakilde bulunmuştur.

Fakat bunu yaparken kullandığı hadisleri tefsir kitaplarının naklettiğini genel olarak

belirtmemiştir. Okuyucu tefsir kitaplarına bakınca sanki onu bizzat Elmalılı’nın

naklettiğini sanabilir. Ama en çok kullanılan tefsir kitapları ile onun tefsiri

karşılaştırıldığında, birçok hadisin diğer tefsir kitaplarından aynen alındığı görülür.102

Elmalılı ayetleri izah ederken kullandığı hadisleri çoğunlukla tefsirlerden

naklettiğini, bizzat alıntı yaptığı tefsirlerin ismini vererek bizzat kendisi ifade etmiştir.

Elmalılı bazen de rivayet ve hadisleri tefsirlerden naklettiği halde onların isimlerine

işaret etmemiştir. Bu hususun tespitini yapmak elmalının naklettiği bazı rivayet ve

hadislerin tefsir kitaplarıyla karşılaştırılması ile mümkündür. Bunun da birçok örneği

tefsir kitaplarında mevcuttur.103 Elmalılı tefsirinin birçok yerinde herhangi bir kaynağa

veya müellife atıfta bulunmadan rivayet olunmuştur ki, rivayet edildiğine göre, gibi

meçhul ifadeler kullanarak bazı rivayetlere yer vermiştir.104

Eserin üslûbuna gelince, bugünkü nesle ağır gelse bile kendi neslinin güzel bir

Türkçesidir. Yazır, dilde taassup göstermediğini, yabancı kökenli kelimelerden

dilimizin malı haline gelmiş olanları kullanmakta tereddüt etmediğini beyan etmiştir.

Türkçeye derinden vâkıf olmasına rağmen, mealleri Türkçe dil zevkine uygun olarak

yazmayışı, pasif, fakat asil bir endişeden, yani Kur’ân yerine ikame edilmesi

korkusundan kaynaklanmıştır. Eserde gerektiğinde luğavi izahlar yapılmış, şiirden

örnekler verilmiştir. Elmalılı, Fatiha ve Bakara surelerinin tefsirlerini çok geniş ve

tafsilatlı yazmış, bununla da, Türkçe, mükemmel bir tefsir meydana getirme gayesini

gütmüştür. Orta kısımlarını kısa ve özet yazması ise, tefsirin bir kısmı yazılırken bir

101 Yazır, a.g.e., I, s.12-13. 102 Sami Şahin, “Hak Dini Kuran Dili İsimli Tefsirde Hadis Kullanımı”, C.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi,

XII/-2008, s.150. 103 Şahin, a.g.e., s. 159. 104 Şahin, a.g.e., s. 164.

32

yandan da hemen basımından ileri gelmiştir. Ayrıca, kalp hastası olduğu için işi

bitirememe endişesi bu hususta rol oynamıştır.105

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tefsir çalışmasında, yaptığı çalışmanın Kur’an

olmadığını ve Kur’an’ın Arapça olduğunu her zaman vurgulamış; Kur’an’ı açıklamak

için peygamberin söylediği hadislere bile Kur’an denemeyeceğine dikkat çekmiştir.

Elmalılı Kur’an’dan tercüme eden kişi, anladığı şeyleri anlatsa bile Kur’an’ı gerçek

anlamda anlatamaz, anlattığı şeyde Kur’an hükmünde ve değerinde olamaz demiştir.

Elmalılı Kur’an’ın manalarının tam olarak anlaşılamayacağını söylerken, Kur’an’ın

anlaşılmaz olduğunu ifade etmemiştir. Kastettiği şey ayetin bir manası ortaya çıkarken

arkasından bir mananın daha yüz göstermesidir. Yani halka hitap ederken, ileri gelenleri

düşündürmesi, cahile söylerken âlime dokundurması, en basit gözlemlerden en yüksek

gerçeklere götürmesidir.106

Muhammed Hamdi, tasavvufla da ilgilenmiştir. Tefsirini hazırlarken vahdet-i

vücud konusunda yer yer tenkit ettiği İbnü’l -Arabî’den bol miktarda iktibaslar yapması

ve zaman zaman sufî meşrepli bir üslup kullanması tasavvufî bilgisinin göstergesidir.107

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tefsir ve fıkıh alanında adını duyurduğu gibi

felsefe alanında da kendini ispatlamıştır. Elmalılı’nın felsefe alanındaki en önemli eseri

Metalib ve Mezahib adı ile Paul Janet ve G. Seaille den yaptığı çeviri ile bu çeviriye

yazığı 40 sayfalık dibace (önsöz) olmuştur. Yazdığı önsöz bölümünde Elmalının felsefe

ve din felsefesi hakkındaki görüşlerine ulaşabiliyoruz. Dini, hayatının merkezine

yerleştiren Elmalılı, felsefenin ulaştığı nihai noktayı din felsefesi olarak görür. Elmalılı

felsefeyi hak dini anlama ve tanıma olarak anlayıp, felsefeye hikmet adını vermiştir.108

Yazır, hikmeti her güzel ilim ve salih amelin ismi olarak tarif eder. Böylece hikmet hem

ilim hem de eylem olur. Ama sırf malumat seviyesinde kalan değil ve fakat bizzat

eyleme dönüştürülen bir ilim ile yapılan eylemin bütünüdür hikmet.109

105 Göz, a.g.e., s.21. 106 Yazır, a.g.e., I, 8-9. 107 Mustafa Kara, “Hak Dini Kuran Dili’nde Tasavvuf Kültürü Üzerine”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T.

D. V. Yay., Ankara, 1993, s.231. 108 Recep kılıç, “Hamdi Yazır’da Din Felsefesi”, Elmalılı Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay., Ankara,

1993, s.290. 109Murtaza Korlaelçi, Hikmet-Felsefe İlişkisi, Akademide Felsefe, Hikmet ve Din, Bülent Ecevit

Üniversitesi Yay., Zonguldak, 2014, s.325

33

Elmalılı’ya göre hikmet derin düşünme ile başlar. Her akıl sahibinin, akli

seviyesine göre hikmetten bir payı vardır. İnsanın kendi çapında sahip olduğu hikmet,

derin düşünce ile birleşince Allah’ında yardımıyla insanın kendinde bulunan yeti haline

gelir. Böylece insan, kendi seviyesine göre Allah’ın ahlakı ile ahlaklanır.

Hikmet kelimesi Kur’ani bir kavramdır. Elmalılı Hamdi Yazır tefsirinde hikmet

kelimesinin tariflerine de yer vermiştir. Hikmet ilim ve fıkıh gibi anlamlara da gelir.

Yani varlıkların özündeki manaları anlamak demektir. Varlıklar arasındaki sebep-sonuç

ilişkilerini ve etkileşim düzenini izleyip, varlıkların özünü ve amaçlarını kavramak

demektir. Kur’an’ın birçok yerinde hikmet, peygamberlik kavramı ile birlikte

kullanılır.110 Dolayısıyla hikmet, Allah’ın emrini anlamak demektir. Bu çerçevede

hikmet, Allah’ın emirlerini düşünmek ve ona uymaktır ki, nihayetinde bunu

gerçekleştiren kimse, mutlak şekilde Allaha itaat edecektir.

Kulluk bilinciyle yoğunlaşmış olan kimseye Allah’ın lütfettiği hikmet, öyle bir

nurdur ki, aklî karışıklıklar içerisindeki insan, vesvese ile gerçek makam arasındaki

farkı, onunla ayırabilir. Bundan dolayıdır ki, hikmeti elde eden isabetli, doğru ve hızlı

karar verebilmekte ve gerçeğe ulaşmaktadır. Ruhların sükûn ve güvenliğinin son durağı

olan hikmet, bütün hâllere hakkı tanık tutmaktır. Dolayısıyla, hikmet, sebepsiz işarettir.

Yani öncesinde herhangi bir illet ve sebebe bağlı olmadan, Hak Teâlâ’dan kayıtsız

şartsız varit olan, içinde şek ve şüphe, zaaf ve fesat ihtimali bulunmayan, niçin ve neden

diye sormaya hacet bırakmayan işarettir.111

Felsefe ve tefsir alanında kendini ispatlamış olan Elmalılı, psikoloji alanında da

kendisini göstermiştir. Direkt psikoloji bilimi ile muhatap olarak görünmese de

tefsirinde yaptığı psikolojik tahliller ile biz onun psikoloji bilgisine sahip olduğunu

görebiliyoruz.

İlk zamanlar Psikoloji “iç hayat olaylarının bilimi” veya “zihinde geçen bilinç

olaylarının bilimi” şeklinde tanımlanır. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere psikolojinin

konusu insanın iç dünyası ile sınırlandırılmıştır. Psikolojinin konusu şuur olaylarından

110 Yazır, a.g.e., II, 890. 111 Bayram Ali Çetinkaya, “İbni Rüştün Projesi; Felsefe- Din uzlaşımı”, Diyanet İlmi Dergisi, Temmuz-

Ağustos-Eylül 2012, C. 48. S. 3. s.122.

34

ibaret görülünce, yapılan çalışmalarda insanların kendilerini ve düşündüklerini

açıklaması esasına dayanan iç gözlem metodu kullanılmıştır. İç gözlem metodu ile

bilimsel bir psikoloji olamayacağını ortaya koyan psikologlar, insanın gözlenebilen

davranışlarının da psikolojinin konusu olması gerektiği hususunda birleşmişlerdir.112

“Elmalılı’nın eserleri incelendiğinde onun iç gözlem tecrübelerine önem verdiği

görülür. O iç yaşantıların çok iyi gözlemleyicisidir. Hatta o tüm insanları kendi iç

dünyalarını gözlemlemeye çağırır. Çünkü nesnel dünya öznel âlem ile bilinir. Ve doğru

kararlar ikisinin uyumundan verilir.”113

Kur’an’ın muhatabı insandır ve insanı çok yönlü olarak ele alır. O yüzden

Kur’an’ın ana konusu da insandır Durum böyle iken Kur’an’ı psikolojiden ayrı

düşünmek mümkün değildir. Elmalılı Kur’an ilmi ile uğraşanları psikoloji ilmi ile de

yakından ilgilenmeye davet eder. “İnsanın Kur’an’ın anlamını anlayabilmesi için sadece

bir âlim olması yetmez, psikoloji konusunda da bilgi sahibi olması gerekir.”114

4. Kullandığı Dil

Elmalılı Hamdi Yazır Hak Dini Kur’an Dili tefsirinin 1. Cildinin başında, “Ben

halis Anadolulu, öz Oğuz Yazır Türküyüm. On beş yaşımda İstanbul’a geldim. Ne

Arabistan’a gittim ne Frengistan’ı. Öğrendiğimi bu vatanda öğrendim.” diyerek

Türkçeyi özellikle Anadolu Türkçesini, onu konuşan insanlardan birisi olarak,

konuşulduğu, okunduğu, yazıldığı yerde öğrenmiş olmasından dolayı iyi bildiğini, milli

değerlere bağlı olduğunu açıkça ifade etmiştir.115

Elmalılı tefsirinde ve makalelerinde kullandığı dili ifade ederken halk tarafından

kullanılan ve kabul edilen terkip ve kelimelerin köküne bakmadan Türkçe kabul ettiğini

ve kullanmakta tereddüt etmediğini belirtir. Ve şu şekilde devam eder:

“Yazır’ın Kayı, Kınık, Bayındır, Eymir, Avşar gibi büyük oğuz kabilelerinden

biri olduğunu da Arapçadan Divan-ı Lügati’t-Türkten öğrendim. İran’da çıkan yünden,

112 Certel, a.g.e., s.3-4. 113 İbrahim Gürses, Elmalılı Tefsirinde Psikoloji Konuları, Uludağ Üni. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi,

Bursa, 1990, s. 23. 114 Gürses, a.g.e., s. 24. 115 Ali Yılmaz, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın Türkçesi,” E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay.,, Ankara,

1993, s.33.

35

Avrupa’da bükülen ipten Türk tezgâhında dokunan halıyı Türk malı tanıdım. Bir

binanın mimarisi Türk olmak için bütün kerestesi yerli olması lazım değildir diye

işittim. Avrupa madenlerinden çıkmış bir altının üzerinde bir Türk sikkesi gördüğüm

zaman ona Afrika’nın değil, bizim altınımız dedim. Ruhi bağdadinin:

Sanma ey hâce ki senden zer ü sim isterler

“Yevme la yenfe’uda kalb-i selim” isterler.

Sözünü duyduğum vakit bunu Türkçeden başka bir lisanın edebiyatına kaydedemediğim

gibi, Türkçenin en güzel sözlerinden tanımakta tereddüt etmedim.”116 Görüldüğü gibi

Elmalılı kendi kök bilgisine sahip, kök bilinci gelişmiş bir kişiliktir.

Elmalılı’nın üslubuna gelince Elmalılı dilinin sade olmasına gayret etmiştir.

Kelimelerin aslı Arapça ya da Farsça olsa da o kendi dilimizin ürünüymüş gibi

kullanmıştır. Herkesin bilip kullandığı bir dil varken başkasını tercih etmemiştir.

Yerine göre anlatılmak istenen mananın dışına çıkmamak için Arapça ve Farsça

kelimeleri tercih etmiştir. Bunları kullanırken de asıllarına göre değil Türkçede

kazandıkları manası ile kullanmıştır. Yeterli geldiğinde Türkçe kelime kullanmaktan da

çekinmemiştir.117

5. Sanatsal Yönü

Elmalılı Muhammed Hamdi ilmi kişiliğinin yanında sanatçı kişiliği ile de bilinir.

Hamdi Yazır edebiyata olan ilgisi hasebiyle Farsça öğrenmiştir. Bu ilgisi okuma

seviyesinde kalmamış aynı zamanda kendisi de Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır.

Kaleme aldığı “Biz neyiz?” isimli, gazeli buna örnek olarak verilebiliriz. Elmalılı bu

gazelde Müslüman’ın hayat karşısındaki tavrını, Hanefi bir meşreb ile ele almıştır.118

116 Yazır, a.g.e., 1, 18. 117 Göz, a.g.e., s. 21. 118 Muhsin Macit, “Elmalılı Hamdi’nin Bir Gazeli Etrafında,” E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay.,,

Ankara, 1993, s.331-332.

36

BİZ NEYİZ

“Hâke düşmüş katreyiz deryaya girmiş çıkmışız

Gâah serraya gehi darraya girmiş çıkmışız.

Pürgubar olsak da pâkiz bir hanefî meşrebiz

Dâmeni kirletmeden dünyaya girmiş çıkmışız.

İmtihan olmuş meleklerle dem-i tahmîrde

Hüccet almış menzil-i esmaya girmiş çıkmışız.

Geh sehab olmuş ser-i gülşende seyran etmişiz

Geh şehab olmuş akıp feyfaya girmiş çıkmışız.

Geh çemenden neş'e gülden buy sünbülden eda

Gaah berkten nur alıp Mina'ya girmiş çıkmışız.

Gâah coşmuş dide-i şeydada seylâb olmuşuz

Geh tutuşmuş sine-i Sinâya girmiş çıkmışız.

Silmişiz âyine-i idraki jeng-i yeisten

Her seherde başka bir meclâya girmiş çıkmışız.

Çeşmesâr-ı marifetten akmışız vâdilere

Gâah bir suğraya gah kübrâya girmiş çıkmışız.

Yerden uçsak da sezâdır kimseye bâr olmadan

Evliya bezminde hâk-i pâya girmiş çıkmışız.

Biz ki gencin reng-i hünininde revnak bulmadık

Şöyle yânından geçip hücraya girmiş çıkmışız.

Fakrı fahretsek ne var zakkuma rağbet etmeyip

Biz gına-yı kalb ile kimyaya girmiş çıkmışız.

37

Âsıman görmüş süzülmüş kürsiden inmiş yere

Bu riyasız kubbe-i hadrâya girmiş çıkmışız.

Nefsi tenzih etmeyip tahdîsden de geçmeyiz

Ke's-i napak içmeyiz tekvâya girmiş çıkmışız.

Zülfe el sundurmadık ruhsâra toz kondurmadık

Zulme divan durmadık belvâya girmiş çıkmışız.

Çok görülmez mescid-ü meyhaneden dür olmamız

Biz kıyam-ü ka'deden îmâya girmiş çıkmışız.

Ölmeden öldük cevabın önce verdik Münkirin

Ruh olmuş Ma'şer-i Ahyâya girmiş çıkmışız.

Meh girer âhır mehaka nevhilâl olmak için

Biz de bir ferda için sevdaya girmiş çıkmışız.

Ahmed-i Muhtar elinden içmek üzre kevseri

Bezm-i Musa'dan dem-i îsa'ya girmiş çıkmışız.

Neş'emizden feyz alır toprak da bir gün şüphesiz

Bir ledünnî nağmeyiz kim nâya girmiş çıkmışız.

Vech-i Hak'dan başka herşeyde helâki görmüşüz

Biz o istisna için eşyaya girmiş çıkmışız.

Hamdi nisyan etme yavrum âhir-i dâva odur

Bil liva-ül Hamdiyiz imzaya girmiş çıkmışız.”119

Elmalılı’nın edebi yönünü tefsirini incelediğimizde de rahatlıkla görebiliyoruz.

Daha tefsirine başlamadan mukaddime bölümünün başı hem şiir, hem nesir, hem de

secidir. "İlahî! Hamdini sözüme sertâc ettim, zikrini kalbime mi'râc ettim, kitabını

kendime minhâc ettim. Ben yoktum sen var ettin, varlığından haberdâr ettin, aşkınla

119 Paksüt, a.g.e., s. 15.

38

gönlümü bîkarar ettin. İnayetine sığındım kapına geldim, hidayetine sığındım lütfûna

geldim, kulluk edemedim affına geldim. Şaşırtma beni doğruyu söylet, neş'eni duyur,

hakikati öğret. Sen duyurmazsan ben duyamam, sen söyletmezsen ben söyleyemem, sen

sevdirmezsen ben sevdiremem. Sevdir bize hep sevdiklerini, yerdir bize hep

yerdiklerini, yâr et bize erdirdiklerini. Sevdin Habibini kâinata sevdirdin: Sevdin de

hil'at-i risaleti giydirdin; Makâm-ı İbrahim'den Makâm-ı Mahmud'a erdirdin. Server-i

asfiyâ kıldın. Hatem-ül Enbiyâ kıldın. Muhammed Mustafa kıldın. Salât-ü selam,

tahiyyât-ü kirâm, her türlü ihtiram O'na, O'nun âl-ü ashab-ü etbâına ya Râb!"120

Elmalılı, kendisinden önceki tefsir yazarlarının da uyguladığı tefsirde Türkçe,

Arapça ve Farsça pek çok şiirden alıntılar yapma metodunu benimsemiştir. Elmalılı’nın,

eserinde niçin bu kadar çok şiir alıntıladığı hususunda Fahreddin-i Râzî’den yaptığı bir

nakilde bazı ipuçları vermektedir. Bu rivayette: “İbn Abbâs’a Kalem Suresi 42. ayette

geçen “sâk” kelimesinin tefsiri sorulduğunda: ‘Size Kur’an’dan bir şey gizli geldiği

zaman onu şiirde araştırın. Çünkü şiir Arap’ın dîvânıdır…” şeklinde cevap vermiştir.

İşte bu görüş, Elmalılı’nın da benimsediği bir görüş olmuş ve pek çok hususta şiire

müracaat etmiştir.121

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, bazen naklettiği şiirin şairini ifade ederken,

çoğu zaman şiirin kim tarafından söylenmiş olduğunu belirtmez ve “nitekim şair şöyle

demiştir” ifadelerine yer verir. Ayetlerde geçen bazı kelimelerin cahiliye devrinde

Araplar tarafından kullanılan kelimeler olduğunu ve bu kelimelerin anlamlarının

Araplar tarafından bilindiğini göstermek maksadıyla cahiliyye Arap şiirinden örnekler

getirir. 122 Elmalılı’nın tefsirindeki şiirlere şu şekilde örnek verilebilir:

“Onları gördüğün zaman kalıpları hoşuna gider, konuşurlarsa sözlerini dinlersin.

Onlar sanki duvara dayanmış kütükler gibidir. Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar.

Düşman onlardır. Onlardan sakın. Allah onların canlarını alsın. Nasıl bu hâle

geliyorlar?”123 Ayetinin tefsirinde, Elmalılı münafık kimselerin ruhi hâllerini ayet

ışığında ele alır. Yaptığı tahlilde Müslümanlar için münafıkların çok tehlikeli bir

120Yazır, a.g.e., I, s. 1. 121Necdet Şengül, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Tefsirindeki Türkçe Şiirlerin

Değerlendirilmesi”, İstem, Yıl:5, S:9, 2007, s. 167 122 Şengül, a.g.e., s.167. 123 Münafikun, 63/4.

39

düşman olduğunu, zira düşmanın en tehlikelisinin, gülerek sokulup yürekte patlayan

olduğunu belirtir. Ve Ziya Paşa’dan şu dizeleri nakleder:

Yakdı nice cānlar o nezaketle tebessüm

Şirin daħi ķasdetmesi cāna gülerektir.”124

Elmalılı şiirle ilgilendiği gibi hat sanatı ile de meşgul olmuştur. Yaşadığı

dönemin en büyük iki hattatı olan Arif ve Sami beylerden icazet almıştır. Elmalılı’nın

yeğeni olan Fatma Paksüt dayısının hat sanatına olan ilgisinin edebi yönünün güçlü

olmasından kaynaklandığını şu şekilde ifade eder: “Bir yazının harfleri arasındaki

ahenk, bir araya gelmiş harflerin bütününden doğan ahenk, dayım için, bir sesteki ahenk

kadar, belki daha da önemlidir. Böyle olduğu için devrin tanınmış hattatlarından Arif

Efendi’den hat dersleri alır. Bu sanattaki istediği düzeye ulaşabilmek için çok çalışır;

çok uğraşır. Dayımın hattatlığını değerlendirmek, hiç şüphesiz, benim haddimi aşan bir

iştir. Ama o sıralarda yazıp sonra anneme hediye ettiği bir güzel levha için, yazının

estetiğini bilen, felsefesini yapan, bir yazı üstadı olan küçük dayım Mahmut Yazır,

yıllar sonra bana şöyle demiştir: “Ağabeyimin çok ince bir kamış kalemle, çok küçük

harflerle yazdığı bu yazının en büyük özelliği, büyüteç altında güzelliğinden hiçbir şey

yitirmemesi, büyüteç altında da onda en küçük bir hata görülmemesidir. Ne ben böyle

bir yazı yazabilirim ne bir başkasının yazacağını düşünebilirim.”125

6. Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış

Elmalılı’nın ömrünün, 1878 yılından dersiam ve hukukçu unvanını alarak

öğrenimini tamamladığı 1906-1907 yıllarına kadar geçen ilk 29 yıllık dönemi, Osmanlı

İmparatorluğu’nun en karmaşık olduğu zamandır.

Dönemin Sultanı Abdülhamit, ilmiye sınıfıyla sağlıklı bir irtibat ve ilişki

kuramamıştı. Padişah, ilmiye sınıfına yeterince güvenmediğinden, ilmiyeyi

etkisizleştirmek için de büyük çaba sarf etmişti. İlmiye sınıfı da Abdülhamit yönetimini

hiç desteklemediği gibi Abdülhamit karşıtı gruplarla işbirliği yapmaktan

124 Şengül, a.g.e., s.178. 125 Fatma Paksüt, “Merhum Dayım Hamdi Yazır”, Altınoluk Dergisi, 1992, Nisan, S.74, s. 20.

40

çekinmemişti.126 23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet ilan edilerek, mutlak monarşiden

anayasal parlamenter düzene geçildi. Halk Meşrutiyet'i, büyük bir coşku ile karşılayarak

sokaklara döküldü. Her renk ve milletten insan, Meşrutiyet’i sabahlara kadar ortak bir

heyecanla kutladı.127 II. Meşrutiyetin ilanıyla Abdülhamit döneminde doğmuş, lakin

gün yüzüne çıkamamış fikirler, kendilerini ifade etme imkânı buldu. 25 Temmuz 1908

sabahı gazeteler, otuz yıldan beri ilk kez sansürsüz yayınlandı. Dönem, sınırsız bir

hürriyet anlayışını getirdi. Basın özgürlüğünün sınırları genişledi, mecmua ve gazete

sayısında büyük bir artış meydana geldi. Bu dergi, gazete ve kitap sağanağı içinde ülke;

din-devlet ilişkisi, hürriyet ve millet gibi pek çok sorunların tartışıldığı adeta kavga

edildiği bir açık hava arenasına dönüştü. II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine ilmiye sınıfı,

yeni idareyi coşkuyla karşılayarak ona açık destek verdi. Ulema, Meşrutiyet idaresinin

meşru ve dini kurallara uygun olduğunu ilan ederek, iktidar içinde uygun mevkilere

talip oldu.128

“13 Nisan 1909 da 31 Mart olayı meydana geldi. İstanbul’da bir isyanın

başlaması Selanik’te bulunan ittihat ve terakki fırkasını rahatsız etti. İsyancı askerler

İstanbul’da duruma hâkim olurken hükümet istifa etti ve padişah Abdülhamit

isyancıların isteklerini yerine getireceğini vaat etti. Elmalılı 31 Mart Hadisesi’ne karşı

bir tavır alarak; isyanın İstanbul halkı tarafından desteklendiğini fakat İstanbul’un

görüşlerine ve isyancıların isteklerine boyun eğmeden, halkın bütününün görüşünü

nazara alarak hareket etmenin zaruri olduğunu söyledi. Elmalılı, isyancıları ve

isteklerini samimi bulmadığını o günün zor şartlarında kamuoyuna açıkladı.”129

Elmalılı, yazılarında 31 Mart Hadisesi’ni sert bir şekilde eleştirdi. İsyancıların

İslamiyet’le ilgilerinin bulunmadığını “Şeriat isteriz” sözünün asıl niyetlerini örtmek

amacıyla kullanılan “badana” olduğunu özellikle belirtti. Elmalılı gibi Beyanü’l-Hak

Mecmuası da isyana karşı tavır almış ve isyan aleyhinde yazıları yayımlamaktan

çekinmemişti. İttihat ve terakki fırkası II. Abdülhamit’in isyanları desteklediğini iddia

edip onun tahttan indirilmesine karar verdi. Dönemin şeyhülislamı Abdülhamit’in

126 İsmail Kara, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994, s. 99. 127 Kemal Öke, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (“Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu”), c.XII,

İstanbul, 1993, s. 251. 128 Kara, a.g.e., s.99. 129 Küçük Hamdi, “31 Mart Hadisesinden”, Beyan’ül-Hak, II/31, 9 Cemaziyelahir, 1327, s. 723.

41

tahttan indirilme fetvasını yayınlamadı. Bunun üzerine ittihat ve terakki fırkası hal

fetvasını Elmalılı’ya yazdırttı.130

Hamdi Efendi de İttihat ve Terakki’nin tavrından ve izlediği siyaset anlayışından

rahatsızlık duyduğundan İttihat ve Terakki Fırkasından ayrıldı. Hamdi Efendi 21 Şubat

1910 yılında kurulan Ahali Fırkası’nın kurucuları ve idarecileri arasındaydı. Ayrıca

İttihat ve Terakki Fırkası’na karşı muhalefetin ittifakıyla kurulan Hürriyet ve İtilaf

Fırkası’nın kurucusu ve idarecileri arasında da yer aldı. Beyan’ül Hak Mecmuası da

Hamdi Efendi gibi Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nı destekledi.131 Elmalılı’nın bazı fırkalara

girip çıkması onun belli bir düşünceye körü körüne bağlı kalmadığını, aksine

Elmalılı’nın; ideolojilerin artı ve eksilerini düşünüp, mantıklı olana temayül ettiğini

gösterir.

1839'da Tanzimat Fermanı'nın ilanıyla birlikte başlayan dönemde yapılan

ıslahatlarda Batının etkisi görülmeye başladı. Batının etkisinin görülmesiyle zaman

içerisinde azınlıklara tanınan bir takım hak ve hürriyetlerde değişikliklere gidildi. Ülke

içinde Batıcılık, Türkçülük ve İslamcılık gibi fikri akımlar doğdu. Bu akımların

etkisiyle yeni müesseseler kurulup, mevcutları yeniden tanzim edildi. Gerek bu fikri

akımların etkisiyle gerekse Osmanlı devletinin içerisinde bulunduğu siyasi, sosyal,

askeri ve iktisadi olumsuzlukları bertaraf etme düşüncesiyle, pek çok alanda yenileşme

hareketlerine kalkışıldı.132

Tanzimat fermanı ile eğitim faaliyetlerinde de batılılaşmanın etkisi görüldü.

Tanzimat’la birlikte iyice batıya açılan eğitimimiz, bir anlamda oradan gelecek düşünce

akımlarına da kapıyı aralamış oluyordu. Çok geçmeden bunun etkisi toplumda da

görüldü. O zamana kadar kimsenin şüphe ile yaklaşmadığı İslami değerler, İslam

kültüründen mahrum, Batı hayranı bazı yarı aydınlar arasında tartışma konusu olmaya

başladı. Artık herkes İslam ve Kur’an hakkında ileri geri konuşmaya, kendince fikirler

yürütmeye başlamıştı. Oysa İslam’a yönelik tenkitlerin pek çoğu, Hristiyan

misyonerlerin öteden beri İslam’ı yıkmaya ve yıpratmaya yönelik çabalarından

kaynaklanan görüşlerdi. Böyle bir ortamda medreseler varlıklarını sürdürmeye devam

130 İbnü’l Emin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, C.III, İstanbul, 1980, s. 1297. 131Rıza Nur, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Öldü?, Kitabevi Yay., İstanbul, 1996, s.22. 132 Bülent Davran, Mukayeseli Medeni Hukuk Dersleri, İstanbul,1968, s. 202-205.

42

ediyor, onun mensupları kendilerini mümkün olduğunca bu tartışmaların dışında

tutuyorlardı. Onlar arasında Elmalılı gibiler sırf kendi gayretleri ile medresenin kabuğu

dışına çıkıp toplumda olup bitenleri görebiliyor, İslami gerçekleri savunmaya, hem bu

dış kaynaklı kültürün savunucusu olan aydınları, hem de halkı aydınlatmaya ihtiyaç

olduğuna inanıyorlardı.133 Osmanlının içinde bulunduğu bu durumdan kurtulabilmesi

için Elmalılı, Beyanü’l Hak, Sırat-ı Müstakim, Sebilü’r-Reşat gibi fikri ve ilmi

dergilerde yazılar yazarak fikirlerini halka yaymaya çalıştı.134 Bu durum gösteriyor ki

Elmalılı yaşadığı çağı okumuş, anlamış ve çözümler üretmiştir. Yaşananlara kayıtsız

kalmadan çağa uygun çözümler üretirken, gelenekleri de yok saymamıştır.

7. Teceddüt Fikri

İnsanlığın maddi ve manevi olarak ilerlemesini sağlayan en önemli unsur

şüphesiz ki ilimdir. Allah : “Oku! Yaratan Rabbinin adıyla oku! İnsana bilmediklerini

belleten, kalemle yazmayı öğreten Rabbin en büyük kerem sahibidir.”135 Ayetleri ile

insanlığa ilk olarak ilmi ve ilim yolunda ilerlemeyi emreder. Aklın ve bilimin insanlar

arasındaki üstünlük ve ilerilik vasıflarından biri olduğuna da dikkat çeken Kuran: “Hiç

bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”136 Ayeti ile ilimin önemine vurgu yapar.

Günümüz Müslümanı, Batı Medeniyeti karşısında, ekonomik siyasî, askeri ve

teknolojik sahalarda, güçsüz ve aciz duruma düşmesini nefsine ve gururuna

yedirememektedir. Bu yüzden Batı Medeniyeti karşısında aşağılık kompleksine

düşmektedir. Bu ise, insanımız üzerinde davranış bozukluğuna ve kimlik krizine sebep

olmaktadır. Neticede kimlik krizi içerisine düşmüş insanların başvurduğu şiddet; huzur

ve güvenin garantisi olan İslam'a mal edilerek karalanmasına neden olmaktadır.

İslam milletlerinde görülen gerilemenin nedeni din değildir. Aksine dine karşı

aşkın şevkin ve hassasiyetin sönmesidir. İslam akidelerinin akla uygunluğu her zaman

sabittir. Elmalılı din ile ilim çatışmadığı halde İslam âleminin neden fenlerin karşısında

133 Yazır, a.g.e., I, I. 134 Gürkan, a.g.e., s. 212-213. 135 Alak, 96/1-5. 136 Zümer, 39 /9.

43

kalmış göründüğüne bir türlü anlam verememiştir.137 Ve tepkisini şu şekilde dile

getirmiştir: Batı ilimleri bizim din ve Kur’an ilimlerimize varıncaya kadar en önemli

eserlerimizi tercüme edip kendilerine mal ediyorlarken biz niye onların ilim

ganimetlerinden mahrum kalalım. Kur’an’ı tercüme edip okuyanlar ve okudukları ile

İslam’a karşı silahlananlar, Müslüman olmuyorsa niye onların eserlerini, felsefelerini

okuyup onlara karşı silahlananlar onlar gibi oluversin!138

Elmalılı insanın yeniliğe karşı hep bir temayülü olduğunu söyler. Bunun

nedenini, ruhun sonsuzluk isteğine ve hayatın her gün oluşan yeni olayların içinde

devam edip gitmesine bağlar. Cenabı hak âlem dediğimiz şu bitmez tükenmez

yeniliklerin birlik nizamını yaratıp idare eden mutlak kudrettir. Kaynağı Allah olan

böyle bir dinin sonu yoktur. Böyle bir din mahdut bir tekâmül safhasında kalamaz.139

Elmalılı, Müslümanların asırlarca süren tekdüze hayatın neden olduğu ölümcül

durağanlıktan kurtulabileceklerinden ümitsiz değildir. Nitekim Allah’a gerçekten inanan

insanlara vahyin indiği çağdan uzak olmanın zarar vermeyeceğini, zira İslam’ın beşerî

hayatın gelişim evrelerinden tek birisi için nazil olan sınırlı bir din olmayıp insanlığın

kıyamete kadar sürecek tekâmül seyrine ışık tutucu prensipleri içeren şamil bir din

olduğunu belirtmektedir. Mütefekkirimiz “İyi biliniz ki; Allah arzı ölümünden sonra

diriltir” ayetini tefsir ederken şu ifadelere yer verir: Ey müminler biliniz ki cenabı

Allaha yalnız aklen değil, aklen ve hissen bağlı olan insanlar için zamanın geçmesi

korkusu yoktur. Onlar eskidikçe yenilenmek imkânını bilmeli, parça parça gelen yeni

şevkler içinde ebedi olarak kalabilmelidirler. Bu din mahdut bir tekâmül safhasında

durulmak için indirilmiş bir din değil, sonsuz tekâmül mertebelerini idare için indirilmiş

ve hakkın esaslarını ihtiva eden, umuma şamil, bir dindir. 140

Elmalılı ardından peygamberimizin “Cenabı Allah hiç şüphe yok ki her yüz sene

başında, yani her asırda bu ümmete dinini yenileştirecek adam veya adamlar

gönderecektir.” Hadisini ele alır. Bu Hadis-i Şerif Yüce Allah’ın, vahyin etkisini ve

nübüvvet hidayetini canlı tutmak için her dönem birtakım müceddit ve ıslahatçılar

137Paul Janet, Gabriel Seailles, Metalib ve Mezahib, Çev. Muhammed Hamdi Yazır, Eser Yay., İstanbul,

1978, s. XLV. 138 Janet ve Seailles, a.g.e., s. XXX. 139 Janet ve Seailles, a.g.e., s. XLVII. 140 Janet ve Seailles, a.g.e, s. XLIX.

44

göndereceğini belirtir. Aynı zamanda bu Hadis-i Şerif bize her yüzyıl başında dinimizin

yenilenmesini beklemeye hakkımız olduğunu, bu yenilenmeyi gerçekleştirecek

mücedditleri yetiştirmenin de asli görevlerimizden olduğunu belirtir. Biz bu görevin

idrakinde olursak Allah Teâlâ da vadini yerine getirecektir.141

Yenilenmenin mahiyetinin nasıl gerçekleşeceğini ve yeniliği yapacak kişinin

vasıflarının neler olacağını, Yazır aynen şöyle ifade etmiştir:

“Yenilenme başkalaşma ve bozma değildir. İslâm'da en büyük düstur vahdet

olduğu için diğer bütün prensipler bu vahdet düsturunun gelişmesi açısından etkili

olacaktır. Yenilenmenin bütününde bu bakış açısı korunarak ümmetin kimliği muhafaza

edilecektir. Nihayet akıllar ile duygular birleştirilerek vicdanlara yeni ihtiyaçları

karşılayan yeni bir canlılık ve emniyet neşesi verilmesine özen gösterilecektir. Nas ile

belirlenmiş ilkeler korunacak, fakat teferruat ve tatbikat açısından yenilikler meydana

gelecektir.”142

Yeniliği yapacak kişinin yapacağı şey birliği parçalamak, dağılmayı

hızlandırmak, dinin asıl prensiplerini inkâr edip ikinci dereceden önemli prensipleri

soyutlamak, doğru yoldan sapmak, soyut tutkulara kapılarak ümmetin vicdanını yabancı

vicdanlara benzetmek, ümmetin kimliğini ortadan kaldırarak bidatlere yol açmak

olmayacaktır. Yenilenme bize nefret değil, muhabbet aşılayacak, korku değil emniyet

getirecektir. Her asrın tarihini güzelce yazmak ve o tarihte dinî illet ve sebeplerin amelî

değeri ve sosyal sonuçlarını araştırmak; bu şekilde geçmiş dönemin bir fezlekesini

yapıp gelecek asrın ihtiyaçlarını belirlemek. İşte Peygamber'in varisleri olan din

âlimlerinin vazifeleri bunlardır."143

141 Janet ve Seailles, a.g.e., s. XLIX. 142 Janet ve Seailles, a.g.e., s. L. 143 Janet ve Seailles, a.g.e., s. L.

45

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ELMALILI HAMDİ YAZIR’IN DİNİ KİŞİLİĞİ

1. YAZIR’IN İNANÇ DÜNYASI

1.1. Allah Tasavvuru

Mabut ya da İlah; kendisine ibadet edilen, her şeyden çok sevilen, tazim ve

tesbih edilen varlıklara verilen addır. Ancak İslâmiyet'in saf tevhid akidesi, tapılacak,

ibadet edilecek; kâinatın ve eşyanın yaratıcısı ve yoktan var edicisi olarak sadece Allah'ı

kabul etmektir.

Beşeri dinlerin mensubu olan insanlar, ilâhlarını kendi ihtiyaçları doğrultusunda

edinirler. Diğer dinlerdeki ilâh fikri, insanların korkularının isteklerinin ihtiyaçlarının

ürünüdür. Bu ilâhlar insanların ihtiyaçlarına göre şekillenirler. Sonra bu ilâhların hüküm

va'z etmek gibi özellikleri de yoktur. İnsanların ihtiyaçları karşılandığından, bu ilâhların

fonksiyonları da tükenecektir. Oysa İslâm’da, kişi ilâhını kendi ihtiyaçları

doğrultusunda edinemez. Zîra İslâm, mutlak bir yaratıcının ve hüküm koyucunun ve

ibadet edilecek bir tek ilâhın var olduğu, onun da hiç bir ortağı bulunmadığı esası

üzerine oturtulmuştur. İslâm insanları bu ilâha (yani Allah'a) iman ve ibadet etmeye

çağırır. Allah (c.c) insanı yaratandır. O insan yaratılmadan önce de vardı ve zatı ile

kâimdir.

Allah mabud olduğu için Allah değil, Allah olduğu için mabuttur. Elmalılı’ya

göre Allah’ın bizatihi Allah olduğu için mabut olmasının manası şudur: “İnsanlar put,

ateş, güneş gibi bir takım varlıklara taparlar. İnsanlar taptığı sürece bu tapılan varlıklar

ilah ya da mabud olurlar. Eğer insanlar bunlara tapmaktan vazgeçerlerse bu varlıklar

tanrılık vasıflarını kaybederler. Demek ki bunlar bizatihi tanrı oldukları için değil

insanlar onlara tanrılık vasfı yükledikleri için mabut olmaktadırlar. Allah’ın ilahlığı

kendindedir. İnsanlar ona inansın, inanmasın o ilahlığından, mabudluğundan bir şey

46

kaybetmez. O zatında mabuttur. O'na her varlık ibadet, ubudiyet ve tazim borçludur.

Kısaca o bütün kemal sıfatları kendinde toplamış, vacibu’l-vücud yani varlığı zorunlu

olan bir zattır.”144

Elmalılı ihlas suresinin tefsirinde Allah için vacibu’l-vücud kavramını

kullanmaktadır. O mutlak varlıktır ve var olmak için herhangi bir illete muhtaç olmayan

varlıktır. Tanrı varlığında hiçbir şeye muhtaç değildir, O'nun dışındaki varlıklar ise var

olmada ve varlığını sürdürmede Tanrı'ya muhtaçtırlar. Mutlak Varlık olan Tanrı'nın

varlığı zorunludur ve yokluğunu tasavvur etmek imkânsızdır.145 Yani Vâcibü'l-

Vücûd'un varlığı vacip, yokluğu ise mümtenidir. Buna karşılık O'nun dışında kalanlar

ise yok iken var olan, var iken yok olabilen yaratılmış varlıklardır.

“İhlas suresinde geçen ehad lafzı Tanrı’nın bir olduğunu ifade eder. Tanrı'nın

ehadiyeti, O'nun zâtında ve sıfatlarında eşi ve benzeri olmayan manasındadır. Elmalılı,

ayette belirtilen asıl mananın Tanrı'nın birliği olduğunu söyleyerek "vâhid" ve "ehad"

arasındaki farklılıkları belirtir. Buna göre vâhid, izâfî ve itibarî olması bakımından

sayısal bir anlam ifade etmektedir. Ehad lafzı ise zâtın ne bölünme ne de başka birisi

gibi, hiçbir şekilde sayıyı kabul etmeyen, kesinlikle iki olması mümkün olmayan ve

ikinci birinin ihtimali dahi olmayan manasındadır. Vâhid ve ehad lafızlarının eşanlamlı

sözcükler olmadığını söyleyen Elmalılı, ehad lafzının O'na hiçbir şeyin ortak olmadığını

ifade etmek üzere Tanrı'nın sıfatlarından bir sıfat ve yalnızca O'na özel olduğunu

belirtmektedir.”146

Elmalılı, teslisi kabul etmelerinden dolayı Hristiyanların tevhitten

uzaklaştıklarını belirtir. Metalib ve Mezahib adlı eserinde ve tefsirinde buna sıkça temas

eden Elmalılı, Hristiyanlar teslis ile Allah üçtür demiyor, ilah üçtür diyor. Ve Allah’ı bu

üçün üçüncüsü addediyor. Yani üç ilahın üçünü de saymadan Allah demiş olmuyor.

Demek ki Hristiyanlığın ilahı baba, oğul, ruhulkudüs denilen üç kişiden oluşan ilah

ailesinden oluşuyor. Her biri bir ilah, üçü birden yine birer ilah sayılıyorlar. Görüldüğü

üzere Hristiyanlıktaki teslisin biri şirk, diğeri tevhid gibi görünen iki yüzü vardır.147

144 Yazır, a.g.e., I, 29-30. 145Hatice Toksöz, “Elmalılı Hamdi Yazır ‘ın İhlas Süresi Tefsirinde Tanrı Tasavvuru İle İlgili Felsefî

Kavramlar ve İbn Sina’daki Temelleri”, SDÜ İlahiyat Fak. Dergisi, Yıl: 2012/1, Sayı: 28, s.44. 146 Toksöz, a.g.e., s.51. 147 Janet,ve Seailles, a.g.e., 36-38 dipnotlar

47

Elmalılı’ya göre akıl teslisi reddeder. “Hakikatte akıl teslisi anlamıyor değildir,

ama çelişme bularak iptal eder. Hristiyanların iman ile aklı uzlaştırmamalarının sebebi

de imanın akla zıt olmasından değil, iman edilmek istenilen Hristiyan akidelerinin akla

zıt düşmesindendir.”148

Elmalılı, Allah’ın bu kâinatı, gökleri, yeri ve arasındakileri belirli bir hesap ile

belli bir gaye için mükemmel bir düzen içinde ve harika bir sanat eseri olarak yarattığını

söyler. Ayrıca yokluk karanlığını yararak yoktan var eden, ufku sabah ile aydınlatıp

varlığa çıkaran, hayata uyandıran, hareket ve faaliyete geçiren; geceleyin ise bunları

gizleyerek heyecanları dindirmek, yorgunları dinlendirmek için bir dinlence perdesi

çeken yine O’dur der.149

Yazır’ın tefsiri incelediğinde onun Allah’a ait sıfatları öncelikle sıfat-ı zâtıyye,

sıfatı fiilliyye ve sıfatı maneviyye diye üç’e ayırdığı görülür. Ona göre sıfat-ı zâtıyye,

zat ile bulunan selbî ve subutî sıfatlardır. Selbî sıfatlardan maksat; başkalarında

bulunmaları düşünülmeyen sıfatlardır. Vücut; varlığının gerekliliği, kıdem; öncesizlik,

beka; sürüp gitmek, mühalefetü’n-lil havadis; yani var edilmiş olanlara benzememek

gibi benzemeyi ortadan kaldırmak suretiyle kutsallığı ve arınmışlığı yansıtan sıfatlar

olup Kuddus, Selam, Ehad, Vahid, Evvel ve Ahir gibi isimler de bu açıdan verilen

isimlerdir.150

Zati Sıfatlar, yani ayrılmaz nitelikleridir ki; Hayat, İlim, Semi’, Basar, İrade,

Kudret, Kelâm ve Tekvin; var etme sıfatlarıdır. Ayrıca Hayy, Âlim, Semi’, Basîr,

Mürid, Hâlık, Mutekellim ve Kâdir isimleri de zatına özgü sıfatları olmaları

dolayısıyladır.151

“Fiili sıfatlar, zâtı sıfatların eser ve hükümleri ile ortaya çıkışını ifade eden

tekvin sıfatının görüntüsünden ibarettir. Yazır’a göre bir de Allah’ın manevi sıfatları

vardır ki onlar, Allah Teâla’nın ahlakının, sıfatlarının ve isimlerinin hükümlerini,

mükemmelliklerini yansıtan yücelik, ululuk, celal, güzellik, güç, adalet, hikmet, hilm,

148 Janet ve Seailles, a.g.e., 36-38 dipnotlar. 149 Zeliha Şeker, Hak Dini Kuran Dilinin Kelami Açıdan İncelenmesi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat

Fak., S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2007, s.25. 150 Şeker, a.g.e., s.31. 151 Said Yazıcıoğlu, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, MEB Yay., İstanbul, 1997, s.

69.

48

sabır, lütuf, yaman azaplı oluşu, hesabı çabuk görmesi gibi vasıflar ve isimler ile

yansıtılan olgulardır.”152

Elmalılı'ya göre Tanrı, Mutlak Mükemmel varlıktır. O, mükemmel varlık olduğu

için de hiçbir şeye muhtaç değildir. Ancak bütün olarak âlem O'na muhtaçtır.

1.2. Peygamber Tasavvuru

İslam’ın inanç esaslarından biri de, insanların irşat ve hidayeti için ilahi elçilerin

gönderildiğine inanmaktır. İslam ümmeti olarak bizler, ilki Hz. Âdem sonuncusu

Hatem-ül Enbiya Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v) olmak üzere, Allah Teâlâ’nın birçok

peygamber gönderdiğine inanmaktayız. Diğer beşeri topluluklar da peygamber

inancından yoksun değillerdir. Elbette ki, her beşeri toplulukta bir veya birkaç ilahi elçi

olagelmiştir. Burada ister istemez, niçin ilahi elçilerin gönderildiği sorusu karşımıza

çıkmaktadır. İnsanın bir şeyi idrak edebilmesi için onu anlaması lazımdır. Anlamak her

zaman tecrübe ve akıl yoluyla elde edilemez. Allah Teâlâ’nın, insanın aklının ve

tecrübesinin yetmediği konularda aklına rehberlik yapacak ve bu duygularını kontrol

altına alarak içinde hiçbir eğrilik ve sapmanın söz konusu olmadığı bir yol koyması

gerekir. İşte o yol vahiy ve nübüvvet yoludur.

Allah tarafından insanları uyarmak için gönderilen son peygamber Hz.

Muhammed’dir. Hz Muhammed’den önceki peygamberler sadece kendi kavimlerine

gönderilmişken Hz. Peygamber hem tüm insanlığa, hem de cinlere gönderilmiştir. Enam

Suresi 6/130. ayeti bağlamında Elmalılı, “insan toplumunun peygamberlerinin, aynı

zamanda cin toplumunun da peygamberleri olduğuna” değinir ve her peygambere insan

ve cin şeytanlarının düşman olmasının bununla da ilgili olduğunu söyler.153

Elmalılı, “Sen emrolunduğun gibi dosdoğru ol!”154 Ayeti ile Hz. Muhammed’e

emir verildiğini ve bu emrin, peygamberlik vazifelerinin tümünü kapsamına aldığından

dolayı, peygamberliğin cidden güç bir vazife olduğunu söylemektedir. Zira bu emirden

dolayı Hz. Peygamberin, “Hud Suresi beni ihtiyarlattı.” buyurduğunu da ifade

etmektedir. Hz. Peygamber Bütün hayatı boyunca tebliğ ettiği ilahi emirlere bu dünyada

152 Şeker, a.g.e., s.31. 153 Yazır, a.g.e., III, 517-518. 154 Hud, 11/112.

49

ne dereceye kadar uyulabileceğini göstermek için her çeşit zahmete katlanmış, her

düşmana karşı da mücadele etmiş ve bunun için de hiçbir fedakârlıktan çekinmemiştir.

İşte “Hud süresi beni ihtiyarlattı” demekle bu mücadelenin büyüklüğünü göstermiş ve

ümmetine de örnek olmuştur.155

“Peygamberlerin gönderiliş ve geliş gayeleri belli ve muhatapları tarafından

anlaşılmıştır. Onlara imanı ve tâbi olmayı emreden ayetler, her zaman peygamberlerin,

adlarına hareket ettikleri Allah’a iman ve tabiiyet olarak anlaşılmıştır. Bununla birlikte,

acaba doğrudan Allah’ın emri olmadığı zaman bizzat peygamberin sözlerine de aynı

şekilde uyulmasının gerekip gerekmediği zaman zaman tartışma konusu yapılmıştır.

Elmalılı’nın bu husustaki kanaati açıkça şudur: “Birçok ayetlerde Allah’ın Resulüne

iman edilmesi, ona sevgi ve saygı gösterilmesi, söylediklerine ve hareketlerine

uyulması, şahsının örnek kabul edilmesi, ona benzemeye çalışılması, o ne emrederse

tutulması, neden men ederse sakınılması, kısaca Hz. Peygamber kendi keyif ve hevasına

göre değil, vahiy ile hareket ettiğinin bilinmesi emredildiğinden Peygamberimizin

ağzından duyulan ve Cenabı Hakk’a isnat edilmeyen emir ve irşatları da, dinimizde

kanun mahiyetinde bulunmaktadır.”156 Elmalılı Hz. Muhammed’e itaat konusunu çok

sayıda ayet bağlamında (3/32, 81, 144, 4/59, 69, 115, 8/24, 42) gündeme getirerek,

Resulüne itaatin Allah’a itaat olduğunu bundan dolayı onun emirlerine bütün

müminlerin uyması gerektiğini belirtmiştir. Kur’an’ı Kerim'de geçen “bana uyunuz”157

ibaresini de Elmalılı, “Allah ve Resulüne uyulması” şeklinde açıklar. Çünkü Hz.

Muhammed’e isyan etmek, Allah’a isyan etmektir.158

Peygamberler söz konusu edildiğinde, tüm dinlerde ve inançlarda karşımıza

çıkan en önemli konu, peygamberlerin mucizeleri ve mucizelerin mahiyetleridir. Klasik

ve çağdaş İslam düşüncesinde Hz. Peygamber’in en büyük ve en önemli mucizesinin

Kur’an olduğu hususunda tartışma olmadığı kabul edilmektedir. Onun en büyük

mucizesinin kuran olması onun başka maddi mucizeler gösteremeyeceği anlamına

155 M. Hanefi Palabıyık, Nur Gökhan, Rabia Olçar, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hz. Peygamber

Algısı”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üni. Yay.,

2013, C.2, s.328. 156 Palabıyık ve diğ., a.g..e. s.329. 157 Âl-i İmran, 3/31. 158 Palabıyık ve diğ., a.g..e. s.330.

50

gelmez.159 Elmalılı kamer suresi 54/1-2 ayetini delil getirerek inşikak-ı kamer olayını

kabul eder. Peygamberin miraca yükselmesi mucizesinin de bedenen gerçekleştiğini

ifade eder. Ve miraç hadisesini şöyle anlatır: “Nurundan yarattığı dostunu (Hz.

Muhammed)’i ziyaretine davet etmiş, meleklerinin ileri gelenlerinden gönderdiklerini

göndermiş. Cibril, binitinin özengesini, Mikail de yularını tutmuş, nihayet bir sınıra

kadar varmış, sonra da noksan sıfatlardan münezzeh olan yüce Allah, dilediği şekilde o

işi kendisi üstlenmiş. Şimdi O Allah’ın dostuna uzun gelecek hangi mesafe ve nurlu

cesedine engel olacak hangi cisim düşünebilir?”160

Elmalılı, şefaatin ancak Allah’ın izni ile olabileceğini ve onun izni olmaksızın

katında hiç kimsenin şefaat edemeyeceğini bu yüzden insanların Allah’tan başka medet

umdukları şeylerin kıyamette kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını ifade

etmektedir. Ayrıca Allah’ın Hz Muhammed’e şefaat etmesi için izin isteme yetkisini

bahşetmiş olduğundan ve ona Allah tarafından “Makamı Mahmud’un yani Şefaat-ı

Uzma’nın” verileceğinden bahsetmektedir.161

1.3. Ahiret Tasavvuru

İnsanın varlıkla olan alakası ölümle birlikte kesilmemekte, insan başka bir âleme

intikal etmektedir. Ölüm anında bedeni terk eden ruh berzah âlemine geçer ve duyularla

idrak edilememekle beraber gerçek anlamda hayatını sürdürür. İnsanların Allah' a

döneceklerini belirten ayetle162 bedenden ayrıldıktan sonra nice müddet varlığını

sürdürecek olan ruhun da kıyamet koptuğu gün fena bulacağını ve Allah 'tan başka her

şeyin helak olacağını bildiren ayette163 insanların zati (ruhi) yok oluşunun

gerçekleşeceğine ve sadece Allah nezdinde bilinen hakikatlerinin yok olmayacağına

işaret vardır. Buna göre insanların ruhları, kıyamet koptuktan sonra dirilişe kadar geçen

süre içinde yalnız Allah'ın ilminde mevcut kalır, daha sonra da yeni dirilişlere mazhar

olur.164

159 Yazır, a.g.e, I, 469. 160 Yazır, a.g.e., V, 281. 161 Yazır, a.g.e., IV, 441; II, 156. 162 Bakara, 2/ 156 163 Kasas, 28/ 88 164 Yavuz, a.g.e., C.11, s.61.

51

Allah’ın varlığına iman genelde insanların çoğu tarafından psikolojik bir

zorunluluk olarak hissedilmektedir. Tanrıtanımazlık (ateizm), imkânsız değilse bile çok

ender bir durumdur ve genel olarak ta rasyonel olmaktan çok duygusal temellere

dayanmaktadır.165 Günümüzde yapılan araştırmalar, hangi yaş ve sosyo-kültürel

kesimden olursa olsun, günümüz seküler kültür ortamında bile Allah inancında ciddi bir

sarsıntı yaşanmadığı, dini inançlar manzumesi içerisinde en yüksek oranda Allah’ın

varlığına inanıldığını ortaya koymaktadır. Buna karşılık, ölümden sonraki hayatla ilgili

inanç, yeniden diriliş, ilahi mahkemede yargılanma, cennet ve cehennem konularında

şüphecilik ve inkârcılık tutumlarında belirgin bir artış görülmektedir.

Tabiatı itibariyle ölüm ötesi hayatın dünyevi zihniyete sahip kimseler açısından

ciddi bir inanma güçlüğü arz ettiğini söylemek mümkündür. Ancak bu konunun

inananlar açısından da bir anlama güçlüğü ihtiva ettiğini yine Kur’an’daki örneklerde

görmek mümkündür. Sıradan inançlı insanların yanı sıra (Bakara 2/259), Hz. İbrahim

gibi bir peygamberin bile “Rabbim! Ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster” diye Allah’tan

talepte bulunması ve bunun da şüphe ya da inançsızlığından dolayı değil “tatmin

arzusundan kaynaklandığını belirtmesi(Bakara 2/260) burada kayda değerdir.

Görüldüğü gibi, dini inançlar manzumesi içerisinde ahiret inancı, insan psikolojisi

açısından en problemli alanların başında gelmektedir.166

Ölüm genel olarak insanlarda korku ve kaygı uyandıran bir etkiye sahiptir. Ölüm

korkusu gerek hemen hemen her insanda varlığını hissettirmesi, gerekse şiddet ve

tesirinin kuvveti bakımından diğer bütün korkulardan ayrılır. Yaşadığımız bütün

korkuların temelde sadece ölüm korkusu olduğu, ölüm korkusunun diğer bütün

korkuların anası olduğuna dair görüşler vardır167 Bu korku uyandırıcı ve ürkütücü

tabiatı dolayısıyla ölüm gerçeği ile karşılaşmak ve onu kabullenmek çoğu insan için

oldukça zor bir durumdur. Bu yüzden, ölümü hiç düşünmemek, ölüm hiç yokmuş gibi

yaşamak ya da ölüm sonrasını bir “hiçlik” olarak varsayıp, hayatın zevkini çıkarmak

düşüncesiyle hareket eden kimi insanların ölüm gerçeğini reddedici bir tutum

165 Aydın, a.g.e., s.162-183. 166 Turan Koç, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz yayıncılık, İstanbul, 1991, s.163-205. 167 Hans Zulliger, Çocuklarımızın Korkuları, Çev. Kamuran Şipal, Bozak yay., İstanbul., 1975, s. 25.

52

geliştirdikleri görülmektedir. Ölümün varlığını inkâr etme özellikle günümüzde Batı

toplumlarında görülen en yaygın tutumlardan birisidir. Araştırmalar, güçlü bir dini

uyuma sahip olanların ve samimi dindarların, ölümü daha kolay kabul ettiklerini

göstermektedir. Ölüm anları, hayatın, cesaretin ve inancın test edildiği durumlar olarak

algılanmaktadır. Böyle bir algı, ölümün yok olma, acı çekme ve sevdiklerinden ayrılma

gibi yorumları engellemektedir.168 Ahiret inancının, ölümü sık sık hatırlama ve ölümle

yüzleşmeye yol açması bakımından belli ölçüde kaygı uyandırıcı ya da artırıcı olduğu

söylenebilir. Ölüm gerçeği ile yüzleşme cesareti gösteren, ölüm düşüncesi ile sık sık

karşılaşan, ölümü kabullenen ve belli düzeyde ölümden kaygı duyan inanan bir insan

için bu durum dini faaliyetlere güdüleyici bir etki yapar.

“Ahiret inancı, insanın önünü aydınlatan ve onu güçlü kılan bir inançtır. İnsan

hayatı, ancak sonunda bütün yapılanların sorgulanacağı bir hayatın varlığıyla anlam

kazanır, aksi takdirde hayatına tam bir yok olup gitme düşüncesi hâkim olur. Bu da

onun büyük bir bunalıma ve ümitsizliğe sürüklenmesine yol açar. Ahirete iman, insana

sonsuzluğun yolunu açarken ölümü de en ince teferruatına kadar açıklayarak bir son

olmadığını ve ölümün yeni bir hayatın başlangıcı olduğunu öğretir. Ahiret inancıyla

insanın bu dünyadaki hayatı bir anlam kazandığı gibi, insanın yaşayışı da büyük bir

disiplin altına alınmış olur. Zira hesap günü şuuruna sahip olan bir insan, diğer

insanlarla ilişkilerini sağlam bir temele dayandırır. Böylece ahirete iman insana büyük

bir ümit kaynağı olmanın yanında onu adalete ve sonsuzluğa inandırır. Bu da adil,

dürüst ve sağlam bir toplumun oluşmasını sağlar.”169

Yazır’ın ölüm sonrası hayat olan ahiret hakkında görüşleri şöyledir. Öncelikle

ona göre genel bir ahiret fikri yalnızca İslâmda değil, şu veya bu tarzda da olsa diğer

dinlerde de vardır. Fakat ona göre bunların çoğu kanıtsız bir takım temennilerden,

ideallerden ibaret kalır. Çünkü ahiretin varlığının mümkün görülmesi akıl ve kalp ile her

zaman sabit olursa da gerçekleşmesinde akla dayanan kanıt, faraziyeler, kalbi

temenniler yeterli değildir. Yazır’a göre bu bağlamda ahiretin varlığı ancak Allah

tarafından gelen şanlı peygamberin doğru haberi ile bilinebilecek gaybî bir olaydır.170

168 Ralph F.Hood, Bernard Spilka, Bruce Hunsberger, Richard Gorsuch, The Psychology of Religion,

2.bas., New York-London, 1996, s.389. 169Ahmet Mesut Tutar, ‘Hak Din Kuran Dili’ Adlı Eserde Ahiret İnancının İmkân ve Lüzumu, Dicle Üniv.

S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2008, s.3. 170 Yazır, a.g.e. , I, 203.

53

Buradan da açıkça anlaşılıyor ki Hz. Peygambere iman etmeyenlerin ahirete doğru

imanları olamayacağı gibi geçmiş peygamberlere iman edenler de en son peygamber ve

en son kitaba iman etmedikçe ahiret hakkındaki iman ve kanaatleri kesin inanç

derecesini bulamaz. Çünkü bütün bu gerçekleri mühürleyip doruğuna ulaştıran en son

peygamber Hz. Muhammed’tir171

Yazır, yüce Allah’ın hikmeti gereği bu âlemi yüce zatının kutsiyetine uygun

olarak tanınabilmesi için yarattığını ve buna uygun olarak inananlara mükâfatı,

inanmayanlara ise ceza vermek için ahiret âlemi yaratacağını şu ifadeler içinde belirtir:

“Evet o öyle Kuddûs ki Aziz; çok izzetli, kutsiyeti sarsılmaz, kudretine yetişilmez,

ezelden vasıflandığı kuvvet ve yüceliği hiç bir suretle mağlup edilmez. Kutsal şanına

saldırıda bulunanların; mülküne leke sürmek, hakkına tecavüz etmek ve sirk koşmak

isteyenlerin cezasını verir, şiddetli intikamıyla mağlup ve perişan eder. Bununla beraber

Hâkim’dir. Yaptığını nizam ve hikmetle sağlam yapar. Kutsallık ve yüceliğine zıt olan

şirk ve küfür gibi durumlara bazen meydan verip zalimler, fasıklar, haksızlar ve

ahlâksızlara zaman tanıyor, yüze çıkarıyor gibi görünürse de onlarda da nice hikmetleri

vardır. Öyle olmasaydı Hakk'ın kutsallık ve yüceliği bilinmez, ilâhî üstünlüğün boyutu

anlaşılmazdı. Böylece de o zalimler büyük cezalara müstahak olmaz ve müminleri daha

yüksek faziletle sevap ve derecelere ulaştıracak olan şeylerin hikmeti kalmazdı.”172

Hamdi Yazır ahirete gidiş aşamalarından biri olan kıyamet mevzusunu da ele

almıştır. Ona göre kıyametin vaktinin açıklanmasından doğacak olan korkuya ne

göklerin halkı ne de yeryüzü ahalisi dayanabilirdi bu nedenle kıyametin vakti

açıklanmamıştır. “Gökyüzü yarıldığı zaman, yıldızlar döküldüğü zaman, denizler

birbirine katıldığı zaman, kabirlerin içindekiler dışa çıkarıldığı zaman, insanoğlu (yapıp)

gönderdiklerini ve (yapamayıp) geride bıraktıklarını bir bir anlar”.173 “Güneş dürülüp

karardığında, yıldızlar dökülüp söndüğünde, dağlar sökülüp yürütüldüğünde, doğuracak

develer başıboş bırakıldığında, yabani hayvanlar toplanıp bir araya getirildiğinde,

denizler kaynatıldığında…174 Bu ve benzeri ayetlerde de olduğu gibi birçok ayette

kıyametin meydana gelişi ayrıntılarıyla anlatılmaktadır. Yazır kıyametin kopuşunu daha

171 Yazır, a.g.e. , I, 203. 172 Tutar, a.g.e., s.82. 173 İnfitar, 82/ 1–5. 174Tekvir, 86/ 1–6.

54

somut bir şekilde izah edebilmek için tespih örneğini verir. Nasıl ki tespihin ipi koptuğu

zaman tespih taneleri nizamsız bir surette dağılıp giderse, gökleriyle, yeriyle,

yıldızlarıyla birlikte bir bütün teşkil eden bu kâinatı bir nizam içinde bulunmasını temin

eden çekim kuvveti Allah tarafından kaldırılınca, bütün kâinat tespih taneleri gibi

darmadağın olacaktır.175

1.4. Melek Anlayışı

Melekler nuranî varlıklar olup asıl vasıfları Allah tarafından bilinen, Allah'ın

kullarıdır. Meleklerin bir kısmı daima ibadet ve zikirle uğraşır. Bir kısmı da yer ve

göklerde pek çok görevlerle meşgul olurlar. “Melekler yemekten, içmekten,

evlenmekten, doğup doğurmaktan beridirler. Değişik şekillere girmeye kabiliyetleri

vardır. Yüce Allah'ın emirlerine asla isyan etmezler.”176

Meleklere iman imanın esaslarındandır. Meleklere imanın pratikteki en önemli

faydası insanın kendisini kontrol edip dikkatli yaşamasında aranmalıdır. İyi kötü her

amelin melekler tarafından yazılması, insanın günah işlemeye karşı kendini

frenlemesine yardımcı olur. Aynı zamanda meleklerin varlığı insana huzur verir.

Onların varlığını hisseden insan, yalnız olmadığını anlar. Bu da onun psikolojisine

olumlu bir şekilde yansır.

Elmalılı melek kavramını tanımlarken melekler Allah’ın resulleri, elçileridir

ifadesini kullanır. Allah melekleri peygamberlerine yardım etmek için gönderir. Bunun

yanında meleklere ilahi emirleri tebliğ eden melekler bulunduğu gibi cihat vb.

hususlarda fiilen kuvvet ve yardım getiren melekler de bulunur. Melekler her yerde

mevcut bulundukları için melekler olmadan bir olayın gerçekleşmesi mümkün değildir.

Meleksiz bir damla yağmur bile düşmez. Meleklerin sayısı fazladır. Peygamber

efendimiz şöyle buyurur: Gök gıcırdamaktadır. Ve gıcırdamak hakkıdır. Onda bir ayak

yeri yoktur ki bunda secde eden veya rükû yapan bir melek bulunmasın. Meleklerin

sayısı çok fazladır. Bu konuda peygamberimizden şöyle rivayet edilir: Peygamberimiz

göğe yükseldiği (miraca çıktıkları) zaman kale burçları gibi bir yerde bir kısım melekler

görmüştü. Bunlar birbirlerinin yüzüne doğru karşılıklı olarak yürüyüp gidiyorlardı.

175Engin Yılmaz, Said Nursi ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahiret Anlayışı, Sakarya Üniversitesi S.B.E.

Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010, s.77. 176 Ahmet Saim Kılavuz, İlmihal (İman ve İbadetler), Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 2006, C.1,

s.92-94.

55

“Bunlar nereye gidiyorlar!” diye Resulallah Cebrail’e sordu. Cebrail: “Bilmiyorum.

Ancak yaratıldığımdan beri ben bunları görürüm. Ve önce gördüğümün bir tanesini bir

daha görmem. Ancak cenabı Allah her dört yüz bin senede bir yıldız yaratır. Ben

yaratıldığımdan beri de dört yüz bin yıldız yarattı.” Diye cevap verdi.177

1.5. Kader Anlayışı

Elmalılı'nın kader kavramına yüklediği anlam, Matüridi ekolünün benimsediği

çizgide yer alır. Ayrıca o, kaderi "alın yazısı" olarak kabul etmez. Ona göre kader,

âlemde olup-biten her şeyin belli bir ölçüye ve belli bir imkâna göre meydana

gelmesinin önceden belirlenmesidir.178

Yazır'a göre Allah Teâlâ insanı hem iyiyi hem de kötüyü seçebilecek kabiliyette,

irade sahibi bir varlık olarak yaratmıştır. Nitekim "Dilediğinizi yapın" mealindeki ayet

insanda iradenin mevcudiyetini gösteren özlü bir ifadedir.179 Nitekim Allah, insana

irade bahşederek onun hür olmasını bizzat kendisi dilemiştir.180 Dolayısıyla insanın

insanlığı ve diğer varlıklardan farkı, onun irade (hürriyet) ve tercih (ihtiyar) gücüne

sahip olmasına dayanır. Başka bir ifadeyle insanın irade özgürlüğüne sahip olması, onun

insanlığının bir gereğidir. İrade hürriyeti, tercihte bulunma kabiliyetini beraberinde

getirir. İrade ve tercih ise insanı diğer varlıklardan farklı kılan akıl gücüne dayanır.181

Hayatın seyri içerisinde insanın çaresizce "kader" diyerek tevekkül ile

karşıladığı bazı hadiseler vardır. Kader inancıyla ayrılmaz bir bağı olan bu hadiseleri

musibet diye isimlendiririz. Elmalılı'nın, musibetler karşısında insanın sergilemesi

gereken tutum ve davranışları da kader inancı çerçevesinde değerlendirdiğini görüyoruz.

Musibeti "hedefine isabet eden mermi gibi insana şiddetle dokunan hadise ve felaket

olarak tarif eden Yazır, musibeti iki kısma ayırmaktadır. Birincisi, yeryüzünde herhangi

bir zarara sebep olan zelzele, kuraklık, kıtlık, ürün veya hayvanların telef olması gibi

tabiatta meydana gelen afetlerdir. İkincisi, hastalık, açlık, işkence ve ölüm gibi cana

dokunan ve insanın bizzat kendisi üzerinde meydana gelen olaylardır. Bütün

177 Yazır, a.g.e., I ,264. 178 Mehmet Türkeri, Elmalılı'nın Ahlak Felsefesi, Lotus Yay., İzmir, 2006, s. 117 - ll8. 179 Fussilet 41/40. 180Ahmet Akbulut, "M. Hamdi Yazır' da Kelam Problemleri", Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır

Sempozyumu, Ankara, 1993, s. 279. 181 Türkeri, a.g.e, s.107-110.

56

musibetlerin Allah’ın takdiri ile insanın başına geldiğini ifade eden Elmalılı, "Başınıza

gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir"182 ayetinde

hitabın günahkârlara mahsus olduğunu; bununla beraber günahkâr olmayanların

sabretmek suretiyle sevap ve derecelerinin yükseltilmesi için musibetlere maruz

bırakıldıklarını Bakara 2/155. ayete dayanarak ileri sürer. Bu tür musibetlerde esas

gayenin imtihan olduğunu vurgular. Bu durum gösteriyor ki kader anlayışı karşılaşılan

musibetlere karşı insanın direnmesine yardım ederek, onun psikolojik sağlığını korur.

2. İBADET ANLAYIŞI

Dini hayat, iman ve amel olmak üzere iki temel unsurdan oluşur. Dini yaşayışın

ameli boyutuna dâhil olan ibadetler; insanda fıtri olarak mevcut olan din duygusunun ya

da üstün ve kudret sahibi bir yaratıcıya inanıp bağlanma ihtiyacının uzantısı olan bir

ihtiyaçtır. Çünkü inanan insan, inanıp bağlandığı üstün yaratıcıya karşı içinde duyduğu

azim, saygı, sevgi, bağlılık, teslimiyet ve şükran duygularını fiilen ifade edip göstermek

ve inancını birtakım pratiklerle realize etmek üzere ibadet etme ihtiyacı duyar.183 O

halde dini hayatın vazgeçilmez bir unsuru olan ibadetler, inanan insanla Allah arasında

iman bağı ile derinden kurulan ilişkinin dış dünyaya akseden tezahürleri ve dini hayatı

kuvveden fiile dönüştüren uygulamalar bütünüdür. İbadetler, Allah’ın rızasını kazanmak

için yapılır. Kur’an-ı Kerim’in birçok yerinde bu gerçek dile getirilmiştir.184

İbadetler, bireylerin ruhlarını, iç dünyalarını çeşitli sıkıntı ve streslerin olumsuz

etkilerinden korur. İbadet eden kimse, görevini yerine getirmenin bilinci ile mutlu ve

huzurlu olur. İç huzurunu sağlayan kişi, gelecekle ilgili yersiz korku ve endişelerden

uzak olup çevresine yardımcı olur. Böylece, ibadetler hem insanın beden ve ruh

sağlığını koruyucu hem de kişiliğini geliştirmesi bakımından önemli rol oynar. Kişi

ibadet etmekle, dış dünyanın karmaşıklığından, modern yaşamın temposundan

uzaklaşır, kendiyle baş başa kalır. İbadet, insanın iç dünyası aydınlatır. İbadet etmek

bireyin iç dünyasında olumlu davranışların oluşmasına katkı sağlar.185 İbadetler

sayesinde kişi, nefsin bitip tükenmeyen istek ve arzularından uzaklaşıp, iç huzuru

182 Şura, 42/30. 183 Yavuz Kerim, Din Psikolojisinin Araştırma Alanları, AÜİFD, Erzurum, 1982, S.5, s. 103. 184 Bakara, 2/152. 185 Pazarlı, a.g.e., s.195.

57

yakalar. Nitekim Kur’an bu gerçeği şu şekilde dile getirmektedir: “ Kalpler ancak

Allah’ı anmakla huzur bulur.”186

Sürekli olarak yapılan ibadet, bireylerde iradenin güçlenmesine, iç disiplinin

oluşmasına imkân tanır. Bu durum kişideki güven duygusunun gelişmesini sağlar.

Bireyin karşılaştığı olumsuzluklar karşısında, yılgınlık göstermeden mücadele azmi ve

kararlılığı oluşur. Nitekim Kur’an bu durumu şöyle açıklamaktadır: “ Tarafımdan size

bir yol gösterici gelir de kim ona uyarsa, onlar için herhangi bir korku yoktur. Ve onlar

üzülmeyeceklerdir.” Başka bir ayette Allah “ ölüm gelip çatıncaya kadar Rabbine ibadet

et.”187 Buyurmaktadır.

İbadetler, bireylerin bütün varlıklara karşı sorumlu olduklarını fark ettirir. Birey,

ibadet etmekle kendini tanır, duygularını kontrol altına almaya çalışır. Kişi, yaratıcısını

hatırlamak ve ona duyduğu sevgiyi dile getirmek için ibadet eder. Bu nedenle ibadet

etmek kişinin sorumluluk bilincini geliştirir. Yaratanına karşı görev ve sorumluluklarını

bilen Müslüman, tüm ilişkilerini, geçmişini, geleceğini düşünüp, kendini sorgular.

Hayatını buna göre düzenlemeye çalışır. Maddi ve manevi hayatına çeki düzen verir.

İbadetler insanın vicdan muhasebesi yapmasına olanak tanır. Kişinin yaptığı kötü

davranışlardan kurtulup, güzel ahlak sahibi olmasına fırsat tanır.188

2.1. Namaz

İslam’ın en temel ibadet biçimi olan namaz, kulun Allah’ın yüceliği karşısında

küçüklüğünü bilip vaziyet alması O’nun büyüklüğünü ifade eden güzel sözler

kullanması ve duyduğu bu saygıyı beden hareketleriyle de ifade etmesidir.189

Namaz sadece şekli hareketlerden ibaret değildir. O kalbin, bedenin, dilin ve

aklın katılımı ile yerine getirilmesi gereken bir ibadettir. Onda kalp, beden, dil ve aklın

katılacağı unsurlar vardır. Beden için kıyam, rükû, secde; dil için Allah’ı yüceltme, Onu

hamd ile övme, Ona sığınma, Ondan yardım dileme, dua ve yalvarışta bulunma

186 Ra’d, 13/28. 187 Hicr, 15/99. 188 Muhammed Kutub, İslama Göre İnsan Psikolojisi, Çev. A. Nuri, İstanbul, 1997, s.261-262. 189 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. Yay., 2. Bas., Ankara, 1996, s.158

58

anlamları taşıyan çeşitli lafızlarla Kur’an ayetlerini telaffuz etme; akıl için düşünme,

anlama, kalp için huşu, manevi lezzet, tatmin olma vardır.190 Kişi namaz ile Rabbinin

huzuruna çıkarak kendi durumunu hatırlar. Acziyetinin farkına varan insan Rabbini

öven ve yücelten ifadeler kullanarak onun huzurunda eğilir. Kul Allah karşısında kendi

benliğini yok etmeye çalışır.

Namaz günde beş vakit eda edilir. Namazın belli aralıklarla tekrar edilmesi

Allah ile kul arasındaki ilişkiyi canlı tutar. Müslüman günlük meşgalelere dalarak

Allah’ı unutmaz.191 Allah ayeti kerimesinde “Muhakkak ki ben yalnız ben Allah’ım

benden başka ilah yoktur. Bana kulluk et! Beni anmak için namaz kıl.” Buyurur.192 Bu

ayeti kerime Allah’ı anmak için en güzel ibadetin namaz olduğunu vurgular. Allaha

olan ihtiyacı ve acizlikleri arz etmek olan namaz, açık ve gizli kötülüklerden korunmak

için en büyük sebeptir. Kul Allah’ı hatırladığı zaman kötülüğü arzu etmez. Bu sayede

Allah’ın rızasına ve hoşnutluğuna erişmek için kulun kalbi iyilik duygusu ile dolar.193

Namaz kılmak insanda ruhsal saflık, kalbi dinginlik ve psikolojik bakımdan

güven bilincinin oluşması hususunda ruhsal bir aktivite yaratmaktadır.194 Kuran'da

namazın insanı kötülükten ve hayâsızlıktan alıkoyduğunu195 beyan buyuran ayet de

namazın, kılana ruhsal saflık verdiği görüşünü desteklemektedir. Elmalılı bu ayeti

detaylı bir şekilde ele alıp yorumlar. “Ne olduğu bilinerek kılınan sahih namaz, namaz

dışında da kişiyi kötülükten ve çirkinlikten uzaklaştırır. Samimi olarak namaza devam

edildikçe iyilikler artar.”196 Resulallah (s.a.v) kim bir namaz kılar da, o namaz kendisini

açık ve gizli kötülüklerden alıkoymazsa o namazla Allahtan uzaklaşmaktan başka bir

şey artırmış olmaz buyurmuştur. Bunun sebebi, namaza itaat onu, sınırlarını gözeterek

hakkıyla kılmaktır. Onun sınırında ise açık ve gizli bütün kötülüklerden alıkoyma

vardır. Başka bir ayette de sahih namaz kılmayanlara açık bir uyarı vardır. “Yazıklar

olsun o Allah huzurunda duranlara ki namazlarını yanlış olarak kılıyorlar.”197 Onlar

190 Hasan Turabi, Namaz, Çev. Saim Eminoğlu, Risale Yay., İstanbul, 1987, s.84. 191 Peker, a.g.e., s.113. 192 Taha, 20/14. 193 Yazır, a.g.e., VI, 223. 194 M. Osman Necati, Kur’an ve psikoloji, Fecr Yay., Ankara, 2004, s.247. 195 Ankebut, 29/45. 196 Yazır, a.g.e., VI, 223-224. 197 Maun, 107/4-5.

59

namaz kılıyor görünseler de namazın ne demek olduğundan habersizdirler. Hakkı ile

huşu içinde eda edilen namaz kişiye fayda verecektir.

Namaz sadece bir vazife ve fedakârlık değil aynı zamanda kulun Allah’ın

huzuruna kabul edilişidir. “Dünya şartlarında bir kişinin huzuruna çıkmak için bile

birçok sıkıntıya katlanmak, randevu almak gerekmektedir. Buna rağmen ulaşmak

istediğiniz kimse sizi kabul etmek istemeyebilir.”198 Ancak Allah sonsuz rahmet ve

merhamet sahibidir. Kul ne kadar ağır hatalar işlemiş olursa olsun, huzuru kuluna her

zaman açıktır. Bu durum insan üzerinde psikolojik bir rahatlama oluşturur. Başka bir

ayetin tefsirinde Elmalılı namazın insan psikolojisine etkisini şöyle ele alır: “Namaz

ruhun düzelmesinin bedenin intizama girmesinin sabır ve vakarın, ruhi ve bedeni her

vazifenin, dünya ve ahiret ile ilgili her olgunluğun düzenleyicisidir, gerek kişisel ve

gerekse sosyal her özelliği içine alan en esaslı ibadettir. Namaz imanın en büyük

güçlendiricisi bütün ibadet ve amellerin başı, müminlerin miracıdır. Âlemlerin rabbine

hem bedenen hem de ruhen hazır oluş olduğu için duaların niyazların en kolay iletildiği

ve ilahi yardımın en kolay geleceği ibadettir.199

Namaz aynı zamanda ruh sağlığının korumasına da yardım eder. İnsan günlük

hayatın problemleri ile uğraşırken zaman zaman gerginlikler yaşar, huzursuz olur.

Namaz kısa bir zaman bile olsa kişinin günlük hayatın stresinden kurtulup dinlenmesini

sağlar. 200

2.2. Oruç

Ruh ve beden sağlığı açısından da çok faydalı bir ibadet olan oruç İslam’ın temel

ibadetlerinden biridir. Oruçlu kişi bütün gün ibadet halinde olduğu bilinciyle hareket

eder. Orucunun, kabul edilmeyeceği düşüncesiyle başkalarına zarar verici

davranışlardan kendini alıkoyar. İyi ve güzel davranışlar yaparak sevabını daha da

artırmak ister. Dolayısıyla oruç, zararlı arzu ve istekleri baskı altında tutarken yararlı

davranışların eyleme geçmesine etki eder.201

198 Şentürk, Din Psikolojisi, s. 138. 199 Yazır, a.g.e, I, 449-450. 200 Peker, a.g.e,. s.115. 201 Peker, a.g.e., s.116

60

Elmalılı “oruç zor gibi görünen bir ibadet olsa da aslında farz kılınarak Allah’ın

mümin kullarını, hayat mücadelelerinde güçlü ve dayanıklı hale getirir.” Diyerek

orucun insan psikolojisi üzerinde ki etkisine temas etmiştir. Oruçla birlikte kişi nefisle

cihat etmeye daha kolay alışacak, sabrın yollarını öğrenecek, hayatın zorluklarını daha

kolay yenecek ve ahiret mutluluğuna erişecektir.202

Oruç insanı hem ruhen hem de bedenen terbiye eder. Sabra, tahammüle ve

kararlı olmaya alıştırır. Kişi nefsini terbiye etmezse, sabra alışmazsa Allah’ın

yardımının ilk sebeplerinden birini kaybetmiş olur. Artık en ufak bir sıkıntı da

korkmaya sızlanmaya başlar, ümitsizliğe ve gevşekliğe düşer.203 Bu yüzden insanın

sağlam ve güçlü bir karaktere sahip olabilmesi açısından oruç ibadeti önemli bir yere

sahiptir. Oruç tutan bir kişi, kendi içinde büyük bir savaş verir. Elinin altında olan pek

çok şeyi bir anda yok sayar; görmezden, duymazdan gelir. Belirli bir süre için de olsa

nefsiyle, benliğiyle, güdüleriyle ve dur durak bilmez egolarıyla mücadele eder. Yokluk

yaşar, sabreyler, yoksunluk hisseder ve yokluk çekenlerle kendisi arasında empati

kurarak duygusal bir bağ yakalar. Bununla birlikte oruç açlık duygusunun ne anlama

geldiğini kişiye davranışçı metotla öğretir, dünyada yokluğun ve açlığın var olduğunu

hatırlayan insanda şükür, merhamet, paylaşım ve yardımseverlik gibi duygular harekete

geçer.

Orucun beden ve ruh sağlığı açısından etkileri görülür. Oruç tutulurken vücuttaki

yağ depoları harekete geçmekte böylece damar sertliği önlenmiş olmaktadır. Ayrıca

yüksek kolesterol, yüksek tansiyon ve bazı böbrek rahatsızlıkları gibi zengin

hastalıklarının tedavisi için İslami orucun çok mükemmel bir şifa aracı olduğu tespit

edilmiştir.204

2.3. Zekât

Zekât kazanılan ya da sahip olunan bir malın belli bir miktarının yoksullara

verilmesi ve sosyal hizmetlerde kullanılmak üzere elden çıkarılmasıdır.205 Zekât ve

infakın, insanlar arası ilişkilerde zengin-fakir arasında gönül köprüsünün aracı oluşu

202 Yazır, a.g.e., I ,540. 203 Yazır, a.g.e., I, 449 204 Hökelekli, a.g.e., s.248-249. 205 Süleyman Uludağ, İslâmda Emir ve Yasakların Hikmeti, T.D.V. Yay., Ankara, 1987, s.91.

61

sebebiyle güçlü bir yapıcı etkiye sahiptir. Toplum içinde insan ilişkilerine bir derinlik

kazandırır. Zengin-yoksul arasında gerilim oluşmasını engeller, cömertlik duygularını

geliştirir, gelir dağılımında olan dengesizliği giderir. Servet düşmanlığını azaltır; bu

açıdan çok önemli toplumsal bir işleve sahiptir

Elmalılı tefsirinde zekât kavramını ele alırken “Nefisleri için kim önceden bir

şey yapıp gönderirse Allah katında onun hayır ve mükâfatını daha büyük olarak

bulacaktır.” İfadesini kullanır. Yani zekât olarak verilen, sahibine kat kat fazlası ile

dönecektir. Allahu Teâlâ harcadıklarının yerine bir başkasını vereceğini206 ayetler ile de

taahhüt altına alır. “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren

ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah

lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.”207

Kur’an “Onların mallarında belli bir hak vardır.”208 Buyuruyor ki şeriatta buna

zekât derler. Diğer dinlerde de fukaraya yardım vardır. Ama İslam zekât verme

durumunda olanı fukaraya karşı borçlu addediyor. Zekâtı fukaranın hakkı kabul ediyor.

Başka inançlara mensup kişiler kendilerini bu konuda zorunlu hissetmedikleri için

hassas davranmıyorlar. Bu durum bulundukları toplumda sürekli huzursuzlukların baş

göstermesine neden oluyor.209 Elmalılı bu ayete binaen yaptığı yorumda; zekâtın toplum

tabakaları arasında oluşacak nefret ve kin duygusunun engellenmesinde ve barışın

tesisinde çok önemli etkiye sahip olduğunu belirtir.

Zekât vermenin bir adabı vardır. Allah ayeti kerimede “Mallarını Allah yolunda

harcayan, sonrada harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan ve gönül

incitmeyenlerin, Rableri katında mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar

üzülmeyeceklerdir de.”210 Buyurmuştur. Bu adaba uygun verilmeyen zekât amacına

ulaşmış olamaz. Çünkü zekâttaki amaç zengin ve fakir arasındaki olumlu ilişkiyi,

toplumsal birlik ve beraberliği sağlamadır.

206 Sebe, 34/39. 207 Bakara 2/261. 208 Mearic,70/24-25. 209Elmalılı Muhammed Hamdi YAZIR, “Müslümanlık Mani-i Terakki Değil, Zamin-i Terakkidir,”

Sebilürreşad, (Temmuz-Ağustos 1339), C.XXI/544 -54. 210 Bakara, 2/262.

62

Zekât gizli mi açıktan mı verilmeli? Sorusu insanların kafasında hep soru işareti

oluşturur. Elmalılı bu durumu insanların psikolojik hallerini göz önünde bulundurarak

değerlendirir. “Zekâtın açıktan verilmesi efdaldir” görüşünü temellendirmek için ilk

olarak tevbe suresi 103. Ayetini delil olarak getirir. Ayette: “Sen onların mallarından

açıkça al!” Emri mevcuttur. Bu emir yapılan işin açıktan yapılmasını emreder. İkinci

olarak, zekâtı gizli vermek “acaba bu adam zekât vermiyor mu?” şeklinde su-i zana

neden olabilir. Açıkça vermek bu durumu ortadan kaldıracaktır. Üçüncü olarak da

kişinin açıkça zekâtını vermesi ilahi emre itaat ettiğini gösterir. Gizlemeye kalkışmak

emre uymadığı şüphesini doğurur. Bundan dolayı farzlarda açıklık nafilelerde gizlilik

evladır.211

2.4. Hac

Hac, bütün dünyevi bağlardan uzaklaşıp yaratılışın en başındaki temiz fıtrata

dönüşü simgeleyen bir kıyafete bürünmek, Allah’ın evinin etrafında defalarca dönerek

O’na bağlılık ve itaati simgeleyen sözler sarf etmek ve sanki mahşer günü bir yerde

toplanıp hesap vermek için hazır bekleme gibi Arafat'ta beklemektir.212

Hacca giden insanlar aile ve yakınlarından vatanlarından ayrılıp, mallar

harcayarak, sıkıntılara katlanarak gurbete dayanan bir ibadeti ifa etmiş olurlar. İhram ve

vakfenin ruha ve bedene ait tesirleri altında bütün bir sosyal denize dalıp, eski ve

mukaddes bir tarihin yüce prensipleri arasında; insan hayatının uğradığı değişiklikleri,

âlemin ince safhalarını seyreden fanilerin acizliklerini, baki olanın ebedilik sırrını sezen

akıllı ve olgun insanlar, bu ibadetle ruhi bir uyanış gerçekleştirirler.213

Elmalılı, haccın insan için tam bir temizlik olduğunu ifade eder. Normalde

mübah olan birçok şey hac esnasında yasaktır. Örneğin hac günlerinde insanlar cinsel

ilişki ve cinsel ilişki ile ilgili sözlerden, arkadaşları ile tartışmaktan, mücadele etmekten

vazgeçerler.214 Hacda kişi nefsine sahip olmayı, kötü söz ve davranışlardan uzak

durmayı öğrenir. Hacdan döndükten sonra kişinin üzerinde, kötü söz ve davranışlardan

uzak durma yönünde toplumsal bir baskı vardır. Bu psikolojik baskı onun günah

211 Yazır, a.g.e., II, 224. 212 Hökelekli, a.g.e., s.239-240. 213 Yazır, a.g.e., II, 58. 214 Yazır, a.g.e., II, 54.

63

işlemesine engel olur. Hakkıyla haccını ifa eden kişinin günahlarından temizlendiği

inancı da, onu kötü söz ve davranışta bulunmaması yönünde motive eder.

2.5. Dua

Dua sözlükte davet etmek, çağırmak, yalvarmak, Allahtan yardım, rahmet,

selamet, rızk, sıhhat ve afiyet dilemek, günahın affını istemek anlamlarına

gelmektedir.215 Terim olarak dua inanan kişinin Allaha yakarışı yalvarışıdır. Bireyin

Allahtan bazı taleplerde bulunuşudur.216 “Dua ruhun Allah’a teveccühüdür. Kalbin

Allah ile konuşmasıdır.”217

“İnsanı duaya sevk eden motiv, eksiklik şuurudur. Haksızlıklar kötülükler,

hayatın acı olayları, tabii afetler, hastalıklar vb. kendisini tehdit eden olaylar karşısında

kendisini aciz, güçsüz, çaresiz ve yetersiz olduğunun şuuruna varan kişi, dua vasıtası ile

kendisine şah damarından daha yakın olan rabbine yönelip ondan yardım talep

edecektir.”218

Dua etme ihtiyacı, insanda yaratılıştan vardır. Bu sebepledir ki, bütün dinlerde

dua mevcuttur. Üstün bir varlığa inanan her insan, şu veya bu şekilde dua eder. İnsanlar

hayatları boyunca, üstesinden gelemeyecekleri birçok şeyle karşılaşmakta; keder,

sıkıntı, acizlik, çaresizlik ve ümitsizliklere maruz kalmaktadırlar. Bu hususta Yüce

Allah şöyle buyurur: "İnsan bir sıkıntıya maruz kalınca gerek yan yatarken, gerek

otururken veya ayakta iken, Bize yalvarıp yakarır. Fakat Biz sıkıntısını giderdik mi,

sanki uğradığı dertten dolayı Bize yalvaran kendisi değilmiş gibi eski hâline geçip gider.

İşte (hayat sermayelerini boşuna harcayıp) haddini aşanlara, yaptıkları işler, kendilerine

böyle süslenmiş, hoşlarına gitmiştir."219 Bu ayetten de anlaşıldığı gibi dua, insanda

fıtrîdir ve özellikle sıkıntılı anlarda Allah'a dua etmek, sadece samimî olarak Allah'a

inananlara has bir durum değildir.

Dua yakınlık vasıtasıdır. İbadetlerin de en üstünüdür. Peygamber efendimiz

“Dua ibadetin iliğidir.” Buyurur. Başka bir hadisi şerifte ise “Dua ibadetten ibarettir.”

215 Şentürk, Din Psikolojisi, s.152. 216 Peker, a.g.e., s.119. 217 Certel, a.g.e., s. 152. 218 Certel, a.g.e., s.153. 219 Yunus, 10/12.

64

Diyerek bana Dua ediniz ki size icabet edeyim.” ayetini okumuştur. Dikkat edilirse

görülür ki duayı önemsemeyenler, ibadeti önemsemeyenlerdir.220

Dua namaz ve oruç gibi belli vakitte yapılan bir ibadet değildir. Duanın vakti

kişinin ihtiyaç anıdır. Kişi ihtiyacı olan şeyleri Allah’a arz eder, ona yalvarır ve

merhametlerini diler. Duanın bir adabı vardır. “Elmalılı Hamdi Yazır dua ederken şu

şartlara uyulmasını tavsiye eder.

1. Teslimiyet halinde bulunmak

2. Gösteriş yapmadan, bağırmadan, sessiz bir şekilde dua etmek

3. Duadan haz almak

4. Boyun eğerek dua etme.”221

Bazı kimseler derler ki: Kaderler geçmiş; kazalar yakındır. Dualar bunu ne

azaltır ne de eksiltir. O halde duanın ne faydası var? Peygamber bile “Allah kaderleri,

halkı yaratmadan şu kadar ve şu kadar sene önce takdir etti. “Yine: olacak şeylerde

Kalem kurudu.” Buyurmamış mıydı? “dört şeyden feragat hâsıl olmuş, onlar

bitirilmiştir; ömür, rızık, yaratma ve huy.” Hadisi de rivayet edilmiş değil midir? O

halde duadan ne fayda?222

Elmalılı’nın bu sorulara verdiği cevaplar şöyledir:

“Cenabı Allah her şeyden öncedir. Bu mana iyi düşünülünce anlaşılır ki kadere

mahkûm olan Allah değil, yaratıklardır. Kaderler önce ise, Cenab-ı Allah da kaza ve

kaderden öncedir. Dua, bu önceliği ikrar ve itiraf olduğu için kulluk makamlarının en

önemlisidir. Bize gelince, Allah Teâlâ’nın ilmi, kaza ve kaderin niteliği, akıllarımızın

dışındadır. Kaderin sırrı, meydana gelmesinden önce bilinemez. Bu şekilde Allah’ın

hikmeti, kulun ümit ile korku arasında koşup korunmasını gerekli kılmıştır. Ümit ve

arzu, başarının sebebi; korku ve çekinme, başarının düzenleyicisidir. Yaşamak bu

ikisinin dengesidir. Varlıkla yokluk arasında dönüp dolaşan mümkinin mahiyeti de

budur. Bunun için Allah’ın ilmi, hepsini kuşatmıştır. Allah’ın kaza ve kaderi herkes için

geçerli olmak ile beraber sorumluluk da doğurur. Biz hem kanunsuz yaşamadığımızı

220 Yazır, a.g.e., II, 12. 221 Yazır, a.g.e., I, 545. 222 Yazır, a.g.e., II, 9.

65

biliriz; hem de iradenin ve azmin bir kanun olduğunu biliriz. Ümit ve korku, talep ve

azim kanunlarından birisi de duadır. Bütün olaylar sebeplere bağlı ise, dua da o

sebeplerdendir. Duadan maksat bildirmek değil, kulluk göstermek; tevazu ve alçak

gönüllülük arz ederek müracaatta bulunmaktır. Maksat bu olunca, kaza ve kaderine rıza

ile beraber Allah’a dua etmek, insanlık hissesini tercih değil; Allah’ın kudretine her

şeyden fazla saygı duymaktır. Bu da en büyük makamdır.”223

223Yazır, a.g.e., II, 10.

66

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN HAK DİNİ KURAN

DİLİ İSİMLİ TEFSİRİNDEKİ İNSAN ŞAHSİYETİ İLE İLGİLİ

AYETLERE BAKIŞI

1. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMLU ÖZELLİKLERİ

1.1. Tevazu sahibi olmak

Tevazu kelimesi Arapça v-d-a kelimesinden türemiş, tefaul babının mastarı

olarak karşımıza çıkmıştır. Tevazu kelimesi alçakgönüllü olmak, kibirlenmekten uzak

durmak, kendini hakir görmek, son derece itaatkâr ve uyumlu olmak anlamlarına

gelmektedir. Türkçe sözlüklere bakıldığında kibirsiz davranmak, büyüklük

göstermemek, kendinden daha aşağı seviyede olana aynı seviyedeymiş gibi muamele

etmek, mütevazılık gibi anlamlara gelmektedir.224 Dini manada tevazu; manevi

olgunluğa eriştiren, acıma ve merhamet duygusunu geliştiren, cennete girmeye vesile

olan, küfür ve azgınlıktan koruyan, gönüllerdeki saygı ve sevgi duygularını geliştiren,

kalpte kibre yer vermeyen, bencillik, cimrilik, kıskançlık gibi kötü huyları eritip yok

eden, ahlakı güzelleştirip, insanı yücelten anahtar değer olarak ele alınır.

Hökelekli, “Tevazu” adlı makalesinde şöyle bir tanım getirmektedir: “Başkasına

karşı gelecek ya da onun hoşuna gidecek her tür davranıştan sakınarak, onun önünde

kendi benliğimizi silme yönünde bir eğilimdir.” Ancak bu eğilimi doğuran nedenlerin

farklılığına göre alçak gönüllülüğün bir erdem veya bir kusur olabileceğini ifade

etmektedir. Dolayısıyla başkasının kişiliği önünde kendi kişiliğimizin silinmesi,

başkasının hoşuna gitmek, ona yaltaklanmak arzu ve niyetinden doğmuşsa bu onursuzca

bir davranış sayılmaktadır. Mütevazı insan, kendisini, gerçek değerinin altında

değerlendirmeye eğilim gösterir; o başkasının karsısında varlıktan yoksun gibi davranır.

224 Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken yay., İstanbul, 1985, XI, 4070.

67

Gururlu kimse, zayıf tarafını saklamaya kendisini zorlarken, mütevazı insan,

kendisindeki büyük bir kuvveti saklama gayreti içinde olduğuna işaret edilmektedir.225

Elmalılı Furkan suresindeki “Rahman’ın has kulları onlardır ki, yeryüzünde

tevazu ile yürürler.”226 Ayetindeki tevazu ile yürüme kelimesini şu şekilde tefsir

etmiştir: O Rahman’ın kulları ki yeryüzünde yürüyüşleri ve hareket tarzları mülayimdir.

Zorba, kaba, haşin, kibirli, saygısız değil; sükûnet ve vakar ile alçakgönüllü bir şekilde

terbiyeli, nazik ve yumuşak yürürler. Etraflarını sıkıntılandırmaz, eza vermez, hesaplı

saygılı, merhamet tavrı ile güven ve huzur ile yürürler. Tefsirde de görüldüğü üzere

Elmalılı, tevazu kelimesine alçakgönüllü olmak, saygılı olmak, nazik ve yumuşak

olmak, merhamet ve huzur yaymak gibi anlamlar yüklemiştir.

1.2. Sabırlı Olmak

S-b-r kelimesinden türemiş olan sabır kelimesi sözlükte hapsetmek, dayanmak,

kefil olmak, cüret ve şecaat anlamlarına gelmektedir. Bunun yanında gelecek olan bir

şey için acele etmeyip bekleme, başa gelen acıya üzüntü göstermeyip tahammül etme,

yakınmamak, kendine acındırmamak anlamlarına gelmektedir.

Terim olarak sabır, başa gelen musibetlerden dolayı Allah’tan başka kimseye

şikâyetçi olmama, sızlanmama anlamında kullanılmaktadır. Kul karşılaştığı sıkıntı ve

belaların verdiği üzüntüyü sadece Allah’a arz edip ve ondan yardım istemelidir.

Sabır kelimesinin çok çeşitli tarifleri yapılmıştır. Bu tariflerden bazıları genel

tarifler olmakla beraber sınırlamalı diyebileceğimiz tarifler üzerinde de durulmuştur.

Nitekim bazı tasavvufçular sabrın tahsisli tarifini ele alarak söyle tanımlamışlardır.

Cüneyd ’e “Sabır nedir?” diye soruldu. O da: “Yüzü ekşitmeden acıyı yudumlamaktır.”

dedi. ibn Ata: “Sabır, belaya karsı edeplice durmaktır.” Rüveym: “Sabır, şikâyeti terk

etmektir.” Osman el-Mekki: “Sabır. Allah ile sabit olmak ve O’nun belasını ferahlık ve

kalp huzuru ile karşılamaktır.” demişlerdir. 227

Müfessirler, daha ziyade, sabretmenin nefis üzerindeki etkisini göz önünde

bulundurarak değişik tarifler yapmışlardır. Nitekim sabır, nefsi sevdiği şeylerden

225Muharrem Demir, Kuran’da Tevazu Kavramı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi S.B.E. Yüksek

Lisans Tezi, Ankara, 2010, s.25 226 Furkan, 25/63. 227 Abdulkerim b. Havazin, Kuşeyri, Kuşeyri Risalesi (Trc. Dilaver Selvi), Sistem Matbaacılık, İstanbul,

2009, s. 222.

68

alıkoymak, heva ve hevesinden el çekmek; bela ve musibetler karsısında nefsi, feryadu

figandan alı koymak; Allah’ın rızasını gözeterek, kötülüğü emredici nefsin tutkularına

karsı direnç göstermek şeklinde tarifler yapılmıştır. Sabrın tarifini daha değişik bir

şekilde ele alan bilginler de vardır. Bunlar içerisinde Gazali sabrı: “Neticeleri ve

istekleri zıt olan iki kuvvetin karşılaşmasında, bir kuvvetin metanet gösterip dayanması,

şeklinde tarif ederken, İmam-ı Nevevi : “İnsanın Allah’a ibadet etmesi, yasaklardan

uzak kalması ve dünyada her türlü belalara ve kötülüklere karşı metanetli olması”

şeklinde izah eder. Ahmet Hamdi Akseki: “Sabır, tabiat-ı beseriyyeye muhalif olan

ahval-i zaruriyyeye inkıyat ve mukavemet etmektir. Der.”228

Elmalılı Muhammed Hamdi sabır kavramını şöyle tanımlar: “Sabır, acıya

katlanmak onu geçirmek için dayanmak ve karşı koymaktır. Her ferağın, her başarının

anahtarıdır. Baştaki darlığın, sıkıntının geçmesi için Allah’ın yardımını celbedecek

sebeplerin birincisidir. Sabırsız ruhlar her zaman darlık içindedir. Onların dünyaya ait

olaylara hiç dayanıklıkları yoktur. Her şey ister, her şeyden rahatsız olurlar. Genişlik

zamanında eldeki nimetin kıymetini bilmezler. Gözleri daima başkasındadır. Az bir

yokluk görünce tahammül edemez, hemen mahvolurlar. Hâlbuki dünyada değişmeyen

tahavvül etmeyen hiç bir şey yoktur. Bundan dolayı bir darlığa düşmüş olanlar, Allaha

kalbini bağlayarak, bunun da Allah’ın izni ile geçeceğine iman eder ve Allah’ın

yardımını, mutluluk ve ferah gününü temiz kalp ve olgun iman içinde beklerse sonuç

kurtuluş olur. Ve hiçbir fenalığa düşmeden kurtuluş olur. Bunun için nefisleri sabra

alıştırmalı, insan sabrı alışkanlık edinebilmelidir. Bu alışkanlık acıyı bırakmak için

değil, def etmek içindir.”229

Bu ayetin tefsirinin devamında, o, nefsi sabra alıştıran en önemli ibadetlerin oruç

ve namaz olduğunu söylemiştir. Oruç nefsi terbiye edip kişiyi tiryakiliklerden

uzaklaştırır. Bu yüzden doğrudan sabır ile ilişkilidir. Bunun yanında namazın da sabır

konusunda faydası büyüktür. Kişi yıkanır temizlenir, ayıplarını ve ayıp yerlerini örter.

Yönünü kıbleye çevirir, kalbini iyi niyet ile doldurur. Şeytanın vesveselerini atar. Bütün

uzuvları ile saygıyla yaratıcısının huzurunda ibadete koyulur. Kuran okur, yaratıcısının

önünde eğilir. O da yetmez onun için secdelere kapanır. Dünyadaki acılarını,

228Abdullah Temizkan, Kuranda Sabır (Nuh Örneği), Atatürk Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum,

2012, s.7. 229 Yazır, a.g.e., I, 289.

69

mutluluklarını bir kenara bırakır. Ve miracı yaşar. Şüphesiz bu ulvi ortam içinde nefis

kaybettiği intizamına tekrar kavuşur, aslını bulur. Ayette namaz ve sabır ile Allah’tan

yardım dileyin diye buyrulur. Namaz ile sabır dilemek her nefis için kolay değildir.

Böyle bir sabır ancak Allah’tan korkan ve başını öne alıp saygılı olan kimselere ağır

gelmez hatta zevk verir, alışkanlık haline gelir.230

1.3. Kötülüğe İyilik İle Karşılık Vermek

İyilik kavramının Arapça karşılığı hasen kelimesidir. Kur’an’ı Kerim2de hasen,

hoşa giden, göze hoş gelen hayranlık uyandıran şeyler için kullanılmıştır. Hasen

kelimesinin müennesi hasene ise Kur’an’da iyilik, afiyet, af, saadet, iyi talih, söz,

ganimet, yağmur gibi anlamlarda kullanılmıştır. Kur’an’da kimi zaman iyilik

kelimesinin anlamını taşıyan “bir ve maruf” kelimesi de kullanılmıştır.231

Kur’an-ı Kerim’de hasene kelimesi pek çok kez zıddı olan seyyie kelimesi ile

birlikte kullanılmıştır. Seyyie kelimesi yanlış akide, kötü ahlak ve amel, dünya, kıyamet

ve berzah âlemindeki musibetler, aklın ve şeriatın kötü gördüğü fiiller, insan tabiatına

ağır gelen, sıkıntı veren şeyler olarak isimlendirilir. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’de günah,

küfür, sıkıntı anlamlarında da kullanılmıştır. Konumuzun temelini oluşturan kötülüğe

karşı iyilik Ra’d Suresi’nde şöyle belirtilmektedir:

“Onlar Allah’a verdikleri sözü yerine getiren ve sözleşmeyi bozmayanlardır.

Allah’ın, riayet edilmesini emrettiği haklara riayet eden, Rablerine saygı besleyen ve

kötü hesaptan korkanlardır. Rablerinin rızasına ermek için sabreden, namazı dost doğru

kılan, kendilerine verdiğimiz rızıktan gizli ve açık Allah için harcayan ve kötülüğü

iyilikle kaldıranlardır. İşte bunlar için dünya yurdunun güzel sonucu vardır.”232

Ayeti kerime üzerine Elmalılı Muhammed Hamdi başka surelerden de ayetleri

örnek göstererek kötülük karşısında iyiliği şu şekilde yorumlamıştır:

“Ha mim suresinde de geleceği üzere “kötülüğün cezası misliyle kötülük” ise de

“böyle iken kim affeder ve arayı düzeltirse, işte onun sevabını vermek iyilik olur.”233

230 Yazır, a.g.e., I, 289-290. 231 Esra Nur Çanga, Kötülüğe Karşılık İyilik Yapmanın İnsanı Olgunlaştırmadaki Önemi, Ankara Üniv.

S.B.E. Lisans Tezi, Ankara, 2008, s.8. 232 Rad, 13/19-22. 233 Şura, 42/40

70

Ancak her kim haddi aşarak size saldırırsa, siz de ona aynı şekilde saldırın!”234 Ayetince

saldırgana karşı misliyle mukabelede bulunmak mutlak bir azimet değil ruhsattır.

Kötülüğe karşı kötülükle mukabele etmek için değildir. Zulüm ve saldırganlığın

kötülüğünü engellemek ve durdurmak içindir. Bu bakımdan sonucu ve gözettiği gayesi

bakımından bir iyiliği sağlamaktır. Ancak bu anlamda meşru bir hareket olmuş olur.

Çünkü “eğer Allah, insanların bir kısmını diğer bir kısmı ile önleyip savmasaydı

yeryüzü muhakkak bozulurdu.”235 Yoksa zarara zarar, şerre şer ile karşılık vermek caiz

değildir. Şeriatın hükmünde “tek taraflı veya karşılıklı olarak zarar vermek yoktur. “

Sahih hadislerde varid olduğu üzere, “şerden hayır gelir mi ya Resulallah? Diye

sorulduğunda, Peygamber Efendimiz: “Hayır ancak hayırdan gelir.” Buyurmuştur.

Bizim dilimizde de şöyle bir atasözü vardır: “İyiliğe iyilik her kişinin karı, kemliğe

iyilik er kişinin karıdır.”236

Elmalılı’nın yorumundan anlaşılacağı üzere kötülüğe misliyle karşılık vermeye

ruhsat verilmişse de en güzeli affedip iyilik ile karşılık vermektir. Nitekim Ali İmran

Suresi 134. ayette “yine de onları affet, aldırma. Çünkü Allah Muhsinleri sever.”

Buyrulmuştur.237 Muhakkak ki zulmü unutup hoşgörü ile karşılık vermek kuvvetli bir

Allah inancı ile mümkündür. Kişinin ahlakının, inancının güzelliğindendir. Kur’an-ı

kerimde inanların birbirini affetmesi konusundaki en güzel örnek Hz. Yusuf’un

kardeşlerini affetmesidir. Kardeşleri tarafından Hz.Yusuf kuyuya atılmıştı. O

kardeşlerinin cahilce yapmış olduğu davranışa karşılık yumuşak davranmış, “bugün size

kınama yok, Allah sizi bağışlasın. O, merhametlilerin en merhametlisidir.”238 Demiştir.

Peygamber efendimiz de her zaman yaşantısı ile bu konuda insanlara örnek olmuştur.

Hz. Peygamber Uhud Savaşı’nda amcasına eziyet ederek şehit eden Hint’i ve Vahşi’yi

bile affederek en güzel affetme örneğini ümmetine göstermiştir.

1.4. Hamd Etmek, Şükretmek

Hamd etmek; övmek, teşekkür etmek, razı olmak, hakkını ödemek anlamlarına

gelmektedir. Arapça h-m-d kökünden türemiştir.239 Şükür sözlükte iyiliği anmak,

234 Bakara, 2/178. 235 Bakara 2/251. 236 Yazır, a.g.e., V, 141. 237 Ali İmran 3 /134. 238 Yusuf 12/92. 239 Hanife Miran, Hamd ve Şükür Kavramlarının Psikolojik Tahlili, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans

Tezi, Sakarya, 2010, s.23.

71

teşekkür etmek, karşılığını vermek, nimetin bilinmesi ve açığa vurulması anlamlarını

taşımaktadır. Elmalılı Muhammed Hamdi hamd ve şükür kelimesini Fatiha’yı tefsirinde

şu şekilde tanımlamıştır:

“Hamd isteğe bağlı bir iyiliğe veya onun başlangıç noktası olan bir iyiliğe karşı

gönül açıklığı ile o iyiliğin sahibine saygı ifade eden bir övgü sözüdür. Kısmen medih

kısmen teşekkür ile birleşen bir övgü, bir çeşit övmek veya övülmek, iyi bir övüş veya

övülüş, güzel bir övücü veya övülen olmak, ciddi bir övücülük veya övülücülük hülasa

bu anlamları kapsayan güzel ve ciddi bir sözdür. Arapçada hamd kelimesi bu manaların

hepsi için kullanılır. Fakat Türkçede çoğunlukla mastar ismi olarak kullanılır. Diğer

kiplerde hamd etmek veya edilmek, hamd ediş veya ediliş, hamd eden veya kendisine

hamd edilen, hamidiyet (hamd etmek niteliği), mahmudiyet (övülmeye değer olmak)

denilir. Ve bugünkü dilimizde öz Türkçe olan eş anlamlısı yoktur. Şükür de böyledir.

Türkçede bir övme var ki, oda methetme ve sena (övme) ile eş anlamlıdır. Hamd ise

medh ile şükür arasında bir nevi övme ve özel bir medihtir. Çünkü medih, canlılığı ve

istediği gibi hareket etme yeteneği olana da olmayana da yapılır. Mesela güzel bir inci

ve güzel bir at övülmüş olabilir. Hamd, inci ve atı bağışlayan, istediğini yapmakta

serbest olan Allah’a yapılır ve hatta ve hatta onun lütfuna, ilmine yapılır. Fakat vücut

güzelliğine yapılmaz. Ayrıca medih, bağıştan önce de sonra da yapılabilir. Hamd ise

kesinlikle bir iyilikten sonra yapılır. Şu kadar var ki, onun hamd edene ulaşmış bir iyilik

olması şart değildir. Şükürde ise bu da şarttır. Çünkü şükür, gelmiş olan bir nimete sözlü

veya fiili veya kalp ile nimeti verene saygıda bulunarak ona karşılık vermektir. Yalnız

fiil veya kalp ile yapılan şükür, ne medihtir, ne hamddır. Fakat dil ile sözlü olarak

yapıldığı vakit hem hamd, hem de medh olur ve bu hamd, minnettarlığın başıdır.

Bundan dolayı hamd, medihten genel olarak daha hususi(özeldir). Şükürden de bir

bakımdan daha genel ve bir bakımdan daha özeldir.” 240

Yapılan tanımlar dikkate alındığında hamd ve şükür tam olarak birbirlerinin

anlamlarını karşılamamakla birlikte, birbirlerinin yerine kullanılan iki kavram olarak

karşımıza çıkmaktadır. Sonuç olarak ikisi de Allah’a inanan insanın kulluğunu ifade

şekillerindendir.

240 Yazır, a.g.e., I, 71-72.

72

Kişiyi şükretmeye, hamd etmeye yönlendiren sebeplerden biri olarak

kendisinden daha güçlü bir varlığa inanma, güvenme ve sığınma ihtiyacı gösterilebilir.

İnanan insan, eksiklik duygusunu gidermek için Yüce Yaratıcı ’ya yönelir. Dua eder,

yardım diler. Duasına karşılık bulduğuna inandığı zaman da kalbi şükran hisleriyle

dolar. Kimi zaman bu hislerini Allah’ın emirlerine daha çok itaat ederek ifade eder.

Allah’ın bize verdiği nimetler sayamayacağımız kadar çoktur. İnsan olarak

yaratılmak en büyük nimettir. Rabbimiz bize el, ayak, göz, kulak gibi organlar; akıl

vermiştir. Yediğimiz çeşit çeşit besinler, teneffüs ettiğimiz hava, hizmetimize sunulan

bütün tabiat varlıkları hep birer nimettir. Nasıl küçük bir iyilik yapana teşekkür

ediyorsak, bizi yaratan, besleyip büyüten, esirgeyen, bağışlayan, koruyan Allah’a da

teşekkür etmemiz gerekir. Yüce Allah Kur’an’da “Bana şükredin; sakın nankörlük

etmeyin!”241 Buyurarak kendisine şükretmemizi istemektedir.

1.5. Tövbe Etmek

Tövbe Arapça bir kelimedir. Rücu etmek, geri dönmek, pişman olmak, işlediği

günahı terk ederek Allah’a dönüş ve yöneliş anlamlarına gelmektedir. Kuranda kulun

yaptığı kötü işten, günahtan veya küfürden vazgeçerek, pişmanlık duyarak Allah’a

yönelmesi anlamında kullanılmıştır. Tevvab kelimesi tövbe kelimesinden türemiştir ve

Allah’ın isimlerindendir. Tevvab Allah’a yönelen bireyin arzuladığı bağışlanmayı çokça

kabul eden, onu bağışlayıp, affeden anlamına gelmektedir.242

Tahrim suresinde nasuh tövbe kavramı geçmektedir. Ayet şöyledir: “Ey iman

edenler Allaha tövbe-i nasuh; içtenlik ile tövbe edin! Umulur ki Rabbiniz, sizin

günahlarınızı örter ve sizi altından nehirler akan cennetlere koyar. O gün Allah, Nebileri

ve Onunla beraber olanları mahzun etmez. Onların nurları, önlerinde ve sağlarında

koşar. “Rabbimiz, bizim nurumuzu tamamla ve bize mağfiret et (günahlarımızı sevaba

çevir). Muhakkak ki Sen, her şeye kadirsin.” Derler.”243 Bu ayet üzerine Elmalılı

Muhammed Hamdi tövbe kavramını şu şekilde açıklamıştır: “Tevbe, imana dair

makamların ilki, hak yolculuğunun başlangıcı, sevgiliye ulaşma kapısının anahtarıdır.

Yukarılarda geçtiği gibi lügatte dönmek anlamına gelen tevbe, ıstılahta ise kabahatten,

241 Bakara, 2/152. 242 Sare Emanet, Din Eğitimi Açısından Kuranda Tövbe-İstiğfarın Süreç ve Yapıları, Marmara Üniv.

S.B.E. Doktora Tezi, İstanbul, 2011, s.11. 243 Tahrim, 66/8.

73

kabahat olduğu için pişmanlık duyarak vazgeçmektir. Vicdanında meydana gelen

çirkinliğinden dolayı değil de, bedenine malına veya şerefine zarar verme gibi herhangi

bir korku yahut ümit sebebiyle vazgeçmek tevbe değildir. Asıl tevbe, yaptığı kabahatin

bir menfaatini görse de, esasen onun çirkinliğini duyup tiksinerek vazgeçmektedir.

Nasuh tevbe sıfat tamlaması olarak çok iyi nasihat edici tövbe anlamlarına gelmektedir.

Böyle bir tevbe nasıl olur? Kabahatlerden başka bir sebeple değil, sırf çirkinlikleri yani

Allah’ın rızasına ters düşen bir kabahat oldukları için, vicdanın da pişmanlık duyarak,

işlemekten dolayı şiddetli üzüntü hissederek ve bir daha çirkinlik yapmamaya azmedip

vazgeçmek, nefsini buna alıştırıp hiçbir sebep ve engel karşısında dönmemeye karar

vermekle olur. İbnü Merduye’nin rivayet ettiği bir hadiste şöyle denilmiştir: Muaz bin

Cebel Hz. Peygambere ey Allah’ın resulü nasuh tövbe nedir? Diye sordu. Hz

peygamber de kulun yapmış olduğu günaha pişmanlık duyup ve Allaha özrünü arz edip

sonra da sütün memeye geri dönmediği gibi o günaha dönmemesidir.”244

Elmalılı tövbe ile ilgili yaptığı bu tanımda tövbenin samimiyetine vurgu

yapmıştır. Kişi haysiyetine, malına zarar gelmesin diye değil, hatasının farkına varıp

pişman olduğu için tövbe kapısına gelmelidir. Yani kişinin vicdanı, işlediği suçtan

dolayı rahatsızlık duyup, bir daha o suçu işlememesi konusunda insanı

yönlendirmelidir. Vicdan insanın öz bilincinden doğar ve beslenir. Kişinin eylemlerini

görmesine yardımcı olur uyarıcı vazife görür. Eğer vicdan imana tabi ise her zaman

uyanık olur. Kişiyi iyiye yönlendirir.

Tövbenin sadece dini boyutu yoktur, aynı zamanda psikolojik boyutu da vardır.

Tövbe kişinin suçunu Allaha itirafıdır. Kişi suçunu Allaha itiraf ederek üzerindeki

suçluluk duygusunun yükünü hafifletir. Rabbinin kendisini affetmesi için çokça dua

eder. Tövbe eden kişi hayata yeniden bağlanır, ümit ve yaşama isteği artar.

1.6. Sevmek

Sevme duygusu bir kimseye veya bir şeye muhabbet besleme hissidir. Sevgi,

insanlarda doğuştan bulunan bir duygudur. Sevgi topluma huzuru ve kardeşliği getiren

birleştirici unsurdur. Kuran, kalplerin sevgi ile birleşmesine önem verir. Allah iman

edenlerin kalplerini sevgi ile birleştirmiştir, onları bu sevgi ve bağlılıkla güçlendirmiştir.

244 Yazır, a.g.e., VIII, 164.

74

Ayeti kerimede şöyle buyrulur: “Ve kalplerin arasını sevgi ile birleştirdi. Yoksa

yeryüzünde ne varsa hepsini harcasaydın, yine onların kalplerini birleştirmezdin. Fakat

Allah, onların arasını sevgi ile birleştirdi.245 İnsan için en büyük mutluluk Allah

sevgisine ulaşmaktır.

İnsanların servet, kuvvet, makam, itibar, güzellik gibi dünyevi metalara karşı

sevgisi, Allah sevgisinin önüne geçerse bu apaçık bir şirktir. Elmalılı tefsirinde bu

duruma şu şekilde bir açıklık getirir: “Mabud en yüksek derecede sevilen şeydir.

Son derece sevilen şeyler ne olursa olsun, mabud edinilmiş olur. Yunan, Roma, Avrupa

edebiyatında böyle muhabbet mabudlarının haddi hesabı yoktur. Bu duygu zamanına

göre türlü türlü şekillerde ortaya çıkar. Hristiyanlık da bu ruhla doludur. Hele Avrupa

ruhunda, Avrupa edebiyatında bu tür şirk, o kadar ileri gitmiştir ki her eline bir kalem

alan ve herhangi bir şiir söylemek isteyen kimse sevgilisine ilah mertebesi vermeyi, en

ufacık bir işi övmek için yaratma kudretini yakıştırmayı hüner, bir şeref sayar.

Yeryüzündeki insanlık kavgaları bütün bu çeşitli ve birbirine zıt olan mabudların

mücadelesi yüzündendir. Bu anlaşmazlık ve ihtilaflar, her birinin arasındaki binlerce

dalkavuk tarafından körüklenir. Ve insanlık günden güne ahlaki düşüklüğe

sürüklenir.”246

İnsan Allah için sevmekle Allah’ı sever gibi sevmek arasındaki farkı bilmesi

gerekmektedir. Allah’ı sevenler, Allah’ın yolunda giden sevgili kullarını da severler.

Fakat Allah’ı sever gibi değil. Buna göre Allah’ın sevdiği kullarını sevmek ve onlara

uymak, günah ve şirk değildir. Tersine Allah sevgisine delil olur. Fakat bu sevgi, hiçbir

zaman Allah sevgisi gibi olmamalıdır.247

2. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMSUZ ÖZELLİKLERİ

2.1. Cimrilik

Cimrilik servet edinme tutkusuyla karşılıksız harcama ve hayır yapmaktan

kaçınma eğilimidir. Farsça kökenli bir kelimedir. Pintilik, hasislik anlamında

245 Enfal, 8/63. 246 Yazır, a.g.e., II, 473. 247 Yazır, a.g.e., II, 473.

75

kullanılır.248 İslam ahlak literatüründe cimrilik, bir bedel olmaksızın malı vermekten

vazgeçmek ve cömertlik yapmaktan vazgeçmektir.

Kur’an’da cimrilik ile ilgili ayetlere çokça yer verilmiştir. Hadid suresinde:

“Onlar cimrilik edip, insanlara da cimriliği emrederler”.249 Buyrulur. Elmalılı bu ayet

üzerine şu şekilde yorum yapmıştır: “Onlar öyle kimselerdir ki cimrilik ederler; sadaka

vermekten, yardım etmekten, mallarını Allah yolunda harcamaktan sakınır ve cimrilik

ederler. İnsanlara da cimriliği emrederler. Bu iki şekilde olur. Ya nasihat ediyormuş gibi

doğrudan doğruya ağızları ile söylerler ve iktisattan, idareden bahsederek sıkılığa,

cimriliğe teşvik ederler. Yahut davranışları ile insanlara cimrilik örneği olurlar her kim

de ardına dönerse, Allah yolunda harcamaktan yüz çevirirse, haberi olsun ki gani ve

Hamid ancak Allah’tır. Onların yüz çevirmeleri ile Allah’ın hiçbir şeyi eksilmez, zarar

onların kendilerine aittir.”250

Cimrilik insan şahsında var olan olumsuz özelliklerden biridir. Elmalılı’da

yaptığı yorum ile cimri insanın vasıflarını sıralamıştır. Bunun yanında cimri insanın,

iktisattan bahsederek çevresindekileri de cimriliğe teşvik ettiğinden bahsetmiştir. Allah

Kur’an-ı Kerim’de bu şekilde davrananları Nisa suresinde sert bir şekilde uyarmıştır.

Ayette şöyle buyrulur: “O cimrilik eden, üstelik etrafındaki insanlara cimriliği tavsiye

eden ve Allah’ın lütfundan kendilerine verdiği nimetleri gizleyen nankörler yok mu, işte

Biz onları zelil ve perişan edecek bir azap hazırladık.”251 Başka bir ayette “Kendisine

iyilik dokundu mu cimrilik eder.”252 Buyrularak cimri insanın bencillik ve nankörlük

özelliğine de değinilmiştir. Elmalılı tefsirinde bu ayeti şöyle yorumlar. “Mesela bir

servete bir sıhhate, bir makama kondu mu hırsından, kıskançlığından kimseye bir şey

vermek istemez, ağladığı günü derhal unutur. Başı ağrıdığı zaman her şeyden ümit

bekleyen o mızmız adam, bu kez biraz kuvvet bulunca kimseye bir lokma vermemek,

hayra engel olmak için sımsıkı bir afacan kesilir. Hakka ve hayra sırtını çevirir. Eline

geçeni toplayıp yığmaya, saklamaya çalışır. Onun için de o salgın ateş onu çağırır.”253

248 Ahmet Nair, Kuranda Cimrilik Kavramı, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Mayıs, 2002, s. 5. 249 Hadid, 57/ 24. 250 Yazır, a.g.e., VII, 435-436. 251 Nisa, 4/37. 252 Mearic, 70/21. 253 Yazır , a.g.e., VIII, 339-340.

76

İnsanın olumsuz yönlerinden biri olan cimriliğin sebeplerinden en başta geleni,

aşırı mal sevgisi ve mal biriktirme hırsıdır. Çünkü insanoğlunun fıtratında mal sevgisi

ve mal biriktirme hırsı vardır. Onun için sürekli bu dünya için çalışır, mal mülk

biriktirir. Nitekim ayetlerde: “Gerçekten insanın mal sevgisi pek şiddetlidir.” 254

Denilmek suretiyle insanın bu yönüne işaret edilmektedir. Bu ayette de ifade edildiği

gibi insanoğlunun gönlünde mal sevgisi ve mal biriktirme hırsı o kadar çoktur ki, insan,

daima hep kendi nefsini düşünür, başkalarını ise ya çok az düşünür ya da hiç düşünmez.

Yeryüzündeki bütün mallara sahip olsa, hatta Allah’ın rahmet hazineleri kendisinin olsa

bile, yine de azalır korkusuyla tam bir şekilde infak etmekten çekinir. Dar gönlünde,

eline cimrilik zincirlerini vuracak sebepler oluşur.

Bir hadiste cimrilikten kurtulma yolunu sevgili Peygamberimiz şöyle

açıklamaktadır: “Zekâtını veren, misafire ziyafet çeken ve bir felaket anında başkalarına

yardımda bulunan cimrilikten kurtulur.” 255 İbn Münzir de Hz. Ali (r.a.)’ın “Malının

zekâtını veren nefsinin cimriliğinden korunmuş olur.” Dediğini rivayet etmiştir. Nitekim

insanda bulunan mal biriktirme hırsının cimriliğe dönüşmesini önlemek için Kur’ân ve

hadislerde sık sık zekât ve sadaka emredilmektedir. Bu sebepten cimrilik hastalığından

kurtulma yollarından biri de; malî durumu yerinde olanların mallarının zekâtını

vermeleridir.

2.2. Öfke

Öfke, şiddetli kızgınlık hissi, hiddet, gazap, engellenme, incinme ya da gözdağı

karşısında gösterilen saldırganlık tepkisi olarak tanımlanır. Dilimizde aralarında nüans

farkları olsa da kızgınlık ve öfke gibi kelimeler birbirlerinin yerine sıklıkla kullanılır.

Kur’ân-ı Kerîm’de ‘gazabın dışında direk öfkeyi ifade eden kelimeler “gayz”, “esef”,

“sahat”, “azza” kelimeleridir. “Hard”, “kezîm”, “galâ” ve “şehîk” kelimelerinin

anlamları arasında öfke anlamı da yer alır. Elmalılı Hamdi, Ali İmran suresi 134. ayettin

tefsirinde kuranda öfke anlamında kullanılan kelimelerin tanımlarını şu şekilde

yapmıştır.

“Gayz, hoşlanmadık bir şeye karşı insan tabiatının heyecanı yani öfke demektir

ki gazabın (kızgınlığın) aslıdır ve ondan farkı vardır. Deniliyor ki her halde gazabın

254 Âdiyât, 100/8. 255 Buharî, Mezalim, 8.

77

arkasında intikam alma isteği vardır. Ve yahut gazap istemeden yüzde ve uzuvlarda

görünür. Gayz ise yalnızca kalpte kalabilir. Bir de Allah’a gazap isnat edilir de, gayz

isnat edilmez.”256

Allah Kur’an-ı Kerim’de “Allah yolunda harcayanları, öfkelerini yenenleri ve

insanları affedenleri”257 sevdiğini belirtir. Bu yüzden kişi muttaki bir kul olabilmek için

öfkesini kontrol altında tutmayı öğrenmelidir. Unutulmamalıdır ki, kontrol edilmeyen

ve İslami bir disiplin altına alınmayan öfke hem kişinin şahsına hem de topluma zarar

verir. Öfke, sirkenin aksine sadece küpüne zarar vermez. Öfke; dine, akla, ahlaka,

toplumun birliğine, sosyal hayata ve en başta kardeşliğe büyük zarar verir. Toplumsal

istikrarı ve güveni yok eder. Bu sebeple bir Müslüman olarak her zaman öfkemize

hâkim olmalıyız.

Kur’an-ı Kerim, Hz. Peygamber’in başarısını, insanlara yumuşak davranmasına,

sert tavırla muamele etmemesine, merhametli bir kalple onlara yaklaşmasına

bağlamıştır.258 Hz. Peygamber, bütün davranışlarında merhamet ilkesini öne çıkarmış

ve kendi aralarında birbirine merhamet eden bir toplumu inşa etmiştir.259 Kur’an-ı

Kerim’in, yumuşak muameleye ve davranışa büyük önem verdiğini

görmekteyiz. Firavun, Kur’an’ın ifadesiyle azmış,260 İsrail oğullarına zulmetmiş ve

onları bölüp parçalamıştır.261 Bu cürümlerle yetinmeyerek ilahlık iddiasında bulunmuş

ve kendisini tanrı olarak ilan etmiştir.262 Bu kadar suç işlemesine ve başkaldırı

eyleminde bulunmasına rağmen, Allah Teâlâ, Hz. Musa ve Hz. Harun’a Firavuna “kavl-

i leyyinle/yumuşak sözle” tebliğ yapmalarını emretmiştir.263

2.3. Riya- İkiyüzlülük

Riya, göstermek, teşhir etmek amacıyla yapılan davranışı, gösteriş için iş

yapmayı, insanlar görsün diye bir davranışta bulunmayı, ikiyüzlülüğü, içten

pazarlıklılığı, bir şeyin veya bir davranışın taklidini yapmayı ifade eder.

256 Yazır, a.g.e., II, 424-425. 257 Ali İmran, 3/134. 258 Ali İmran, 3/159. 259 Fetih, 48/29. 260 Taha, 20/24; Naziat, 79/17. 261 Kasas, 28/4. 262 Kasas, 28/38; Naziat, 79/24. 263Taha, 20/41-44.

78

Riya insan şahsında bulunan olumsuz özelliklerden biridir. Dünya hayatından

maddi ya da manevi olarak menfaat elde etmek için; dini kullanarak gösteriş yapmak,

riyanın en kötü şeklidir. Cömert desinler diye sadaka ve zekât vermek, âlim desinler

diye Kur’an okumak, dindar desinler diye namaz kılıp, oruç tutmanın Allah katında

hiçbir değeri yoktur. Nitekim Allah Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurur: Ey iman edenler!

Allaha ve ahiret gününe inanmadığı halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa

kakmak ve incitmek suretiyle, yaptığınız hayırlarınızı boşa çıkarmayın. Böylesinin

durumu, üzerinde biraz toprak bulunan düz kayaya benzer ki, sağanak bir yağmur isabet

etmiş de onu çıplak pürüzsüz kaya haline getirivermiştir. Bunlar kazandıklarından hiçbir

şeye sahip olamazlar. Allah kâfirleri doğru yola iletmez.264 Elmalılı Hamdi bu ayete

binaen, malını gösteriş için harcayanın sadakasının hiçe gideceğini, bu şekilde verilen

sadakanın taşın üzerine atılan tohum gibi zayi olacağını belirtir. Riya ile başa kakma ile

sadaka verenler yaptıklarından bir şey elde edemezler.265 Allahu Teala başka bir ayette

de “yazıklar olsun o namaz kılanlara ki onlar namazlarını ciddiye almazlar, onlar

gösteriş yapanlardır.”266 Buyurur. Elmalılı Maun suresindeki bu ayetleri tefsirinde:

“Yazıklar olsun o namaz kılanlara, vay hallerine, o cehennemin veyl denilen kan ve irin

akan deresine düşecek olan o namaz kılanlara, daha doğrusu namaz kılıyor mümin

görünenlere! Ki onlar namazlarında yanılmışlardır.” Yanılma ile kastedilen namazın

öneminde gaflet edip, onu gereği gibi ciddi bir vazife olarak yapmamaktır ki, kılınıp

kılınmadığına aldırmamak, vaktine dikkat etmemek, geçip geçmediğine aldırış etmeyip

vaktinden geri bırakmak, terk etmekten üzülmemek, kıldığı vakitte Allah için halis niyet

ile kılmayıp dünyaya ait bir takım maksatlar, gayeler için münafıkça bir şekilde kılmak,

açıkta, el yanında kılarsa gizlide kılmamak, kıldıklarını da hakkın huzurunda hayatın

ruhani ve cismani bütün değişimlerini temessül ettirecek bir kulluk ve tazim olarak

değil de Hz. Mevlana’nın dediği gibi” baş yerde kuyruk havada” yahut Türkçe bir

deyimle söylendiği gibi “iki yatış, bir kıntış bakış ”tan ibaret bir gösteriş veya eğlenti

halinde yapmak şekillerine şamil olur.267

264 Bakara, 2/264. 265 Yazır, a.g.e., II, 192-196. 266 Maun, 107/4-6. 267 Yazır, a.g.e., IX, 503-504.

79

2.4. Kibir Büyüklenme

Kibir; kişinin kendini büyük görüp, başkasını küçümsemesi ve aşağılamasıdır.268

Kibir, İslam öncesi cahiliye döneminde olumlu ve övünç kaynağı olarak kabul

edilmiştir. Ancak Allah “Küçümseyerek surat asıp insanlardan yüz çevirme ve

yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü Allah kibirleneni, övüngeni sevmez.”269

Buyurarak kibirlenenleri uyarmış, kibri kötü davranışlardan saymıştır. Kur’an-ı Kerim’

de konu ile ilgili ayetlere sıkça rastlanmaktadır. Kibir denilince akla ilk olarak

Kur’an’daki Âdem aleyhisselam kıssası gelir. Allah ayetinde meleklere secde edin

buyurdu. Melekler hemen secde ederken iblis kibrine yediremeyip emre itaat etmedi.270

İblis kibri yüzünden küfre düştü. Elmalılı tefsirinde: İblisin küfre düşmesinin nedeni

sadece emre itaat etmemesinde değil, aynı zamanda “Ben ondan daha hayırlıyım”271

diyerek kendini üstün tutmasındadır der. Secde etmek tevazu ile başı eğmektir. Kibrin

zıttıdır. Dinen de alnı yere koymaktır. İblisin, Âdeme secde etmesinin istenmesi ibadet

değildir. Çünkü Allahtan başkasına secde etmek dini bakımdan küfürdür. İblis secde

ederek Allah’ın yarattığı Âdeme saygı gösterip bizzat Allah’a ibadet edecekti. 272Ama o

asi gelenlerden oldu.

Hz peygamber hadisinde “Kalbinde zerre kadar kibir bulunan cennete giremez.

Bir adam dedi ki fakat kişi elbise ve ayakkabısının güzel olmasını ister. Bunun üzerine

Allah resulü şöyle buyurdu: Allah güzeldir güzelliği sever. Kibir; hakkı inkâr edip

insanlara tepeden bakmaktır.273

2.5. Az Şükretmek

İnsana verilen nimetlerden maksat şükürdür. Nimet şükür için verilir. Şükürle

karşılanan nimet zâil olmaz. Şükür nimeti muhafaza eder. Bilakis onu ziyadeleştirir,

artırır. Nimeti vereni bilmek şükürdür. Nimeti, onu verenin razı olacağı şekilde

kullanmak şükürdür. Allah ayetinde, Doğrusu Biz sizi yeryüzünde, yerleştirdik, orada

size geçimlikler verdik; ne kadar da az şükrediyorsunuz! Buyurur. Yani yeryüzü insana

vatan kılınmış ve insana onun üzerinde tasarruf hakkı verilmiştir. Durum böyle iken

268 Şükrü Aydın, Kuranda Kibir Kavramı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Van,

1999, s. 12. 269 Lokman,31/18. 270 Bakara, 2/34. 271 Sa’d, 38/76. 272 Yazır, a.g.e, I, 272-273. 273 El Gazzali (Muhammed Ebu Hamid), İhyau Ulumu’d Din, 2.baskı, Darul Hayr, Beyrut, 1993, IV, s.43.

80

insan pek az şükrediyor. Vatan olan yeryüzünün ıslah ve imarında ve geçim

sebeplerinin elde edilmesinde yaratıcısını ve yaratıcısının emirlerini tanıyarak güç ve

kuvvetini yerli yerinde kullanan, bozgunculuk ve zulümden, küfür ve taşkınlıktan

sakınanlar az olduğu gibi şükür edenlerin bile şükür ve ibadetlere ayırdıkları zaman ne

kadar azdır.274

Allah insana işiten kulak, gören göz, idrak eden kalp, gönül verdi ki; kulakları

ile ilmin başı olan Kur’an ayetlerini işitsin, her türlü renk ve manzaraları kapsayan

tekvini ayetleri görsün ve hepsini gönlünde idrak etsin de ona göre gereğince iman ve

doğrulukla vazifesini yaparak onların şükrünü eda edebilsin. Ama insan çok az

şükrediyor. O bu nimetleri kendisine veren yaratıcısına ibadet vazifelerini yerine

getirmiyor. Yerine getirse de pek az yapıyor. Birçoğu o nimetlerin kıymetini bilmiyor.

Yanlış yollarda ve yaratılışlarının aksine onları boş gayelerde israf ediyor.275

2.6. Acelecilik

İnsan yaratılış itibariyle çok aceleci bir varlıktır. Ulaşmak istediği şeye hemen

ulaşmayı, olmasını arzu ettiği şeyin hemen olmasını, ihtiyaçlarının derhal

karşılanmasını ister. Eğer bir şeye öfkelense, bir şeyden sıkılsa yahut da bir zorlukla

karşılaşsa tez elden ondan kurtulmak ister. Kur’an insanın mahiyetini anlattığı bir

yerde onun bu aceleci yönünü nazara verir. “İnsan, bazen şerri, tıpkı hayrı istercesine

ister. Pek acelecidir bu insan!”276 İnsan hayra dua eder gibi şerre de dua eder. Sanki

büyük bir mükâfata dua ediyormuş gibi, o acıklı azaba dua eder. Veya yaptıkları ile o

azabı davet eder. Sonra olması gereken şeyin hemen olmasını ister. Sabır ve tahammül

zoruna gider. İnsanın aceleci olması bir de şu manayı kapsar: insan peşincidir.

Veresiyeden daha fazla peşine heves eder. Ahireti, dünyada görmek ister. Onun için

insanların birçoğu ahireti bırakır da dünyayı ister. O büyük ücrete önem vermez, acıklı

azabı hesaba almaz ve bu şekilde kendisine hayır istiyormuş gibi kötülüğü davet eder.277

274 Yazır, a.g.e., IV, 16. 275 Yazır, a.g.e., VIII, 244. 276 İsrâ, 17/11. 277 Yazır, a.g.e., V, 295.

81

BEŞİNCİ BÖLÜM

1. ELMALILI’NIN TEFSİRİNDE İNSAN PSİKOLOJİSİ

1.1. KALP

İslam’da kalp insanın gönül dünyası, duygu, düşünce ve davranışlarının ana

kaynağıdır. İnsan şahsiyetini olumlu veya olumsuz olarak etkileyen en önemli

faktörlerden birisidir. İnsanın şahsiyetini yansıtan bir aynadır. Kalbin iki anlamı vardır:

Birincisi diğer mahlûklarda olduğu gibi insanda da göğsün sol tarafına yerleştirilmiş

(cismani) olan vücuda kan pompalayan organdır. İkinci anlamı esas konumuzla ilgili

olan kalptir ki, sevgi, nefret, kin, müsamaha, korku gibi duyguların hissedildiği, iman ve

inkârın mahalli, emir ve yasakların fiiliyata dökülmesinin hareket noktası, amellerimizin

kaynağıdır.278

İnsanın görünen maddi varlığının arkasında, cismani olmayan ne kadar güç varsa

bunun kalpte gizli olduğunu söyleyen Elmalılı, ruhani kalbin bütün bedenle olan

münasebetini kabul eder. Ancak bu alakanın ilk önce bedenin hangi noktasına

olduğunun tespit edilmesinde psikologların ve filozofların oldukça zorlandıklarını

söyler. Fakat o sebeplerde bu alakanın yönünün ilk önce cismani kalbe olduğunu söyler.

Bunu söylerken de kalbin hastalık durumlarında duygusal etkilenimlerin, keder ve

üzüntülerin rolünü gerekçe olarak gösterir.279

1.2. NEFS

Nefis Kur’an’da, ruh ve bedenden müteşekkil insanın bütünlüğü, zatı, ruhu,

şahsiyeti ve kendisi anlamlarına gelmektedir. Nefis insanı insan yapan varoluş halidir.

İnsanın tabiatı ve özüdür. O ortadan kalkınca, insanın varlık nedeni de ortadan kalkar.

278 Yazır, a.g.e., s. 193. 279 Gürses, a.g.e., s. 13.

82

Her nefis bir insan demektir.280 “Allah’ın haram kıldığı nefse (cana) haksız yere

kıymayın.”281 Ayetiyle “Her nefis (insan) ölümü tadacaktır.”282 Ayetleri bu anlamda

kullanılmaktadır.

Yazır’ a göre Nefs, bir şeyin zatı yani kendisi demektir. İnsan yaratılışı itibariyle

nefsinin idrakine sahiptir bu idrakte onun dış dünyayı kavrarken temeli haline gelir.

Yazır bu tarifinin devamında ‘nefs’ kavramının örf-i şeride farklı bir anlama geldiğini

söyler ancak bilgi meselesinde kullanıldığı zaman ruh ve kalp manasında kullanılır.

Yazır ruh meselesine tefsirinin birçok yerinde değinir bu konuyla ilgili olarak İslam

filozoflarının görüşlerini verir. Ruh meselesiyle ilgili olarak bazı felsefi meselelere

dikkat çeker, o dönemde ilmi çevrelerde tartışılan sorunlara dikkat çekerek Kur’an’ın bu

konular hakkında verdiği bilgilerin değerini o dönemdeki bilgilerle kıyaslayarak ortaya

koyar.283

Genel olarak insan nefsinin tabiatında şehvete, günaha ve kötülüğe meyil vardır;

nefis kendi gücünü ve emrindeki araçları o yönde kullanır. İşte bundan dolayı insan sırf

kendi nefsine kalırsa fenalığa sürüklenir. Ancak Allah rahmet ettiği vakit, rahmani

kuvvet, nefsani kuvvete üstün geldiği vakit onun emri hükümsüz kalır. Veya nefis ilahi

emre uyarda kendi arzularını terk ederse fenalıktan uzak kalır.284

1.3. RUH

Ruh kendisi ile yapılan şey, yani hareketin başlangıcı, kendisi ile hayat olan şey,

yani hayatın başlangıcı demektir.285 Elmalılı İsra Suresi’nde geçen “Ey Muhammed!

Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh rabbimin bildiği bir iştir. Ve size ilimden ancak az

bir şey verilmiştir.”286 Ayetini tefsir ederken ruhu üç farklı açıdan ele alıp tanımlamıştır:

1. “Hareketin başlangıç noktası olması ile ruh: Maddenin tam karşılığı olarak kuvvet

demektir. Madde veya kuvvet, madde veya ruh denildiği zaman bu düşünce kastedilir.

280 Bakara, 2/87, 109, 130.; Âl-i İmran, 3/154; Hûd, 11/39; Tâhâ, 20/67. 281 İsrâ, 17/33 282 Enbiya, 21/35 283Tahsin Görgün, “H. Yazır’ın Bilgi Teorisi,” Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Sempozyumu, T.D.V

Yay., Ankara, 1993, s.307. 284 Yazır, a.g.e., V, 55. 285 Yazır, a.g.e., V, 55. 286 İsra, 17/ 85.

83

2. Hayatın başlangıcı olarak ruh: Bu mana ruhun en genel manasıdır. Hayattır ki bitkilerin

hayatını da kapsar. Diğeri de meşhur manası ile hayvanlara ait hayattır ki insana ait

hayat ile son bulur.

3. İdrak (anlayış) ın başlangıcı olarak ruh: Duyumla beraber olan sade vicdandan, bilgi,

anlama, ilim, irade, konuşma ve diğer şeyler gibi en yüksek derecelere kadar şuurla

ilgili bütün olayların ve dolayısıyla bir manevi hayatın vasıtası olması itibariyle ruh

gelir ki, ruhun en seçkin özelliğini ifade eden bu mananın en açık görüntüsü insanın

nefsinde tecelli ettiğinden, buna insan ruhu denilmiştir.”287

Elmalılı’nın, Eflatun ve İbni Sina gibi bilginlerin görüşlerini bir araya toplayan

bütüncül bir tanım yaptığı görülür. Ruhun mahiyetinin ve bunun insan aklınca

kavranmasının mümkün olup olmadığı konusu ihtilaflıdır. “Elmalılı ruha mahiyetinin ne

olduğu hususu ile değil, sonuçları ile bakar. Günümüz psikolojisinin bakışı da budur.

Çünkü ruhun kendisinin hiçbir ampirik yönü yoktur. Günümüz psikolojisi gerçek

anlamda bir ruh bilimi olarak anlaşılmamış, ruh hallerinin, davranışların bilimi olarak

anlaşılıp, gelişme imkânı bulmuştur.”288

1.4. AKIL

İnsanın düşünme, bilme, davranışlarını belirleme, denetleme ve yargılaması ya

da iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, hakkı batıldan ayırmasıyla ilgili kabiliyetine kısaca

akıl diyoruz. Ayrıca aklı, belli yargı ve hükümler arasındaki mantıksal bağlantıları

kavramak; olayları yönlendiren ve düzenleyen ilkeleri bulmak, dolaysıyla geleceğe

ilişkin ya da gelecekte olacak olaylar konusunda öngörüde bulunma kabiliyeti şeklinde

de tanımlayabiliriz.289

“Elmalılı’ya göre histeki nur gibi zihni dışa, nefsi öteki âleme bağlayan bir bağ

halinde bulunan akıl, ilmin, mantığın, doğru kararın faili değil kabilidir. Kalbin kaynağı

ve ruhta beynin ışığında bulunan manevi bir nurdur ki insan bununla hissedilmeyen

şeyleri idrak eder. Akletmek sebepler ile sonuçlar, eser ile müessir arasındaki ilgiyi yani

illiyet kanununu ve onunla alakalı diğer hususları idrak ederek eserden müessire veya

287 Yazır, a.g.e., V, 319-321. 288 Gürses, a.g.e., s. 11. 289 Osman Kara, “Kur’an’a göre İnsan Şahsiyetine Etki Eden Faktörler,” Sakarya Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi,” Cilt: XIV, Sayı: 25 (2012/1), s. 19.

84

müessirden esere, yahut bir müessirin iki eserinin birinden diğerine intikal eylemektir ki

mantık denilen bu intikal sayesinde bir eseri mahsustan, gayri mahsus olan müessiri

apaçık keşfeden idrak aracı akıl diye isimlendirilir.”290

Akıl insanın sorumluluğunun temel kaynağıdır. Dinin hükümlerinden sorumlu

olabilmesi için aklının olması gereklidir. Akıl sahibi olmayan kimse için sorumluluk ve

hesap yoktur. İnsan, aklı ve zihnî melekelerinin gücü ölçüsünde ceza ve sorumluluğa

sahiptir. Mükellef bir insan olabilmek için akıl en başta gelen şarttır.

290 Gürses, a.g.e., s. 15.

85

SONUÇ

Elmalılı Muhammed Hamdi Antalya’nın Elmalı ilçesinde doğdu. İlk ve orta

öğreniminin yanı sıra hafızlığını Elmalı’da tamamlayan Muhammed Hamdi, tahsiline

devam etmek üzere dayısı Mustafa Efendi ile birlikte İstanbul’a gitti ve Küçük

Ayasofya Medresesi’ne yerleşti (1895). Beyazıt Camii’ndeki derslerine devam ettiği

Kayserili Mahmut Hamdi Efendi’den icazet aldı. Bundan sonra hocası Büyük Hamdi,

kendisi de Küçük Hamdi diye anılmaya başlandı; yazılarında da bu imzayı

kullandı. Soyadı kanunu çıkınca babasının köyünün ismini (Yazır) soyadı olarak aldıysa

da daha çok doğum yerine nispetle Elmalılı diye meşhur oldu.

Eğitimini bitirdikten sonra 1905-1908 yılları arasında Beyazıt camiinde ders

verdi. Öğretim hayatına dersiamlık ile giren Elmalılı vaizler medresesinde fıkıh usulü,

Mekteb-i Nüvvab ile Mekteb-i Küzad’ta İslam hukuku, Mekteb-i Mülkiye de mantık

okuttu. 1918’li yıllarda Darü’l-Hikmeti’l İslamiyye’ye önce üye sonra başkan oldu.

Elmalılı İkinci Meşrutiyetin ilk meclisine Antalya mebusu olarak girdi. Cumhuriyet ilan

edildikten sonra İstanbul hükümetinde görev yaptığı için gıyabında tutuklama kararı

çıktı. Kırk gün tutuklu kalan Elmalılı İttihat ve Terakki Partisi ile bağlantısından dolayı

sorguya çekildikten sonra serbest bırakıldı. Siyasi hayatı bu şekilde sonlanmış oldu.

Bundan sonraki dönemde Elmalılı kendini telif ve çeviri faaliyetlerine verdi.

Cumhuriyet rejimi kurulup medreseler kapatıldıktan sonra mekteplerde Arapça

eğitime son verildi. Bunun anlamı Kuran’ı okuyup anlayabilecek ve anladıklarını

çevresine anlatabilecek bir nesil artık yetişmeyecekti. Diğer taraftan ortamdaki bu

boşluktan yararlanmak isteyen bazı işgüzarlar yabancı kaynaklardan faydalanarak tahrif

ve yanlışlarla dolu Kuran-ı Kerim tercümesini piyasaya sürmeye başladılar. Bu

durumları göz önünde bulunduran meclis işin ciddiyetini kavrayıp diyanet işleri

başkanlığına talimat verdi. Bu talimat çerçevesinde Kuran-ı Kerim ve Hadisi Şerifler

ehil kişiler tarafından Türkçeye tercüme edilecekti. Diyanet işleri başkanlığı bu karara

uyarak, Kuran-ı Kerim’in tercüme işini Mehmet Akif’e ve tefsir işini de Elmalılı’ya

verdi. Mehmet Akif işin kolay olmadığını ileri sürerek vazgeçmek istedi.291 Ancak

Elmalılı bu işi Akif’in bırakması halinde kendisinin de kabul etmeyeceğini ileri sürerek

291 Vakkasoğlu, a.g.e., s. 19

86

onu bu fikrinden vazgeçirdi. Akif bir süre sonra mısıra gitti. Yaptığı tercümeleri

mısırdan Elmalılı’ya gönderiyordu Elmalılı da gönderilen ayetleri tefsir ediyordu. Bir

süre sonra Mehmet Akif gönderdiği tercümeleri düzeltme bahanesi ile tercümelerini geri

istedi. Aldığı avansı da iade edip tercüme işinden vazgeçti. Mehmet Akif’in bu görevi

bırakması üzerine meal işine de kendisi devam eden Elmalılı tefsir çalışmalarını

ağırlaştırmak zorunda kaldı. 1934 yılları başında Elmalılı kalp krizi geçirdi ve bir ay

hasta olarak yattı. Geçirdiği hastalık tefsirinin daha geç bitmesine neden oldu. Elmalılı

“Hak Dini Kuran Dili” ismini verdiği tefsirini 1938 de tamamladı.

Elmalılı’nın yaşadığı dönem Osmanlı devletinin en sıkıntılı dönemleriydi. Bu

dönemdeki bazı yazarlar geri kalmışlığın nedenini İslam’da görüyordu. Elmalılı bu

durumun hatalı olduğunu, geri kalmışlığın asıl nedeninin dine karşı hassasiyetin

azalmasından, aşkın-şevkin sönmesinden olduğunu vurgulamıştır. Osmanlının içinde

bulunduğu bu zor ve karışık dönemi atlatabilmesi için Elmalılı Sebilü’r-Reşat Sırat-ı

Müstakim, Beyanü’l-Hak gibi dergiler de yazılar yayınlanarak halkı bilgilendirmek için

gayret göstermiştir.

Elmalılı, İslâm ümmetinin içtimaî vicdanını kaybetmesinin büyük felâketlere

sebep olacağını, Müslümanları Avrupalılaştırmanın bir hata olduğunu ve kurtuluşun

Avrupa’yı içimizde eritip kendi değerlerimizi korumakla mümkün olabileceğini

yazılarında ısrarla belirtmiştir. Ona göre Batı’nın değerlerinden değil ilminden

faydalanmak gerekir. Çünkü insanlar ancak İslâmî esaslara bağlı kalmakla mutlu

olabilirler. Esasen insanlık kendi türünü devam ettirebilmek için bir gün mutlaka

İslâmiyet’i benimsemeye mecbur kalacak ve gelecekte İslâm dini daha iyi anlaşılıp

uygulanacaktır.

Muhammed Hamdi, İslâmî ilimlerdeki derin vukufunun yanı sıra felsefî düşünce

ve pozitif ilimler alanında da sağlam bir anlayışa sahipti. Nitekim dinî endişelerle

pozitif ilimlerin önüne engel konulmaması gerektiğini kuvvetle savunmuştur. Dini,

kendi arzularıyla iyilik yapacak ve kemale erecek insanlar yetiştiren bir eğitim

müessesesi veya insanları kendi istekleriyle tabiatta gözlenen zorunluluk ve baskıların

üstüne yükseltecek olan bir hürriyet yolu olarak görür.

87

Elmalılı kendini Kuran’ı anlama ve açıklamaya adamış bir ilim adamıdır. Onu

yaşadığı dönemdeki ilim adamlarından ayıran en önemli özellik döneminin gündeminde

var olan sosyo-ekonomik, felsefi, ahlaki, dini hukuki problemlere duyarsız

kalmamasıdır. Eserlerinde bu konulara temas etmesi elmalının toplumun adamı

olmasına imkân sağlamıştır.

Elmalılı ümmetin her asırda yeniliğe açık olması gerektiğini vurgular.

Elmalılı’ya göre yenilik demek bozulmak demek değildir. Eğer Allah’ın birliği ve

İslam’ın temel ilkeleri ile çelişmeyen yenilikler yapılırsa bu toplumun menfaatine

olacaktır. Toplumda geri kalmışlık psikolojisinden kurtulacaktır.

Çağdaşları arasında benzerine az rastlanan geniş kültürlü mütefekkir bir din

âlimi olan Elmalılı Muhammed Hamdi aynı zamanda sanatçı bir kişiliğe sahipti. Türkçe,

Arapça ve farsça şiirler yazmasına rağmen edebi yönüyle pek tanınmamıştır.

Eserlerinde kullandığı dil üzerinde yapılan incelemelerden anlaşıldığına göre Elmalılı

yazılarında genellikle sade Türkçe kelimeleri tercih etmiş, ancak Türk dilinin öz malı

haline gelen Arapça, Farsça ve Batı kaynaklı kelimeleri de ihmal etmemiştir. İlmi ve

dini konularda ilişkin yazılarda ise oldukça ağır ve ağdalı bir üslup kullanmış, yer yer

seçili cümleler kurmuş, mantık örgüsü sağlam uzun cümleler kullanmakta başarılı

olmuştur.

Elmalılı’nın eserleri incelendiğinde onun iç gözlem tecrübelerine önem verdiği

görülür. O iç yaşantıların çok iyi gözlemleyicisidir. Hatta o tüm insanları kendi iç

dünyalarını gözlemlemeye çağırır. Çünkü nesnel dünya öznel âlem ile bilinir. Ve doğru

kararlar ikisinin uyumundan verilir. Kur’an’ın muhatabı insandır ve insanı çok yönlü

olarak ele alır. O yüzden Kur’an’ın ana konusu da insandır. Durum böyle iken Kur’an’ı

psikolojiden ayrı düşünmek mümkün değildir. Elmalılı Kur’an ilmi ile uğraşanları

psikoloji ilmi ile de yakından ilgilenmeye davet eder. Ona göre insanın, Kur’an’ın

anlamını iyi kavrayabilmesi için sadece âlim olması yetmez, psikoloji konusunda da

bilgi sahibi olması gerekir. Elmalılı Muhammed Hamdi’nin din psikolojisi alanında

hazırlanan bir yüksek lisans tezine konu olması, özellikle tefsirindeki insan şahsiyeti ile

ilgili ayetlere psikolojik bakışı itibariyle önemlidir. Bu nedenle yazdığı tefsiri din

psikologları tarafından da incelenmelidir.

88

Bu çalışma sırasında görüldü ki bu güne kadar Türkiye Cumhuriyeti’nde

insanların dini hayatlarının oluşumu ve gelişiminde gerek yürüttüğü siyasi görevleri ve

gerekse yazdığı eserleri ile büyük etkiler yapmış olan Elmalılı’nın hayatı ve eserleri

fıkıh, din felsefesi, tefsir gibi bilim dalları tarafından yeterli ilgiye mazhar olmuştur.

Fakat dini olayların psikolojik kökenlerine vurgu yapan bir âlim olmasına rağmen din

psikologları tarafından hak ettiği ilgiyi görememiştir. Onun hayatının, eserlerinin daha

iyi anlaşılması için din psikologları tarafından değerlendirilmesine ihtiyaç vardır.

89

KAYNAKÇA

Akbulut, Ahmet, "M. Hamdi Yazır' da Kelam Problemleri", Elmalılı Muhammed

Harndi Yazır Sempozyumu, Ankara, 1993.

Akça, Şakir, “Açılış Konuşması”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V. Yay., Ankara,

1993.

Akıncı, Âdem, Din Eğitiminin Başlama Yaşı, Yeni Ümit Dini İlimler ve Kültür Dergisi,

Sayı: 80, Nisan- Mayıs- Haziran- 2008, Yıl: 21.

Akseki, Ahmet Hamdi, Dinî Dersler, 2.Basım, Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul,

1951.

Akto, Akif, Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü, Yüzüncü Yıl Üniv. S.B.E Yüksek Lisans

Tezi, Van, 2005.

Akto, Akif “Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü”, A.Ü.İ.F. Dergisi 52: 2 (2011).

Algül, Hüseyin vd., Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), T.D.V. Yay., Ankara,

2001, c.1.

Allport, Gordon W., Birey ve Dini (Çev. Bilal Sambur), Elis Yay., İstanbul, 2004.

Altınköprü, Tuncel, Şahsiyet Analizi, Hayat Yay., İstanbul, 1999.

Armaner, Neda, Din Psikolojisine Giriş I, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980.

Arslantürk, Zeki, Arslantürk, E. Hamit, Uygulamalı Sosyal Araştırma, Çamlıca Yay.,

İstanbul, 2010.

Aydın, Şükrü, Kuran’da Kibir Kavramı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi S.B.E. Yüksek

Lisans Tezi, Van, 1999.

Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, DEÜ Yay., İzmir, 1987.

Aygün, Âdem, Kişilik Psikolojisi ve Dindarlık, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans

Tezi, Sakarya, 2000

Ayten, Ali, Psikoloji ve Din, Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri, İz Yay., İstanbul ,

2006.

Bahadır, Abdülkerim, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yay., İstanbul , 2002.

Bahadır, Abdülkerim, ve diğ., Anadolu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Önlisans

Programı Din Psikolojisi, Anadolu Üniv. Açıköğretim Fakültesi Yay., Eskişehir, 2010.

Çalışkan, İbrahim, “Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu”, E. Hamdi Yazır

Sempozyumu, T. D. V. Yay., Ankara, 1993.

90

Çamdibi, H. Mahmut, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali, İFAV Yayınları 2.Bsk., İstanbul,

1994.

Çanga, Esra Nur, Kötülüğe Karşılık İyilik Yapmanın İnsanı Olgunlaştırmadaki Önemi,

Ankara Üniv. S.B.E. Lisans Tezi, Ankara, 2008.

Certel, Hüseyin, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset Yay., Isparta, 2011.

Çetinkaya, Bayram Ali, “İbni Rüştün Projesi; Felsefe- Din uzlaşımı”, Diyanet İlmi

Dergisi, Temmuz-Ağustos-Eylül 2012, C. 48. S. 3.

Davran, Bülent, Mukayeseli Medeni Hukuk Dersleri, İstanbul,1968.

Demir, Muharrem, Kuranda Tevazu Kavramı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010.

Görgün, Tahsin, “H. Yazır’ın Bilgi Teorisi,” Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır

Sempozyumu, TDV Yay., Ankara, 1993.

El Gazzali, (Muhammed Ebu Hamid), İhyau Ulumu’d Din, 2.baskı, Darul Hayr, Beyrut,

1993, IV.

Emanet, Sare, Din Eğitimi Açısından Kuranda Tövbe-İstiğfarın Süreç ve Yapıları,

Marmara Üniv. S.B.E. Doktora Tezi, İstanbul, 2011.

Ersöz, İsmail, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsirinin Özellikleri”, E. Hamdi Yazır


Ertan, Veli – Küçük, Hasan, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi Din Müesseseleri ve Din

Âlimleri, Türdav Basım Yayım LMT. ŞTİ (Doyuran matbaası), İstanbul 1976.

Esen, Durmuş, Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kuran Dili” İsimli Tefsirinde

Ulumu’l Kur’an, Sakarya Üniv. SBE Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2008.

Göz, Kemal, Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Süleyman

Demirel Üniv. S.B.E Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 1998.

Gürkan, Menderes, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın İlmi Kişiliği ve Fıkıh ilminde ki Yerine Bir

Bakış”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi S. 6, 2005.

Gürses, İbrahim, Elmalılı Tefsirinde Psikoloji Konuları, Uludağ Üni. S.B.E. Yüksek

Lisans Tezi, Bursa, 1990.

Harman, Ömer Faruk ve diğ, Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), İSAM,

İstanbul, 2000, c.1.

Havazin, Abdulkerim b., Kuşeyri, Kuşeyri Risalesi (Trc. Dilaver Selvi), Sistem

Matbaacılık, İstanbul, 2009.

91

Hood, Ralph F., Spilka, Bernard, Hunsberger, Bruce, Gorsuch, Richard, The Psychology

of Religion, 2.bas., New York-London, 1996, s.389

Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, T.D. V. Yay., 2. Bas., Ankara, 1996.

İmamoğlu, Vahit, Mehmet Akif ve İnanan İnsan, Ravza Yay., İstanbul ,1996.

İnal, İbnü’l Emin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, C.III, İstanbul, 1980.

İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, (Ed.) Sabri Hizmetli, Umran Yayınları, Ankara,

1981, II.

Janet, Paul, Seailles, Gabriel, Metalib ve Mezahib, Çev. Muhammed Hamdi Yazır,

Eser Yay., İstanbul, 1978.

Kara, İsmail, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994.

Kara, Mustafa, “Hak Dini Kuran Dili’nde Tasavvuf Kültürü Üzerine”, E. Hamdi Yazır


Kara, Osman, “Kur’an’a göre İnsan Şahsiyetine Etki Eden Faktörler,” Sakarya

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,” Cilt: XIV, Sayı: 25 (2012/1), s. 19

Karaca, Faruk, Din Psikolojisi, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2011.

Kerim, Yavuz, Din Psikolojisinin Araştırma Alanları, AÜİFD, Erzurum, 1982, S.5, s.

103.

Kılavuz, Ahmet Saim, İlmihal (İman ve İbadetler), Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.,

Ankara, 2006, C.1.

Kılıç, Ferdi, Dindarlık Eğilimi, Varoluşsal Kaygı ve Psikolojik Sağlık, Ankara Üniv.

S.B.E Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007.

Kılıç, Recep “Hamdi Yazır’ da Din Felsefesi”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV

Yay., Ankara, 1993.

Kirman, M. Ali, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay,. İstanbul, 2004.

Koç, Turan, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz Yay., İstanbul, 1991, s.163-205.

Korlaelçi, Murtaza, Hikmet Felsefe İlişkisi, Akademide Felsefe, Hikmet ve Din, Bülent

Ecevit Üniversitesi Yay., Zonguldak, 2014.

Kutub, Muhammed, İslam’a Göre İnsan Psikolojisi, Çev. A. Nuri, İstanbul, 1997,

s.261-262.

Küçük Hamdi, “31 Mart Hadisesinden”, Beyan’ül-Hak, II/31, 9 Cemaziyelahir, 1327, s.

723.

92

Macit, Muhsin, “Elmalılı Hamdi’nin Bir Gazeli Etrafında,” E. Hamdi Yazır

Sempozyumu, TDV Yay., Ankara, 1993.

Maslov, Abraham H., Dinler Değerler ve Doruk Deneyimler, Çev. H. Koray Sönmez,

Kuraldışı Yay., 1996.

Miran, Hanife, Hamd ve Şükür Kavramlarının Psikolojik Tahlili, Sakarya Üniv. S.B.E.

Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.

Nair, Ahmet, Kuran’da Cimrilik Kavramı, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi,

Mayıs 2002.

Necati, M. Osman, Kur’an ve psikoloji, Fecr Yay., Ankara, 2004.

Nur, Rıza, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Nasıl doğdu, Nasıl Öldü?, Kitabevi Yay., İstanbul

1996.

Okumuş, Ejder, “Bir Din İstismarı Olarak Gösterişçi Dindarlık”, İslamiyat, 5 (4).

Öke, Kemal, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (“Son Dönem Osmanlı

İmparatorluğu”), C.XII, İstanbul, 1993.

Özbaydar, Belma, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, Baha

Matbaası, İstanbul, 1970.

Özdoğan, Öznur, Aşkın Yanımız Maneviyat, Özdenöze Yay., Ankara, 2009.

Paksüt, Fatma, Merhum Dayım Hamdi Yazır, Altınoluk Dergisi, 1992 - Nisan, Sayı:

074, Sayfa: 020.

Paksüt, Fatma, “Merhum Dayım Elmalılı Yazır”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV

Yay.,, Ankara, 1993.

Palabıyık, M. Hanefi, Gökhan, Nur, Olçar, Rabia, “Elmalılı Muhammed Hamdi

Yazır’ın Hz. Peygamber Algısı”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler

Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üni. Yay., 2013, C.2.

Pazarlı, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982.

Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Sönmez Yay., Samsun ,1993.

Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun, 2000.

Serinsu, Ahmet Nedim, “Elmalılı M. Hamdi Yazır'ın Fransızcayı Öğrenişi Hakkında Bir

Hatıra”, Diyanet İlmi Dergi, 1995, c.31.

Seyidoğlu, Halil, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Güzem Can Yay., İstanbul,

1995.

93

Şahin, Sami, “Hak Dini Kuran Dili İsimli Tefsirde Hadis Kullanımı”, C.Ü İlahiyat

Fakültesi Dergisi, XII/-2008.

Şeker, Zeliha, Hak Dini Kuran Dilinin Kelami Açıdan İncelenmesi, Çukurova

Üniversitesi İlahiyat Fak., S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2007.

Şengül, Necdet, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Tefsirindeki Türkçe Şiirlerin

Değerlendirilmesi”, İstem, Yıl:5, S:9, 2007.

Şentürk, Habil, Yahya Kemal ve Din, Hondu Yay., Isparta, 2011.

Şentürk, Habil, İbadet Psikolojisi, İz Yay., İstanbul, 2008.

Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, , Tuğra ofset Yay.,, Isparta, 2008.

Subaşı, Necdet, “Türkiye Dindarlığı, Yeni Tipolojiler”, İslamiyat, 5 (4), 2002.

Tablamacıoğlu, Mehmet, Din Sosyolojisi, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1975.

Tekin, Mustafa, “Dindarlık Bağlamında Amel-i Salih Kavramına Sosyolojik Bir

Yaklaşım”, Dindarlık Olgusu Sempozyumu (25-26 Aralık) , Kur’an Araştırmaları Vakfı

Yay., İstanbul, 2004.

Temizkan, Abdullah, Kuranda Sabır (Nuh Örneği), Atatürk Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans

Tezi, Erzurum, 2012.

Toksöz, Hatice, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın İhlas Süresi Tefsirinde Tanrı Tasavvuru İle

İlgili Felsefî Kavramlar ve İbn Sina’daki Temelleri”, SDÜ İlahiyat Fak. Dergisi, Yıl:

2012/1, Sayı: 28.

Topuz, İlhan, “Dindarlık Tipolojileri İle Benlik Saygısı Arasındaki İlişki: Yetişkinler

Üzerine Bir Araştırma,” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık,

2013, S.30, s. 141.

Turabi, Hasan, Namaz, Çev. Saim Eminoğlu, Risale Yay., İstanbul, 1987, s.84.

Tutar, Ahmet Mesut, ‘Hak Din Kuran Dili’ Adlı Eserde Ahiret İnancının İmkân ve

Lüzumu, Dicle Üni. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2008.

Tümer, Günay, “Din Maddesi.”, TDV İslam Ansiklopedisi , İsam Yay., İstanbul, 1994,

c.9.

Türkeri, Mehmet, Elmalılı'nın Ahlak Felsefesi, Lotus Yay., İzmir, 2006.

Uludağ, Süleyman, İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti, T.D.V. Yay., Ankara, 1987,

Uysal, Veysel, Türkiye’de Dindarlık ve Kadın, Dem Yay., İstanbul, 1996.

Uysal, Veysel, “İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma”, İslami

Araştırmalar, 1995, 8 (3-4).

94

Vakkasoğlu, Vehbi, Osmanlı’dan Cumhuriyete İslam Âlimleri, Cihan Yay., İstanbul,

1987.

Yanbastı, Gülgün, Kişilik Kuramları, Ege üniversitesi Yay., İzmir ,1990.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Maddesi”., TDV İslam

Ansiklopedisi, İsam Yay, İstanbul , C.11.

Yazıcıoğlu, Said, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, MEB Yay.,

İstanbul 1997.

Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, “Müslümanlık Mani-i Terakki Değil, Zamin-i

Terakkidir,” Sebilürreşad, (Temmuz-Ağustos 1339), C.XXI/544 -54.

Yazır, Muhammed Hamdi, Sadeleştiren: İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli,

Yücel, Abdullah, Hak Dini Kuran Dili, Anadolu Yayıncılık, C.I.

Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Yay., İstanbul, 1985, XI, 4070.

Yıldırım, Suat, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsiri”, Yeni Ümit, Sayı: 20 Yıl: 5, Nisan-

Mayıs-Haziran 1993.

Yıldız, Murat, Dindarlığın Tanımı ve Boyutları Üzerine Psikolojik Bir Çalışma,

Yayınlandığı Yer Tabula Rasa, yıl:1, sayı:1, ss. 19-42, 2001.

Yılmaz, Ali, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın Türkçesi,” E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV

Yay., Ankara, 1993.

Yılmaz, Engin, Said Nursi ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahiret Anlayışı, Sakarya

Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.

Zulliger, Hans, Çocuklarımızın Korkuları, Çev. Kamuran Şipal, Bozak yay., İstanbul, 1975, s. 25.

95

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

Adı ve Soyadı: Emine EFENDİOĞLU

Doğum Yeri: BURSA

Doğum Yılı: 19/02/1990

Eğitim Durumu:

İlkokul: Doğanbey ilköğretim okulu

Lise: Bursa İpekçilik Anadolu İmam Hatip Lisesi

Lisans: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Yüksek Lisans: S.D.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü

İş Durumu:

Milli Eğitim Bakanlığı Öğretmen: 2012-….

Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi:

1.Arapça (Orta)

2.İngilizce (Orta)

İletişim:

E-Posta: [email protected]

elmalili muhammed hamdİ yazir’in dİnÎ Şahsİyetİtez.sdu.edu.tr/tezler/ts01772.pdf ·...

Documents