ekosistem mangrovececep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...rehabilitasi... · 12/03/2015 3...

14
12/03/2015 1 CECEP KUSMANA Fakultas Kehutanan Institut Pertanian Bogor 2015 cecep_kusmana.staff.ipb.ac.id SUATU KOMUNITAS TUMBUHAN ATAU SUATU INDIVIDU JENIS TUMBUHAN YANG TUMBUH DI DAERAH PASANG SURUT TUMBUHAN MANGROVE FLORA DAN FAUNA YANG BERASOSIASI DENGAN TUMBUHAN MANGROVE FAKTOR LINGKUNGAN (Edafik, Geografis, Iklim, Pasang surut) KOMUNITAS MANGROVE EKOSISTEM MANGROVE SUATU FORMASI HUTAN YANG TUMBUH DAN BERKEMBANG DI DAERAH PASANG SURUT DI WILAYAH TROPIK DAN SUB TROPIK, TERGENANG PADA SAAT PASANG DAN BEBAS DARI GENANGAN PADA SAAT SURUT Titik surut terendah Titik pasang tertinggi 5 PASANG (TERGENANG) SURUT (BEBAS GENANGAN) ISTILAH LAIN DARI MANGROVE TIDAL FOREST COASTAL WOODLAND VLOEDBOSSCHEN HUTAN PAYAU MANGAL HUTAN BAKAU SUMBER DAYA MANGROVE Lahan Fauna Flora Fauna Darat Fauna Laut Mangrove Sejati Mangrove Non-Sejati Hamparan Lumpur (Mudflat) Air/Pasang surut

Upload: others

Post on 05-Nov-2020

13 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

1

CECEP KUSMANA Fakultas Kehutanan

Institut Pertanian Bogor 2015

cecep_kusmana.staff.ipb.ac.id

SUATU KOMUNITAS TUMBUHAN ATAU

SUATU INDIVIDU JENIS TUMBUHAN YANG

TUMBUH DI DAERAH PASANG SURUT

TUMBUHAN MANGROVE

FLORA DAN FAUNA YANG BERASOSIASI

DENGAN TUMBUHAN MANGROVE

FAKTOR LINGKUNGAN (Edafik, Geografis, Iklim, Pasang surut)

KOMUNITAS MANGROVE

EKOSISTEM MANGROVE

SUATU FORMASI HUTAN YANG TUMBUH DAN

BERKEMBANG DI DAERAH PASANG SURUT DI

WILAYAH TROPIK DAN SUB TROPIK, TERGENANG PADA SAAT PASANG DAN BEBAS

DARI GENANGAN PADA SAAT SURUT

Titik surut terendah

Titik pasang tertinggi

5

PASANG (TERGENANG)

SURUT (BEBAS GENANGAN)

ISTILAH LAIN DARI MANGROVE

TIDAL FOREST

COASTAL WOODLAND

VLOEDBOSSCHEN

HUTAN PAYAU

MANGAL

HUTAN BAKAU

SUMBER DAYA MANGROVE

Lahan

Fauna Flora

Fauna Darat

Fauna Laut

Mangrove Sejati

Mangrove Non-Sejati

Hamparan Lumpur

(Mudflat) Air/Pasang

surut

Page 2: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

2

EKOSISTEM LAUT

EKOSISTEM DARAT INTERFACE

Ekosistem peralihan antara ekosistem daratan dan ekosistem pesisir/laut

10

MANGROVE SEBAGAI MODAL DASAR PEMBANGUNAN

Bidang sosial ekonomi

(penghasil barang : pangan, sandang,

papan, obat-obatan, energi).

Bidang Ekologis

(penyangga sistem kehidupan dan

keberlangsungan fungsi ekosistem)

FUNGSI MANGROVE

PENYEDIA PANGAN,

SANDANG, PAPAN,

ENERGI DAN OBAT-

OBATAN

PENYANGGA SISTEM KEHIDUPAN DAN

KEBERLANGSUNGAN FUNGSI EKOSISTEM

JASA LINGKUNGAN

(LEVEL EKOSISTEM)

Proteksi garis pantai dari hempasan gelombang

Proteksi dari tiupan angin kencang

Mengatur sedimentasi

Retensi nutrien

Memperbaiki kualitas air

Mengendalikan intrusi air laut

Pengaturan air bawah tanah

Stabilitas iklim mikro

BARANG/PRODUK

(LEVEL SUMBERDAYA)

FLORA

FAUNA

12

Proteksi Garis Pantai dari Hempasan Gelombang

• K = 3.000 pohon/ha, d = 15 cm, lebar hutan = 200 m mengurangi tinggi gelombang tsunami 50-60 % dan kecepatan tsunami 40-60 % (Harada dan Kawata, 2004).

• Tegakan Kadelia candel 6 th dalam jalur lebar 1,5 km mengurangi tinggi gelombang setinggi 1 m di lautan menjadi 0,05 m di pinggir pantai

Proteksi dari Tiupan Angin Kencang

Angin topan yang melewati tegakan mangrove setinggi 3 – 5 m menyebabkan

hanya 1 % jumlah pohon yang rusak (Saenger, 2002)

Angin

Mengatur Sedimentasi

Tanah timbul lebar 5 m di depan tegakan mangrove

lebar 100 m

Mangrove berperan mengatur pergerakan sedimentasi

pengurangan daya erosif arus air, pengayaan deposit liat, dan

pengurangan daya resuspensi

Retensi Nutrien

Rapatnya batang dan susunan perakaran mangrove menyebabkan

partikel liat terdeposisi dan nutrien terserap dalam sedimen liat

Memperbaiki Kualitas Air

Rhizophora mucronata menyerap > 300 ppm Mn; 20 ppm Zn; 15

ppm Cu (Darmiyati et al., 1995).

Daun Avicennia marina mengakumulasi: Pb > 15 ppm; Cd

> 0,5 ppm; Ni > 2,4 ppm

(Saepulloh, 1995)

Page 3: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

3

Mengendalikan Intrusi Air Laut

Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

mangrove yang lebarnya 0,75 m dan intrusi tersebut menjadi 4,24

km pada lokasi tanpa hutan

mangrove (Hilmi, 1998)

Pengaturan Air Bawah Tanah

Saluran yang terbentuk di belakang mangrove dapat menjadi stock Groundwater pada saat musim kemarau yang berguna untuk

menstabilkan salinitas dan mensuplai

nutrien ke ekosistem mangrove

Stabilitas Iklim Mikro

Komunitas mangrove yang tersusun oleh tegakan rapat dan

ekstensif berperan dalam pengendalian suhu dan kelembaban di waktu siang dan

malam hari

Evapotranspirasi dan

reflektan panjang-

gelombang panjang dari

kanopi mangrove yang

ekstensif berkontribusi

terhadap curah hujan

regional

Habitat Fauna

Hamilton dan Snedaker (1984), melaporkan

bahwa kelimpahan individu dan keragaman jenis biota laut tertinggi

berada pada estuaria dengan kedalaman 0,3

sampai 1,5 m.

FAUNA MANGROVE

FAUNA DARAT (101 spesies)

FAUNA LAUT (156 spesies)

CRUSTACEA (67 spesies) :

Gastropoda (43 species) Bilvalvia (9 species)

MOLUSKA (26 spesies)

IKAN (63 spesies) MAMALIA (22 spesies)

SERANGGA (22 spesies)

BURUNG (44 spesies)

AMFIBI (2 spesies)

REPTIL (11 spesies)

TOTAL: 257 spesies

TEMPAT MEMIJAH

TEMPAT MENCARI MAKAN

TEMPAT BERKEMBANGBIAK

BERBAGAI JENIS IKAN

DAN UDANG

Bentuk perakaran yang khas

Buahnya yang bersifat

viviparious

Adanya zonasi yang berbeda

Berbagai jenis fauna dan flora

Atraksi adat-istiadat tradisional

KEINDAHAN BENTANG ALAM DAN PEMELIHARA KUALITAS LINGKUNGAN

(JASA WISATA, KEINDAHAN DAN KEUNIKAN, JASA PENYERAP CO2 DAN PENGHASIL O2)

Pantai Sancang, Garut Hutan Wisata Mangrove DKI Jakarta 26

Ekowisata / Hutan Wisata

SARANA PEMBELAJARAN SARANA REKREASI

Page 4: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

4

FUNGSI MANGROVE BERUPA PENYEDIA HASIL HUTAN NABATI (KAYU DAN HASIL HUTAN BUKAN KAYU)

ARANG

KAYU SEBAGAI BAHAN BANGUNAN

KAYU BAKAR

KAYU (BAHAN BAKU INDUSTRI PULP DAN KERTAS)

28

Biji Avicennia: Karbohidrat : 21,4%

Lemak: 0,04% Protein: 10,8%

Serat kasar : 4,1 % Vit B : 3,7 mg

Vit C : 22,2 mg

Nypa fruticans (Palma serbaguna) - Nira (gula) - Selai (buah) - Atap, sigaret, bahan

baku kertas (daun) - Garam (pelepah)

PANGAN

Buah Sonneratia

Sirup

29

Biji Bruguiera

Madu

Tepung

Tepung

Dodol Onde-onde

Selai

Daun Rhizophora

PAKAN

Daun Api-Api:

Karbohidrat : 6,9%

Lemak : 0,07% Protein : 9,1%

Serat kasar : 15,8%

Vit B : 2,6 mg Vit C : 15,3 mg

Daun Sonneratia

30

Getah Excoecaria agallocha

(antibiotik)

Minyak Biji

Xylocarpus (kosmetik)

Jus/teh daun Acanthus

(Penawar Racun dan teh obat

diabetes)

OBAT-OBATAN (FITOFARMAKA) DAN KOSMETIKA

Rebusan Ujung Akar Muda Akar

Rhizophora (Tonic)

31

OBAT-OBATAN (FITOFARMAKA)

Biji Avicennia:

Karbohidrat 21,4%

Lemak 0,04% Protein 10,8% Vit B 3,7 mg

Vit C 22,2 mg

Zat Aktif

Hasil Pengujian

Daun Kulit

Batang Batang Getah Akar Biji

Alkaloid ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++

Saponin ++++ +++ ++++ ++++ ++++ ++++

Tanin +++ ++ + + + ++++

Fenolik - - - - - +

Flavonoid ++ +++ +++ ++ +++ ++++

Triterpenoid ++++ +++ ++ + ++++ ++++

Steroid - - - - - -

Glikosida ++++ ++++ ++++ ++++ ++++ ++++

Zat aktif pada pohon Api-Api berpotensi sebagai antibiotik, antiserangga, anti bakteri, antioksidan, dan

sitotoksik (anti fertilitas) 32

Minyak Biji Cerbera (Crude Cerbera Oil)

ENERGI (BIODIESEL)

33

Getahnya (Cerberin) sebagai antibiotik

FUNGSI MANGROVE BERUPA PENYEDIA HASIL HEWANI

IKAN, KEPITING, UDANG, KERANG-KERANGAN,

KEONG-KEONGAN 34

NILAI MANFAAT TOTAL DARI

HUTAN MANGROVE DI

BANAWA SELATAN SULAWESI

: Rp. 170 juta / ha / tahun yang

terdiri atas : Manfaat langsung Rp. 41,5 juta/ha/tahun

Manfaat tak langsung Rp. 127.5 juta/ha/tahun

Manfaat pilihan Rp. 127.500 /ha/tahun

Manfaat keberadaan Rp. 951.600 /ha/tahun

ILUSTRASI NILAI TOTAL EKONOMI EKOSISTEM MANGROVE (CONTOH KASUS HUTAN MANGROVE SEDARI, KARAWANG )

No Manfaat Nilai Manfaat Bersih (Rp/Ha/Tahun)

Lahan Negara Lahan Milik

1 Manfaat langsung 3.348.980 3.428.560

2 Manfaat tidak langsung 5.142.584 7.269.454

3 Manfaat pilihan 135.263 135.263

4 Manfaat keberadaan 116.790 112.150

5 Manfaat pewarisan 60.000 11.005.427

8.803.617 11.005.427s Sumber: Budiyana, A.2005. Valuasi Ekonomi Ekosistem Mangrove Berbagai Tambak Tumpang Sari pada Status Lahan Negara dan Lahan Milik (Studi Kasus di Karawang, Jawa Barat). Tesis, Sekolah Pascasarjana IPB.

Page 5: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

5

2500 km

5000 km

Panjang Garis Pantai 95181 km

28 Pulau Besar 17.476 Pulau Kecil

92 Pulau Kecil Terluar

257 Kab/Kota Bermangrove

LUAS MANGROVE

DI INDONESIA

Kondisi Baik : 31 % Kondisi rusak: 69 %

Sumatera 576,956.056 ha

18%

Jawa, Madura, and Bali

36,406.672 ha 1%

Nusa Tenggara 32,599.629 ha

1%

Kalimantan 638,283.693 ha

20%

Sulawesi 147,018.307

5%

Maluku 178,750.649

5%

Papua 1,634,003.454 ha

50%

AREAL BERVEGETASI MANGROVE DI INDONESIA

(BAKOSURTANAL 2009)

Sumatera 4,174,041.836 ha

54%

Jawa, Madura, and Bali

340,459.409 ha 4%

Nusa Tenggara 58,997.730 ha

1%

Kalimantan 1,373,300.830 ha

18%

Sulawesi 201,267.790 ha

3%

Maluku 171,922.000 ha

2%

Papua 1,438,421.000 ha

18%

KAWASAN BERHUTAN MANGROVE DAN BERPOTENSI DITANAMI MANGROVE DI INDONESIA

(DITJEN RLPS, KEMENHUT 2007)

Total : 3,244,018.46 ha

Total : 7,758,410.60 ha

Penebangan tak terkendali Konversi hutan

KERUSAKAN EKOSISTEM MANGROVE

Bencana ALam

Polusi air dan sampah

39

TAMBAK TAMBAK TUMPANG SARI

JALAN TOL BANDARA

PEMUKIMAN

PERTANIAN

Konversi kawasan mangrove menjadi bentuk penggunaan lahan lain

40

FAKTOR LINGKUNGAN BAGI PERTUMBUHAN MANGROVE

1. FISIOGRAFI PANTAI

DATAR - LANDAI

2. PASANG SURUT

FREKUENSI/TIPE PASANG SURUT

LAMA PENGGENANGAN

TINGGI AIR

Tipe Pasang/Kelas

Penggenangan

Watson (1928)

Kelas Penggenangan

(Salinitas dan Frekuensi

Pasang)

de Haan (1931)

Frekuensi

Penggenangan

Chapman (1944)

Jenis Pohon

Dominan

1. All high tides A. Payau sampai asin, salinitas 10

- 30 ppt, selalu tergenang

A1. 1 - 2 kali/hr, minimal 20 hr/bln

530 - 700+ kali Avicennia spp.

Sonneratia spp.

2. Medium high tides A2. 10 -19 hr/bln 400 - 530 kali/th Rhizophora spp.

Bruguiera spp.

3. Normal high tides A3. 9 hr/bln Xylocarpus spp.

Heritiera spp.

4. Spring tides only A4. Beberapa hr/bln 150 - 250 kali/th Lumnitzera spp.

Bruguiera spp.

Scyphyphora spp.

5. Storm high tides

only

B. Air tawar sampai payau 4 - 100 kali/th Jenis-jenis ’marginal’,

halophyta

B1. Jarang tergenang pasang Nypa fruticans,

Oncosperma, Cerbera

PENYEBARAN JENIS-JENIS POHON MANGROVE BERDASARKAN KELAS GENANG

3. GELOMBANG DAN ARUS

SEDIMENTASI/ARUS TENANG

SEBARAN BUAH

ABRASI/EROSI

PENGARUH FISIK TERHADAP ANAKAN

SUBSIDI ENERGI DAN AERASI

Page 6: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

6

4. IKLIM

CAHAYA (3000-3800KCAL/M2)

CURAH HUJAN (1500-4000MM/TH)

SUHU (TROPIK DAN SUBTROPIK>= 20C)

ANGIN

OKSIGEN TERLARUT (1,7 – 3,4 MG/L)

5. SALINITAS

10-30 PPT

HALOFIT FAKULTATIF

SALT-TOLERANT

6. TANAH/SUBSTRAT

7. NUTRIENT

LIAT, PASIR, LEMPUNG, KORAL/KERIKIL, GAMBUT

TANAH SUBUR MANGROVE TUMBUH SUBUR

TIPE KOMUNITAS MANGROVE

BERDASARKAN KOMPOSISI, STRUKTUR & PENAMPAKAN FLORA

1. KOMUNITAS SEMAK

JENIS-JENIS PIONIR

TERDAPAT DI TEPI LAUT ATAU DELTA

BARU YG BERLUMPUR LUNAK

JENIS DOMINAN: A. MARINA. A. ALBA & S. CASEOLARIS

2. KOMUNITAS MANGROVE MUDA

SATU LAPIS TAJUK

JENIS DOMINAN: RHIZOPHORA spp.

3. KOMUNITAS MANGROVE TUA

KOMUNITAS MANGROVE KLIMAKS

JENIS DOMINAN: RHIZOPHORA spp. &

BRUGUIERA spp.

4. KOMUNITAS NIPAH

JENIS DOMINAN: NYPA FRUTICANS

ADAPTASI MANGROVE

ADAPTASI TERHADAP KONSENTRASI GARAM

TINGGI

ADAPTASI TERHADAP SUBSTRAT LUMPUR &

KONDISI TERGENANG

ADAPTASI REPRODUKTIF

ADAPTASI TERHADAP KADAR GARAM

1. SEKRESI GARAM (salt extrusion/salt secretion)

SEKRESI GARAM melalui KELENJAR GARAM DI DAUN

Contoh: Avicennia, Sonneratia, Aegiceras, Acanthus, &

Laguncularia

2. MENCEGAH MASUKNYA GARAM (salt exclusion)

AKAR dilengkapi dg SARINGAN (ULTRA FILTER)

Contoh: Rhizophora, Ceriops, Bruguiera, Acrostichum

3. AKUMULASI GARAM (salt accumulation)

GARAM DISIMPAN pada bagian KULIT KAYU, AKAR & DAUN TUA

Contoh: Xylocarpus dan Lumnitzera

ADAPTASI THD SUBSTRAT LUMPUR &

KONDISI TERGENANG

Akar Papan

Heritiera sp.

Akar Pasak (Akar Napas)

Avicennia spp. Sonneratia spp.

Xylocarpus spp.

Akar Tunjang

Rhizophora spp.

Akar Lutut

Bruguiera spp.

ADAPTASI REPRODUKTIF

1. PERBUNGAAN & POLINASI

BUNGA KECIL, TIDAK BERTANGKAI & HARUM

POLINASI OLEH ANGIN, SERANGGA & BURUNG

2. PRODUKSI PROPAGUL

3. VIVIPARI & KRIPTOVIVIPARI

4. PENYEBARAN PROPAGUL & PEMBENTUKANNYA

MENGAPUNG PADA AIR LAUT

KELOMPOK FLORA MANGROVE

FLORA MANGROVE SEJATI

FLORA MANGROVE MINOR

FLORA ASOSIASI MANGROVE

RHIZOPHORA BRUGUIERA CERIOPS KANDELIA

AVICENNIA SONNERATIA NYPA

EXCOECARIA XYLOCARPUS HERITERIA

AEGICERAS AEGIALITIS ACROSTICHUM

CERBERA HIBISCUS ACANTHUS DERRIS CALAMUS IPOMOEA PES-CAPRAE DLL

Page 7: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

7

FLORA MANGROVE SEJATI

Rhizophora apiculata

CHIP

PULP

KONTRUKSI

ARANG

KAYU BAKAR

TIANG PERANCAH

TANIN

MADU LEBAH

OBAT-OBATAN

CARBON TRADE

SIFAT EKOLOGI

• Tanah: lumpur halus, dalam &

tergenang pd saat pasang

normal

• Menyukai masukan air tawar yg

kuat scr permanen

Rhizophora apiculata

(Bakau putih)

Pohon

Bunga

Buah

Rhizophora apiculata

FLORA MANGROVE SEJATI

RHIZOPHORA MUCRONATA

CHIP

PULP

KONTRUKSI

ARANG

KAYU BAKAR

TIANG PERANCAH

TANIN

OBAT-OBATAN

CARBON TRADE

SIFAT EKOLOGI

• Tanah: spt R. apiculata tapi

lebih toleran thd substrat yg

lebih keras & pasir

• Umumnya di pinggir sungai dan

muara sungai

Rhizophora mucronata

(Bakau hitam)

Pohon

Buah Bunga

Daun

Rhizophora stylosa

(Bakau kurap)

Pohon

Bunga

Buah

FLORA MANGROVE SEJATI

BRUGUIERA GYMNORRHIZA

CHIP

PULP

KONTRUKSI

ARANG

KAYU BAKAR

TIANG PERANCAH

TANIN

OBAT-OBATAN

CARBON TRADE

SIFAT EKOLOGI

• Tanah: aerasi yg baik

• Areal dg salinitas rendah &

kering

• Substrat terdiri dari lumpur,

pasir & kadang-kadang gambut

hitam

BRUGUIERA CYLINDRICA

FLORA MANGROVE SEJATI

CHIP

PULP

KONTRUKSI

KAYU BAKAR

TIANG PERANCAH

TANIN

OBAT-OBATAN

CARBON TRADE

CERIOPS TAGAL

FLORA MANGROVE SEJATI

CHIP

PULP

MADU LEBAH

KAYU BAKAR

TANIN

OBAT-OBATAN

CARBON TRADE SIFAT EKOLOGI

• Tanah: tergenang pd saat

pasang tinggi dg drinase yg baik

• Substrat tanah liat

Page 8: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

8

SONNERATIA spp.

FLORA MANGROVE SEJATI

PULP

CHIP

KAYU BAKAR

BUAH DAPAT DIMAKAN

CAIRAN BUAH UNTUK MENGHALUSKAN KULIT

DAUN UNTUK MAKANAN KAMBING

PENGHASIL PECTINE

SIFAT EKOLOGI

S. alba • Tanah: campuran lumpur &

pasir, kadang-kadang pada

batuan dan karang

S. caseolaris

• Tanah lumpur dalam, kurang

asin

• Sepanjang sungai yg mengalir

pelan

Sonneratia alba

(Pedada)

Pohon

Bunga

Buah

Sonneratia caseolaris

(Pedada)

Pohon

Bunga

Buah

AVICENNIA spp.

FLORA MANGROVE SEJATI

PULP

CHIP

KAYU BAKAR

DAUN MUDA ATAU BIJI DAPAT DIMAKAN/ DISAYUR

MADU LEBAH

ABU DARI KAYU UNTUK PEMBUATAN SABUN CUCI

SIFAT EKOLOGI

• Pantai yg terlindung

• Toleran thd salinitas tinggi

Avicennia alba

(Jampe putih)

Pohon

Bunga

Buah

Avicennia marina

(Jampe hitam)

Pohon

Bunga & Daun Buah

Daun

NYPA FRUTICANS

FLORA MANGROVE SEJATI

DAUN UNTUK TIKAR, KERANJANG,

TAS, JAS HUJAN, TOPI

BIJI SEBAGAI BAHAN MAKANAN

DAN SUMBER GARAM, MANISAN

PENGHASIL ALKOHOL DAN CUKA

FLORA MANGROVE MINOR

XYLOCARPUS spp.

PAPAN

BAHAN DASAR

KERAJINAN TANGAN

MINYAK RAMBUT

TRADISIONAL

OBAT-OBATAN

SIFAT EKOLOGI

• Daerah yg jarang tergenang di

sepanjang pinggiran sungai &

pinggir daratan dari mangrove

FLORA MANGROVE MINOR

EXCOECARIA AGALLOCHA

GETAHNYA BERACUN

DIPAKAI UNTUK MERACUN IKAN

Page 9: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

9

FLORA ASOSIASI MANGROVE

OBAT-OBATAN

BAHAN MAKANAN

DLL

FAUNA DARAT FAUNA LAUT

FAUNA MANGROVE

INFAUNA

(CRUSTACEA)

EPIFAUNA

(MOLUSKA)

BENTOS (IKAN)

BURUNG

AMPHIBIA

&

REPTIL

MAMALIA SERANGGA SARANA PEMBELAJARAN SARANA REKREASI

AKIBAT KERUSAKAN MANGROVE

FUNGSI LINDUNGAN LINGKUNGAN MENURUN (ABRASI,

INTRUSI, BANJIR)

KUALITAS HABITAT MANGROVE BAGI BIOTA PERAIRAN

(FEEDING GROUND, SPAWNING GROUND, NURSERY GROUND)

MENURUN

KUALITAS HABITAT SATWA LIAR MENURUN

KUALITAS TEGAKAN DAN KERAGAMAN HAYATI MENURUN

KUALITAS SUMBERDAYA PESISIR MENURUN

KUALITAS HIDUP MASYARAKAT PESISIR RENDAH

SPESIES UTAMA MANGROVE YG

DITANAM DI INDONESIA

Bruguiera spp.

Rhizophora apiculata

Rh. mucronata

Rh. stylosa

Avicennia spp.

Sonneratia spp.

1 2 3 4 5 6

7 8

9

10

BUAH MANGROVE

1. Bruguiera gymnorrhiza

2. Ceriops decandra

3. Ceriops tagal

4. Rhizophora apiculata

5. Rhizophora stylosa

6. Rhizophora mucronata

7. Sonneratia alba

8. Sonneratia caseolaris

9. Avicennia marina

10. Xylocarpus granatum

BAHAN TANAMAN

ANAKAN DARI ALAM

PROPAGUL

ANAKAN DARI PERSEMAIAN

BAGIAN-BAGIAN PROPAGUL

RHIZOPHORA spp. YANG MASAK

Page 10: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

10

KRITERIA PROPAGUL YANG

AKAN DI TANAM LANGSUNG

(MATANG)

PADA BAGIAN COTYLEDON TERDAPAT

CINCIN

APABILA HYPOCOTYL DITARIK DENGAN

TANGAN AKAN MUDAH TERLEPAS DARI

BUAH

KARAKTERISTIK PROPAGUL (BUAH) YG MATANG

Spesies Karakteristik Buah (Propagul) yang Matang

Rhizophora mucronata Propagul (hipokotil) berwarna hijau tua, panjang minimal 50 cm, kotiledon

berwarna kuning (berubah dari hijau muda ke kuning), dan ada cincin berwarna keputihan pada hipokotil yang berdekatan dengan perikarp.

Rh. apiculata Propagul (hipokotil) berwarna hijau kecoklatan, panjang minimal 20 cm,

diameter minimal 14 mm, kotiledon berwarna coklat kemerahan (berubah dari hijau muda ke coklat kemerahan). Bagian bawah perikarp menggembung.

Bruguiera gymnorrhiza Propagul (hipokotil) berwarna coklat kehijauan, panjang minimal 20 cm

Ceriops tagal Panjang propagul minimal 20 cm. Kotiledon berwarna kuning dan mempunyai

panjang 1 – 1.5 cm.

Avicennia marina Buah berwarna putih kekuningan dengan kulit buah sedikit mengelupas.

Berat biji minimal 1.5 gram per biji.

A. alba Buah berwarna coklat kekuningan.

Sonneratia alba Buah berwarna hijau tua kecoklatan dan mengapung di air.

S. caseolaris Buah berwarna kekuningan dan agak lembek.

Xylocarpus granatum Buah berwarna kuning kecoklatan dan mempunyai retakan. Buah mengapung

bila direndam di air.

Kondisi Tempat Penyimpanan Buah/Propagul Jenis-jenis Mangrove

Jenis

Tempat Simpan Periode waktu Lainnya

Rh. mucronata Terlindung dengan baik dari

sengatan matahari langsung, harus selalu diberi air

10 hari Calyx tidak boleh disiram terlalu

lama

Rh. apiculata 5 hari

B. gymnorrhiza 10 hari Calyx tidak boleh dilepas

C. tagal 10 hari Siram dengan air setiap hari

S. alba Pada tempat yang dingin, gelap

dan hindari sinar matahari langsung secara total

5 hari

A. marina Tempat yang dingin, tempat

yang gelap dan hindari sinar

matahari langsung

10 hari

X. granatum Tempat yang terhindar dari

matahari langsung

10 hari Sebagian radikel terendam

dalam air

Sumber : Taniguchi et al. 1999

Media simpan berupa sabut kelapa dalam kardus di ruang AC (19 – 20 oC)

propagul dapat bertahan sampai 3 minggu tanpa berakar

PENANAMAN DENGAN PROPAGUL

Keuntungan Mudah penanganannya

Murah

Apabila hipokotil bagian atas rusak, tunas tambahan

Kerugian Tergantung musim

berbuah masak

Mudah diganggu oleh kepiting dan teritip

BIBIT DARI ANAKAN ALAM

Ukuran tinggi 0.5 – 1 m

Di Matang, Malaysia kematian 8 %

setelah 3 bulan

Dianjurkan unuk dipangkas sampai 2/3

tinggi

Yang dari tempat terbuka segera

ditanam

Yang dari hutan alam diaklimatisasi

dulu

Perlu bantuan tongkat untuk yang

ombaknya kuat

Keuntungan:

Tahan menghadapi faktor perusak (kepiting, gulma

dsb.)

Lebih mudah dibanding anakan dari persemaian

Kerugian:

Lebih mahal dibanding propagul

BIBIT (ANAKAN) DARI PERSEMAIAN:

Keuntungan:

Relatif tahan terhadap gangguan hama

Jadwal penanaman tidak tergantung musim

kemasakan buah

Kadang lebih besar peluang keberhasilannya

Kualitas lebih seragam

Kerugian:

Penanganan lebih sulit pengawasan lebih

ketat

Relatif mahal

MUSIM PENGUNDUHAN BENIH

BESERTA PENYEMAIANNYA

Jenis Jan Feb Mar Apr Mei Jun Jul Agt Sep Okt Nov

Rh.mucronata

Rh.apiculata

B.gymnorrhiza

C. tagal

A.marina

S.alba

X.granatum

Sumber : Taniguchi et al. 1999

Kedalaman Penyemaian Benih Jenis-jenis Mangrove

Jenis Kedalaman

Rh. mucronata ± 7 cm

Rh. apiculata ± 5 cm

B. gymnorrhiza ± 5 cm

C. tagal ± 5 cm

S. alba ± 1/2 dari panjang benih (0.5 cm)

A. marina ± 1/3 dari panjang benih

X. granatum sampai radikel terbenam

Page 11: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

11

RANGKUMAN CARA PEYEMAIAN PROPAGUL

BERBAGAI JENIS MANGROVE

7 cm 1/3 benih 0,5 mm 5 cm

CARA PENYEMAIAN PROPAGUL Rhizophora mucronata CARA PENYEMAIAN BUAH Rhizophora apiculata

CARA PENYEMAIAN BUAH Avicennia marina Lama Pemberian Naungan dan Lama Naungan Dibuka

di Persemaian sebelum Ditanam

Jenis Lama Pemberian Naungan Lama Naungan Dibuka

(bulan)

Rh. mucronata 3 – 4 1

Rh. apiculata 3 – 4 1

B. gymnorrhiza 2 – 3 1

C. tagal 3 – 4 3 – 4

S. alba 2 3 – 4

A. marina 2 1 – 2

X. granatum 2 1 – 2

Sumber : Kusmana, 1999

KRITERIA ANAKAN BEBERAPA JENIS MANGROVE

UNTUK DITANAM DI LAPANGAN

No. Jenis Tinggi (cm) Jumlah

Daun (helai)

Lama semai

(bulan)

1. Rhizophora mucronata 55 4 4 — 5

2. Rhizophora apiculata 30 4 4 — 5

3. Rhizophora stylosa 35 4 3 — 4

4. Avicennia alba 30 6 3 — 4

5. Avicennia marina 30 6 3 — 4

6. Sonneratia alba 15 6 5 — 6

7. Bruguiera gymnorrhiza 35 6 4 — 5

8. Ceriops tagal 30 4 4 — 5

9. Xylocarpus granatum 40 6 4 — 5

JARAK TANAM DITENTUKAN MENGGUNAKAN TALI YANG DITANDAI DENGAN PITA SESUAI JARAK TANAM YANG DIREKOMENDASIKAN

TEKNIK PENANAMAN BIBIT MANGROVE PELEPASAN POT/POLIBAG DILAKUKAN MENGGUNAKAN PISAU

TANAH JANGAN SAMPAI PECAH ATAU MEMATAHKAN AKAR YANG KELUAR DARI POT

APABILA MEDIA LEBIH BANYAK PASIR MAKA POLIBAG TIDAK PERLU DILEPAS, TAPI CUKUP DIBUAT BEBERAPA LOBANG PADA POLIBAG

PENANAMAN BIBIT PADA LOBANG TANAM SEDALAM TINGGI POT/POLIBAG

Page 12: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

12

PEMBERIAN AJIR

PADA TANAH YANG SANGAT LUNAK & MUDAH HANYUT

BIBIT DIIKATKAN DENGAN TALI PADA AJIR

PENANAMAN BIBIT Rhizophora mucronata DI LAPANGAN PENANAMAN BIBIT Rhizophora apiculata DI LAPANGAN

PENANAMAN BIBIT Sonneratia alba DI LAPANGAN PENANAMAN BIBIT Avicennia marina DI LAPANGAN PENANAMAN MANGROVE PADA TAPAK KHUSUS

Tapak yang berombak besar

Penggunaan tiang pancang

Penggunaan ruas bambu besar

Tapak yang berlumpur dalam

Rh. mucronata, propagul panjang (> 60 cm)

PEMELIHARAAN

MENGUNJUNGI SETIAP TANAMAN & MENGATASI SETIAP GANGGUAN DARI POHON KE POHON

GANGGUAN

HANYUTAN MATERIAL KAYU, BATANG BAMBU, PLASTIK SERTA MATERIAL LAINNYA

HANYUTNYA TANAMAN KARENA ARUS ATAU OMBAK

PENUTUPAN LUMUT LAUT SEHINGGA MENUTUPI TANAMAN MUDA

KEPITING DAN TERITIP

HAMA

KERUSAKAN BIBIT MANGROVE

OLEH LUMUT KERUSAKAN BIBIT MANGROVE

OLEH TERITIP

Page 13: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

13

KERUSAKAN BIBIT

MANGROVE OLEH KEPITING

SERANGAN KEPITING

PADA BIBIT MANGROVE

KERUSAKAN BIBIT

MANGROVE OLEH LIMBAH

PLASTIK

HAMA Aulacaspis marina

PENYEMPROTAN PARASIT

DENGAN AIR LAUT

• PERLINDUNGAN MANGROVE PADA KAWASAN LINDUNG (Kawasan konservasi, hutan lindung, jalur hijau mangrove pada sempadan sungai dan pantai, sekitar mata air)

• MEREHABILITASI/MERESTORASI EKOSISTEM MANGROVE YANG RUSAK

• PEMANFAATAN EKOSISTEM MANGROVE DENGAN PRINSIP MULTIGUNA DAN BERKELANJUTAN

TANTANGAN DALAM PELESTARIAN MANGROVE DAN PENGEMBANGANNYA DI INDONESIA

PERLINDUNGAN MANGROVE PADA KAWASAN LINDUNG

Jalur hijau mangrove di sempadan sungai dan pantai

Kawasan konservasi mangrove (Balikpapan)

TEKNIK GULUDAN

Umur Tanam : 16 bulan

Tinggi : 2,35 m

Diameter : 2,42 cm

115

REHABILITASI MANGROVE

TEKNIK BREAK WATER (PEMECAH OMBAK)

PENANAMAN DI PEMATANG TAMBAK View Kawasan Rehabilitasi Mangrove

pada Umur Tanam 16 bulan

PEMANFAATAN EKOSISTEM MANGROVE

Sistem Silvofishery pola empang parit/wana tani (Belanakan, Subang) 117

Sistem Agrosylvofisherypastoral

(Bedagai, Sumatera Utara)

Page 14: EKOSISTEM MANGROVEcecep_kusmana.staff.ipb.ac.id/files/...Rehabilitasi... · 12/03/2015 3 Mengendalikan Intrusi Air Laut Jarak intrusi air laut di Pantai Jakarta sejauh 1 km pada hutan

12/03/2015

14

Lahan tambak atau pertanian

Pemanfaatan hutan

berkelanjutan Green belt Budidaya

Kerang/Tiram

Budidaya Ikan Keramba

Level air pasang tinggi

Level air pasang medium

Level air surut

SKEMA PEMANFAATAN EKOSISTEM MANGROVE YANG BERSIFAT MULTIGUNA DAN BERKELANJUTAN

118

Tipe ekosistem mangrove yang direkomendasikan dikonservasi:

a. Mangrove yang tumbuh di pulau-pulau kecil

b. Ekosistem mangrove yang unik atau khas

c. Ekosistem mangrove yang merupakan habitat satwaliar/biota yang endemik dan atau dilindungi

d. Mangrove yang tumbuh di estuaria dan muara sungai yang berperan mempertahankan keseimbangan ekologi di ekosistem tersebut.

e. Mangrove yang berfungsi sebagai habitat perikanan atau dekat kawasan penangkapan.

f. Mangrove yang berada pada kawasan yang rawan oleh kejadian bencana di pesisir (badai, abrasi, banjir).

g. Mangrove yang masih asli yang dialokasikan sebagai gene biodiversity bank.

h. Mangrove yang berfungsi sebagai perlindungan abrasi pantai, interusi air laut, dan lindungan lingkungan lainnya.

i. Mangrove untuk kepentingan diklat, penelitian, pariwisata, dan tujuan khusus lainnya.