UVOD U EKONOMSKU POLITIKU

2

POJAM I PREDMET EKONOMSKE POLITIKE1. OPE NAZNAKE O EKONOMIJIU najoptijem znaenju, ekonomija obuhvata ukupnost ekonomskih nauka iji je zajedniki predmet ljudska djelatnost koja koristi ograniena sredstva radi zadovoljavanja potreba. U osnovi te djelatnosti je privreivanje, shvaeno kao sveukupna aktivnost ljudi kojom se osiguravaju dobra neophodna za reprodukciju ljudske vrste i drutvene zajednice. Pojmovno odreenje privreivanja kao svjesne djelatnosti obuhvata njegova 3 bitna elementa: 1. Ljudske potrebe raznovrsne ljudske potrebe predstavljaju preduslov privreivanja; 2. Ogranienost sredstava za njihovo zadovoljavanje radi se o relativnoj ogranienosti ekonomskih dobara u odnosu na ljudske potrebe; 3. Svjesna djelatnost sa namjerom da se smanji ogranienost sredstava. Uloga ekonomije u njenom najirem znaenju jeste da u postojeim uslovima omogui to efikasnije privreivanje.

2. POJAM EKONOMSKE POLITIKEIzrazom ekonomska politika oznaava se privreivanje u drutvenoj zajednici sa teitem na organiziranje i usmjeravanje tokova reprodukcije u okviru drave. U domenu ekonomske teorije, pojam ekonomska politika se koristi za oznaavanje dvaju pojava: 1. Kao raznovrsna aktivnost drave i drugih nosilaca ekonomsko-politikog odluivanja (tzv. makroekonomski subjekti), ija svrha je stvaranje adekvatnog drutvenog ambijenta za optimalan privredni i ekonomski razvoj; 2. Kao nauna disciplina u okviru sistema ekonomskih nauka koja se bavi iznalaenjem i analiziranjem odnosa i zakonitosti u vezi sa djelovanjem drave i drugih makroekonomskih subjekata u regulisanju ekonomskih odnosa. Pod privrednim razvojem po pravilu se podrazumijeva porast materijalne proizvodnje (mase roba i usluga) i drutvenog proizvoda. Ekonomski razvoj je iri pojam, jer uz materijalno-proizvodnu stranu obuhvata i drutvenu komponentu shvaenu kao ukupnost upravljanja privrednim razvojem.

3. PREDMET EKONOMSKE POLITIKE KAO NAUKEU osnovi ekonomske politike kao nauke je da u konkretnom ekonomskom sistemu nae optimalan domet i nain djelovanja drave kako bi se ostvario uspjean ekonomski razvoj. 3.1. Opravdanje ekonomske uloge drave je dvostruke prirode: 1. Funkcioniranje drave pretpostavlja i pribavljanje sredstava kojima se osigurava materijalna osnova za brojne zadatke drave u ukupnom drutvenom razvoju; 2. Tokovi drutvene reprodukcije koji su preputeni iskljuivo spontanom djelovanju trinih zakonitosti, u duem periodu pokazuju vee ili manje poremeaje. Osnovna svrha aktivnosti drave u domenu privreivanja odnosi se na dopunjavanje i korigovanje djelovanja trita i ekonomskih zakonitosti. Dometi ekonomskih aktivnosti drave uslovljeni su stepenom efikasnosti trita i trinih zakonitosti u osiguravanju efikasnog ekonomskog razvoja.

3

Dakle, ne dovodei u pitanje prirodu trine privrede i ulogu trita, ipak je neophodna odreena osmiljena uloga drave u stvaranju to pogodnijeg drutvenog okvira za potpunije koritenje radnih, materijalnih i finansijskih potencijala. 3.2. Regulativne i operativne aktivnosti. Ekonomske funkcije drave pretpostavljaju 2 opa vida ovih aktivnosti: regulativne i operativne aktivnosti. Regulativna uloga obuhvata 2 relativno zasebna pravca djelovanja: 1. Organiziranje tokova privreivanja. Ovaj pravac djelovanja sadri opa pravila ponaanja uesnika reprodukcije, definira status i meusobne odnose privrednih subjekata, kao i odnos drutvene (dravne) zajednice i privrednih subjekata. To se svodi na institucionalnu osnovu privreivanja i funkcionalni okvir privreivanja. Pod institucionalnom osnovom se podrazumijevaju osnovni nosioci privreivanja, kao i ukupna struktura makroekonomskog upravljanja tokovima reprodukcije. Funkcionalni okvir privreivanja podrazumijeva osnovni mehanizam povezivanja i usmjeravanja ekonomskih tokova (prvenstveno putem trita, uz korigovanje i dopunu od strane drave). 2. Ekonomsko-politike odluke i mjere od strane dravnih organa i drugih makroekonomskih subjekata kojima se usmjeravaju tokovi reprodukcije. Pomenuta dva pravca su meusobno povezani i funkcionalno uslovljeni. Kako oba pravca djelovanja pretpostavljaju i jedinstvene nosioce, to se moe ustvrditi da ekonomska politika u irem smislu rijei obuhvata i privredni sistem (tj. pravno ustrojstvo privreivanja za relativno dui period) i ekonomsku politiku (sistem mjera i odluka kojima se privredni tokovi u kraem periodu nastoje usmjeriti u eljenom pravcu sa ciljem to efikasnijeg ekonomskog razvoja). Operativna uloga drave u tokovima privreivanja ostvaruje se kroz pojavljivanje drave kao privrednog subjekta, u istoj ravni sa ostalim privrednim subjektima kada su u pitanju uslovi privreivanja i kriteriji efikasnosti (javni sektor privreivanja). Javni sektor se po pravilu vee za one vrste privreivanja koje nisu atraktivne, ili pak prevazilaze ekonomske mogunosti privatne inicijative, a pojavljuju se kao konica efikasnog privrednog razvoja. Prvenstveno su to oblasti privredne infrastrukture (saobraajnice, vodoprivreda, energetika itd). Eksponiranje drave u tom smislu prvenstveno je u funkciji jaeg zamaha robne privrede. 3.3. Dravno (nacionalno) odreenje. Ekonomska politika u prvom redu ipak ima svoje nacionalno, odnosno dravno odreenje. To znai da dometi, intenzitet i oblici ekonomskih zadataka javne vlasti variraju u svakoj dravi ponaosob. Najznaajniji faktori nacionalnog odreenja su: geografski poloaj, prirodni uslovi, klima, gustina naseljenosti, tradicija, svojinski odnosi na zemlji, naini industrijalizacije, te ustavnopravni poredak i politiki sistem. 3.4. Ekonomska struktura. Ekonomsku strukturu dravne zajednice ini ukupnost naina privreivanja i proizvodnih odnosa. Razmatrajui faktore koji odreuju ekonomsku strukturu, ekonomska politika sagledava proizvodne snage drutva, prvenstveno njihov dostignuti razvoj, obim i kvalitet, to u osnovi utie i na formiranje i razvoj proizvodnih odnosa. To znai da ekonomska politika sagledava meusobnu uslovljenost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, stepen njihove usklaenosti, kao i elemente koji pospjeuju ili onemoguavaju adekvatan ekonomski razvoj. U sferi analize proizvodnih snaga, ekonomska politika prvenstveno razmatra ope i posebne uslove ekonomskog razvoja, dinamiku i strukturu privrede, faktore privrednog razvoja, odnose i uslovljenost pojedinih oblasti i grana privrede, meusobni uticaj pojedinih momenata drutvene reprodukcije, kao i njihov pojedinani uinak na privredni razvoj, itd. U domenu proizvodnih odnosa, ekonomska politika analizira prvenstveno uslovljenost materijalne i drutvene komponente razvoja, povratni uticaj proizvodnih odnosa na razvoj proizvodnih snaga, zatim

4

drutveno usmjeravanje privrednih kretanja, a posebno ulogu drave u organizovanju i usmjeravanju tokova reprodukcije. Za ekonomsku politiku karakteristian je i sistemski pristup, to je rezultat injenice da je privreivanje jedan od podsistema drutva kao izuzetno sloenog sistema. 3.5. Odreenje predmeta ekonomske politike. U definiranju ekonomske politike kao naune discipline postoje razliita miljenja pojedinih autora. Meutim, zajedniki elementi kod svih njih su: - ekonomska politika se odnosi na ekonomiju, odnosno privreivanje u drutvenoj (dravnoj) zajednici; - ekonomska politika za predmet nema pojavne oblike privreivanja niti ekonomske zakonitosti, ve zakonitosti ekonomskih tokova u konkretnoj dravnoj zajednici; - dvostruko odreenje ekonomske politike (kao nauke i praktine djelatnosti) znai da predmet ekonomske politike kao naune discipline jeste kako ekonomska politika kao drutvena akcija, tako i objanjavanje zakonitosti koje se odnose na materijalne i drutvene pretpostavke efikasnog privreivanja u datoj zajednici. 3.6. Definicija. Ekonomska politika kao posebna ekonomska nauna disciplina, polazei od analize ekonomskog sistema i privrednih tokova, odnosno drutvenih i materijalnih pretpostavki ekonomskog razvoja, otkriva i objanjava odnose i zakonitosti u vezi sa dometima, oblicima, metodama i efektima ekonomske uloge drave u organiziranju i usmjeravanju tokova reprodukcije.

4. METOD EKONOMSKE POLITIKEOdsustvo univerzalnog standarda opovrgavanja hipoteza i nemogunost realiziranja kontrolisanog eksperimenta (za razliku od prirodnih nauka), determinira da se pristup u analizi ekonomskih fenomena zasniva na interpretaciji iskustava. Ekonomska stvarnost se metodoloki analizira na slijedeim osnovnim postulatima: Ekonomija predstavlja organski povezanu cjelinu i nijedna pojava u njoj se ne moe potpuno razumjeti ako se posmatra izolovano, bez povezanosti sa ostalim pojavama; Kako je privreivanje dio drutvenog sistema, analiza ekonomskog sistema mora obuhvatiti i okruenje u najirem smislu rijei, tj. ostale elemente drutva, prvenstveno ustavnopravni sistem, politiki sistem, socijalni reim, tradiciju itd, te meunarodne ekonomske i politike odnose. Analiza elemenata ekonomskog sistema mora obuhvatiti i njihovu dinamiku komponentu, jer se ti elementi nalaze u stalnom kretanju i promjenjivosti. Dinamika komponenta pojedinih elemenata ekonomskog sistema znai kako relativnu samostalnost dijelova, tako i mogunost da njihovo kvantitativno narastanje za rezultat ima i kvalitativne iskorake u smislu redefiniranja privrednog sistema i ekonomske politike. Ovaj prelaz iz kvantiteta u kvalitet posebno je karakteristian u sluajevima kada se ekonomska politika kao nauka javlja u funkciji ocjene ekonomske politike kao praktine aktivnosti (valorizacija privrednog sistema).

-

5. MJESTO EKONOMSKE POLITIKE U SISTEMU EKONOMSKIH NAUKA5.1. Ekonomska politika i politika ekonomija. Politika ekonomija, kao osnovna ekonomska nauka, utvruje i analizira ope zakonitosti razvoja odnosa u privreivanju kao drutvenom odnosu. Izmeu politike ekonomije i ekonomske politike postoji meusobna povezanost i uslovljenost. Ope ekonomske zakonitosti, koje analizira politika ekonomija, predstavljaju osnovu i okvir za ekonomsku politiku i kao nauku i kao praktinu aktivnost odreene zemlje. S druge strane, praktini aspekti ekonomsko-politike aktivnosti, kao i zakonitosti koje otkriva ekonomska politika, u osnovi potvruju ili pak redefiniraju ope ekonomske zakonitosti. 5.2. Ekonomska politika i ekonomika. Ekonomika izuava posebne oblike ispoljavanja opih ekonomskih zakonitosti u konkretnoj zemlji, odnosno u pojedinim etapama njenog ekonomskog razvoja. 5

Politika ekonomija i ekonomika povezane su zajednikim predmetom istraivanja, a razlikuju se po stepenu uopavanja pri razmatranju. Shodno tome, izmeu ekonomske politike i ekonomike postoji jo vii stepen uslovljenosti nego u odnosima izmeu ekonomske politike i politike ekonomije. Ove dvije naune discipline su predmetno povezane, s tim to je razmatranje ekonomske politike sueno uglavnom na domete i oblike aktivnosti drave u tokovima reprodukcije, dok ekonomika predmetno u cjelosti obuhvata ekonomsku strukturu. 5.3. Ekonomska politika i privredni sistem. Pojmovno, privredni sistem osim dominantne ekonomske dimenzije, sadri i elemente sistemskog pristupa u poimanju privreivanja i to u 2 pravca: 1. Privreivanje kao podsistem drutva; 2. Naglaena veza privreivanja sa pravnim sistemom kao jednim od podsistema drutvenog sistema. Predmet privrednog sistema ini prouavanje odnosa i iznalaenje zakonitosti koje se odnose na sistemsko reguliranje tokova privreivanja. Prema Zombartu, privredni sistem sadri 3 elementa: 1. Duh sistema glavni motivacioni faktor privreivanja; 2. Oblik sistema ukupnost elemenata drutvenog, pravnog i organizacionog karaktera, to predstavlja okvir privredne aktivnosti; 3. Sadraj sistema izraen u proizvodnoj tehnici, odnosno tehnolokom procesu u proizvodnji. Na osnovu ispoljavanja ovih elemenata, Zombart je identificirao 5 privrednih sistema: 1. sistem zatvorene privrede, 2. sistem zanatske privrede, 3. sistem kapitalistike privrede, 4. sistem kolektivistike privrede i 5. sistem korporativne privrede. U odnosu na privredni sistem koji pretpostavlja uglavnom pravno regulisanje sistema privreivanja, ekonomska politika je znatno ira nauna disciplina jer obuhvata cjelokupnost uea drave u organizovanju i usmjeravanju tokova reprodukcije. Privredni sistem za osnovu ima rezultate ekonomske politike kao naune discipline, dok se ekonomska politika u svom praktinom odreenju koristi instrumentima privrednog sistema. Imajui u vidu navedeno, u irem smislu se moe govoriti o ekonomskoj politici koja, uz ve naznaeni ui predmet, obuhvata i izneseno predmetno odreenje privrednog sistema, shvaenog kao jedan od oblika uea drave u organizovanju i usmjeravanju tokova drutvene reprodukcije. 5.4. Ekonomska politika i ostale naune discipline (finansijska teorija, ekonomska historija, ekonomska geografija, ekonomika pojedinih oblasti odnosno grana privrede). Odnosi izmeu ekonomske politike i ovih naunih disciplina su u osnovi istovrsni: na jednoj strani, opi odnosi i zakonitosti koje otkriva i analizira ekonomska politika predstavljaju polazite za ove ue ekonomske discipline. S druge strane, ispoljavanje ekonomskih zakonitosti u pojedinim sektorima drutvene reprodukcije ima povratni uticaj na ekonomsku politiku.

EKONOMSKA TEORIJA I KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE1. UVODNE NAPOMENE1.1. Svrha i cilj spoznaje zakonitosti. Spoznaja odnosa i zakonitosti tokova reprodukcije i ukupnog ekonomskog razvoja omoguava drutvenoj zajednici da s njima uskladi praktino djelovanje, tj. da drava usmjerava tokove privreivanja kako bi se potencirao njihov pozitivni efekat u funkciji efikasnog ekonomskog razvoja.

6

1.2. Liberalizam i intervencionizam. Za razvoj ekonomske politike karakteristina su 2 pristupa: liberalizam i dravni intervencionizam. Razlike izmeu ovih pristupa tiu se odnosa izmeu djelovanja trinih zakonitosti i drutvene aktivnosti kojom se koriguje i dopunjava djelovanje trita. Za oba pristupa karakteristino je da ne dovode u pitanje trite i punu ekonomsku slobodu proizvoaa, potroaa i drugih uesnika drutvene reprodukcije. Cilj oba pristupa je da se osigura drutveni okvir za uspjeno privreivanje i efikasan ekonomski razvoj, tj.stanje ekonomske ravnotee. Ekonomska ravnotea podrazumijeva stabilnost opeg nivoa cijena, monetarnu ravnoteu i stabilan paritet novca, tokove reprodukcije sa izbalansiranim materijalnim i vrijednosnim strukturama proizvodnje, te sigurno i jasno definisano poslovno okruenje kao i druge pretpostavke stabilnog privrednog razvoja. 1.3. etiri ravni analize. Analiza koncepcija ekonomske politike bazira se na 4 osnovna elementa: teorijska osnova privreivanja, ekonomska uloga drave, karakter ekonomsko-politikih mjera, te uinci odreene koncepcije za doktrinu i privredni razvoj.

2. MERKANTILIZAMPojam merkantilizam potie od latinskih rijei mercatus (trgovina) i mercator (trgovac). Javlja se krajem XV vijeka (rani merkantilizam) i traje do druge polovine XVIII vijeka (razvijeni merkantilizam). Predstavnici ranog merkantilizma su Antonio Sera, Tomas Man i Antoan Monkretjen, a razvijenog Viljem Peti, Doua ajld i Dejms Stjuart. Za rani merkantilizam karakteristino je da se objanjenje privreivanja u drutvenoj zajednici zasniva na preslikavanju odnosa sa mikronivoa, odnosno sa stanovita pojedinca kao uesnika u ekonomskim tokovima. Razvijeni merkantilizam sadri i elemente makroekonomske analize, odnosno klasinog poimanja privreivanja u drutvenoj zajednici. 2.1. Ope odrednice. Zajednike odrednice merkantilizma mogu se svesti na slijedee: a) Bogatstvo jedne zemlje, odnosno pokazatelj njene ekonomske moi je koliina plemenitih metala kojima ona raspolae; b) Uveanje bogatstva drutvene zajednice postie se na 2 naina: proizvodnjom zlata i srebra i prometom, prvenstveno vanjskom trgovinom. To znai da promet predstavlja opi izvor uveanja bogatstva, a proizvodnja roba samo je sredstvo da se postigne opi cilj. c) Opi cilj svake dravne zajednice je uveanje bogatstva. Slijedei logiku trgovca, to je prvenstveno znailo potenciranje poveanja bogatstva na raun drugih dravnih zajednica. Ovo je bio osnov da se sticanje bogatstva od drugih zemalja ne zasniva samo na razmjeni, ve i da poprimi sasvim druge forme (ratovi, kolonijalizam i sl). 2.2. Ekonomska uloga drave. Merkantilisti su bili zagovornici aktivne ekonomske uloge drave, kako na unutranjem planu tako i u vanjskotrgovinskim odnosima. Svrha aktivne uloge je opi ekonomski razvoj zemlje koji se manifestira putem uveanja bogatstva izraenog u koliini plemenitih metala. Na unutranjem planu naglasak se stavlja na tzv.posredne mjere za uveanje bogatstva (razvoj manufaktura i proizvodnje za izvoz). Na vanjskoekonomskom planu teite je na ostvarivanju trgovinskog suficita. 2.3. Ekonomsko-politike mjere. Interventna uloga drave iscrpljuje se u sferi regulacije, sa dominantnim prisustvom mjera koje se odnose na vanjskotrgovinski promet. To znai da su iskljueni operativni angamani drave. Zavisno od oblasti koju obuhvataju, ekonomsko-politike mjere mogu se svrstati u 4 grupe: 1) Regulisanje vanjske trgovine sa osnovnim ciljem da se sprijei odliv zlata i srebra iz zemlje po osnovu uvoza, uz istovremeno podsticanje izvoza. Time se ostvaruje trgovinski suficit i priliv plemenitih metala. 2) Podsticanje razvoja manufakturne proizvodnje roba koje se izvoze, ukljuujui regulisanje njihove organizacije, kao i administrativne olakice poslovanja.

7

3) Regulisanje transporta, prvenstveno pomorskog, radi pruanja usluga i ostvarivanja prihoda po ovom osnovu, kao i zbog opsenije kontrole meunarodnih robnih tokova. 4) Stvaranje kolonija radi osiguranja jeftinih sirovina i irenja trita za domau ponudu. 2.3. Uinci. to se tie teorijskih dometa merkantilizma, treba istai njegova 2 opa doprinosa: - Merkantilizam predstavlja historijski prvo relativno zaokrueno razmatranje privreivanja u dravnoj zajednici; - U razvijenoj fazi, merkantilizam sadri i zaetke klasinog uenja o elementima makroekonomije kao to su odnos izmeu koliine novca u opticaju, cijena, kamatnih stopa, dohotka i zaposlenosti. U pogledu ekonomskog razvoja, merkantilistika koncepcija je odigrala kljunu ulogu u pogledu: - obogaivanja strukture privreivanja (afirmacija tzv.nepoljoprivrednih sektora); - diferenciranja ekonomske strukture (pojava kapitalista, odnosno vlasnika slobodnih novanih sredstava koja su ulagana u proizvodnju); - irenja trita i tokova privreivanja (kako unutar drava, tako i u meunarodnim razmjerama); - stvaranja materijalnih i drutvenih pretpostavki za pojavu industrijskog naina proizvodnje i krupne robne privrede. Neki elementi merkantilizma su aktuelni i danas. Prvenstveno je to vanjskotrgovinski suficit i pitanje kako poveati izvoz a smanjiti uvoz, to je univerzalni cilj savremenih ekonomskih politika. Zatim, tu je i ekonomski protekcionizam, koji je u odreenoj mjeri prisutan u svim ekonomskim politikama savremenih drava.

3. LIBERALIZAMLiberalizam i koncepcija liberalne ekonomske politike obuhvata period od druge polovine 18.vijeka do 30-ih godina 20.vijeka. U ovom periodu se izmeu ostalog biljei: prva industrijska revolucija, odnosno revolucija uglja i elika (pronalazak parne maine); nagla industrijalizacija, pojava tvornikog naina proizvodnje; promjene socijalne strukture po osnovu preseljenja stanovnitva sa sela u gradove; veliko iseljavanje stanovnitva iz Evrope u Ameriku, Australiju i na Novi Zeland; druga industrijska revolucija, odnosno revolucija elika i elektriciteta (otkrie dinamo maine i sintetske anilinske boje); koncentracija proizvodnje i pojava dionikih drutava i velikih korporacija.

Glavni predstavnici liberalne ekonomske doktrine su: Adam Smit, ijim djelom Istraivanje prirode i uzroka bogatstva naroda (An Inquiry into the Nature and Causes of the Welth of Nations) iz 1776.godine je ekonomija praktino afirmisana kao zasebna nauka. Smit smatra da bogatstvo nacije proizilazi iz nastojanja svakog pojedinca da ostvaruje vlastite interese. Sluei svojim vlastitim interesima, pojedinac zapravo slui i drutvenom tj.javnom interesu. Dejvid Rikardo, ije najpoznatije djelo je Naela politike ekonomije i oporezivanja (Principles of Political Economy and Taxation) iz 1817; an Batist Sej sa djelom Traktat politike ekonomije iz 1803.godine.

-

-

3.1. Ope odrednice. Industrijalizacija je praena najgrubljim oblicima eksploatacije koji su se ogledali u duini radnog vremena i visini nadnice. Kao odgovor na ovo pojavljuje se pokret sindikalizma, to je za posljedicu imalo pojavu tzv.radnikog zakonodavstva. 8

Kljunu ulogu u inoviranju ustrojstva drutvenih zajednica imale su ideje prosvjetiteljstva, kojima se odbacuju autoriteti u korist ideje ljudskih prava. Ideje o ljudskim pravima predstavljale su osnovu i za ekonomski i za politiki liberalizam. Zajednike odrednice liberalne koncepcije ekonomske politike su: 1. Bogatstvo drutvene (dravne) zajednice shvata se kao masa roba i usluga kojima se zadovoljavaju potrebe u drutvu; 2. Glavni izvor bogatstva je proces proizvodnje, a ekonomska mo iskazuje se narastanjem proizvodnih mogunosti drutva; 3. Motivacioni faktor narastanja bogatstva je interes pojedinca. Njegovo realiziranje u smislu pojedinanog bogaenja, istovremeno uveava i bogatstvo dravne zajednice; 4. Glavni unutranji faktor poveanja proizvodne moi je podjela rada, odnosno specijalizacija u ukupnoj strukturi privreivanja, kao i u okviru pojedine oblasti privrede; 5. Funkcionalni okvir privreivanja zasniva se na unutranjem prirodnom poretku. Pojedinci, uestvujui u procesu drutvene reprodukcije ureuju i meusobne odnose zahvaljujui ekonomskim slobodama i tritu kao osnovnom mehanizmu organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije. Funkcionalnu odrednicu liberalizma najsaetije oslikava naelo slobodna proizvodnja slobodni promet. 6. Uloga trita i ekonomskih sloboda znaili su i odnose izmeu drava koji se zasnivaju na slobodnom prometu, uveanje meunarodne razmjene, podjelu rada u meunarodnim okvirima itd. 7. Ekonomska ravnotea u tokovima reprodukcije uspostavlja se sama po sebi, na osnovu Sejovog zakona (trita), prema kojem svaka pojedinana ponuda automatski izaziva pojedinanu tranju, tako da su u globalnim okvirima agregati ponude i tranje podudarni. Automatsko uravnoteenje ponude i tranje jedino moe poremetiti tednja, pa se poseban znaaj pridavao pitanju kako da se utede bez ikakvih zastoja transferiraju u investicije. 3.2. Ekonomska uloga drave. Liberalistiki koncept imao je restriktivan stav prema ueu drave u tokovima reprodukcije kako u odnosu na regulativne funkcije, tako i u pogledu operativnog angamana. Kako trini mehanizam predstavlja dovoljan okvir za organizovanje i usmjeravanje tokova privreivanja, ekonomska uloga drave svodi se na to da bude u funkciji ovog prirodnog poretka. U toj funkciji su pravne pretpostavke za pune ekonomske slobode kao to su: efikasna zatita privatne svojine, pravno regulisanje opih uvjeta za promet, sloboda ugovaranja, svojevrsna garancija drave za poslovne aranmane, prinudno izvrenje ugovornih obaveza itd. U pogledu ekonomskih funkcija u uem smislu, uloga drave odnosi se na antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca. to se tie finansijskih aktivnosti drave, treba istai da su javni izdaci, odnosno funkcije drave bili strogo ogranieni na 3 sektora: 1. Unutranja i vanjska sigurnost; 2. Pravni poredak; 3. Finansiranje javnih objekata i aktivnosti za koje privatni kapital nije bio zainteresiran (prvenstveno privredna infrastruktura). Kako se javni izdaci shvataju kao nuno zlo jer su sa stanovita akumulacije neproduktivni, osnovni pristup finansijskoj aktivnosti je kvantitativan, sa temeljnim zahtjevom da javni rashodi budu to manji, po devizi najbolje finansije su najmanje finansije. U istoj ravni je i zahtjev da drava svojom aktivnou, prvenstveno prilikom oporezivanja, to manje remeti uinke djelovanja trinih zakonitosti i da u ovom domenu treba potivati tzv.manestersko pravilo: Ostavi ih onakve kakve si ih zatekao (Leave them as you find them). Liberalni koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obiljeja: neutralnost i ciklinost. Neutralnost znai da finansijska i ukupna aktivnost drave treba imati neutralno djejstvo u odnosu na trite i ekonomske zakonitosti. Ekonomska aktivnost drave svodi se samo na dopunu trita. 9

Ciklinost se ogleda u tome da se ostvari tzv.paralelna aktivnost izmeu privatne inicijative i dravnog unoenja u tokove reprodukcije. To znai da ukoliko doe do smanjenja ili zastoja privatne inicijative, drava treba isto tako da se ponaa u svojoj aktivnosti i obrnuto, zamah privatne aktivnosti u smislu poveanja proizvodnje i drugih vidova privreivanja je znak za vee finansijsko prisustvo drave i njene ukupne ekonomske uloge. Po liberalistikoj koncepciji smatralo se da uee drave (osim u ratnom stanju), nikako ne smije prei 15% drutvenog proizvoda, odnosno nacionalnog dohotka, jer bi se time doveo u pitanje tzv.prirodni poredak. 3.3. Ekonomsko-politike mjere. Koncept liberalne ekonomske politike u prvi plan stavlja instrumente i mjere fiskalne i monetarno-kreditne politike. U domenu fiskalne politike, to je pretpostavljalo prvenstveno slijedee: - nizak poreski pritisak, kako bi vea kupovna mo pojedinaca znaila i produktivno angaovanje drutvenog proizvoda; - pojednostavljena struktura oporezivanja, u kojoj se neposredni porezi (na dohodak i na imovinu) zasnivaju iskljuivo na proporcionalnim poreskim stopama radi osiguranja neutralnosti u odnosu na zakone trita; - budetska ravnotea, kao zlatno pravilo, obzirom da i deficit i suficit znae odstupanje od osnovnih postulata finansijske i ukupne aktivnosti drave (neutralnost i ciklinost), uz jedini izuzetak u sluaju rata. U domenu monetarne politike, karakteristine su slijedee mjere i instrumenti: - monetarna ravnotea, to podrazumijeva uravnoteenost izmeu ponude i potranje za novcem; - zlatni paritet valute, u funkciji stabilnosti novca i politike monetarne ravnotee; - diskontna stopa (instrument kojim centralna banka kreditiranjem poslovnih banaka uveava njihov kreditni potencijal i time utie na koliinu novca u opticaju). Za liberalni koncept karakteristino je da se diskontna stopa koristila samo u sluaju kada se tednja ne transferira u investicije u relativno kratkom periodu. U pogledu vanjske trgovine, pored stava o liberalizaciji, potrebno je istai da su neke zemlje ipak koristile odreene instrumente ekonomskog protekcionizma kako bi zatitile domau privredu. Meutim, u odnosu na merkantilizam, primjena ovakvih mjera bila je znatno manjeg intenziteta. 3.4. Uinci. Mnoge analize i zakonitosti liberalne doktrine predstavljaju trajne vrijednosti ekonomske nauke. Za sagledavanje doprinosa ekonomskoj teoriji, bitno je imati u vidu da je osnovni metodoloki pristup liberalizma analiza odnosa u cjelini tokova reprodukcije, pri emu se naglasak stavlja na iznalaenje i objanjenje opih unutranjih zakonitosti, umjesto normativnog pristupa privreivanju kao drutvenom odnosu. To je znailo da teite aktivnosti drave treba biti na potvrivanju, a ne remeenju unutranjih zakonitosti i prirodnog reda stvari, te da su odnosi i zakonitosti privreivanja univerzalnog karaktera. Za najvei broj savremenih istraivanja i analiza tokova privreivanja, karakteristino je da se kao pristupni model uzima trina privreda liberalnog tipa (bez elemenata dravnog intervencionizma). Uinci liberalnog koncepta u domenu privrednog i ekonomskog razvoja su takoer izuzetni. Osim to je za ovaj period karakteristian naglaen privredni razvoj, liberalizam je predstavljao okvir i za potvrdu ekonomskih sloboda u uslovima trine privrede, kao i za jaanje ljudskih prava i sloboda te drugih elemenata demokratskog politikog sistema.

4. INTERVENCIONIZAMJavlja se 30-ih godina 20.vijeka na osnovu teoretskih postavki i analiza Dona Mejnarda Kejnsa i sljedbenika tzv.Kejnzijanske kole: Prvo znaajnije Kejnsovo djelo bilo je Ekonomske konsekvence mira (The Economic Consequences of Peace) iz 1919.godine, a zatitnim znakom intervencionistike 10

ekonomije smatra se njegovo djelo Opa teorija zaposlenosti, kamata i novca (The General Theory of Employment, Interest and Money), objavljeno 1936.godine. Polazite ovog pristupa je da u pravilu postoji neravnotea izmeu agregata tranje i agregata ponude, te da je privreda koja je preputena samo trinim zakonitostima sklona ekonomskoj neravnotei, to su pokazale i ekonomske krize 30-ih godina. 4.1. Ope odrednice Temeljna Kejnsova postavka je da ne postoji prirodni ekonomski poredak i da ekonomske zakonitosti treba posmatrati u dinamici. Stoga ekonomska ravnotea nije kontinuiran proces i ekonomski sistem moe postii ravnoteu i u uslovima visoke nezaposlenosti (za razliku od dotadanjeg miljenja). Kejns je teite analize procesa uravnoteenja premjestio sa cijena na pitanja zaposlenosti i kamatne stope. Njegov koncept se bazira na meuzavisnosti investicija, potronje, tednje i dohotka. Polazei od nacionalnog dohotka (drutvenog proizvoda) i zaposlenosti, Kejns istie da oni u osnovi zavise od agregata efektivne tranje. Kako ravnotea u privredi znai da je tednja jednaka investicijama, a dohodak zbiru potronje i investicija, to znai da je osnovni generator rasta drutvenog proizvoda i zaposlenosti agregat tranje. Agregat tranje uslovljen je nizom faktora ekonomske i neekonomske prirode, od kojih su osnovni: - sklonost ka potronji (odnos izmeu dijela dohotka koji se neposredno troi i ukupnog dohotka; obrnuto je proprocionalan sklonosti ka tednji); - granina efikasnost kapitala (odnos izmeu profita od investicija i ukupno angaovanog kapitala); - kamatna stopa (odnos izmeu kamate kao prinosa i samog kapitala koji je predmet kredita). Analizirajui navedene faktore, Kejns zakljuuje da granina sklonost ka potronji i granina efikasnost kapitala imaju tendenciju opadanja, a kamatna stopa tendenciju formiranja iznad nivoa koji bi se oekivao na osnovu tranje za novanim kapitalom. 4.2. Ekonomska uloga drave Zadatak drave prvenstveno je da aktivno djeluje u formiranju globalne ravnotee izmeu agregata ponude i tranje i da regulisanjem efektivne tranje (po pravilu ee poveanjem nego smanjivanjem) osigura pretpostavke za stabilan privredni razvoj i poveanje zaposlenosti. Dakle, ekonomska uloga drave se znatno proiruje sa teitem da se ovim putem dopunjava i koriguje trini mehanizam, kako bi se osigurao adekvatan drutveni okvir privreivanja. Djelovanje drave na tokove drutvene reprodukcije pretpostavljalo je angairaniji pristup prema ranije utvrenim ekonomskim funkcijama drave (antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca), kao i sasvim nove funkcije i zadatke: - opsenije privredno i radniko zakonodavstvo, - socijalno zakonodavstvo (zdravstvena zatita, penzijsko osiguranje i neposredni vidovi socijalne zatite), - irenje sektora javnih usluga, - javni radovi, - podsticanje privatne aktivnosti, posebno u stratekim oblastima privreivanja, - interventne mjere u poljoprivredi, - kontrola bankarskog i berzanskog poslovanja; - neposredne privredne aktivnosti od strane drave po osnovu nacionaliziranja privrednih kapaciteta i formiranja javnog sektora privreivanja. Temeljne poluge ukupne dravno-intervencionistike ekonomske politike su fiskalna i monetarnokreditna politika. Finansijska aktivnost drave se umjesto kvantitativnog, tretira i kreira sa kvalitativnog aspekta. Ovaj pristup znaio je 3 bitno nove odrednice javnih finansija: 1. Naglo se poveava uee javnih izdataka; 11

2. Naputa se tzv.manestersko pravilo u korist manjeg ili veeg remeenja trinih zakonitosti; 3. Umjesto fiskalnih ciljeva finansijske aktivnosti, u prvi plan stavljaju se ekonomski i socijalni uinci. Ukupna ekonomska aktivnost drave, odnosno dravno-intervencionistiki koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obiljeja: funkcionalnost i anticiklinost. Funkcionalnost podrazumijeva da finansijska i ukupna aktivnost drave treba imati aktivan (funkcionalan) odnos prema tritu i ekonomskim zakonitostima u smislu dopune i korekcije trita. Anticiklinost pretpostavlja mjere ekonomske politike radi prevazilaenja konjunkturnih kretanja u privredi. U principu, drava se ponaa suprotno od tokova privreivanja po osnovu privatne inicijative i uinaka trinog mehanizma. Ukoliko privatna inicijativa zataji, na scenu stupa drava i ranovrsnim mjerama uveava agregat tranje uz istovremeno podsticanje investicija, ukljuujui aktiviranje javnog sektora privrede kao i vei stepen korekcije i dopune trita. U obrnutom sluaju, ako se po osnovu privatne inicijative i trinog privreivanja ostvaruje stabilan privredni razvoj, drava se treba suzdrati od veeg unoenja u drutvenu reprodukciju uz istovremeno saniranje ekonomske aktivnosti koja je bila pojaana u periodu depresije. 4.3. Ekonomsko-politike mjere. Za intervencionistiku ekonomiju karakteristino je da neposredno operativno unoenje drave u tokove privreivanja poprima sistemski karakter. Javni sektor privrede u prosjeku obuhvata oko 1/3 proizvodnih fondova, sa generalnim ciljem da se na ovaj nain dopuni privatna inicijativa i omogue nesmetani tokovi reprodukcije. Osim to se na ovaj nain javnim sektorom pokrivaju one djelatnosti koje nisu atraktivne za privatnu inicijativu, po ovom osnovu drava moe ostvarivati prihode i time uveati tzv.neporeske izvore u strukturi javnih prihoda. to se tie strukture regulativnih mjera, u domenu fiskalne politike, od posebnog znaaja su slijedee: Znatno razuenija struktura poreza, u najveoj mjeri zbog mnotva ciljeva oporezivanja. Ovi ciljevi mogu se klasificirati na 2 grupe: ekonomski (uticaj na faktore agregata tranje i podsticanja investiranja), te redistributivni (preraspodjela bogatstva); Selektivno oporezivanje radi uinaka u 3 osnovna vida: raspored poreskog tereta u odnosu na uslove privreivanja i strateki znaaj pojedinih oblasti privrede, vee oporezivanje visokih dohodaka kako bi se stimulisalo usmjeravanje kupovne moi u investiranje, oslobaanja i olakice za niske dohotke; Potenciranje redistributivnih uinaka finansijske aktivnosti. To se realizira s jedne strane progresivnim oporezivanjem, ime se prema ekonomskoj snazi pojedinaca vri ravnomjerniji raspored poreskog tereta, a sa druge strane irokim programom socijalnih izdataka iz budeta (finansiranje obrazovanja, zdravstva, neposredna davanja za ugroene kategorije stanovnitva i sl). irenje strukture javnih prihoda pri emu nezamjenjiv instrument predstavlja javni zajam; Destimuliranje tednje rentijerskog tipa; Potiskivanje klasinih javnih izdataka u strukturi budeta u korist ekonomskih rashoda (javni sektor ili stimulisanje privatne inicijative) i socijalnih izdataka; Relativiziranje zlatnog pravila budetske ravnotee u smislu da je deficit u budetu pravilo kako bi se nadomjestila nedovoljna tranja. Ukoliko se uope govori o budetskoj ravnotei, umjesto jednogodinjeg budeta operira se sa tzv.ciklinim budetima koji se vremenski podudaraju sa jednim privrednim ciklusom. Poseban izraz principa budetske ravnotee je i naputanje naela jedinstva budeta, po kome su svi javni prihodi i rashodi obuhvaeni budetom kao jedinim aktom

-

-

-

-

12

finansijske aktivnosti drave. To je uz tipini budet, kao instrument finansiranja klasinih javnih potreba, znailo i uvoenje ekonomskog ili kapitalnog budeta kojima se osiguravaju sredstva na ime intervencija u privredi. U tom smislu, prvi sluaj naputanja naela jedinstva budeta zabiljeen je u Danskoj 1927.godine. U domenu monetarno-kreditne politike, najznaajnije mjere kojima se utie na uspostavu ekonomske ravnotee su: Aktivna emisiona politika, kojom se emitiranjem gotovog novca u opticaju uveava novana masa i time neposredno poveava agregat tranje. To je znailo 2 temeljne posljedice: relativiziranje monetarne ravnotee i naputanje zlatnog standarda - pariteta valute. Ekspanzivna ili restriktivna kreditna politika po osnovu aktivne politike kamatnih stopa. Time se neposredno utie na kretanje kamata, a postiu se i dvostruki opi efekti: promjene koliine novca u opticaju, te obim i struktura investiranja. Stvaranje ili ponitavanje, odnosno raspodjela ili preraspodjela novane mase u opticaju sa neposrednim efektima po formiranje i tokove agregata tranje putem politike otvorenog trita (hartije od vrijednosti), poveanja ili smanjenja stope obaveznih rezervi banaka, prodaja ili kupovina zlata itd, ukljuujui i neposredno uee drave na tritu novca i kapitala, kako bi se uticalo na kretanje kamata i kurseva dionica i drugih oblika plasmana kapitala.

-

-

Znaajan sektor intervencionistikog koncepta su i instrumenti vanjske trgovine sa nizom interventnih mjera (npr.carine, izvozni stimulansi, uvozne dozvole, kvote itd) radi ostvarivanja trgovinskog i platnog suficita i zatite domae privrede. Bitno je istai da su zbog naglaene globalizacije ekonomskih tokova ove mjere bile znatno manje rigidne u odnosu na merkantilistiki koncept. 4.4. Uinci U pogledu teorijskog doprinosa intervencionistike doktrine, treba istai slijedee: 1. Osnovni pristup Kejnsa i sljedbenika kejnzijanske kole privreivanju u drutvenoj zajednici jeste da se radi o sistemu u njegovom historijskom razvoju (nema vjenih zakonitosti, ve one zavisno od okolnosti poprimaju razliite varijacije); 2. Metodoloki, ovaj koncept ekonomske politike polazi od meusobne funkcionalne ovisnosti pojedinih ekonomskih fenomena i procesa kao to su drutveni proizvod, zaposlenost, tednja, tranja, ponuda, cijene, kamata itd. To omoguava kako iznalaenje zakonitosti tokova reprodukcije, tako i odgovarajue poteze u okviru ekonomske politike kao praktine djelatnosti; 3. Posebna zasluga odnosi se na injenicu da su ova doktrina i koncept po prvi put promovirali osnovnu makroekonomsku aparaturu, koja je i danas osnov za istraivanje i analize privreivanja, kao i za ekonomsku politiku najveeg broja zemalja. Pojmovi bruto drutvenog proizvoda, istog drutvenog proizvoda i nacionalnog dohotka prema trokovima faktora proizvodnje, kategorije linog dohotka i rapoloivog dohotka koji su i danas opteuvosvojeni, nesumnjivo potiu od Kejnsa. 4. Analitiki instrumentarij koriten u dravno-intervencionistikoj ekonomskoj politici preuzele su i doktrine koje su najee osporavale intervencionistiku doktrinu. Praktini uinci koncepta intervencionistike politike bili su spektakularni. Potvrdilo se da intervencionizam nije samo nain prevazilaenja najdublje krize, ve se pokazao i kao pouzdan u eliminiranju kriznih arita najrazvijenijih privreda.

13

5. SAVREMENE KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKEOve koncepcije predstavljaju varijacije izmeu liberalizma i intervencionizma. Kod njih je naglaen aplikativni aspekt, dok je njihovo teorijsko odreenje jo uvijek aktuelno. Zajedniki imenitelj je da one predstavljaju odgovor na recesiju u tokovima reprodukcije krajem 70-ih i poetkom 80-ih godina u grupi najrazvijenijih zemalja, kada je uporedo sa stagnacijom privrednog razvoja zabiljeena i znaajna inflacija. Pokazalo se da dotadanja aktivnost drave, usmjerena na efektivnu tranju, ne moe postii rezultate kao 30-ih godina. Mjere aktivne fiskalne i monetarne politike nisu spreavale rast nezaposlenosti i inflacije, te se kao dopuna poinju koristiti politika nadnica i cijena. Prvim mjerama postie se rast drutvenog proizvoda i zaposlenosti, a drugim onemoguava rast cijena i inflacije. Umjesto pune zaposlenosti, kao temeljni cilj ekonomske politike promovira se stabilnost cijena, ime mjere monetarne politike stiu prednost u odnosu na fiskalnu politiku. 5.1. Monetarizam Javlja se krajem 50-ih godina. Rodonaelnik je MILTON FRIDMAN. Osnovni pristup predstavnika ove teorije su reakcije na Kejnzijanski koncept ekonomske politike, u smislu da ekonomija efikasnije funkcionira ukoliko drava manje utie na tokove reprodukcije. Dakle, pune ekonomske slobode i nesputano djelovanje trinih zakonitosti trebaju biti okvir unutar kojeg e se osigurati efikasan ekonomski razvoj. Shodno tome, zadatak drave je prvenstveno da osigura ambijent za potvrivanje punih ekonomskih sloboda i funkcioniranje trinih mehanizama. Postoje miljenja prema kojima kejnzijanska i monetaristika koncepcija nisu tako udaljene kako se ini na prvi pogled. Obje koncepcije uglavnom se bave pitanjima agregatne tranje, pri emu je u kejnzijanskoj koncepciji uslov ekonomske ravnotee da je ukupna potranje jednaka ukupnoj proizvodnji, dok kod monetarista ravnotea sistema postoji kad su usklaeni odnosi izmeu monetarne ponude i tranje. Obje koncepcije ukazuju da se inflacija javlja kao cijena pune zaposlenosti. Dilema je emu dati prednost na krai rok politici pune zaposlenosti ili politici monetarne ravnotee. Bitna razlika je u tome to kejnzijanska koncepcija polazi od nezaposlenosti, dok monetaristi za pretpostavku imaju punu zaposlenost. Otuda i meusobne razlike u savladavanju inflacije: kod kejnzijanske politike putem agregata tranje i po osnovu monetarne ponude utie se na rast investicija, to na dui rok proizvodi ekonomsku ravnoteu i stabilan razvoj. Kod monetaristike koncepcije obuzdavanje inflacije se osigurava stvaranjem ravnotee na finansijskom tritu (tritu novca i kapitala), putem uticaja na procese portofilio selekcije. Portofilio podrazumijeva strukturu imovine: gotovinu, domae hartije od vrijednosti i strane hartije od vrijednosti koje posjeduje vlasnik i svojim svakodnevnim odlukama utie na ovu strukturu, nastojei da uz to manje ulaganja i rizika ostvari to vei prihod. Ravnotea na finansijskom tritu postoji kad je uravnoteena ponuda i tranja za sva 3 oblika imovine. Zbog toga bilo kakve promjene novane mase u opticaju, a posebno aktivnosti centralne banke (politikom otvorenog trita, aktivnom kamatnom politikom itd), izazivaju reakcije na finansijskom tritu i efekte supstitucije pojedinih oblika imovine. 5.1.2. Ekonomska uloga drave. U odnosu na prethodni koncept ekonomske politike, osjetno je reduciran domet i radikalno promijenjen nain unoenja drave u tokove reprodukcije. Monetaristi su isticali 2 opa argumenta protiv koritenja agregata tranje kao osnovnog sredstva dravno-intervencionistikog koncepta: 1. Smatrali su da na dui rok poveanje agregata tranje nema nikakvih uinaka na rast drutvenog proizvoda jer tokovi reprodukcije neminovno ostvaruju prirodne razmjere nezaposlenosti i odgovarajui nivo proizvodnje; 2. Od momenta kad se recesija uoi i preduzmu mjere sa ciljem poveanja agregata tranje, pa do uinaka veeg broja ovih mjera, proe odreen vremenski period u kome je recesija ve prevaziena te ove mjere djeluju neefikasno, pa i destabilizirajue. Zbog toga, ne osporavajui kratkorone uinke poveanja agregata tranje, monetaristi nisu preporuivali preduzimanje mjera ove prirode.

14

Monetaristi su zagovarali ekonomsku aktivnost drave koja se naslanja na automatsku monetarnu politiku. Prema tom miljenju, automatskom monetarnom politikom mogue je postii 3 opa efekta: 1. Onemoguiti da monetarna ekspanzija postane glavnim izvorom ekonomske neravnotee (u smislu inflacije i poremeaja na finansijskom tritu); 2. Stabilizirati tokove reprodukcije (prvenstveno uincima na stabilnost opeg nivoa cijena); 3. Neutralizirati destabilizacione efekte nemonetarnih faktora (prvenstveno kontrolisanje radikalnih promjena u meunarodnim ekonomskim odnosima). 5.1.3. Ekonomsko-politike mjere. U odnosu na kejnzijanski koncept, operativni angaman drave suen je u obimu, jer se odnosi samo na djelatnosti koje se ne mogu osigurati iskljuivo po osnovu trinog mehanizma (tj.sektor javnih usluga i neki vidovi privredne infrastrukture). Osim toga, angaman drave je i funkcionalno reduciran u odnosu na stepen dopune i podrke privatnoj inicijativi. to se tie regulativnih mjera, insistiranje monetarista na automatskoj monetarnoj politici znailo je i osjetno suavanje i pojednostavljivanje strukture ekonomsko-politikih mjera. U prvi plan dolaze mjere monetarne politike usmjerene na kretanje monetarnih agregata i uravnoteenje ponude i potranje na finansijskom tritu, odnosno na portofilio selekciju. U tom smislu znaajne su slijedee mjere: Instrumenti kojima se stvara ili ponitava novana masa. Time se neposredno determinira globalna ravnotea u zemlji; Mjere i instrumenti usmjereni na proces portofilio selekcije, prvenstveno u pogledu supstitucije na finansijskom tritu po osnovu politike otvorenog trita (kupoprodaja hartija od vrijednosti), zatim eskontna politika (utiui na visinu kamate i obim novane mase), te javni zajam (nastojei poveati ponudu ili tranju na finansijskom tritu); Znaajan novi instrument je politika fleksibilnog plivajueg deviznog kursa, smatrajui da on vie odgovara automatskoj monetarnoj politici od fiksnog kursa; Kako se u okviru monetarizma potiskuje fiskalna politika, to je znailo i reafirmaciju liberalnih postavki o neutralnim uincima oporezivanja, suenim razmjerama preraspodjele dohotka te o budetskoj ravnotei.

-

5.1.4. Uinci. Mnogi elementi monetarizma su integralni dio ekonomskih politika najrazvijenijih zemalja. Pored toga, monetarizam dominira stabilizacionom politikom MMF-a, to posredno za posljedicu ima da veliki broj zemalja danas svoju ekonomsku politiku zasniva na postavkama monetaristike ekonomije. Efekti monetarizma na ekonomski razvoj su razliiti zavisno od stepena razvijenosti zemlje, kao i od vremenskog roka. Kod ekonomski razvijenih zemalja, monetarizam na krai rok znai rtvovanje razvoja (investicija, zaposlenosti itd) za raun ravnotee, to na dui rok proizvodi poveanje efikasnosti privreivanja i stabilan privredni rast. Kod nerazvijenih zemalja, ovi efekti se svode samo na uravnoteenje ekonomskih tokova, uz izostanak oekivanih dugoronih razvojnih uinaka. 5.2. Ekonomija ponude Datira od sredine 70-ih, a ire je prihvaena u 80-im godinama 20.vijeka. Ovaj koncept polazi od proizvodnje i agregata ponude. Po njemu su rast drutvenog proizvoda i zaposlenosti determinirani mikroekonomskim faktorima, odnosno faktorima kojima se formira agregat ponude. Zbog toga ekonomska aktivnost drave prvenstveno treba biti usmjerena na podsticanje agregata ponude. Pritom je bitna pretpostavka umanjenje dravne intervencije, kako bi se osigurao vei prostor za privatnu inicijativu. Ekonomija ponude se izvorno temelji na tzv.Lafareovoj krivulji, to predstavlja odnos izmeu poreskog optereenja i motiva za privreivanje. U tom smislu, sa rastom poreskog optereenja opada motivacija za privreivanje i obrnuto, to utie na dinamiku razvoja. Zbog toga zagovornici ove koncepcije zahtijevaju

15

da vei dio nacionalnog dohotka i kapitala treba ostati u privatnim rukama, umjesto irenja razmjera preraspodjele dohotka od strane drave. 5.2.2. Ekonomska uloga drave. Ekonomija ponude svoju panju usmjerava na borbu protiv stagnacije privrednog razvoja i rasta inflacije. Motivaciju i privatnu inicijativu smatra nosiocima efikasnijeg razvoja. U ostvarivanju ekonomske ravnotee ekonomija ponude polazi od ponude (proizvodnje). Prema rastu agregata ponude treba podeavati agregat tranje, kako bi se uspostavila ekonomska ravnotea. To znai da se inflacija ne lijei samo monetarnim sredstvima, nego i poveanjem proizvodnje odnosno efikasnijim privreivanjem. 5.2.3. Ekonomsko-politike mjere. U ovom konceptu prisutne su 2 ope inovacije u strukturi ekonomskopolitikih mjera: - potenciranje mikroekonomske politike i indirektnih mjera kojima se utie na efikasnije privreivanje; - smanjenje operativnog angamana drave, kao i tzv.sektora neposrednih podsticajnih mjera za privatnu inicijativu. U regulativnim aktivnostima drave u prvi plan se nameu pitanja redefiniranja poreske, odnosno fiskalne politike. U tom smislu, posebno su znaajne slijedee mjere: ope smanjenje poreskog pritiska, kako bi vei dio nacionalnog dohotka ostao u privatnim rukama i time podstakla pojedinana motivacija u privreivanju; inovirana struktura javnih prihoda, u smislu znaajnog rasta tzv.neporeskih prihoda, prvenstveno javnog zajma; pomjeranje poreskog optereenja sa dohotka (proizvodnje) na finalnu potronju. Od oporezivanja se iskljuuju sirovine, repromaterijali, kapitalna dobra i drugi elementi proizvodne potronje. Ovo se realizira uvoenjem poreza na dodatnu vrijednost ili zadravanjem poreza na promet u trgovini na malo; bitnu promjenu poreske politike predstavlja oporezivanje dohotka. Znatno se ublaavaju poreske progresije, smanjuju poreski razredi te obaraju marginalne poreske stope.

-

-

-

Mjere monetarne politike su uglavnom u funkciji monetarne ravnotee, s tim to u odnosu na monetaristiki koncept ova ravnotea nije tako rigidna. To znai znatno elastinije koritenje instrumenata usmjerenih na uravnoteenje finansijskog trita. 5.2.4. Uinci. Ekonomija ponude je danas najee prisutan koncept ekonomske politike u grupi najrazvijenijih zemalja. Smanjenje poreskog pritiska i jaanje motivacije u privreivanju nesumnjivo je za posljedicu imalo poveanje efikasnosti ukupne privrede. Meutim, kao posljedica nedostatka poreskih prihoda javljaju se hronini i enormni budetski deficiti, kao i nepotpuna zaposlenost. Zbog toga za manje razvijene zemlje ekonomija ponude ima znatno suene mogunosti primjene.

6. KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE MANJE RAZVIJENIH ZEMALJAZa odreenje pojma razvijenosti u ekonomskoj teoriji danas je u upotrebi kvantitativni indikator, prvenstveno drutveni bruto proizvod po stanovniku. Agencije u okviru UN-a, koristei indikatore ope razvijenosti (visina dohotka per capita, stepen ope pismenosti stanovnitva i uee preraivake industrije u ukupnom dohotku), najee vre diferenciranje drava u 3 grupe: - najmanje razvijene zemlje sa niskim dohotkom; - zemlje sa niskim dohotkom; - zemlje sa visokim dohotkom. 6.1. Ope odrednice 16

Bez obzira na specifinosti i meusobne razlike u ekonomskoj razvijenosti, zajednike karakteristike ovih zemalja su: - suoene su sa demografskom eksplozijom (1990.godine je 77% svjetskog stanovnitva ivjelo u grupi zemalja sa niskim dohotkom); - udio poljoprivrednog stanovnitva u strukturi radno aktivnog stanovnitva je izuzetno visok; - niska stopa industrijalizacije; - problem hroninog nedostatka kapitala, zbog ega su sve nerazvijene zemlje posegle za kreditima iz inostranstva. Globalna recesija u 80-im godinama manifestirala se kroz pad cijena sirovina i porast kamatnih stopa, to je proizvelo pojavu visokih i stalno rastuih dugova ovih zemalja, odnosno duniku krizu; 6.2. Ekonomska uloga drave Pomenute odrednice ekonomskog razvoja uslovile su naglaenu ekonomsku ulogu drave u manje razvijenim zemljama. Ono to je u razvijenim zemljama tokom dueg perioda inila privatna inicijativa, u manje razvijenim zemljama morala je preuzeti dravna struktura. Zbog toga u nerazvijenim zemljama postoji veliki broj varijacija odnosa izmeu ekonomske aktivnosti drave i trinog mehanizma. Te varijacije se kreu od elemenata komandne ekonomije, preko klasinog liberalnog koncepta, pa do intervencionistikog koncepta. U ekonomskoj politici pojedinih zemalja te varijacije podrazumijevaju sintezu elemenata vie koncepcija ekonomske aktivnosti drave. Zajednika karakteristika veine nerazvijenih zemalja je znatan operativni angaman drave, pri emu poseban znaaj imaju aktivnosti drave na strategiji privrednog razvoja. Pritom je znaajno organiziranje velikih investicionih projekata, posebno u pogledu izgradnje brana, ureenja vodenih tokova i sistema navodnjavanja radi poveanja poljoprivredne proizvodnje i podsticanja privatne inicijative. Veoma bitna mjera ekonomske politike nerazvijenih zemalja je osiguranje dodatnih izvora akumulacije, bilo iz domaih izvora ili iz inostranstva. Njima se nastoje osigurati sredstva za bri rast investicija i privredni razvoj po tom osnovu. Regulativna sredstva eknomske politike koja su zajednika za nerazvijene zemlje su: - mjere kojima se stimulira uvoz kapitala, posebno neposrednih investicija; - posticanje investicija iz domaih izvora; - preferiranje radno-intenzivnih grana privrede radi poveanja zaposlenosti; - mjere zatite domae privrede od konkurencije iz inostranstva; - aktivnosti na supstituciji uvoza iz raspoloivih domaih resursa; - stimuliranje izvoza. Ove mjere pretpostavljaju koritenje velikog broja instrumenata od fiskalne i monetarno-kreditne politike, preko politike vanjske trgovine, raspodjele i investicija, pa do politike cijena. Ukupna ekonomska aktivnost drave oito je intervencionistika, a uee elemenata monetarizma i ekonomije ponude u osnovi zavisi od obima i vrste aranmana konkretne zemlje sa MMF-om i drugim meunarodnim organizacijama ekonomskog karaktera. 6.3. Ekonomsko-politike mjere Postavlja se pitanje koliko je kejnzijanski koncept ekonomske politike od pomoi nerazvijenim zemljama. Naime, kejnzijanski koncept odnosi se na izrazito razvijene zemlje u kojima je pad drutvenog proizvoda i zaposlenosti prouzrokovan nedovoljnom potranjom. U nerazvijenim zemljama proizvodni kapaciteti, odnosno ponuda nikad nije bila prevelika da bi izazvala ekonomsku neravnoteu i stagnaciju u tokovima privreivanja. Meutim, kejnzijanski koncept pomae kreatorima ekonomske politike nerazvijenih zemalja prvenstveno kroz: - shvatanje inflacije kao realnog fenomena, a ne monetarne pojave; - u domenu ocjene opravdanosti stranih kredita;

17

-

makroekonomski agregati, ukljuujui statistike i matematske metode u okviru intervencionizma, od neposredne su koristi prilikom izrade strategije i planova razvoja nerazvijenih zemalja.

U manje razvijenim zemljama primjena savremenih koncepcija ograniena je samo na pojedine njihove elemente. Monetaristika koncepcija znaajna je sa aspekta voenja antiinflacione politike i uravnoteenja monetarnih i privrednih tokova, to diktiraju aranmani sa MMF-om. Zbog toga su elementi monetarizma silom prilika dio zvaninih ekonomskih politika veeg broja nerazvijenih zemalja. Iz domena ekonomije ponude, znaajne su ekonomsko-politike mjere usmjerene na stimuliranje domae privatne incijative i stvaranje poreskih olakica (poreskih oaza) za inostrani kapital. 6.4. Lanci siromatva Ekonomska politika najnerazvijenijih i nerazvijenih1 zemalja osuena je na instrumente i mjere kratkoronog karaktera. Njima se anuliraju vei debalansi, ali istovremeno otvaraju i nove neravnotee bez ozbiljnih pomaka u ukupnim tokovima privreivanja. Ostaje aktuelna dilema da li otvoriti vei prostor za trini mehanizam, ili pak zadrati naglaenu ekonomsku ulogu drave.

7. DIREKTIVIZAMOsnovu socijalistike ekonomske doktrine i koncepta ekonomske politike postavili su Marks i Engels, a zatim kasnije razvijali Lenjin i drugi klasici marksizma, kao i savremeni marksisti. 7.1. Ope odrednice Socijalistika ekonomska doktrina u osnovi znai kritiku i negiranje kapitalistikog naina proizvodnje. Kritika se prvenstveno odnosi na neorganiziranost robne privrede, s obzirom na stihijnost zakona ponude i potranje, odnosno naknadnog (ex post) djejstva trinog mehanizma ime se otvara problem usklaenosti proizvodnje sa potrebama u drutvu i pojave nepotrebnog rada (za robe koje nisu valorizirane na tritu). Drugo pitanje ope kritike je eksploatacija, jer kapitalistiki nain proizvodnje neminovno vodi klasnoj podjeli drutva. Klasici marksizma su samo uzgredno i fragmentarno razmatrali ustrojstvo privreivanja u buduem socijalistikom drutvu, tako da ne postoji cjelovita teorija socijalistike ekonomije. Meutim, iz njihove kritike kapitalistikog drutva, kao osnovni elementi socijalistike privrede mogu se naznaiti: - osnovu drutva i sistema privreivanja ini dravna, odnosno kasnije drutvena svojina kao njen izvedbeni oblik; - privredni razvoj i odnosi u privreivanju su pod neposrednom svjesnom drutvenom kontrolom na nivou dravne zajednice; - naglaena ekonomska uloga drave, posebno u poetnom stadiju (kao diktatura proletarijata), kako bi se sauvali socijalistiki odnosi, da bi tokom vremena poeo proces odumiranja drave u pravcu izgradnje drutva zasnovanog na slobodnoj i neposredno izraenoj zajednikoj volji svih lanova. Ove odrednice u osnovi znae nespojivost socijalistikog drutva i trinog privreivanja. Osnovni ekonomski zakon je centralni dravni plan, ime se suspenduje djelovanje trita. Ovakav stav u odnosu izmeu zakona vrijednosti i planiranja je relativiziran 60-ih godina 20.vijeka u praksi socijalistikih zemalja, i to u smislu da postoji komplementarni odnos izmeu zakona vrijednosti (ono to je objektivno dato) i svjesnog djelovanja (ono to se eli postii planiranjem). Meutim, funkcionalni dometi trita u tzv.socijalistikoj robnoj privredi svedeni su samo na trite roba i usluga, uz naglaeno prisustvo administrativnih mjera. Funkcioniranje trita rada bilo je nespojivo sa osnovom sistema koji pretpostavlja radniku klasu na vlasti. Pored toga, neprihvatljivo je bilo funkcionisanje trita kapitala i sredstava, jer bi se time legaliziralo prisvajanje po osnovu vlasnitva. To je u suprotnosti sa temeljnim principom socijalistikih drutava po kome su rad i rezultati rada jedini osnov pojedinanog prisvajanja.1

Najnerazvijenije zemlje imaju bruto proizvod per capita ispod 450 USD, nerazvijene izmeu 450 i 1.800 USD.

18

7.2. Ekonomska uloga drave Osnovni mehanizam organiziranja i povezivanja privrednih tokova je centralni dravni plan, zasnovan na 2 principa: 1. Direktivnost, to je znailo da ima snagu zakona u smislu obaveznosti i ispunjenja planskih zadataka; 2. Sveobuhvatnost, tj.planom su obuhvaeni svi proizvodni subjekti, odnosno zadaci iz oblasti proizvodnje, input proizvodnje, finansijska sredstva u odnosu na trokove proizvodnje i veliina dobiti. Glavni instrument opedravnog plana su finansijski tokovi obuhvaeni opedravnim budetom. Budet pritom sadri ne samo prihode od poreza i sl, ve i prihode od poslovanja dravnih preduzea. S druge strane, kao glavni budetski rashodi javljaju se ekonomski izdaci. Praktino su opedravnim budetom bili obuhvaeni svi finansijski tokovi u zemlji, osim oblasti line potronje i skromnog privatnog sektora. Podeavanje agregata tranje prema agregatu ponude ostvaruje se putem kreditnih i gotovinskih planova sa centralnom bankom kao jedinstvenim emisionim, kreditnim i blagajnikim centrom. Ekonomska aktivnost drave odnosila se ne samo na dravni sektor, ve i na dvostruko ogranieni privatni sektor putem intenzivnih regulativnih mjera. Privatni sektor bio je ogranien po osnovu obima sredstava u linoj svojini, kao i po vrsti djelatnosti ovog sektora. U ovakvim ekonomijama ne namee se u otvorenoj formi problem ekonomske neravnotee, jer drava u planu na bazi materijalnih bilansa odreuje agregat ponude i prema njemu definira i finansijske tokove, odnosno agregat tranje. U vrijeme reformi 60-ih godina 20.vijeka, kad se otvara prostor za izvjesnu ekonomsku samostalnost privrednih subjekata, pojavljuju se i prve pukotine u ovoj zatvorenoj ravnotei, to se prvenstveno manifestira putem inflacije i inostranih zaduivanja socijalistikih zemalja. 7.3. Ekonomsko-politike mjere Teine ekonomske odluke donose se u okviru dravnog aparata. Privredni subjekti svode se na izvrioce planskih zadataka. Strukturu ekonomsko-politikih mjera u okviru direktivizma karakterizira: - naglaeno prisustvo kako regulativnih, tako i operativnih mjera kojima se utvruju pojedinani planski zadaci; - dominantnost realnih (materijalnih) mjera u odnosu na makroekonomske mjere; - svoenje dometa monetarno-kreditnih mjera i instrumenata fiskalne politike na kontrolu preduzea u pogledu ispunjenja plana; - gotovo iskljuivo prisustvo administrativnih mjera u odnosu na ekonomske mjere, obzirom na simbolian legalni prostor za djelovanje trinih zakonitosti. 7.4. Uinci Uinci direktivizma na ekonomski razvoj su razliiti, zavisno od toga da li se posmatraju na krai ili na dui vremenski period. Na krai rok direktivistike privrede u odnosu na trine ekonomije ostvaruju veu stopu ekonomskog rasta. Kratkorone prednosti komandne ekonomije su: - koncentracija sredstava akumulacije i po tom osnovu ostvarivanje dinaminije industrijalizacije u zemlji; - manje oscilacije i poremeaji u privrednim tokovima; - eliminiranje otvorene nezaposlenosti i intenzivniji angaman raspoloivog fonda rada; - vea ekonomska i socijalna sigurnost radnika, to se odraava i na produktivnost rada; - lake organiziranje krupnih investicionih projekata itd. Meutim, na dui rok robne privrede ostvaruju znatno veu stopu privrednog i ekonomskog razvoja. Naime, na dui vremenski period direktivizam ima niz negativnih uinaka, kao to su: - preferiranje ekstenzivnog umjesto intenzivnog privrednog razvoja; 19

-

niska efikasnost u koritenju sredstava akumulacije; odsustvo konkurencije na domaem tritu izaziva slabu konkurentnu sposobnost privrede na meunarodnom tritu ; tehnoloko zaostajanje u odnosu na trine privrede; odsustvo motivacije za efikasnije koritenje postojeih proizvodnih kapaciteta i fondova; otvaranje strukturalnih neusklaenosti u proizvodnji i raspodjeli itd.

U pogledu opih uinaka direktivizma, bitno je istai da je kritika analiza funkcioniranja trine privrede znaila i dublje sagledavanje opih zakonitosti ekonomskog razvoja i odnosa izmeu pojedinih njegovih segmenata. Pored toga, neki instrumenti direktivistike ekonomske politike pokazali su se efikasnim u obliku modificiranom prema trinoj privredi. Zbog toga su preuzeti u okviru dravno-intervencionistike ekonomije (npr.planiranje u okviru drutva, elementi javnog sektora, neki vidovi socijalne sigurnosti radnika, uee radnika u upravljanju itd).

EKONOMSKI RAZVOJ1. POJAM EKONOMSKOG (PRIVREDNOG) RAZVOJAEkonomski (privredni) razvoj podrazumijeva da drutveni proizvod (nacionalni dohodak) ima vei rast od stope prirataja stanovnitva, tako da veliina per capita takoer ima rast. Stagnacija znai da su rast DP i broja stanovnika jednaki, tj.veliina per capita ostaje ista. Nazadovanje u ekonomskom razvoju postoji kad drutveni proizvod ima manji rast u odnosu na prirataj stanovnitva. 1.2. Materijalna i drutvena komponenta Ekonomski razvoj u osnovi ima 2 komponente: materijalno-proizvodnu i drutvenu. Materijalnoproizvodna komponenta obuhvata porast drutvenog proizvoda. Imajui u vidu ovu komponentu, govori se o privrednom razvoju. Drutvena komponenta pretpostavlja funkcionalnu vezu izmeu procesa privreivanja i njegovog ireg okruenja, odnosno drutvene zajednice. Imajui u vidu ove komponente i injenicu da privreivanje kao drutveni odnos podrazumijeva jedinstvo materijalno-tehnikih procesa sa ekonomskim i ukupnim odnosima, moemo govoriti o opim determinantama i o faktorima ekonomskog razvoja. Ope determinante na privredni i ekonomski razvoj utiu posredno, a faktori neposredno. 1.3. Podrutvljavanje ekonomskih tokova Uporedo sa razvojem proizvodnih snaga tekao je i proces drutvene podjele rada, odnosno specijalizacije ljudskih radova i proizvodnih procesa. Istovremeno se odvijao i proces integriranja ovih razliitih proizvodnih aktivnosti u cjelinu tokova drutvene reprodukcije. Na taj nain se privreivanje potvruje kao drutveni odnos, a istovremeno se utemeljuje kao jedan od najznaajnijih podsistema u okviru drutva kao sistema. Smisao organiziranja i povezivanja proizvodnih procesa u irim drutvenim okvirima je da se najefikasnije iskoriste postojei resursi u drutvu i time ostvari optimalan ekonomski razvoj. 1.4. Faktori razvoja Faktori ekonomskog razvoja, odnosno proizvodni faktori su: stanovnitvo, odnosno ljudski faktor, prirodna bogatstva (predmeti rada) i proizvedena bogatstva (sredstva rada). Ova 3 faktora ine jedinstvo, jer je rezultat privreivanja uslovljen njihovim zajednikim djelovanjem. Osim proizvodnih faktora, kao faktori ekonomskog razvoja javljaju se i: akumulacija, tehniko-tehnoloki progres i drutveni uslovi, odnosno proizvodni odnosi.

20

Znaaj pojedinih faktora kroz historiju bio je razliit, zavisno od stepena razvijenosti privrede. U ranijim fazama privrednog razvoja u svijetu, prirodni faktori (prvenstveno klima i plodnost tla) bili su od presudnog znaaja, dok je u dananjim uslovima tehniki progres najdinaminiji faktor razvoja.

2. OPE DETERMINANTE EKONOMSKOG RAZVOJAMeu determinantama ekonomskog razvoja, poseban znaaj imaju oni podsistemi drutva koji imaju neposrednije uee prilikom definiranja drutvenog okvira privreivanja, poev od ustavnog ustrojstva drave, politikog reima, obrazovanja, nauke, pa do sistema socijalne zatite. 2.1. Teorijske osnove privrednog razvoja Za elementarnu spoznaju teorijskih osnova privrednog razvoja, pretpostavka je razumijevanje glavnih podruja istraivanja u ovim teorijama, a to su: faze razvoja, stabilni i uravnoteeni rast i ciklini tokovi razvoja. Faze razvoja. Dosadanji razvoj u svijetu proao je kroz slijedee faze: - tradicionalno drutvo, sa naturalnom proizvodnjom kao dominantnim oblikom privreivanja; - predindustrijsko drutvo, sa afirmacijom robne privrede i stvaranjem pretpostavki za razvoj industrije; - industrijsko drutvo, sa krupnom robnom privredom, masovnom proizvodnjom i visokim stepenom potronje (potroako drutvo); - postindustrijsko drutvo (informacione tehnologije i razvoj kompjuterizirane proizvodnje). Navedene faze razvoja za kriterij imaju samo kvantitativne pokazatelje, odnosno rast drutvenog proizvoda. Unutar ovih faza formiraju se razliita drutva, odnosno dravne zajednice, pa u tom smislu moemo govoriti o zemljama sa centralno-planskom ekonomijom i zemljama sa trinom ekonomijom, odnosno o zemljama sa nerazvijenim proizvodnim snagama i niskim dohotkom i zemljama sa razvijenim proizvodnim snagama i visokim dohotkom. Ovim se omoguava svojevrsno korigovanje kvantitativnih pokazatelja. Stabilni i uravnoteeni razvoj. Pod stabilnim privrednim razvojem podrazumijeva se stabilnost u porastu drutvenog proizvoda. To znai da se iz godine u godinu biljee poveane godinje stope rasta drutvenog proizvoda. Pored toga, stabilni privredni razvoj podrazumijeva i stabilnost u drutvenom okruenju, prvenstveno kada su u pitanju uslovi privreivanja definisani u okviru privrednog sistema i ekonomske politike. Uravnoteeni privredni razvoj podrazumijeva srazmjernost izmeu pojedinih oblasti i grana privreivanja, kao i proporcionalnost izmeu pojedinih makroekonomskih agregata, prvenstveno ponude i tranje. Dakle, Uravnoteeni razvoj ima 2 temeljne dimenzije: - naturalna uravnoteenost, koja se odnosi na materijalnu usklaenost osnovnih oblasti i grana privrede; - trina ravnotea, koja se tie odnosa izmeu novanog izraza ponude i agregata tranje. U odnosima izmeu stabilnog i uravnoteenog razvoja mogue su 4 varijacije: 1. Stabilni privredni razvoj kroz dui period kao nezaobilaznu pretpostavku ima uravnoteeni razvoj; 2. Nestabilni privredni razvoj po pravilu podrazumijeva i neuravnoteeni razvoj. Upravo neuravnoteenost izaziva i nestabilan rast drutvenog proizvoda; 3. Kao odstupanje od opeg pravila, mogue je da se u kratkom periodu ostvari stabilni privredni rast i u uslovima odsustva uravnoteenosti. Tipian primjer je politika tzv.napregnutog privrednog razvoja po osnovu dodatnih izvora akumulacije za raun monetarne ravnotee. 4. Mogue je da postoji ravnotea u privredi, ali i stagnacija privrednog razvoja, odnosno ravnotea u uslovima visoke nezaposlenosti.

21

Bitno je napomenuti da su zadnje 2 varijacije odstupanje od opeg pravila i da su mogue samo u kratkom roku. Po pravilu postoji povezanost i uslovljenost izmeu stabilnog i uravnoteenog razvoja. Ciklini tokovi razvoja. Teorije o ciklinim privrednim kretanjima javljaju se na bazi analize tokova privreivanja kroz dui vremenski period. Privredni ciklus prema veini ekonomista obuhvata period od 8-10 godina. On sadri 2 kljune faze: - ekspanziju, koja znai prosperitet u rastu proizvodne moi i drutvenog proizvoda ukljuujui i zaposlenost; - kontrakciju, unutar koje se nakon najvie take u razvoju (vrh) biljee depresivna kretanja sve do najnie take (uvala), kad poinje oivljavanje privrednih tokova. Najpoznatije teorije privrednih ciklusa su: - monetarna teorija, koja cikluse objanjava ekspanzijom bankovnog kredita; - inovaciona teorija uzrocima ciklusa smatra naglo uvoenje pronalazaka i inovacija uope; - psiholoka teorija faktore ciklusa nalazi u pesimistikim i optimistikim oekivanjima stanovnitva; - teorija nedovoljne potronje privredne cikluse objanjava injenicom da suvie dohotka ide bogatom ili tedljivom dijelu stanovnitva; - teorija pretjeranih investicija objanjenje ciklusa nalazi u prevelikim investicijama. 2.2. Ekonomski sistem i privredni razvoj Ekonomski sistem obuhvata: - proizvodnju, kao jedinstvo materijalno-proizvodnih procesa i odnosa u vezi s tim; - ukupnost drutvenih odnosa, institucija i metoda organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije. Za razumijevanje odnosa izmeu ekonomskog sistema i privrednog razvoja, pretpostavka je sagledavanje statusa ekonomskog podsistema u odnosu na drutvo, kao i osnovnih elemenata ovog podsistema koji imaju uticaja na razvoj. Osobenost ekonomskog sistema se prvenstveno odnosi na slijedee karakteristike: hijerarhijsko ustrojstvo ekonomski sistem je dio znatno ireg drutvenog sistema, to podrazumijeva i primat drutvenog nad ekonomskim sistemom; sloen sistem obuhvata vei broj podsistema, poev od pojedinih grana i oblasti privreivanja, preko institucionalne osnove privreivanja i oblika drutvene organizacije, pa do ekonomskopolitikih mjera. dinamiki sistem ova osobenost proizilazi iz injenice da je privreivanje po prirodi dinamian proces. Pored toga, ekonomski sistem kao dio ireg drutvenog sistema ima najvie neposrednih veza sa ostalim sistemima. stohastiki karakter na privredni razvoj utie znatan broj neekonomskih faktora, ime se javlja i naglaen stepen neizvjesnosti ekonomskih odluka.

-

-

-

Elementi sistema koji imaju znaajniji uticaj na privredni i ekonomski razvoj su: a) b) c) d) Raspodjela ekonomske moi; Radni odnosi; Struktura institucija; Metodi drutvenog organiziranja tokova reprodukcije.

Raspodjela ekonomske moi, odnosno privredni poredak zavisi od oblika svojine, odnosno od uea pojedinih oblika vlasnitva u ukupnoj svojinskoj strukturi.

22

Radni odnosi, tj.ekonomska i socijalna sigurnost radnika i graana su znaajan element ekonomskog sistema sa neposrednim viestrukim vezama sa drutvom kao najirim sistemom. Zbog toga, ve u vrijeme prvih oblika aktivnog unoenja drave u tokove privreivanja, javlja se tzv.radniko zakonodavstvo, a zatim i aktivna socijalna politika (politika ivotnog standarda, kolektivna ili javna potronja, neprivredne djelatnosti kao to su obrazovanje, zdravstvo, kultura i sl, zatim penzijskoinvalidsko osiguranje, pomo nezaposlenim itd). Postoje 2 izvorna modela socijalne politike: rezidualni pretpostavlja da se pojedinac sam brine o zadovoljavanju svojih potreba i interesa, a drava garantuje samo ravnopravnost uesnika u drutvenim odnosima; redistributivni model podrazumijeva da drava putem preraspodjele dohotka treba svim graanima obezbijediti osnovnu socijalnu sigurnost. Struktura institucija obuhvata institucije i organizacije ija je djelatnost u cjelini ili djelimino vezana za privreivanje. U osnovi se moe govoriti o 3 grupe institucija: 1. osnovni nosioci privredne aktivnosti, tj.preduzea, banke, osiguravajua drutva itd. 2. institucije koje normiraju drutveni okvir privreivanja i usmjeravaju tokove privredne aktivnosti (dravne institucije, odnosno institucije javno-pravnog karaktera). 3. ostale institucije (politike partije, sindikati, asocijacije poslodavaca i sl). Sa stanovita ekonomskog sistema i privrednog razvoja, prva grupa faktora se najee oznaava kao mikroekonomski subjekti, a ostale 2 grupe kao makroekonomski subjekti. Metodi drutvenog organiziranja tokova reprodukcije u sutini se odnose na osnovni mehanizam na osnovu kojeg se odvijaju procesi privreivanja. Generalno pitanje u ovom domenu je odnos izmeu trinog mehanizma i ekonomske uloge drave. Razmjere unoenja drave u ekonomske tokove odreuju prirodu privrede (trina ili netrina), kao i koncepciju ekonomske politike (liberalna ili intervencionistika ekonomija). Postoje 2 ope forme unoenja drave u drutvenu reprodukciju: privredni sistem, kao skup zakona i drugih propisa kojima se reguliu odnosi u priveivanju i ekonomska politika, kao ukupnost odluka i mjera drave kojima se utie na usmjeravanje privrednih kretanja, ukljuujui i operativni angaman drave u tokovima privreivanja. 2.3. Politiki sistem i ekonomski razvoj Politiki sistem podrazumijeva proces stvaranja i donoenja odluka kojima se rjeavaju sukobi interesa meu pojedinim grupama i istovremeno osigurava funkcioniranje i razvoj drutvene zajednice. On razliite institucije kao nosioce politike vlasti, te drutvene snage koje stvaraju politiku i u ije ime pomenute institucije vladaju. Sutina politikog sistema je borba politikih snaga da ovladaju ovim institucijama, prvenstveno organima vlasti. Ekonomski ili tzv.svjesni determinizam. U pogledu odnosa izmeu politikog i ekonomskog sistema, u osnovi se moe govoriti o 2 dijametralno razliita pristupa: tzv.ekonomski determinizam i tzv.politiki (svjesni) determinizam. Prema konceptu ekonomskog determinizma (historijskog materijalizma), proces privreivanja determinira i ostale procese i odnose i drutvu, a time i proces razvoja drutva u cjelini. Prema pristupu politikog (svjesnog) determinizma, uticaj ekonomskog sistema na ukupni drutveni razvoj je supsidijarnog znaaja. U tom smislu se istie da dominantan uticaj ima politiki sistem i da praktino svjesno ostvarivanje promjena u drutvu niim nije limitirano. Pomenuta 2 pristupa ipak su rezultat krajnosti. Neosporno je da ekonomski sistem ima viestruke uticaje na ustrojstvo politikog sistema, ali treba istai da sistem vlasti i politike istovremeno ima i relativnu samostalnost. Time se potencira i povratni uticaj politikog sistema na sistem privreivanja, kao i meusobni rivalitet ekonomskog i politikog sistema u odnosu na opi drutveni razvoj. Politiki reim i slobode. U domenu odnosa politikog sistema i ekonomskog razvoja, od posebnog znaaja je priroda politikog reima i stepena garancije ljudskih prava i sloboda. Politike i socijalne vrijednosti demokratskog politikog sistema neposredno se transformiraju u ekonomske snage drutva. Demokratski politiki sistem svoju potvruje se upravo putem efikasnog ekonomskog i socijalnog 23

razvoja. Pritom drava ne samo da stvara ambijent za uspjeno privreivanje, ve osigurava i niz socijalnih zahtjeva, ime se amortiziraju negativne implikacije djelovanja trinih zakonitosti na drutvo kao sistem. Socijalne vrijednosti imaju povratni uticaj na privredni razvoj u smislu da se javljaju kao proizvodne snage. 2.4. Pravni poredak i ekonomski razvoj Postoje 2 razloga opeg karaktera koji nalau dodirne take privrednog i pravnog poretka. Prvi se tie nedovoljnosti unutranje logike tokova privreivanja. To znai da je neophodno regulisanje odreenih odnosa izmeu uesnika u drutvenoj reprodukciji, uz koritenje instrumenata pravnog sistema i autoriteta drave (npr.kontrola bankarskog sistema, pravila berzanskog poslovanja itd). Drugi razlog odnosi se na usklaivanje preferiranih pojedinanih interesa sa javnim interesima, odnosno kad se od strane drave nameu odreene obaveze privrednim subjektima (porezi i sl), gdje se po pravilu koristi pravni instrumentarij. Efikasnost pravnog poretka u domenu privrede rezultat je 2 faktora: 1. Ekonomska snaga pojedinaca na koje se neka norma odnosi, u smislu raspolaganja zalihama i mogunosti preorijentacije ekonomskih aktivnosti; 2. Relativan odnos snaga izmeu pojedinanih ekonomskih interesa i javnog interesa sadranog u pravnoj normi. U sluajevima kada norma tangira irok krug pojedinaca, vea je mogunost izigravanja zahtjeva koje ta norma sadri. Izvedbene forme objedinjavanja privrednog i pravnog poretka. Ovo objedinjavanje se u osnovi vri preko ustava i operacionaliziranjem ustavnih odredbi u okviru privrednog sistema. Ustavnopravnim normama reguliu se najvaniji drutveni odnosi, te ustav sadri i temeljne norme koje se odnose na proces privreivanja, kao to su: - priroda privrede (stepen ekonomskih sloboda privrednih subjekata); - ekonomska uloga drave (oblici drutvene organizacije privreivanja); - podjela ekonomsko-politike vlasti; - osnove privrednog sistema (pravno reguliranje tokova reprodukcije). Ustavnopravne norme reguliraju opi okvir privreivanja u dravnoj zajednici. S druge strane, ekonomska struktura, koristei demokratske principe organiziranja politikog sistema javne vlasti, je u mogunosti da pravni poredak podesi prema zahtjevima ekonomije. To izmeu ostalog omoguava i tzv.elastinost ustavnih normi, na osnovu kojih se i bez promjena samog ustavnog teksta redefinira opi okvir privreivanja.

3. FAKTORI EKONOMSKOG RAZVOJAPolazei od injenice da proces privreivanja pretpostavlja 3 osnovna elementa radna snaga, predmeti rada i sredstva rada, prvu grupu faktora ine oni koji neposredno determiniraju rast proizvodnih snaga drutva i uveanja bogatstva drutvene zajednice. Obzirom da su proizvodni rezultati uvijek uslovljeni zajednikim ueem sva 3 faktora, srazmjera izmeu tih faktora je preduvjet optimalnog ekonomskog razvoja. Ta srazmjera, odnosno kombinacija proizvodnih faktora, zavisi od tehnike i tehnoloke osnove proizvodnje, organizacije proizvodnog procesa, obima proizvodnje, te od prirode samog proizvoda. Kako je proces privreivanja dinamian, to je i kombinacija faktora podlona promjenama. Druga grupa faktora obuhvata akumulaciju, tehniki progres i drutvene uslove rada. Ovom grupom faktora animiraju se proizvodni faktori, odnosno stavljaju se u funkciju i pospjeuje ostvarivanje naznaene kombinacije proizvodnih faktora. 3.1. Stanovnitvo kao faktor ekonomskog razvoja Sa stanovita ekonomskog razvoja, uloga stanovnitva je dvostruka: u procesu proizvodnje javlja se kao proizvoa, a u procesu potronje kao potroa dobara. Uobiajeno je da se stanovnitvo razmatra kroz dvije ravni: kroz brojno stanje i preko strukture, odnosno kvalitativnih obiljeja stanovnitva. 24

Brojno stanje stanovnitva je prvenstveno znaajan faktor dimenzioniranja unutranjeg trita zemlje. Naime, brojno stanje i visina dohotka koji stanovnitvo ostvaruje, u osnovi opredjeljuje i veliinu trita. To znai da, ako se zanemari vanjskotrgovinska razmjena, brojno stanje stanovnitva odreuje obim i strukturu proizvodnje u okviru jedne zemlje. Utvrivanje brojnog stanja stanovnitva u jednoj zemlji vri se na bazi zvaninog popisa koji se organizuje u odreenom vremenskom intervalu (najee svakih 10 godina). Kretanje veliine stanovnitva izraava se stopom prirodnog prirataja koja je uslovljena stopom nataliteta (broj roenih na 1000 stanovnika) i stopom mortaliteta (broj umrlih na 1000 stanovnika). Struktura stanovnitva. Najvaniji elementi strukture stanovnitva su aktivno i pasivno stanovnitvo, obrazovna odnosno kvalifikaciona struktura i ekonomsko-socijalna struktura. Radno aktivno stanovnitvo ini dio ukupnog stanovnitva koji je sposoban za privreivanje. U demografskim analizama u radno aktivni dio stanovnitva ubrajaju se lica starosti izmeu 15 i 65 godina. Iz ove populacije se praktino formira ponuda radne snage, te se sa stanovita ekonomskog razvoja ovaj dio populacije javlja i u funkciji proizvoaa i u funkciji potroaa. Pasivno ili izdravano stanovnitvo obuhvata lica koja zbog starosti (ispod 15 ili preko 65 godina) ili bolesti ne mogu biti ukljueni u proces privreivanja. Ovaj dio populacije pojavljuje se samo u ulozi potroaa. Radno aktivno stanovnitvo se moe podijeliti na zaposleno i nezaposleno. Nezaposlenost moe biti otvorena i priguena, odnosno prikrivena, zavisno od toga da li se radi o vidljivoj nezaposlenosti ili se ovaj problem prikriva tako to se dio kategorije zaposlenih koristi nedovoljno odnosno nepotrebno i na taj nain prikriva faktika nezaposlenost. Smatra se da je prikrivena nezaposlenost neminovna kada postoji osjetan porast broja zaposlenih uz nisku produktivnost rada. Obino se kao glavni vid koncentracije prikrivene nezaposlenosti navodi poljoprivreda u uslovima tzv.agrarne prenaseljenosti. Od prikrivene nezaposlenosti treba razlikovati tzv.lani rad, koji predstavlja neposredno koritenje radne snage bez ikakve drutvene korisnosti. Najee se ovakav rad koncentrira u drutveno-politikoj nadgradnji. Poznata su iskustva iz socijalistikih privreda u ovom domenu ime su rjeavani problemi nezaposlenosti. Otvorena nezaposlenost moe se podijeliti u 2 podgrupe: nezaposlenost nedovoljne tranje i nezaposlenost trita radne snage. Nezaposlenost nedovoljne (premale) tranje predstavlja neusklaenost ponude i tranje radne snage (niska tranja u odnosu na ponudu) i u osnovi moe biti dvostruka: - ciklina nezaposlenost, koja je rezultat ciklinih ekonomskih tokova, i - nezaposlenost neskladnog rasta, to pretpostavlja da iz razliitih razloga ekonomske i neekonomske prirode postoji na dui rok vea ponuda u odnosu na tranju radne snage. Nezaposlenost trita radne snage uzrokovana je sporim ili neadekvatnim djelovanjem trita rada i moe biti dvostruke prirode: - frikciona nezaposlenost, to znai da nesklad izmeu ponude i tranje radne snage ne postoji, ali trite sporo reagira i ne vri pravovremeno svoju uobiajenu funkciju, i - strukturalna nezaposlenost, koja je rezultat loeg djelovanja trita, pa se zbog toga javlja nesklad izmeu strukture ponude radne snage (zanimanje, obrazovna i kvalifikaciona struktura) i strukture tranje radne snage. Ekonomski je opravdana samo ona zaposlenost koja je rezultat razvoja proizvodnih snaga i rasta drutvenog proizvoda po stanovniku. Potenciranje neekonomskih kriterija pri podizanju nivoa zaposlenosti za osnovu ima ekstenzivan razvoj privrede zasnovan na tzv.politici jeftine radne snage. Ono ima pozitivne socijalne i politike, pa u kratkom roku i pozitivne ekonomske efekte, meutim uistinu ne predstavlja nain rjeavanja problema nezaposlenosti. 25

S druge strane, nezaposlenost nije problem koji se rjeava iskljuivo tzv.unutranjim zakonitostima privrednog razvitka, nego se poduzimaju raznovrsne aktivnosti kojima se korigiraju uinci ekonomskih zakonitosti. Ukupnost ovih aktivnosti, odnosno odluka i mjera u ovom domenu, ini osnovu politike zapoljavanja. U sutini politike zapoljavanja radi se o kombinaciji ekonomskih zakonitosti i tzv.ekonomske zaposlenosti s jedne strane, te principa solidarnosti i tzv.socijalne zaposlenosti na drugoj strani. Putem socijalne zaposlenosti koriguje se ekonomska zaposlenost. Obrazovna struktura stanovnitva odnosi se na stepen obrazovanja, odnosno strune kvalifikacije radno aktivnog stanovnitva. Struna osposobljenost radnika je pretpostavka za savremeni privredni razvoj koji karakteriu ubrzane tehniko tehnoloke promjene. Istovremeno, struna osposobljenost je i pretpostavka za efikasnije koritenje ostalih faktora proizvodnje. Proizvodne mogunosti zemlje su vee ukoliko ima kvalificiraniju radnu snagu i obrnuto. Ekonomsko socijalna struktura je pokazatelj angaovanosti stanovnitva u pojedinim sektorima drutvene reprodukcije. Ona se smatra pouzdanim pokazateljem dinamike i strukture privrednog razvoja. Ekonomsko-socijalna struktura je istovremeno pokazatelj strune i kvalifikacione osnove radnog potencijala i stoga je polazite za definiranje strategije privrednog i ekonomskog razvoja. Pod ekonomsko-socijalnom strukturom danas se podrazumijeva odnos izmeu angairanosti radnog kontingenta stanovnitva u 3 velike privredne oblasti, odnosno u: - primarnim djelatnostima poljoprivreda, ribarstvo i umarstvo; - sekundarnim djelatnostima rudarstvo, industrija, graevinarstvo i proizvodno zanatstvo; - tercijarnim djelatnostima saobraaj, trgovina, ugostiteljstvo, turizam i tzv. informacijska industrija (tampa, masovne komunikacije, biblioteke, knjigovodstvo, obrazovanje, istraivanje, komunikacijska oprema itd). 3.2. Prirodno bogatstvo Prirodno bogatstvo ine dobra koja se nalaze u prirodi i koja se direktno mogu ukljuiti u proces privreivanja, odnosno za njihov nastanak nije utroen ljudski rad. U nerazvijenim zemljama, gdje je teite na poljoprivredi, glavna prirodna bogatstva su klima, veliina i plodnost zemljita. U razvijenim zemljama glavni elementi prirodnih resursa su izvori energije i rudna bogatstva. Zbog vanjske trgovine, za visokorazvijene zemlje vlastita prirodna dobra imaju mnogo manji znaaj za uspjean ekonomski razvoj. Pored toga, za zemlje koje imaju veliko unutranje trite prirodna bogatstva ne predstavljaju limitirajui faktor kao kod zemalja ije nacionalno trite je usko i koje su vie upuene na vanjskotrgovinsku razmjenu. Kada su u pitanju prirodni resursi, poseban znaaj za ekonomski razvoj imaju zemljite, ume, voda, rudno bogatstvo i energetski izvori. Poljoprivredno zemljite zauzima oko polovine ukupne povrine BiH. Po stanovniku dolazi oko 0,36 hektara obradivih povrina, to BiH svrstava u skupinu zemalja prosjeno bogatih ovim prirodnim dobrom. Ovdje je bitno napomenuti da se zemlje diferenciraju na 4 grupe: - vrlo bogate (preko 1 ha po stanovniku) npr.Australija, Kanada, Argentina itd; - bogate zemljitem (0,65-0,99 ha po stanovniku) npr.Turska i panija; - prosjeno bogate (0,30-0,64 ha po stanovniku) npr.Maarska, Francuska, Danska itd; - siromane (manje od 0,30 ha po stanovniku) npr.Indija, Japan, Belgija itd. Meutim, oko 60% obradivih povrina u BiH se nalazi iznad 500m nadmorske visine, 5/6 teritorije ima nagib iznad 12%, a oko 70% povrina izloeno je eroziji. Uz ovo treba istai i naglaeno ekstenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. umski fond. U BiH je 1991.godine preko 2,4 miliona hektara bilo pokriveno umom. Na visoke ume otpada 53% ove povrine. Slabost ovog resursa je relativno malo (oko 30%) uee etinara, kao najkvalitetnijeg dijela umskog fonda.

26

Voda. BiH u globalu raspolae zadovoljavajuim koliinama vode, meutim raspored ovog resursa ima niz nedostataka. Pet puta je vei oticaj u jadranski nego u crnomorski sliv, a crnomorski sliv obuhvata gotovo teritorije BiH. Takoer treba imati u vidu i velike varijacije u vremenu (najmanje koliine padavina su u ljetnim mjesecima), veliku propusnost krakih terena, kao i zagaenost voda, posebno u slivu Bosne i Vrbasa. Stepen iskoritenosti hidropotencijala u BiH je svega 36%, meutim hidroenergija uestvuje sa oko 40% u ukupnoj proizvodnji elektrine energije. Rudno bogatstvo i energetski izvori. BiH raspolae znaajnim rezervama uglja koje se procjenjuju na oko 3,2 milijarde tona. Od toga je oko 63% lignita, 37% mrkog uglja, dok BiH ne raspolae sa visokokalorinim kamenim i koksnim ugljem. Rezerve rude eljeza procjenjuju se na oko 718 miliona tona, boksita oko 86 miliona tona (kvalitetna ruda boksita), olova i cinka oko 60 miliona tona. Takoer treba naglasiti da BiH raspolae znaajnim rezervama nemetalnih sirovina (so, azbest, kaolin, gips, keramika glina itd). 3.3. Proizvedeno bogatstvo Proizvedeno bogatstvo ine dobra koja su rezultat rada. Kako je cilj svake drave da uvea proizvedena dobra, neophodno je da se s vremena na vrijeme utvruje veliina proizvedenih dobara, kako bi se utvrdio porast, procijenila proizvodna mo drutvene zajednice i shodno tome usmjerio dalji ekonomski razvoj. Metodi izraunavanja. Postoje 2 osnovna metoda: naturalni i vrijednosni. Naturalni metod (metod inventarisanja, odnosno popisa proizvedenih dobara) znai da se dobra izraavaju u svojim mjernim jedinicama (tone, litre, metri, komadi itd). Prednosti ovog metoda su to se njime dobiva realna slika o porastu proizvodnje. Mane su to je ovaj metod previe komplikovan i to je nemogue proizvedeno bogatstvo sintetiki izraziti razliita dobra se ne mogu svesti na jednu jedinicu i jedinstveno izraziti cjelokupno proizvedeno bogatstvo. Vrijednosni metod pretpostavlja da se proizvedeno bogatstvo izraava u novanom obliku, na bazi cijena. Ovaj metod je praktiniji i znatno jednostavniji, meutim njegova tanost zavisi od cijena koje se uzimaju u obzir prilikom izraunavanja, posebno u uslovima inflacije. Zbog toga je mnogo realniji pristup izraunavanju na osnovu tzv.stalnih, a ne tekuih cijena. Naime, za period u kome se vri izraunavanje (najee 10 godina) uzima se godina u kojoj su cijene bile najstabilnije i kao takve tipine u odnosu na prethodni obraun i u odnosu na vrijeme kad se pristupa izraunavanju. Struktura proizvedenog bogatstva obuhvata 2 vrste dobara: proizvodna i potrona dobra. Potrona dobra ine robe i usluge namijenjene finalnoj potronji. Proizvodna dobra ine razliiti proizvodni fondovi, odnosno osnovna i obrtna sredstva. Od posebnog znaaja za ekonomski razvoj su osnovni proizvodni fondovi (fiksni fondovi) kao to su: maine, ureaji, fabrike zgrade, putevi, zemljite, te patenti, licence i druga prava industrijske svojine. Takoer su znaajni fiksni fondovi neproizvodnog karaktera (stambene zgrade, kole, bolnice, muzeji itd), te javna dobra (ceste, ureene obale, plovni kanali itd). Od veliine i kvaliteta proizvodnih fondova u osnovi zavisi i veliina angaovanja ostalih faktora proizvodnje, a time i dinamika i struktura privrednog razvoja. Proizvodni fondovi u BiH. U posljednjih 50 godina karakteristino je stalno jaanje materijalne osnove rada. Meutim, obzirom na prirodni prirataj stanovnitva, vrijednost fiksnih fondova po stanovniku u BiH nije bitnije rasla. Poetkom 80-ih godina, u vrijeme dunike krize, bitno se smanjuju investicije i shodno tome rast proizvodnih fondova. U vrijeme rata je dolo do znaajnog unitenja proizvodnih fondova (u nekim podrujima 40-60%), tako da su danas najznaajniji ograniavajui faktori razvoja BiH raspoloivo proizvedeno bogatstvo i akumulacija (kapital). Osim veliine i strukture proizvedenog bogastva, za ekonomski razvoj izuzetno je vano njihovo optimalno koritenje koje se postie organizacijom i povezivanjem tokova privreivanja.

27

3.4. Akumulacija kao faktor ekonomskog razvoja Akumulacija predstavlja dio novostvorene vrijednosti (nacionalnog dohotka) koji se usmjerava na ime poveanja proizvodnih mogunosti drutvene zajednice. Akumulacija u sutini znai uskraivanje dijela tekue potronje u korist osiguravanja materijalne osnove za privredni razvoj. Zbog toga su u kratkom roku akumulacija i potronja obrnuto srazmjerne. Meutim, poveanjem proizvodnih mogunosti drutva poveava se i ukupna masa roba i usluga za tekuu potronju, te se moe zakljuiti da su u duem roku akumulacija i finalna potronja u pozitivnoj ovisnosti. U odnosu na ostale faktore ekonomskog razvoja, akumulacija ima 2 osnovne specifinosti: 1. Moe se smatrati izvedbenim faktorom ekonomskog razvoja, jer je veim dijelom ovisna od ostalih spomenutih faktora (ljudski, prirodni, materijalni); 2. Upravo akumulacija stavlja u funkciju potencijalne resurse privreivanja i ima najneposredniji uticaj na ekonomski razvoj. Obim akumulacije zavisi od stepena razvoja proizvodnih snaga. U uslovima privredne nerazvijenosti namee se zahtjev za maksimiziranje