1

EKONOMSKA GEOGRAFIJA

EKONOMIST

PETANESTO NASTAVNO PISMO

STANOVNIŠTVO HRVATSKE I NASELJA U HRVATSKOJ

4. razred

Tekst uredila: DUBRAVKA PREBEG-NOVAK, prof.

Zagreb, 2011.

2

SADRŽAJPOLAZNICIMA ………………………………………………………… 3KARTA REPUBLIKE HRVATSKE ..............................................................5KARTA GUSTOĆE NASELJENOSTI HRVATSKE ....................................6

1. Stanovništvo kao čimbenik gospodarskog razvoja i prostorne organizacije ................................................................................7

2. Naselja i oblici naseljenosti ......................................................18LITERATURA ZA PRODUBLJIVANJE ZNANJA…………….....24KONTROLNA ZADAĆA………………………………………......25PITANJA ZA SAMOUČENJE I PROVJERU ZNANJA…………..26PROSTOR ZA BILJEŠKE………………………………………….28

3

POLAZNICIMA!

Ovo Nastavno pismo namijenjeno je polaznicima koji žele savladati nastavni program geografije za četvrtu godinu smjer ekonomist – za srednje obrazovanje odraslih.

U Nastavnom pismu je na sažet, jasan i pregledan način izložen osnovni sadržaj i najvažnija znanja propisanog programa geografije za četvrtu godinu srednjeg obrazovnja odraslih. Vrijednost Nastavnog pisma daju ključni pojmovi, te sa na kraju Nastavnog pisma se nalaze zadaci i primjeri za samoprovjeru stečenog znanja. Točni odgovori na pitanja nalaze se u samom Nastavnom pismu.

Ovo Nastavno pismo podijeljeno je u dvije nastavne cjeline:

1. Stanovništvo kao čimbenik gospodarskog razvoja i prostorne organizacije

2. Naselja i oblici naseljenosti

Svako poglavlje obrađuje nekoliko nastavnih jedinica. Navedeni su brojevi stranica u udžbeniku Ekonomska geografija 4 koje treba pročitati i proučiti kako bi se što kvalitetnije i potpunije usvojilo gradivo pojedine teme. Niz pitanja i zadaci za samoprovjeru se nalaze na kraju su ovog Nastavnog pisma koji će polaznicima olakšati savladavanje gradiva i samoprovjeru usvojenog znanja. Rješenja zadataka i odgovori na pitanja nalaze u tekstu ovog Nastavnog pisma.

Uz ovo Nastavno pismo kao osnovni izvor znanja polaznici trebaju konzultirati i redovni udžbenik iz ekonomske geografije za četvrti razred srednje ekonomske škole pod naslovima: Ekonomska geografija 4 u izdanju Školske knjige iz Zagreba, u izdanju 2011. U udžbeniku su istovjetni sadržaji obrađeni postupno i detaljno. Udžbenik je bogato opremljen slikama, fotografijama, kartama, crtežima, shemama, grafikonima koji zorno ilustriraju gradivo i olakšavaju njegovo shvaćanje i usvajanje. Predlažemo polaznicima, korisnicima ovog Nastavnog pisma, iako sadržava osnovne slikovne materijale, da u udžbeniku posebnu pozornost poklone upravo slikovnom materijalu. U Nastavnom pismu se navode brojevi stranica na kojima je u udžbenicima tiskan slikovni materijal.

Na kraju, želimo da polaznicima programa srednjeg obrazovanja odraslih – smjer ekonomist ovo Nastavno pismo posluži kao pouzdan izvor znanja iz

4

nastavnog programa ekonomske geografije, da im olakša učenje i da u njima probudi želju za daljnjim obrazovanjem.

Zagreb, rujan 2011. Autor

5

KARTA REPUBLIKE HRVATSKE

6

KARTA GUSTOĆE NASELJENOSTI HRVATSKE

7

1. STANOVNIŠTVO KAO ČIMBENIK GOSPODARSKOG RAZVOJA I PROSTORNE ORGANIZACIJE( udž. str. 56 – 69 )

- Kretanje broja stanovnika:• Povezano s povijesnim i vojno-političkim zbivanjima i procesima• Iseljavanja stanovništva bila je posljedica loših gospodarskih odnosa nakon

Prvoga i Drugoga svjetskog rata• Plansko gospodarstvo, razvoj industrije dolazi do unutarnjih migracija i

postepenog rasta broja stanovnika• Tijekom devedesetih godina 20.st. dolazi do pada broja stanovnika ( negativni

prirodni prirast ), što će biti i za posljedicom Domovinskog rata nakon kojeg neće samo doći do pada broja stanovnika nego i do iseljavanja sa područja koji su ratom bili nastradali.

Dinamika rasta stanovništva od 1857 do 2001. godine

8

9

- Gustoća naseljenosti i razmještaj stanovništva:• Po relativnoj gustoći naseljenosti ubraja se u natprosječno gusto naseljene

europske zemlje• Umjerena gustoća naseljenosti• Neravnomjerna napučenost stanovništva – utjecaj reljefa i klime• Rjeđe naseljeni prostori su prirodno škrti, reljefno i klimatski nepovoljni

prostori – Gorski kotar, Lika, Podvelebitsko primorje, Dalmatinska zagora i veći broj hrvatskih otoka

• Najgušće naseljeni prostori – panonsko-peripanonski prostor te jadranski prostor ( prirodno bogati i klimatsko povoljni prostori )

10

Gustoća naseljenosti Hrvatske od 1857. do 2001. godine

Gustoća naseljenosti po županijama Hrvatske

11

- Spolno-dobni sastav stanovništva:• Prema popisima dokazano je da je veći postotak ženskog nego muškog

stanovništva• Razlog tomu je velika stradavanja muškog stanovništva tijekom ratova i veća

biološka otpornost žena• Dobni sastav – brojne gospodarske krize, ratni sukobi omogućili su valove

iseljavanja mladog stanovništva i time i pad prirodnog prirasta ( broj rođenih )• U posljednjih nekoliko godina, a posebno nakon Domovinskog rata smanjio se

udio mladog i zrelog stanovništva, a povećao se udio starog stanovništva• Takva dobna struktura je pogubna za Hrvatsku – ako nastavi gubiti mlado

stanovništvo doći će do toga da će se morati uvoziti radna snaga• Također postoje i razlike između sela i gradova – gradovi se razvijaju, a neki

prostori izumiru ( Dalmatinska zagora )

Spolno – dobni sastav stanovništva Hrvatske

12

- Gospodarska struktura stanovništva:• Udio zaposlenih u pojedinim sektorima ovisi o gospodarskom razvoju• Ekonomska struktura zaposlenih ima za posljedicu negativne procese

gospodarskog razvoja u kojima dolazi do smanjenja poljoprivrednog i industrijskog radnog stanovništva, a nije došlo do suvremene organizacije i modernizacije proizvodnje koja bi povećala broj zaposlenih

• Negativni procesi – „ siva ekonomija „ / rad na crno, odlazak radno sposobnih u inozemstvo/ „ izvoz mozgova“ , veliki broj nezaposlene VŠ i VSS spreme ....., povećanje broja umirovljenika

Udio zaposlenih po sektorima djelatnosti

13

Udio dobnih skupina i radni status prema dobnim skupinam

Udio zaposlenih i nezaposlenih prema stručnoj spremi

- Obrazovna struktura stanovništva:• Dostigla je tijekom povijesti pozitivnu obrazovnu sredinu koja je u novije

vrijeme popraćena negativnim procesima• Problemi – odljev mozgova, nedovoljan broj osnovnih, srednjih škola te

kvalitetnih fakulteta te nemogućnosti zapošljavanja mladog i visokoobrazovnog kadra

• U obrazovnoj strukturi prevladava stanovništvo s nepotpunom i završenom srednjom školom ( 54, 7 % )

14

Obrazovna struktura stanovništva Hrvatske

- Narodnosni i vjerski sastav stanovništva:• Prisutnost mnogobrojnih narodnosnih skupina i etničkih manjina u Hrvatskoj

su posljedica povijesnih zbivanja i procesa• Narodi – Talijani, Nijemci, Albanci, Slovenci, Mađari, Česi, Poljaci, Slovaci,

Srbi, Bošnjaci, Ukrajinci, Rusini, Makedonci, Crnogorci, Romi ...........• Vjerska struktura također je posljedica nacionalne strukture stanovništva• Vjera – rimokatolička, pravoslavna, islamska• Službeni jezik – hrvatski jezik

15

Vjerski sastav Hrvatske

16

Narodnosni sastav stanovništva Hrvatske

17

- Hrvati u inozemstvu:• Ubraja se u zemlje koju karakterizira dugotrajna migracija stanovništva• Uzroci – vojni, politički, ekonomski, vjerski• Dva razdoblja – migracije do kraja 19.st i migracije nakon 19.st.• Migracije do 19.st. – uzrokovane teškom gospodarskom situacijom i vojno-

političkim uzrocima; provale Osmanlija; zlatna groznica u Americi;• Iseljavanja u Austriju, Mađarsku, Italiju, Sjevernu Ameriku, Australiju te

susjedne zemlje ( BiH, Slovenija )• Migracije od sredine 19.st. do danas – politički razlozi, loša gospodarska slika;

potraga za poslom, boljim uvjetima života; iseljavanja u Ameriku, Argentinu, Čile, Kanadu, Australiju ..............

• U novije vrijeme iseljavanje visokoobrazovnog kadra• Unutarnje migracije – posljedica nejednakog gospodarskog razvoja regija

Ključni pojmovi: kretanje broja stanovnika, iseljavanje, migracija, gustoća naseljenosti, razmještaj stanovnika, spolno-dobni sastav, gospodarska struktura, siva ekonomija, odljev mozgova, obrazovna struktura, narodnosni i vjerski sastav, iseljeništvo

18

2. NASELJA I OBLICI NASELJENOSTI( udž. str. 72 – 92 )

- Hrvatska sela: • Broj sela u odnosu prema broju naselja znatno je veći, ali u njima živi manje

od polovice ukupnog broja stanovništva• Većina sela svrstavamo u mješovita naselja jer se veliki broj stanovnika ne

bavi poljoprivredom• Opća karakteristika – usitnjenost sela• Gustoća naseljenosti po jedinici površine – veliki broj seoskih naselja na

jedinici površine je u Hrvatskom zagorju, Međimurju, Žumberku, Pokuplju i Istri, a mali broji naselja na jedinici površine je u Velebitskom primorju, istočnoj Lici, Bukovici, istočnoj Slavoniji, Baranji, Srijemu i Posavini

• Prevladavaju stara naselja• Zastupljeni svi oblici naselja – osamljena gospodarstva, raštrkana, zbijena,

kružna, izdužena, pravokutna naselja• Tipovi sela:

Panonski i peripanoski prostor istočne Slavonije:grupirana sela, pravilnog oblika, ulice su široke sa kućama izduženim i velikim dvorištima.

Zapadna Slavonija: izdužena sela u cestu ili rijeku Peripanonski brežuljkasti prostori i prigorja panonskih gora:

raštrkana sela sa zaseocima i osamljenim gospodarstvima Hrvatsko zagorje: naselja smještena uz glavne prometnice Gorska Hrvatska: raštrkana, grupirana gomilasta izdužena naselja Jadransko priobalje i otoci: veća grupirana seoska naselja,

akropolskog tip naselja, uskih ulica, nepravilnog izgleda, s glavnim trgom i crkvom.

• Razvoj ekoturizma• Utjecaj grada i procesi urbanizacije utjecaji su na odlazak ljudi iz sela unatoč

razvoju turizma• Procesi deruralizacije i deagrarizacije doveli su do nestanka sela

19

naselje nizinske Hrvatske

naselje primorske Hrvatske

naselje gorske Hrvatske

20

- Hrvatski gradovi:

• Razmještaj, razvoj i veličina gradova:♦ Do kraja 19.st. naselja u Hrvatskoj bila su mala ograničenih funkcija i

značenja, a tijekom 20.st. gradska naselja postaju privlačne jezgre naseljavanja i zapošljavanja u sekundarnim i tercijarnim djelatnostima.

♦ Prema regionalnoj distribuciji najviše gradova ima u primorju, dok ih u unutrašnjosti ima manje

♦ Današnji izgled gradova posljedica je snažnog utjecaja srednjoeuropskog načina gradnje i industrijalizacije

♦ Na razvoj gradova utjeće i razvoj turizma• Tipovi gradskih naselja:

♦ Dva tipa gradskih naselja – sredozemni i srednjoeuropski tip♦ Sredozemni tip – gradovi i naselja Primorske Hrvatske♦ Srednjoeuropski tip – gradovi unutrašnjosti, sjverozapadna Hrvatska

( Zagreb, Varaždin, Slavonski Brod ...... )

21

Hrvatski gradovi

- Nodalno-funkcionalna regionalizacija i geografsko-gospodarske značajke hrvatskih makroregija• Vrste regija:

♦ Gradske regije♦ Poljopvredne regije♦ Industrijske regije♦ Turističke regije

• Podjela ovisi o funkciji i gospodarskoj djelatnosti• Nodalno-funkcionalna regionalizacija polazi od središnjega i funkcionalnog

značenja naselja odnosno grada:♦ Zagrebačka makroregija♦ Riječka makroregija♦ Splitska makroregija♦ Osječka makroregija

• Zagrebačka makroregija:♦ Največa hrvatska makroregija♦ Zapadnohrvatsko međurječje i kontaktno jugozapadno peripanonsko

područje♦ Središnja Hrvatska♦ Regionalne cjeline: Hrvatsko zagorje, varaždinska Podravina, Međimurje,

bilogorska Podravina, Lonjsko-ilovska zavala, sisačka Posavina, Banovina, karlovačko Pokuplje, Kordun, dio zapadne Slavonije te potkapelski prostor i Lika

♦ Veliki prometni značaj♦ Urbanizacija i industrijalizacija♦ Gradovi makroregije usmjereni prema zagrebu♦ Najnaseljenija makroregija♦ Bogata povijesno-kulturnim sadržajima i izvorima ljekovitih voda

22

♦ Veći gradovi – Zagreb, Varaždin, Sisak, Križevci, Bjelovar, Čakovec, Karlovac, Ivanić Grad ........

• Osječka makroregija:♦ Obuhvaća istočnu panonsku ravnicu i slavnosko pobrđje na zapadu♦ Područje aluvijalnih ravnica, tla bogata crnicom♦ Proizvodnja žitarica i industrijskog bilja, uzgoj voća i vinove loze,

stočarstvo♦ Velika koncentracija stanovništva koja se bavi poljodjelsko-stočarskim i

industrijskim djelatnostima♦ Središta – Osijek, Đakovo, Vinkovci, Vukovar, Našice ..........

23

• Riječka makroregija:♦ Prostor primorske i gorske Hrvatske♦ Regije Kvarnera i kvarnerskih otoka, Istra, Gorski kotar i dijelovi Like♦ Rijeka – glavno lučko i prometno središte♦ Razvoj industrije, brodogradnje i turizma, pomorstva♦ Središta – Pula, Rovinj, Motovun, Ogulin, Otočac, Gračac, Gospić, ♦ Duga povijena tradicija, razvoj turizma, stare gradske jezgre♦ Prostor brojnih važnih prometnica koje povezuju priobalje i unutrašnjost

Hrvatske

• Splitska makroregija:

♦ Južno hrvtasko primorje ili dalmatinski prostor♦ Najveći i najduži dio hrvatskog primorja♦ Sastoji se od otočnog niza, primorja i krške zagore♦ Razvoj prometa omogućila su gospodarski razvoj i napredak, te

valorizacija prostora ( turizam )♦ Središta – Split, Trogir, Zadar, Dubrovnik, Šibenik, Metković♦ Bogata kultruna-povijesna tradicija

24

♦ Regije – srednja Dalmacija, Trogirsko područje, Kaštelansko primorje, Poljičko primorje, Makarsko primorje, srednjodalmatinski otoci, Zagora, Zadarska regija, Šibenski prostor, primore i otoci južna Dalmacije, delta rijeke Neretve

Ključni pojmovi: hrvatska sela, tipovi sela, hrvatski gardovi, sredozemni tip grada, srednjoeuropski tip grada, regije, gospodarska regija, poljoprivredna regija, industrijska regija, turistička regija, makroregija, zagrebačka makroregija, riječka makroregija, splitska makroregija, osječka markoregija

25

Literatura za produbljivanje znanja:Perić Bučar Kristina; Bilen MiljenkoEkonomska geografija 4, udžbenik za 4. razred ekonomske školeZagreb, Školska Knjiga, 2010.

ZANIMANJE: EKONOMIST

PREDMET: EKONOMSKA GEOGRAFIJA

26

RAZRED: ČETVRTI

ČETRNAESTO NASTAVO PISMO STANOVNIŠTVO HRVATSKE I NASELJA U HRAVTSKOJ

KONTROLNA ZADAĆA

OSOBNI PODATCI

IME I PREZIME

ADRESA STANOVANJA

KONTAKT:tel./mobitel

BROJ BODOVA

Kontrolnu zadaću obavezno predajte nastavniku nakon savladavanja teksta ovog nastavnog pisma, odnosno prije prelaska na sljedeće nastavno pismo.

Ukoliko trebate pomoć, javite se nastavniku radi dodatnih konzultacija

PAŽLJIVO PROČITAJTE PITANJA, RAZMISLITE I ODGOVORITE NA POSTAVLJENA PITANJA. PRELISTAVNAJEM TEKSTA NASTAVNOG PISMA PROVJERITE JESTE LI ISPRAVNO ODGOVORILI NA PITANJA. TAKO ĆE TE SAZNATI DA LI STE SPREMNI ZA POLAGANJE ISPITA.

PITANJA ZA SAMOUČENJE I PROVJERU ZNANJA

27

1. Zašto su neki dijelovi Hrvatske slabije naseljeni? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Koje su prednosti i nedostaci neravnomjerne naseljenosti? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Što pokazuje dobno-spolna piramida? _____________________________________________________________________

4. Koji su razlozi starenja stanovništva u Hrvatskoj?________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Što je siva ekonomija? _____________________________________________________________________

6. Što je izvoz mozgova? _____________________________________________________________________

7. Što pokazuje obrazovna struktura stanovništva? _____________________________________________________________________

8. Kako obrazovna struktura utječe na gospodarstvo? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Koji su razlozi raznolike strukture ( etnička i vjerska ) stanovništva u Hrvatskoj? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Koji su glavni razlozi migracije hrvatskog stanovništva u inozemstvo? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Koji tipovi sela postoje u Hrvatskoj? _____________________________________________________________________

12. Koji su osnovni razlozi odlaska mladog stanovništva sa sela? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

13. Navedi kriterije prema kojima se određuje koje je naselje grad? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

14. Navedi tipove gradskih naselja? ___________________________________________15. Navedi kriterije koji se koriste za podjelu prostora na gospodarske regije te kriterije za

podjelu na nodalno-funkcionalne regije? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

16. Nabroji funkcionalne regije Hrvatske? _____________________________________________________________________

17. Na koliko se makroregija dijeli Hrvatska i nabroji ih? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

18. U kojem dijelu Hrvatske je smješten veći broj gradova i zašto? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

28

19. Koja je hrvatska makroregija u gospodarskom smislu najrazvijenija i zašto? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

20. Navedi podjelu Dalmacije?_______________________________________________

PROSTOR ZA BILJEŠKE

29

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

30

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

31

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

32