QENDRA SHQIPTARE PER KERKIME EKONOMIKE

EKONOMIA DHE TRANZICIONI

( REVISTE EKONOMIKE TREMUJORE)

NR.2(4), 1995

(PRILL - MAJ- QERSHOR )

SPONSORIZUAR NGA QENDRA NDERKOMBETARE PER RRITJEN

EKONOMIKE, (ICEG), San Francisco, USA

^__ TIRANE, KORRIK 1995

PERMBAJTJA E LENDES 2(4), 1995

RUBRIKA DHE TITULLIAUTORI Faqe

PROBLEME AKTUALE TE TRANZICIONIT

1 Probleme aktuale te kreditk agrar2. Privatizimi i ndermarrjeve shteterore

S.Standartizimi ne fazen e sotme te tranzicionit

D. Salku 5-11

Prof. H. Mara

7. Gedeshi 12-19

Dr. V. Nakuci 20-24

DREJTIM I BIZNESIT

1. Kontabiliteti dhe inflacioniD. Lamani 25-29

DEMOGRAFI

1. Shnderrimet strukturore demografikeProf.l Telo 30-32

INSTITUCIONE TE SHTETIT JURIDIK

1. Sherbiroi i Kontrollit te ShtetitB.Cela 33-42

STUDIME - VROJTIME

1. Vrojtim mbi strategjite e biznesit ne SME

1 Nje model statistikor per percaktimin e

rendimentit te qumeshtit te lopeve

2 Roli i bujqesise ne procesin e tranzicionit

Dr. V. Kume

A. Peti 43-47

A s. Prof. J. Vathi 48-5.?

E.Gocaj 54-62

BASHKEPUNIM EKONOMIK ME JASHTE1 Disa konsiderata mbi hyrjen e kapitalit italian ne Shqipen

' gjate kater viteve te ftmdit (pershtatur nga F Bo, ici)

NGA PERVOJA E EKONOMIVE NE TRANZICION

1. Certifikatat e privatizimit ne Lituani (Perkthim)

63-69

70-78

TE RINJ - RECENSIONE

irasiteti' Pn*mes

CONTENT 2(4), 1995

ACTUAL PROBLEMS OF TRANSITION

1. Current problems of agrarian credit, by D. Salku 05-11

2. The privatization of state property, by Prof. H. Mara, I. Gedeshi 12-19

2. The standartization in the present phase oftransition, by Dr. V. Nakuci 20-24

BUS[NESS MANAGEMENT

1. Accounting and inflation, by D. Lamani 25-29

DEMOGRAPHY

1. Demographic structural transformation, by Prof. I. Telo 30-32

INSTITUTION OF THE JURIDICAL STATE

1. State Control Service, by B. Cela ■ 33-42

STUDIES - SURVEYS

1. Survey on business strategy of Albanian SME, by Dr. V. Kume, A. Peti 43-47

2. A statistical model for determination of cattle

milk yield, by As. Prof J. Vathi 48-53

3. The role of agriculture in the transition process, by E. Gocaj 54-62

FOREIGN ECONOMIC COOPERATION

1 Some consideration on Italian capital attraction in Albania during

last four years, adapted by F. Borici 63-69

EXPERIENCE FROM ECONOMIES IN TRANSITION

1. The certificate of privatization in Lithuania {Translation) 70-78

NEW PUBLICATIONS- REVIEW

-Prof Dr. M. Limani, "Politika Ekonomike", University of Prishtina 79

PROGRAMME 2(4), 1995

Problenies actuels de la transition ^

1 Les problemes actuels du credit agraire, D. Salku Gedeshi 12-193. La privatisation de la propriete d'Etat Prof H-Mam • e^. 2Q_243. La standartisation a l'etape actuelle de latranation, Di. V. Nakuci

Gestion des affaires 9

l.La comptabilite et Vinflation, D.

Demographie

ofiia,:-.^? structurelles demographiques, Prof. I. Teh

l.Le service du Coum/ic dTtKt.« i

, Regard sur 1a strategie des affaires du SME, D, V.Kuw. A. /2 Un modele statistique sur le calcul du rendement du lait

La cooperation economique avec l'entranger

1 Considerations sur la penetration du capital italien en Albanie durant les

quatre demieres annees

De l'experience des economies en transition

1 .Les certificats de privatisation en Letoni (traduction)

Les nouveaux Hvres - Recensions

Prof. dr. M. Limani: "LapoUttque economise", Universite de Piishtine

• AKIUAIIiril II IRAN/ICIONIT

PROBLEME TE POL1TIKES SE KREDIT1T AGRAR

nga Drini Salku, Pedagog

1. Dy fjale mbi pozieionin e bankave dhe marredheniet e tyre me shtetin

Ne Shqiperi, bankat e nivelit te dyte, per vete natyren e tyre, bazohen ne pariinet

tregtare, per te rritur ne maksimum fltimet duke marre persiper riskun e te gjitha

operacioneve bankare. Nga ana tjeter, Banka e Shqiperise si autoriteti i sistemit monetar

dhe kreditit formulon politiken monetare dhe mbikcjyr bankat tregtare.

Qellimi primar i politikes se kreditit eshte zgjerimi ose ngushtimi i vellimit te

kredive qe i vihen ne dispozicion ekonomise. Kjo arrihet nepermjet disa instrumentave te

drejtperdrejta e te terthorta te lidhura ngushte me politikeu monetare dlie negullimin

bankar. Per rrjedhje ndryshimet e politikes se kreditit shihen te ndervarura me synimet e

politikes monetare dhe rregullimeve bankare.

Ne programet e Qeverise perfshihen prioritetet makro-ekonomike dhe strategjite

perkatese te realizimit per te mbeshtetur politikat e zhvillimit te vendit. Nderhyrja e shtetit

duke shtremberuar kushtet e tregut nuk do te conte ne rezultatet e deshimara pasi do te

rriste ineficencat ne ekonomi. Bankat zakonisht jane joaktive kundrejt poHtikave te

zhvillimit. Megjithate gjetja e nje balance te pershtatshme ndemijet nje shkalle te

mjaftueshme te mbeshtetjes se realizimit te objektivave makro-ekonomike dhe stabilitetit

te sistemit bankar do te conte ne zgjerimin e investimeve dhe zhvillimin e vendit, si edhe ne

nitjen e fitimeve te bankave e konsolidimin e .tyre.

2. Politika aktuale e kreditit agrar dhe pershtatja e saj ne fazen aktuale te zhvillimit

Transformimi i pronesise coi ne krijimin e mijera fermave private, te cilat kishin

nevoja te ngutshme per mbeshtetje financiare. Ne vitet 1990-1991 politika e kreditit agrar

mbeshteti pjeserisht nje numer te madh fermash duke u shnderruar ne fakt ue nje

instrument te politikes sociale te shtetit. Keshtu, u dhane kredi te shumta te vogla per

zhvillimin e blegtorise, per te plotesuar nevojat per buke, per farera bujqesore. etj., duke

formuar nje grup te madh klientesh te vegjel, shumica e te cileve nuk kane mundesi

shlyerje te huase, ndersa ata qe kane mundesi, ne mjaft raste, nuk duan ta shlyejne ate.

Ne vitet 1991-1993 politika e kreditit agrar mbeshteti fuqimisht mekanizimin e

bujqesise ne Shqiperi. Ne te vertete ky ishte nje program qeveritar i mbeshtetur nga

kredite e disa shteteve. Si pasoje e "urise" per traktore dhe mjete te tjetra mekanike u pa si

nuge piioritare funiizimi masiv me keto rnjete pa u kujdesur shume per shperndarien

efektive ne te gjitha zonat e vendit. Nuk u muar parasysh edhe ndikimi qe do te jepte nitja

e niveht te konkurences, e cila ne fakt coi ne uljen e tarifave dhe veUimin e punimeve

bujqesore, duke ulur normen e fitimit ne kete sektor dhe veshtiresuar kthtmin ne afat te

kredive te marra. Shkak tjeter ishte se ne disa rrethe si Lushnje, Fier, Elbasan, per objekte

krediti jane perdorur fonde afatshkurtra ne mungese te atyre afatgjata dhe per rrjedhoje,

skadencimi eshte bere per nje periudhe njevjecare. Meqenese per kredite afatshkurtra

aph'kohen norma interesi me te larta, kjo e veshtireson edhe me shume shlyerjen. Per te

mundesuar kthimin e tyre eshte duke u bere ristrukturimi i kredise. Ristrukturimi mund te

behet duke zgjatur afatin e kthimit me po te njejtat norma te larta interest dhe

huamarresve t'u kerkohet te plotesojne kerkesa te jera qe nuk i permbante procedum ne

momentin e marrjes se kredise. Nje nga keto kerkesa eshte pagimi i siguracionit te mjetit.

Ne dy vitet e fundit 1993-1994 krediti agrar ka mbeshtetur veprimtarine e agro-

biznesit dhe industrine agro-ushqimore: Per kete jane perdorar si-burimet e brendshme te

perqendraara kryesisht ne BTA dhe BTK, ashtu edhe burimet e donatoreve nga te cilat me

te rendesishme jane ato te Bankes Boterore (Projekti ASAC), Bashkimit Europian (SME),

dhe Bankes Gjemiane per Zhvillim (KFW). Kredite e huaja kanalizohen nepermjet Bankes

Tregtare Agrare, Bankes Ttregtare te Kursimeve, dhe Bankes Kombeare Tregtare.

Politika e ketyre kredive ,pervec atyre te KFW, i eshte nenshtruar kushteve te politikes qe

ndjek Banka e Shqiperise. Fondet e vena ne dispozicion nga keto projekte nuk jane

shfiytezuar teresisht. Mjafton te permendim faktin se nga 5 milion dollare te akorduara nga

Projekti ASAC deri ne fund te vitit 1994 ishin perdorur rreth 15 per qind e tyre. Me

gjithe kerkesat e shumta per te terhequr kredi nga Projekti ASAC mosakordimi sa duhet i

linjave te kreditit nga ky projekt lidhet me nje numer arsyesh- ndermjet te cilave

pennendim:

a). Huamarresit nuk dine te argumentojne ne menyren te mjaftueshme kerkesen per

kredi. Megjithese mund te kene plan biznesi te pergatitur nga specialiste, ata nuk dine ta

shpjegojne ate ,por e konsiderojne thjesht si nje dokument qe bankes i duhet ta kete ne

dosje e jo si udherrefyes per biznesin e tij.

b). Meqenese kjo kredi akordohet ne shuma te medlia eshte e veshtire te sigurohet

kolaterali nga ana e huamarresit qe te mbuloje kredine.

c). Dokumentacioni qe kerkohet eshte i renduar. Shpesh dosja e klientit e plotesuar

nje here dhe e nisur nga dega e Bankes ne Drejtorine e Pergjithshme rikthehet per tu

plotesuar. Edhe kur dokumentacioni ka qene i plote; vendimi i bankes per akordimin e

kredise zvarritet. Kerkesa te tilla si certifikata familjare apo ceklarata qe permbajne te

dhena mbi menyren e sigurimit te te ardhurave, e te tjera informacione private do te ishin

te panevojshme.

Persa i perkct huave nga KFW duhet pare mundesia e mbulimit, jo vetem e kostos

se pcrqindjeve, por edhe e kostos operacionale te pakten per vitin e pare te veprimtarise se

biznesit. Kulizimi i blerjes se pajisjeve vetem me origjine gjermane dhe te reja ka sjelle sipasoje tcrlieqjen ne disa raste te huamarresve te mundshem. Dhenia e mundesive me te

gjera per zgjedhje da ta bente me konkurues kete projekt.

Aktijalisiit huate per sektorin e bujqesise dhe agrobiznesit jane te bllokuara. Kjo ka

ardhur kryesisht si njedhoje e moskthimit ne afat te kredive te dhena me pare. Ketu

perfshihen disa shkaqe qe e kane buriinin ne punen e pamjaftueshme e jocilesore te degeve

te bankave ne perzgjedhjen e nje klientele jo te besueshme. si edhe shkaqe qe nuk varen

prej vete degcve. por qe ne menyie te terhtoite kane cuar ne nje situate te tille. Shpesh ne

banka, sidomos ne dcgrt e tyre, ndesh me nje pjese te personelit te papergatitur dhe te

paafte per te perballuar kerkesat e sisternit te ri bankar. Vecanerisht ne fushen e kreditit,

ndihet paaftesi per te ndihmuar klientet e per te vleresuar planet e biznesit dhe ne

pergjithesi kerkesat per kredi. t

Arsye tc tjera te mosshlyerjes se huave jane perdorimi kiedive i jo sipas qeUimit te

dhene. Nje numer huamarresish mendojiie se meqe banka eshte prone e shtetit, ky i fundit

do t'i fiile kredite ne te ardhshmen. Ne mjaft raste kur eshte zbatuar sekuestrimi i pasurise

se lene ne hipoteke nga Zyra e Permbariinit shpesh nuk gjendet mbeshtetja e duliur ose.kjo.

pasuri nuk ka vlere tregu.

Nevojat per investime jane ne rritje dhe mjaft prej tyre argumentohen si rentable.

Depozitat e bankave jane rritur ndjeshem. Ne keto kushte duket paradoksale

mosshfrytezimi i ketyre burimeve per akordirnin e huave. Kjo tregon se ka ardhur momenti

qe politikat aktuale te kreditit te ndryshohen pasi nuk i pergjigjen sa duhet kushteve te

zhviUirnit te vendit. .

3. Politika e normes se interesit

Gjate viteve 1991-1994 u vu re nje luhatje e madhe e normave te interesit. Ne vitet

1991-1992 si rezultat i normes se larte te inflacionit, normat e interesit, si per depozitat,

aslitu dhe per kredite ishin nijaft te larta: per depozitat 1-vjecareishin 32 per qind, ndersa

per kredite 1-yjeeare 38 per qind.

Banka e Skqiperise here pas here gjate viteve 1993-1994 ka nderhyre per uljen e

normave te interesit si per kredite, ashtu dhe per depozitat duke u mbeshtetur ne uljen e

normes se inflacionit. Aktualisht nivelet maksimale te normave te interesit per kredite 1-.

vjecare jane 24 per qind dhe per depozitat 1-vjecare jane 16per qind. Sicshihet, ekziston

nje diapazon i madh i cih ka ardhur duke u rritur nderrnjet normes se interesit te huave dhe

asaj te depozitave. Caktimi i normes se interesit per huate merr parasysh normen reale te

interesit dhe normen e inflacionit. Edhe pse norma e inflacionit nuk eshte konsoliduar

akoma ne Shqiperi, diapazoni ndermjet normes se interesit te huave dhe te depozites duhet

ngushtuar me prirje uljen e nonnave te interesit te kredive.

Emetimi i letrave me vlere per privatizimin e ndermarjeve te medha e te mesme i

cih ka rrezik te coje ne rritjen e inflacionit pasi kerkesa per para eshte e larte dhe shumica

duan t'i shesin ato.

Per huate e donatoreve do te ishte mire te ndiqej praktika e kredive te KFW, te

cilat jepen ne DM (Monedha kombetare gjermane) dhe me normen e interesit ne nivlein e

3 per qind mbi shumen e huase se marre. Keshtu edhe kredite e ASAC-ut mund te jepen

ne dollare dhe jo ne leke duke zbatuar normen e interesit mbi dollarin. Per valutat kryesore

te huaja eshte konsoliduar norma e inflacionit dhe mund te llogaritet lehte norma nominale

e interesit duke pasur parasysh nje norme reale pozitive,

Percaktimi i normave te interesit nga Banka e Shqiperise nuk iu lejon bankave

tregtare te luajne rolin qe iu takon me anen e politikes se normes se interesit. Shperndarja

e burimeve te kreditit aktualisht behet jo duke u mbeshtetur ne instrumentin e normes se

interesit por duke caktuar kufij krediti nga Banka e Shqiperise, gje qe do te thote racionim

i kreditit.

Perdorimi i instrumentave te kontrollit te drejtperdrejte eshte i justifikueshem ne

fillim te procesit te liberahziinit financiar por me kahmin e kohes keto instrumenta shfaqin

anet e tyre te dobeta. Keshtu vihet re qe racionimi i kreditit nga banka e Shqiperise ka bere

qe:

aJShtimi apopakesimi i vellimit te kreditit te jete i shkeputur nga nevojat reale te

tregutper kredi te cilatjane disa here me te medha se sa volumi i kreditit qe caktohet nga

Banka e Shqiperise. Burimet per kredi shpesh tejkalojnekufijte e kreditit te caktuar nga

Banka e Shqiperise. I njejti konkluzion vlen edhe per Deget e te njejtes banke te cilave u

caktohen kufij krediti nga Drejtoria e Pergjithshme e tyre. Per keto arsye duhet kaluar nga:

racionimi i kreditit ne politiken e normes se interesit ne slipemdarjen e burimeve te

kreditit. Banka duhet te caktoje nje norme priinare interest qe'eshte nontia e interesit e

tregut per klientet me te medhenj dhe te besuar (me pak risk). Kjo te sherbeje si norma

baze me e ulet qe aplikohet kryesisht per huate e medlia dhe me afat te shkurter. Faktoret

kryesore te tregut qe e percaktojne ate do te jene kostoja me te cilen banka siguron fondet

e saj. te ardhurat nga investimet dhe normal e interesit te burimeve alternative. Norma

individuate e interesit te caktohet duke u bazuar mbi kete norme baze dhe duke e shtuar

ate nisur nga risku, kushtet e maturimit dhe faktoret konkunues. Folitika e nonnes se

interesit do te bente qe te shpemdaheshin burimet ne menyre eficente ne ekonomi.

b) Ne kushtet ejnungeses se nje tregu te lire iiderbankar vendosja e kufijve te

kreditit u heq iniciativen bankave dhe i ben ato te marritt nje pozicion pasiv. Ato nuk jane

me te interesuara per rritje e depozitave sepse nje gje e tille do te conte thjesht ne nitj en e

interesave pasive qe Banka duhet te paguaje.

4. Kolaterali

Si nje nga kerkesat me te rendesishnie te akordimit te kredise,/ kolaterali perben

dhe alteraativen e fundit per shlyerjen e saj. Fermeri shqiptar sot ne baze te ligjit eshte here

pronar i tokes. Megjithe shmangiet nga ky ligj (sidomos ne zonen Veri-Lindore te vendit)

pjesa me e madhe e fermereve eshte pajisur me tapine e tokes. Por toka si pasuria e

patundshme me e preferuar si kolateral nga Banka ende tek ne nuk mundte merret si e

tille. Aktualisht bankat 4erkojne nga fermeret huamarres vetem nje vertetim ne te cilin

deshmohet per siperfaqen e tokes qe zoterojne ata. Ne Shqiperi ende nwngon tregii i takes

dhe toka nuk eshte objekt shitblerjeje. Praktiko e deritanishme e kolateralit e konsideron

token si nje garanci ne poience. Pasurite e patundshme te cilat plotesojne kerkesen e

kolateralit ende nuk jane te regjistruara plotesisht ne zyrat hipotekare. e mete kjo qe e

zvarrit aprovimin e kredise.

Ne vitet e fimdit si rrjedhoje e mangesive te mesiperme ne mjaft raste nga banka

eshte mane si garanci shtepia e banimit te huamarresit. Edhe kjo ka qene nje nder arsyet e

mosarketimit te vleres se kredive te pakthyera kur zbatohet sekuestrimet dhe ankandet per

to. Disa objekte pengu kane qene ne fshatia te thelle malore te vendit dhe nuk jane shitur

sepse s'ka pasur bleres. Per shtepite ne zonat fushore bleresit kerkojne te blene krahas

shtepise dhe token perreth, gje qe nuk mund te realizohej. Me ligj nje dhome e shtepise i

Hhet pronarit per te mos e nxjene familjen ne rmge. Ne keto kushte edhe kur jane

sekuestruar shtepite ne gytet, rralle gjenden bleres. Prandaj duhet hequr dore

perflindimisht nga marrja si kolateral e shtepive te banimit. Prioriteti duhet vene mbi

objektin e inyestimit apo pasuri te tjera reale te tregtueshme qe te jene objekte ekonomike.

Shpesh Bankat ne procesin e sekuestrimit e te zhvillimit te ankandit nuk kane gjetur

mbeshtetjen e duhur nga organet kompetente si Zyra e Permbarimit dhe organet e policise,

gje qe ka krijuar nje opinion tek klientet rreth pamundesise se realizimit te ketij procesi.

Mangesite e kolateralit mund te kapercehen duke krijuar nje "fond per garantimin e

kreditit" ne kontributin e Bankave, Qeverise dhe donatoreve. Vete investimi te njihet si

kolateral.

5. Kontributi i huamarresit

Per kredite afatgjata kerkoliet qe huamarresi te kontribuojne me nje perqindje te

caktuar te kapitalit te vet. Mjafton te permendim se kredia e BE kerkon nje depozitim

l>araprak 20 per qind ne rastin e blerjeve te pajisjeve te reja, Kjo kerkese ka synimin te

mobilizoje huamarresin per ta perdorur me efektivitet kredine si dhe te kete nje garanci ne

fillimin e shlyerjes se kredise. -Pot ne praktike ky qellim i mire kthehet ne te kunderten e

vet. Kjo pasi nje numer i madh i huamarresve kane perfituar nga procesi i privatizimit dhe i

kane shpenzuar te gjitha parate e tyre ne kete proces (per blerje sera, punishte, magazina

.etj.). Per te plotesuar keto kushte te huamanjes ata i sigurojne kontributet nepermjel

marrjes hua me fajde. Realisht kontributi ka qene fiktiv dhe nga ana tjeter e ka vene qe ne

fillim ne veshtiresi financiare liuammarresin. pasi ai.ende pa mane kredi fillon te paguaje

interesat e larta te ketij tregu joformal.

J pare ky kontribut nga aspekti i analizes financiare del qe huamarresi te paguaje

norma fa.ktike interesi me te larta se normat nomina.le te vendosura nga banka. Kjo del

nga raporti i shumes se interesit qe huamarresi paguan ndaj diferences qe mbetet pas

shumes se kredise se akorduar te zbritet kontributi ne para i tij.

Nje zgjidhje e pershtatshme do te ishte ulja e ndjeshme e nivelit te ketij kontributi

ne 5 per qind si edhe te behet nje peiputhje mes reiitabilitetit ekonomik te investimit dhe

kolateralit te siguruar.

6. Procedurat e kreditimit.

Megjithese politika e kreditimit mund te jete formuluar drejt. procedura e kreditit

shpesli nxjerr probleme qe e bejne kreditin te shtrenguar.

Se pan, peipilimi i dokumentacionit kerkon mjaft kohe. Ka patur raste qe per te

niarre nje dokument dull en disa muaj. Ka mjaft zvarntje burokratike qe bejne disa kliente

te terhiqen.

Se dyti, megjithese dokumentat jane ne rregull dhe banka konkludon se kerkuesi i

ploteson kushtet per t'u akorduar kredi, dhenia e kredise vonohet aq shume sa qe klienti

nuk eshte me i interesuar ta mane. Biznesi e kerkon kredine atehere kur duhet.

"Se ■treti, shumica e kerkojne kredine ne kesh sepse transferimi i depozites nga

banka eshte i pasigurte dhe jo i shpejte. Venia ne efieence e sistemit te pagesave mbetet nje

detyre urgjente per sistemin bankar.

Se katertu kredite ne valute jane teper te kufizuara. Kjo ben qe depozitat ne valute

te jene te pafrytslmie dlie per njedhoje bankat nuk jane te interesuara ti shtojive ato. Banka

e Shqipeiise ka vene kufizimin qe nga depozitat ne valute lejohen te perdoren per te dhene

kredi. deri ne 25 per qind e tyre, Aktualisht kredite ne value akordohen vetem nga

Drejtorite e Pergjithslime te Bankave dhe asnje dege banke nuk mund te beje nje

transaksion te tille duke ngushtuar klientet e saj.

Se pesti, veshtiresite po dalin nga vleresimet subjektive dhe te pabazuara ne vleren

e tregut per pasurite e tundshme dhe te patulidshme te huamanesit. Kjo lidhet me punen e

komisioneve te ngritura per kete qellirn.

Sistemi yne bankar eshte tejet i rregulluar persa i perket mbrojtjes se bankave. Kjo

con ne kufizimin e konkurences e cila nga ana e saj mbron bankat ineficente duke ia

ngarkuar koston publikut. Rritja e konkurences ne sistemin bankar con ne uljen e normes

se interesit per huate. ne rritjen e normes se interesit per depozitat dhe ne rritjen e cilesise

10

se sherbimit bankar. Keto efekte pozitive konpensojne koston e falimentimeve qe njedhm

si rezultat i kufizirneve ine te vogla te aktiviteteve bankare.Per sa i perket rregullimeve qe kane si qellim mbrojtjen e depozitave duheu

theksuar keto momente kryesore:

a) Ende miuigon nje agjenci e garantimit te depozitave, e cila do te knjohej nga

prunet e sigurimit qe duhet te paguajne bankat dhe institucionet e tjera depozituese ne

raport me depozitat.

b) Banka duliet te jete e detyruar me ligj te vere ne dispozicion te huammarresit te

gjithe informacionin e nevojshem per koston e kreditit ne menyre qe ai te drejtohet atje ku

kostoja eshte me e ulet. Huamarresi duliet te njihet qe ne fillim me te gjitha kerkesat qe

duhen plotesuar per te mane nje kredi dhe jo here pas here te nxirren kerkesa te reja. Aq

me teper kjo pasi te jete aprovuar kredia.

Strategjia e kreditimit te bujqesise ka qene kalimi nga huate e coptuara ne shuma te

vogla, ne perqendrimin e tyre kryesisht ne rrethet me bujqesi te zhvilluar dhe me shuma me

te medha. .BTA si nje banke universal e ka shtrire kreditimin edhe tek tregtaret dhe industna

agro-ushqimore. Ajo nuk ka ndonje status te vecante si banke qe i sherben sektorit te

bujqesise. Per shkak te kostos administrative te huave te vogla ne zonat e thella, si perbanken ashtu edhe per klientin, disa mijera ferma te vogla mbeten pa u kredituar. Per ta

lehtesuar problemin dokumentet per aprovimin e kredise duhen specifikuar sipas shumave

qe kerkohen dhe objektit te kreditit. Nuk do te ishte e drejte p.sh. te ndiqet e njejtaprocedure me te njejtat kerkesa, si per nje sipermarres qe kerkon hua per industn agio-

ushqimore me shuma te medha, ashtu edhe per nje fshatar qe kerkon nje kredi te vogel.Nje zgjidhje afatgjate e problemit te kreditimit te fermereve te vegjei do te ishte

krijimi i sistemit te kreditit agrar qe duhet te zere fill tek fshati. Keshtu keshillat aktuale tekreditit neper fshatra te shndeiTohen ne nje shukture te qendrueshme si shoqata krediti,

krahas forrnicimit te Foudit te Zlwillimit Rural.Zgjidhja afatshkurter mund te ishte venia mbi baza ligjore e kreditit tregtar qe eshte

aphkuar dhe po aplikohet me sukses nga tregtaret. BTA te kreditoje tregtaret per

kontratat qe ata kane me fenneret per fumizimin e tyre me inpute bujqesore. Nxttja dhekrijimi i shoqatave te fermereve me funksione marketingu apo funksione te tjera do tebente me te lehta lidhjet me banken. Banka duhet te jete e interesuar te mbeshtese ato me

perparesi ne kredi. .

Zbatimi i politikes.se kreditit duhet t'i pergjigjet nje personel 1 pergatitur. Prandaj

krahas ristrukturimit te politikes se kreditit eshte e domosdoshme trainimi i punonjesve te

kreditit sidomos per vleresimin e planeve te biznesit dhe kerkesave per kredi.

BIBLIOGRAPHY

-Thome. Alfredo: "Eastern Europe's experience with Banking Reform: Is there a role for

bank transition"

-OECD "Assessing Investment Opportunities in Economies in Transition" (edition

-Dhuci. Orfea: "Role of Commercial Ban k* in. Market Economy". Working Paper. 19l>3

-World Bank "Albania and World Bank: Building the future" . Edition of World Bank.

July

-Economic Tribune MagazineNo.2.

SIMV1MARY

There are three main problems developed in this■article:'

first, planning and implementing financial programs to attract greater equity

investment ■'■increase ■■collateral coverage, provide credit guaranties and reduce bank

lending risks

Second, establishing credit instruments to meet the farmer's and agribusiness needs

for-credit-.

Third, strengthening current banking operations to improve investments evaluation

credit disbursement procedure and credit recovery.

PR1VATIZIM.I I NDERMARR.JEVE SHTETERORE DHE EPEKTIVITETI I

TYRE.

nga Prof. Hek.itran Mara dhe Ilir Gedeshi

Qe ne yitin 1991, kur u njoh phtralizmi politik dhe ekonomia e tregut, nga te gjitha

forcat politike te venclit u pranua dhe domosdoshmeria e privatizimit, si elementi me

thelbesor i tranzicionit nga nje ekonomi e ■centralizuar drejt nje sistemi te ri social -

ekonomik, qoile ky modeli i ekonomise se lire te tregut. i ekonomise sociale te tregut apo

i ekonomise mikste te tregut. Tashme askush nuk e ve ne dyshim paradigmen sipas se ciles

aksin vendimtar per kalimin ne ekonomine e tregut e perben krijimi i sektorit privat.

Arritia e..ketij objektivi strategjik do te duhej te mbante parasysh pikenisjen. me

karakteristikat e ekonomise shqiptare. aq te ndryshme nga vendet e tjera te Europe's

L.indore. si: _

- ekonomi me sundim absolut te prones shoqerore (slvteterore e kooperativiste).

teresisht e drejtuar me plan dhe ne menyxe te centralizuar.

- ekonomi e mbyllur, e vetizoluar e me prirje autarqike, ku eksporti nuk perbente

me shume se 9 pei qind te te ardhurave kombetare,

- ekonomi me strukture te cekuilibruar; me teknoiogji te vjeter. me harxhim te

niiidh e jo efektiv te burimeve dhe me nje perqendrim te larte te prodhimit, sidomos ne

ftjshen e industrise.

- ekonomi ku gjate dhjctevjecarit te fiindit u. krijua nethi vicioz i amullise ne rritjen

e in\estinie\e e tc prodliimit. qe ne gjysmen e dyte te viteve 1980 rane gati ne zero. Kjo i

ashpersoi ienomene le tills* destabili/uese si papunesia dhe inflacioni i fshehte. deficiti ne

buxhet e ne bilancin e pagesave. rritje e borxhit te jashtem, etj.

Eslxte e mityislime qe keto karakteristika do te perbenin edhc pengesa

suplemeiitare per reformen ekonomike ne pergjithesi dhe per pnvatizimin ne vecanti.

Ne keto kushie. objektivi kiyesor i privatizimit, krahas krijimit te themeleve per

ekonomine e,tregut. duhej te synonte medoemos edhe permbysjen e karakteristikave

irenuesc per rritjen e zhvillini/n e ekonomise shqiptare dhe te efektivitetit te saj. -duke

stinnihiar prodhimiti dhe punesiinin. Ne kete kontekst privatizimi duhet te zgjidhe jo

vetem tratisjerimin jiiridik te le drejtave te pronesise nga duart e shtetit tek privati, por

edhe problemet qe Iidhen me drejtiiiiin e ristrukturimin e ish ndermarrjeve shteterore.

Zgjidhja e ketyfe problemeve kardinale do te conte ne nje privatizim real, cilesor, efektiv

te ish prones shteterore.

Qellimi i ketij aitikulli eshte i dyanshem. Se pan, te paraqese ne menyre te

permbledhur konkluzionet e nje studimi empirik te problemeve qe kane lindur lidlnir me

efektivitetin e ndermarrjeve te vogla e te inesrhe, te privatizuara deri me sot. Dhe se dyti,

te paraqese disa konsideiata te kaiakterit teorik e praktik qe Iidhen me pnvatizimin mash

me anen e "letrave me vlere" (bonove te privatizimit) te ndermanjeve te medha.

Studimi eshte bazuar ne vrojtimin e kryer ne tremujorin e pare te vitit 1995 ne 50

ndermanje prodhuese, qe perfaqsojne dege e veprimtari te ndiyshme ne zonat industriale

te vendit si Tirane, Dunes, Elbasan, Korce dhe Shkoder.

13

*

Privatizimi i ekonomise kombetare rnund te realizohet me disa rruge:

- nepermjet krijimit dhe zgjerrmit te ndermarrjeve te reja nga kapitah vendas ose ihuai por qe do te ishte padyshim nje proces relativisht i ngadalte dhe i shtnre ne kohe

- nepermjet privatizimit te ndermarrieve shteterore rrie ane te metodave te njohura,- nepermjet kombinimit e zbatimit te njekohshem te dy rrugeve te mesiperme.

E nisur nga ky koncept dhe nga konsiderata te karakterit pohtiko - ideologjik,

Qeveria shqiptare qe doh nga zgjedhjet pluraliste te marsit 1992, hartoi e fiUoi te zbatojeedhe nje program e strategji ambicioze tc privatizimit te shpejte dhe-total te ekonomise,duke pasur si piksynim kalimin ne ekonomme e lire te tregut (Kopliku 1994). Reahzrmi iketii objektivi, kur kapitalet ne duart e popullsise ishin te pakta, do te kushtezonte edhezgiedhien e metodes kryesore te privatizirnit, sidomos te ndermarrjeve te medhashteterore. Nderkaq edhe ne teori, edhe ne praktike pranohet se ekonomia e tregut dhesundimi i prones private nukjane as antipod, as edhe te papajtueshme me pronen pubhke,ne dege apo sektore me rendesi vendimtare per zhvillimin e ekonomise kombetare. Prandajedhe ne vendet me te zhvilluara kapitaliste nuk gjen sot nje ekonomi tregu te kulluar tebazuar teresisht veteni ne pronen private. Keshtu ne vitin 1990 pesha e sektont pubhk,sipas perqindjes se foqise punetore te zene ne kete sektor ndaj numrit te pergjithshem tepunetoreve te vendit ishte 32 per qind, ne Norvegji e Suedi, 30 per qind, ne Danimarke 23per qind, ne France, 21 per qind ne Austri, ne Finlande dhe ne Kanada, 19 per qind ueAngli 19 per qind, ne Greqi e Zvicer, 8 per qind ne Japoni, etj.

' Zbatimi i strategjise se privatizimit ne vendin tone po realizohet me dy etapa. htapa

e pare perfshin ndennarrjet e vogla e te mesme te prodhimit e te sherbimeve, te cilat kanenig vlere te aktiveve deri ne 500.000 USD, ose ku punojne deri ne 300 punonjes. Ne ketegrup beine pjese edhe ato ndermarrje te medha, qe per shkak te pershpejtimit te procesit te

privatizimit, u copezuan ne njesi me te vogla, shpesh duke prishur edhe umtetmteknologjik midis tyre. Ne kete etape te drejten per te marre pjese ne pnvatizim e kane nerradhe te pare ish pronaret e truallit ose te aktiveve te ndermarrjes para shtetezrmit, pastaj

viine punonjesit e ndermarrjes dhe se fundi personal fizike ose juridike, shtetas shqiptareose te huaj. Dy kategorite e para te subjekteve, bashke.me ish te pemdjekunt pohtie,perjashtohen nga privatizimi nepermjet ankandit. Kjo etape eshte aktuahsht ende ne

zhvillim. , c ,Etapa e dyte qe duhet te perfshije ndennarrjet e medha, te cilat po transformohen

paraprakisht ne shoqeri tregtare, ka filluar te realizohet ne vitin 1995, nepermjet

shperndarjes falas nje pjese te popullsise, te "letrave me vlere" oseh^^mf^^Sot 4 yjet pas fillimit te procesit te privatizimit te ekonomise (1991 - 1994), od

per qind te GDP ne Shqiperi e jep sektori privat. Ne kete sektor, pa bujqesine, jane te zeneme pune iTeth 120.000 veta, ndersa i tere sektori privat jep 54 per qind te eksporteve(Minxhozi 1995). Keto jane hapa te rendesishem qe jane hedhur per kalimin ne ekonominee tregut dhe qe e bejne te pakthyeshem kete proces historik. Ne kete kuader kaperfunduar, relativisht shpejt, privatizimi i rrjetit te tregtise dhe te nje pjese te sherbimeve,i mjeteve te transportit, i tokes bujqesore, i apartamenteve te banimit dhe eshte ne proces

14

privatizran i plote i ndermarrjeve te vogla dhe te mesme. Megjithate konstatohet seobjektivat kryesore te privatizimit nuk jane arritur akoma ne nivelet e deshiruara.

Procesi i privatizimit eshte pershpejtuar sidonios ne dy vitet e fundit (1993-1994).

Nga 1 364 ndermanje shteterore qe ishin ne fillim te vitit 1993, nga te cilat 75 per quid tetyre perbeheshin nga ndermarrjet e vogla e te mesme, ne fond te vitit 1994 ishinprivatizuar 304 ndennanje, pothuajse teresisht ndermarrje te vogla e te mesme (99,34 per

qind). ,Keto te dhena paraqesin anen sasiore te privatizimit qe padyshnn do te rrrten

dukshem me fiffimin e procesit te privatizimit masiv te ndermarrjeve te medha. Pormeqenese objektivi kryesor i privatizimit duhet te jete rritja e efektivitetit te ekonomisekombetare, ky proces nuk duhet vleresuar vetem me1 anen sasiore por edhe me ate

cilesore.

*

Ana cilesore e privatizimit ka te beje ne rradhe te pare me thelbin e prones pnvate,

domethene me ceshtjet: Kush e kontrrollon ndermarrjen, kush i disponon te drejtat e

pronesise ne te dhe kush e ushtron realisht pushtetin ne ndermarrje,Berle dhe Means (1936), ne vepren e tyre klasike mbi shoqerine aksionare,

kontrroUm e lidhm me pushtetin per te emeruar shumicen e bordit te menazhereve(dreituesve) per te percaktuar strategjine, dhe si marredhenie midis individeve dhegrupeve, ku te paret ndikojne mbi te dytet. Kontrrolli mbi nje ndennanje, ne varesi te

sbpenidarjes se kapitalit, mund te jete:

-absolut, kur nje individ ose grup zoteron 80 per qind te kapitalit,

- mazhoritar, kur individi ose grupi zoteron 50 - 80 per qind,

- mirioritar, kur individi ose grupi zoteron 20 - 50 per qind te kapitalit.Ne kushtet e kapitalizmit bashkekohor, keto raporte kane ndryshuar, dhe sot do te

miaftonte edhe nje "pakete" me e vogel aksionesh qe mbajtesi apo mbajtesit e saj teushtrojne kontrroU mbi ndermarrjen, cilado qofte madliesia e kapitalit te saj. Ne kete rastinbajtesit e "paketes" se kontnollit, megjithse zoterojne ve«?se nje pjese te kapitalit, janepronaret e vertete, reale, qe vendosin drejtperdrejt ose nppermjet menazhereve te

zgjedhur prej tyre per problemet kryesore qe percaktojiie fatin e ecurise se ndermarrjes.Ndersa aksionaret e vegjel luajne nje rol pasiv, por jane te interesuar per ato vendime tezoteruesve te "paketes" se kontrrollit qe maksimizojne fitimin ose rrism vleren e aktiveve

te ndermanjes. .

Sipas autoreve te pennendur, tie format e kontrrollit te mesiperm, perbejne ate qe

quliet kontrroU i jashtem. Kur kapitali eshte i shperndare midis shume aksionareve dhe njekontrroll i tffle nuk ekziston, atehere kemi ate qe quhet kontroll i brendshem, ose kontollmenazherial, qe ushtrohet nga menazheret - te cilet do te syiionin te maksimizonin

perfitimet e tyre monetare e jo monetare, domethene pagat, sigunne, statusin social,

kushtet e punes, udhetime e dieta te larta, etj. Ne nje rast te tille, maksimizimi t interesave

te menazhereve nuk ka asgje te perbashket me maksimizimin e fitimit te pronareve. Kydallim behet me i theksuar sa me te shpemdare te jene aksionet midis aksionareve.

Nderkaq shperndarja e bonove te privatizimit popullsise, pastaj slindemmi i tyre ne

15

aksione, krijon ne fakt aksionare por nuk sjell ndrysliime te thella ne drejtimin e

ndermarrjes, e cila inbetet neii kontnollin menazherial, te pakten per aq kohe sa te mos

jete arritur nje koncentrim i kapitalit ne duart e nje ose disa aksionareve. Kontrrolli i

brenshern mund te uslitrohet edhe nga kolektivi punonjes, interesat ekonornike te te cilit,

sic do te shohhn, shpesh nuk cojne ne rritjen e fitimit dhe te vleres se aktiveve te

ndermarrjes.

Nje nga teorite qe e analizon me se miri thelbin e prones eshte teoria e te drejtave

te pronesise, varianti modem i se ciles mori zhvillirn ne vitet 60-te ne qendrat kryesore

universitare te SH.B.A. Kjo teori, pavaresisht nga kritikat qe i behen, paraqet interes sepse

nepermjet tre atributeve thelbesore te prones na tregon se kusn e ka pushtetin real per te

disiplinuar menazheret e punonjesit e tjere, dhe kush mund te marre vendime per te

ristrukturuar ose tjetersuar aktivet e ndermarrjes. Sipas kesaj teorie keto atribute jane":

- usus, ose e drejta e perdorimit te prones. Eshte pronari ai qe percakton qelnmin

e prodhimit, e organizon ate, qe vendos se 9'fare do te prodhohet dhe sa do te prodhohet,

qe cakton crnimet e malkave te ndennarrjes se vet, ritmin e punes, cilet punetore te pajtoje

ose pushoje, etj. Njeren ose tjetren nga keto te drejta, madje edhe shumicen e tyre, ai

mund t'ua kaloje te tjereve, zakonisht nepunesve te paguar prej tij. Ne kete rast funksioni i

pronesise vecohet nga funksibni s drejtimit.

- ususfructus, ose e drejta e pervetesimit te te ardhurave nga prona, e perdorimit

dhe e shperndarjes se tyre per konsum individual, akumulim, etj.

- abusus, ose e drejta e zoterimit absolut te prones. Pronari ka te drejte ta shese, ta

dhuroje, ta jape me qera, etj. pronen e vet.

Nga kendveshtrimi i kesaj teorie del se te drejtat e pronesise nuk jane te plota ose

cenohen, po qe se njeri nga tre atributet shkelet. Keshtu, per shembull, te drejtat e

pronareve shkelen kur keta nuk kane te" drejte te vendosin mbi aktivet e ndermarrjes, kur

nje pjese e te ardhurave pervetsohet padrejtesisht nga menazheret e ndermarTJes, etj. Por

te drejtat e pronareve nuk preken, neqoftese drejtimi i ndermarrjes synon maksimizimin e

fitimit, gje qe kerkon forcimin e disiphnes ekonornike ndaj menazhereve dhe punonjesve te

tjere te ndennarrjes, mbi bazen e nje strukture hierarkie. Qe nje skeme e tille te

funksionoje duhet te fortnohet nje grup aksionaresh kontrrolli, gje qe arrihet me

koncentrimin ne duart e tyre te nje pakete te mjaftueshme aksionesh, per te siguruar nje

nga tre format e kontrrollit tejashtem.

Nga nje konceptim i tille i pergjithshem del se objekti i privatizimit nuk eshte

vetem nje kalim i thjeshte i prones nga shteti tek pronaret private individuate ose

kolektive, por edhe vendosja reale e pushtet.it ekonomik te aksionareve, caktimi i

maksimizimit te fitimit dhe vendosja e nje disipline te re ekonomike mbi punonjesit e

ndermarrjes, sipas struktures hierarkike pronare - menazhere - puntore.

* *

Nisur nga konsideratat teorike qe i perme'ndem shkurtimisht, del se efektiviteti

ekonomik i ndermarrjes percaktohet nga menyra se si pronari ose pronaret ushtrojne

kontrollin mbi te, qe buron nga e drejta e tyre e prones.

16

Procesi i privatizimit qe po kryhet ne Shqiperi ka cuar ne hndjen e dy formave te

prones private:

..pronaprivate e mirefilite: .

a) kur ndennarja private eshte krijuar rislitazxi dhe kapxtah i saj eshte ne duart e

themeluesit, . . . .b) kur ndermarrja eshte krijuar si filial mazhoritar i nje flrme te huaj

c) kurndermairja e privatizuar ka nje ose disa bashkepronare rnazhontare, te crtet

kane nje projekt te perbashket.

- prona e privatizuar:

a) ne,a punonjesit e ish ndermarrjes shteterore, .

b nga ish pronaret e truallit apo te aktiveve te ndennarrjes para shteteztmit te saj,

nga ish t6 pemdjekurit politike, etj., kur akoma nuk kane krijuar nje strukture kontrolh

^ipas disa te dhenave te tjera te Agjensise Kombetare te Pr^atizir^te_cilatbazohen ne nje percaktim shume te gjere te "kategorise ndermarrje" te tee ne Vendnnm248 taKeslilli? te Ministrave*, vetem gjate viteve 1993 - pnll 1995 kur processprivatize u pershpejtua, jane privatizuar gjithsej 4.397 ndera^e te vogla e te^rnesm.La keto 1 760 ose 40 per qind i kane privatizuar kolektwat e punonjesve, qe ushtrojneX kontroffin e brendshem. Nga ana tjeter 1.103 ose 25 per qind , ^ne pnva rzua^hpronaret e trojeve, 1.508 ose 34,7 per qind i kane pnvatizaar. persona fizike e jundnceshqiptare dhe vetem 12 ndemianje i ka privatizuar kapitah i huaj.

Nga vrojtimi i layer ne 50 ndemanjet prodhuese del ne pah se rmdrs pronesprivate te mirefillte dhe asaj tepnvatizuar gjer me sot ka dallime cilesore. Keto dahmeSL1 «JS varg problemih te rendesistoe qe kane te bejne meformat e kontrrolh, meSS L nd^hnnet ne sjelljen e me^here've, me rntjen e rendtmentit, etj., te alatreflektohenne shtallen e efektmtetrt ae sigurojr* dyformat e prones se^^

Sipas teorise se te drejtave te pronesise, ndennarrja e pnvatizuar nga kolektivipunonjes nuk eshte nje ndennanje e mireffllte private, te pakten ne ato taste kur sjellja prejpunon esi mbisundon ndaj sjelljes prej pronari. Ne ndennarrjet e pnvatrzuara nga kolekUvLones kur ato vazhdojne ende te funksionojne sipas destmaciomt qe him anJSft drejthni i tyre Whet nga menazhere te zgjedhur nga gjin , vete kolektrv, eSeve shpe h u mungojne aftesite menazheriale. Edhe.ne ato raste kur keta kane aftesi, atanulTanSe ne gjendje te perpunojne nje strategji te percaktuar qarte per mbyetesen, perristmk ulin dhe zhviLm e metejshem te ndennarrjes ne kushtet e ekcmmmse se tregut.Mu^gesa e nje strategjie te tille vjen per shkak se ne keto ndermarqe me shperndarjen emadhe te kapitalit nf menyre te barabarte, eshte e veshttre te knjohet nje koahcion v^dmeshem interesash afatgjate ne dobi te zgjidhjes se kety problem, Ve5 kes^menazheret e zgjedhur jane nen presionin e vazhdueshem qe punonjesit bashkeprona eSoS mbi tf per te mos shknrtuar vendet e punes, per ta shpemdare pjesen me e^£T4 « arZrave ne formen e pages, etj. Kjo con ne zvogehmrn e v.tattetovestLve e cila ka qene dhe mbetet irje nga problemet me te mprehta per rntjen dheX«n e ekonomise shqiptare. Ne kete rast kemi nje sjellje tipJce te punonjesve s. ne teShtuqljturen nden^e vetadmimstmese, ku punonjesit nuk snlen s. pronare pnvate qe

punishtet-restorantet'hote!st dyqanet-magazinat-etJ-

17

synojne te maksimizojne fitimiu dhe te rrisin vleren e aktiveve. Koha tregoi se kjoeksperience-te pakteii ne Jlugosllavi. ishte nje deshtim i plote. . • v

. Ndeshen edhe raste te tilla kur ndermanja e privatiziiar nga kolektivi punonjes. si

rezultat i mosmarreveshjeve midis bashkepionareve, nuk fUuksionon fare. Ne keto raste

behen peipjekje qe lokaiet e saj te jepen me qera jashte destinacionit te prodhimit ose qemjetet e punes te shiten dhe te ardluirat te shpemdahen midis tyre, duke e cuar keshtu

ndennarrjen drejt iikuidimit. Kur ndodh nje fenomen i tille kjo forme e privatizi.mit con ne

dekapitaiizim.

Ne ndermanjet e privatizuara nga ish pronaret e truallit apo te aktiveve fillqfetare.

para shtetezimit te lyre nuk ndeshen fenomenet qe viheii re ne ndermanjet e privatizuara

nga kolektivi punonjes. Ndodh keshtu kur ne to eshte arrire te vendoset nje strukture

kontrrolli dhe pushteti real mbi menazheret e caktuar nga pronari ose grupi i aksionereve

mazhoritare. Si ane pozitive e kesaj forme te privatizimit mund te vecohet fakti se ajo

aktualisht ka arrire mbijetesen e ndennarrjes ne kushtet e reja te tregut. Mbijetesa eshte

here e mundur kryesisht nga shkurtimi i numerit te punonjesve ne prodhim dhe ne

administrate, nga minimizimi i shperdorimeve dhe nga forcimi i disiplines ne pune, qofte

edhe nen kercenimin e pushimit nga puna. Ne shfaqjen e kesaj ane pozitive lea ndikuar

edhe peijashtimi me ligj per 4 vjet i ketyre ndenTianjeve nga tatimi mbi fitimin.

Kur privatizimi i ndermahjeve shteteroie eshte realizuar nepermjet "letrave me

viere" qe iu shperndane ish te penuljekuive politike. duke filluar nga muaji gusht 1994, u

vuiie re dy fenomene. Fenomeni i pare ka te beje me rastet kur ndermarrjet u blene me

letra me viere nga vete ish te pemdjekurit politike. Ndersa i dyti ka te'-beje me rastet kur

letrat me viere iu shiten me zbritje nga 50 - 65, per qind te vleres se tyre nominale

personave fizike ose juridike, te cilet i perdoren ato per blerjen e ndermanjeve qe ishin

caktuar per privatizini. :

Ne shumicen e raSteve kur keto ndermanje jane vene ne fiinksiouim nga nje grup i

ish te penuljekuiA'e politike vihet re se ata, per shkak te mungeses se nje projekti te

perbashket sipermanjeie, nuk arrijne te krijojne nje stnikture kontrrolli e pushteti real.

Keto fenomene nuk shfaqen fare ose minimizohen shume kur ndermanja eshte blere nga

persona fizike ose juridike.

Ne ndermanjet private te krijuara rishtazi si dhe ne ndermanjet shteterore te blera

nga nje firme e huaj, nga nje ose disa bashkepronare qe kane nje projekt te perbashket,

vHiet re se kane ndodhur ndryshime te medha transformuese lidhur me drejtimin dhe

sjeliien e menazhereve. Aty privatizimi ka cuar ne shfaqjen e shenjave per fillimin e nje

cikli ne forme spirale: fitim - investim - punesim - rendiment - te ardhura - kursim -

kerkese - fitira. E gjithe kjo shprehet ne rritjen e efektivitetit te ketyre ndermaiTJeve.

Pasi eshte zgjidhur ceshtja' e pronesise dhe e kontrollit ne ndennanjet e

privatizuara. problemi me i mprehte qe kushtezon rritjeii.e efektivitetit jane ndryshimet

radikale ose ristrukturuvet qe duhen bere ue organizimin, drejtimin, marketingun, ne

strukturen e cilesine e aparatit prodhues, te fuqise punetore e te pirodukteve, ne sistemin

financial-, etj. Ky eshte kuptimi i gjere i ristrakturimit. Por elementi me thelbesor dhe me i

ngiitshem i ristrukturimit te ndermanjeve te vogla e te mesme te privatizuara ne Shqiperi,

paraqitet sot modemizimi teknologjik i tyre, pa permendur rastet kur ato kane veshtiresi

thjesht per tu rivene ne pune. Zgiidhja e ketij j>roblemi, ne kushtet kur kapitalet e

brendshme, edhe po te arrihen te mobilizohen, jane te pakta, nxjeiT Me nafsh te pare

18

ncvojen e perdorimit tc te ardhurave te emigrantevc dlie terheqjen c kapitalit te lmaj.

Sidoqofte. zgjidhja komplekse e sigurimit te buriincve financiare te nevojslune per

ristrukturimin. nuk mund te mendohet pa nderhyrjen aktive te shtetit. me masa-e mjete te

pcrshtatshmc ne kushtet e ekonomise se tregut. si: persosja e iiinksionimit te sistemit

bankar. krijimi i tregut te kapitalcve e te letrave me viere. percaktimi i degeve e

veprimtarive ekonomikc qe duhet tc gezojne perparesi. etj.

Thuajse per te gjitha format e ndermarrjeve private qe fiiruksionojne ne Shqiperi.

sic del edhe ne mcnd'iinel e shpreliura nga drejtuesit e ndermarrjeve te vrojtuara gjate

studimit. nje nga problemet me te mprehta me te cilin ato ballafaqohen eshte konkurrenca

e mallrave te importuara, qe i rrezikon deri ne falirncntim. Kjo e ben evidente e te

ngutshine zbatimin nga ana e shtetit tc njc po/itike proieksionisie, te perkohshme dhe

sekktive, sidomos nepennjct sistemit te taksave doganore dhe kontigjentimit.

Ne te gjitha format c privatizimit qe jane realizuar cieri me sot terheq vemcndjen

edhe nje fakt tjetcr domethenes: pjesemarrja e paperfillshme e kapitalit le huaj (0.3 per

qind e numrit te pergjithshem te ndermarrjeve te privatizuara). Rendesia e ketij fakti del

edhe me nc pah po te mbajme parasysh rrethanen qe polhuajse te gjithc pronarct e

ndermarrjeve te privatizuara shpresojne ne pjescmarrjen e kapitalit te huaj per

ristrukturimin c gjithanshem te ndennanjes se tyre. Ne keto kushte vihet re edhe fenomeni

qe. kur kapitali i huaj cshtc i pranishem apo tenton le hyje ne ndermarrje. ai dikton kushtet

|)er te qene mbisundues. duke marre kontrrollin dhe pushtetin real te ndermanjes.

Megjithate shteti duhet le krijoje kushte sa me te volitshme. qe ne scktore e dege te

vecanta te ekonomise. te nxise sa me sliumc pjesemarrjen e kapitalit te huaj ne proeesin e

privatizimit.

licuria e derisotme e proccsit te privatiziinil ne Shqipeii justifikon qe disa nga

format c tij, te cilal jane treguar me efikasc, te privilegjohen nga shteti. F- tille do te ishte

formula e privatizimit kur kontrrolli e pushtcti real ne ndermarrje kalon nc diiart e njc

pronari ose grupi tc vogel pronaresh. Zbatimi i kcsaj formule nuk pcrjashton edhe

pjesemarrjen c punonjesve nc kapital, si forme e motiv nxitcs, e kombinuar kjo edhe me

pjesemarrjen e kapitalit te huaj per ristrukturimin e ndermanjes.

Duke u nisur nga rastet e studjuara mund te konkludojnic se ndermarrjef

shteterore tc privatizuara kane nevoje per nje periudhe tranzicioni per hi kthyer ne

ndermarrje te mire/Vita private, te eilat mund te sigurq/ne rritjen e efektivitetit te tyre

dhe te krejt ekonomise.

Kohezgjatja c kcsaj periudhe eshte e lidhur cdhe me masat qe duhet te marre shteti

per te pasur nje privstizim real, i cili nuk pcrfundon vetcm me ndryshimin juridik te te

drejtave te pronesise. por vazhdon edhe me masat qe ai merr per forcimin e zhvillimin

dinamik te te gjithe sektorit privat. Kapercimi i fenomeneve negative qe vihen re ne

tidermarrjet c privatizuara nuk mund tu lihet vetem forcave te tregut, por duhet te jete

edhe rezultat i nderhyrjes aktive tc shtetit. Shteti nuk mund te qendroje indiferent ndaj

ceshtjes se cfare rezultati jep privatizinii. se si ecen ndermarrja e privatizuar. Prandaj,

tashme ka ardhur koha qe shteti krahas pergjegjcsisc qe ndjeii per zgjidhjen e problemeve

19

makroekonomike, te trite pergjegjesine dhe veprimin per problemet mikroekonomike te

ndermarrjeve te privatizuara si asistenca teknike per to, perkrahja e akumulimeve dhe

investimeve te tyre, stimulimi i eksporteve te tyre, mbeshtetja per tu bere kompetitive ne

tregun e brendshem e te jashtern, etj.

Pervoja e fituar sugjeron se fenomenet negative qe jane shfaqur ne procesin e

privatizimit te ndennarrjeve te vogla e te mesme, e qe ulin shkallen e efektivitetit teekonomise, muiid edhe te amplifikohen ne procesin e privatizimit masiv te ndermarrjeve te

medha. Permasa e ketyi e fenomeneve do te rainimizohet ne qofte se ne themel te procesit

te privatizimit masiv do te vihet kriteri ekonomik dhe jo ai politiko - ideologjik.Nga ana tjeter, po kjo pervoje tregon se ne raste te ve<;anta, ne vend te privatizimit

jo cilesor te ndermarrjeve te medha, do te ishte me rezultative te mbahej e hapur edherruga e transformimit te ndennarrjeve shteterore ne ndermarrje pubUke, sipas praktikes se

vendeve te Evropes Perendimore. Ky konkluzion rrjedh edhe nga fakti se deri sa te

perfundoje procesi i privatizimit masiv, ndermarrjet e medha shteterore nuk mund tebraktisen nga shteti, dhe se te gjitha masat qe do te merren per transformimin e tyre isherbejne jo vetem rritjes se efektivitetit te ekonomise ne teresi, por edhe sektorit pnvat ne.

ve9anti.

20

STARNDARTKIMINE FAZEN E SOTME TE TRANZICIONFT

nga Venetike Nakuci, Dr. e shkencave ekonomike

l.Standartizimi dhe ekonomia e tregut

Nje nga probleinet rnadhore qe eshte shtruar gjithnje para shoqerise njerezore eshteedhe problemi: "Si te rnbrohet siguria, shendeti i njeriut dhe ainbienti ku ai jeton?11. Problemkompleks dhe i veshtire per t'u zgjidhur menjehere dhe perfundimisht. Megjithese mekanizmirregullues i ekonomise se tregut te lire eshte mjaft kompleks, parimet ne te cilat ai bazohetjane te thjeshta. Hartirni dhe miratimi i Kushtetutes dhe aktet ligjore e nenligjore qe rjedbinprej saj, kane ne thelb te tyre, vendosjen dhe mbrojtjen ete drejtave dhe lirise se njeriut. Parimii dhenies se lirise realizohet nepermjet lejimit te zhvillimit te aktiviteteve private dhe tesherbimeve publike, Parimi i mbrojtjes se lirise, realizohet neoermjet krijimit te policiseshteterore (Policia financiare, ndertimore, elektrike, pyjore, etj.) rreguUat publike te hartuaradhe te miratuara nga Bashkite dhe komunat per banoret e tyre si dhe rregullat teknike, tehartuara dhe te miratuara institucionet perkatese te specializuara (Laboratoret e akreditur,,institucionet e standartizhnit te Meteorologjise dhe Kalibrimit, etj).

Standartizirni organizohet dhe drejtohet si nga sektori privat dhe ai shteteror.Pamvaresisht nga kjo, ai ben pjese ne sherbimin publik. Starndartet - jane dokumenta qe

perbajne specifikime ose kritere teknike te sakta te cilat perdoren si rregulla udhezuese, ose

pervaktime karakteristikash, per te siguruar qe materialet, prodiktet, proceset dhe sherbimet,te jene te pershtateshme per qellimin qe do te perdoren. Standartizirni - eshte aktiviteti ivendosjes se teresise se rregullave dhe zbatimit te tyre duke synuar sigurimin e uniformitetit nete gjitha fushat me mbeshtejten dhe pjesemarrjen e paleve te interesuara. Rendesia e

standartizimit duhet pare ne aspektin ekonomik, teknik ose social.Ne aspektin ekonomik - nepermjet standartizimit vendosen norma te larta te cilesise per

materialet, per proceset e prodhirnit e te sherbrmit, per ambalazhimin; percaktohen metoda dheteknika bashkekohore ne studimin, prodliimin dhe shperndarjen, si dhe vendosen neguUaproceduriale per te gjitha aktivitetet e nje firme. Te gjitha keto kane avantazhe ekonomike ne

nxjeixjen e produkteve dhe sherbimeve me cilesi te larte dhe aftesi konkuruese ne perdoriminracional te burhneve materiale, financiare dhe kapacitetin prodhues, ne mtjen e kuahfikimit te

personelit etj. Permerismi i koeficenteve te mesiperm te prodhimit, percakton njo vetemaftesine konkuruese, por dhe gjendjen e pergjithshme te ekonomise kombetare.

Ne aspektin teknik: standartizimi kerkon realizhnin e koeficenteve te prodhrmitnepermjet nje teknike dhe teknologjie te perparuar. Ne standarte percaktohen parametra te

larte te makinerive dhe pajisjeve si dhe teknologji te pershtatshme per arritjen e qellimit. Pernjedhoje standartizimi sherben si mjet nxites i zhvillimit te shkences e teknikes. Nuk mund tereahzohen standartet nderkombetare me nje teknike te prapambetur.

Ne: aspektin social: stndartizimi shpesh zgjidh konfhkte qe lindin midis prodhuesve dhe

rezistences se furnitoreve te lendeve te para, vecanerisht te lendeve te para bujqesore dheblegtorale. konflikte hndin midis prodhuesve te te njejtit produkt te nje vendi te zhvilluar dhe

rezistences se prodhuesve te nje vendi te pazhvilluar. Nepermjet standartizimit, vendoset njegjuhe e perbashket midis prodhuesve duke u bere ne kete menyre nje mjet, dhe per shuarjen ekonfukteve duke u bere ne kete menyre nje mjet dhe per shuarjen e konflikteve. aspekti social istandartizimit duhet pare dhe ne faktin se ai siguron dhe lejon qarkullimin e produkteve dhe

sherbimeve me cilesi te larte duke mbrojtur keshtu interesat e individeve. Standartizimi zbut

21

veshtiresite e te sotmes dlie lehteson ato te se ueserm.es.

Nga stamdartizimi perfiton komumatori sepse standartizimi nibrou jeten, shendetii

dhe te ardhurat e tij. lehteson shkembimin dhe zgjedhjen eprodukteve dhe te sherbimeve si dh

neperrajet tij shkohet drejt nje ulje te pergjithshme te cmimeve.Nga standartiziini perfiton prodhuesi. sepse behet e mundur realizimi i prodhimit sipa

rregullave masiv dhe arritja e cilesise se lartc, shtohet prodhimi dhe pakesohen reklamimettregohet rruga per magazinimiii racional dhe tramsportimin efektiv gjithashtu ulen shpenzime

e prodhimit.

Nga standartizimi perfiton ekonomia kombetare, sepse standartet e onentojn.

ekonomine e nje vendi drejt objektivave te caktuara, ndihmon rritjen e cilesise se prodhimikombetar. lejon vendosjen e ekulibrit kerkese - -ofertc ne ekonomine kombetare. eleminoikoniliktet, redukton koston e shperndarjes, ofron avantazhin relativ ne ekspoitet, ndihmon\v

krijimin dhe zhvillimin e nje Industrie me karakter kombetar. Ne kushtet e vendit tone ne ket

periudhe tranzicioni standaitizimct jane nje nevoje e domosdoshme nje avantazh per vendosjeic tyre tani qe investimet jane ne hapat e para, Lshte me e lehte t1 thuash nje bizbesmen qe n.

fillim se duhet berc kcslitu, dhe cshtc shume me vcshtire te ndryshosh me vone nje projekt q<ka kushtuar miliona leke. Sot jane nc perdorim ne mbare boten qindra e mijera standait

ndcrkombetare, rajonale dhe kombetare si dhe rregulla teknikc te cilat pcrmbajne kerkesa t

pergjithshme dhe specifike per nje vend ose nje rajon te vctem. Njohja dhe zbatimi i tyre n-

kushtet aktuale dhe te perspektives se zhvillimit te vendit tone do te jcte nje ndcr faktoret .

rendesishem te integrimit te ekonomise shqiptarc ne ate Enropiane.

2. Standartizimi ne Shqiperi

Standartizimi ne vendin tone si nje aktivitet i organizuar nga shteti ka nisur ne vitn

1951. Vendi yne eshte prfshirc me tc drejta te plota ne antaresine e Organizate

Nderkombetare te Stamdartizimil (ISO) ne vitin 1954. Deri ne vitin 1966 aktivitetistandaitizimit shqiptar potliuajse u shua, prandaj dhe ne keto vite vendi yne nuk merr pjese n.

ISO. Ne vitet 1966-1973 aktiviteti i standaitizimit u zhvillua dhe me 1974 merr pjese ne IS(

perseri me tc drejta te plota. Pas vitit 1974 viheii re ritme me te shpejta te zhvillimit t-standaiteve. Nga viti 1976 deri ne vitin 1978 u miratuan 421 standarte te reja dhe i

permiresuan disa nga ato egzistueset. Keto ritmc vazhduan dhe gjate viteve 1981-1982, ku \

miratuan 487 standarte te rcja dhe afersisht po aq jane rishikuar. Ndersa gjate vitit 1984 i

vendosen ircth 140 standarte te reja. kryesisht ne lendet c para.

Karakteristikat c zhvillimit te standaitizimit gjate pcriudhes socialiste jane: se pan

standartet kane qene tc organizuara jo mbi baza vullnetare, por te detyruara nga shteti; se dyh

zhvillimi i tyre cshtc bere jo ne vazhdimesi, por me fiishata; se treti, standartet kane qene t

pjeseshme (jo komplekse). Ato jane vendosur vetcm per lendet e para, ose per produktet .

gateshme; se katerfi, numri i specifikimevc te standaitiziiara ka qene i kufizuar; se pesti

kerkesat cilesore te specifikimeve te standartizuara kane qenen ne nivelin e kerkesave te kohedhe shpesh te mundesive reale; se gjashti nuk ndiqej zbatimi i tyre. Kriza qe perfshh

ekonomine e vendit tone ne keto vite, beri te lejohej perpunimi i lendeve te para jashtstandartit te qakullonin produkte te cilesise se dobet (edhe skarcitete) te perdbrej teknike din

teknologji me parametra gjithnje ne keqesim. se shtati, standartet tona ishin nen nivelin .kerkesave te stnandarteve te huaja (sic del nga analiza rreth 30-40 per qind me te ulta).

Te gjitha keto kishin shkaqe objektive dhe subjektive qe buronin nga teknika dh<

teknoloajia^ prapambetur, drejtimi i centralizuar qe nuk lejonte inisiativen e lire. Vete sistem

22

otalitar auk mund te ishte i afte te zkvillonte procesin e standartizimit ne menyre te

db. pa^je, e t>Te „ K,sM«, e

P^Xt^standarteve « projektait. shqyrtMt die penmrestam e tyre^ ^Perfaqeso, veto tone ne organizaten nderkombetare te standarttznmt ISO ffle

. rciSu^ ^—^ e reja me staiidartet kobetare, rajonale dhe

.Udheaeqsistemineakreditimitlaboratorikkombetar.

- Vendos trQguBat e ?ertifimimit dhe pelqimit te markes konfonn me produktet

shqiptare. • Q1 " " '

Vendime mefr

Wiiifili

2 3

nje ilivestitor te projektoje nje fabrike apo nje Hnje qe ne fillim sipas standaiteve bashkekohor

dhe pastaj te investoje per ndertimin e saj. Do te ishte me veshtire dhe me humbje te medh;

per ta prishur ate pak kolie me vone nga qe niik i pergjigjet standarteve. Po keshtu duhet t

arsyetoje nje prodhues per produktet e tij. Synimi i tyre duhet te jete prodliimi i produkteve t,

standartizuara. Po kaq i rendesishem eshte procesi i standartizimit dhe per nje tregtar. tregtare

duhet te synojne tregtimin vetem te produkteve te standartizuara. Edhe aktivitetet e sherbimit

te bazuara tek standartet e perparuara, me siguri do te jene te suksesshme.

Si perfundim, nga i gjithe procesi i standartizimit do te perfitojne bleresit

(konsumatore dhe prodhues), cdo individ dhe per njedhoje gjithe ekonomia kombetare. .

Nga pervoja boterore mesojme se zhvillimi industrial perkrah dhe mbeshtet standartet

Ne vendet e zhvilluara shpenzohen miliona dollare per standartizimin dhe vete, 10 per qind i

ketyre fondeve mbulohen nga shteti. Pjesa tjeter, rreth 90 per qind e tyre, mbulohen ng;

kompani dhe firma private, te cilat pranojne te shpenzojne vullnetarisht per stndartizimin

sepse jane te interesuara dhe te bindura per clobite e tij. Hyija ne procesin e standartizimi

behet mbi baza vullnetare. Duhet thene se asnje finne private nuk do te pranonte vullnetarish

te paguante, ne qofte se ajo nuk do te bindej per dobite e standartizimit. Tani dhe ne vendii

tone jane miratuar standartet vullnetare. Keto standrte vendosen me vullnetin e lire t

prodliuesve. Ato jane deklarata te bera nga prodhuesit, te cilet synojne te pershtatin produkte

e -tyre duke iu referuar disa kerkesave te shpallura ne kontrata apo me marreveshje te tjera s

dhe te vendosin lidhje te qendrueshme duke shenuar mosmaneveshjet me prodhues t

ndiyshem. Nje firme nuk eshte e detyiuar te vendose standarte per produktet e saj, po

mosndjekja e standarteve nga kjo firme nezikon te kete probleme shqetesuese dhet

rrezikshme per fatin e saj, Firmat dhe individet qe vendosin dhe ndjekin standartet jane t

sigurta per rezultatet pozitive te tyre. '

Duke u nisur nga keto qe thame me lart, mendoj se tregtaret tani qe kane synim t

investojne kapitalin e gitimbulluar me aq sakrifica ne sektorin e prodhimit apo te sherbimit, t

konsultphen prane DSC per procedural e standartizimit para se ta fillojne aktivitetin e tyre

Biznesmeni qe vlereson standartizimin do te ballafaqohet pa diskutim me suksesin e aktiviteti

te tij. duan apo nuk duan firma apo individ te ve9ante, koha do te pershpejtoje vendosjen dh

zgjerimin e tyre. Ky perslip ejtirn diktohet nga ndikimi i ketyre faktoreve: puhliku: shteti, pe

mbrojtjen e publikut nga demtimet qe peson ai nga produktet e pastandartizuara, pe

rregullimet publike, do t'i referohet standarteve, te cilat mund te behen detyruese. Kj»,

ndihmon shtetin te nxjerre me lehte pergjegjesine e cdo prodhuesi para shtetit. Inspektorei

inspektoret e tregut vazhdojne here pas here tregun per te mbledhur informacionin pe

mbrojtjen e konsumatorit. Ata kane kopetenca te ndeshkojne te gjithe ata qe shkelin negulla

dhe staudartet. Bleresit: bleresit do te kerkojne te blejne prodfukte te standartizuar. Shteti s

bleres shume i-m'adh ka te drejte te kerkoje produkte ose shebime te standartizuara ne nj

kontrate qe lidh me prodliuesit. Kjo praktike ka efekt te madh mbi standartet. Keto, perbejn

faktoret publike. gjithashtu veprojne dhe faktore te sektorit privat si: Shoqata

komumatoreve: te' cilat jane krijuar per mbrojtjen e konsumatoreve. kete mbrojtje

mbeshtesin duke pasur si pike referimi standartin. Kompanite ose itistitu'cionet e sigurimit: t

cilat interesohen dhe pranojne te sigurojne produkte ndertesa, makineri dhe pajisje etj. Veter

te standartizuara. Me kete menyre ata nxisin zgjerimin e standarteve. Kompanite e medha: i

prodhues te fuqishem kane te bejn dhe me bleres te fuqishem ( psh supermarketat). Keta blere

kerkojne produkte te standartizuara dhe me cilesi te larte duke u bere keshtu nxites t

vendosjes se standarteve ne keto kompani.

24

onkluzionc

Standartet jane te domosdoshmc jo vetem pse muml to kerkohen te zbatohen nga cdo

onsumator. por gjithashtu sepse ato ndihmojne per miifonnitetin e produkteve, per rritjen e

lesisc (produktel e eilesisc se larte te nje finna do tc jene pika referimi per prodhuesit e

ere), per perfeksionimin e organizing te shoqerise. zbut kontradikten midis rregullit dhe

larkisc. Standartet kame patur ndikim te ndjeshein ne hapjen e dyerve te sliume tregjeve

ucionale. vecanerisht ne Rurope.

Literatura

) Materiale te depozituara nc arkivin e DSC (Tetor 1994)

Alian Soulomiac (Kkspcil komunitetin 1'uropian te Standarizimit)

Stniklura ligjore e Shtelit dhe pozicionimi i Standarteve ne nje ekonomi te tregut te /ire"

Dr. Helmut Reihlen (Drejlor i Pergjithsliem i DIN-it ne Gjermani)

Stonduriizimi dhe Sistenu Europian i Stcmdartiziinit"

Arben Nati (Drejtor i pergjithsliem i DSC-se ne Shqiperi)

Standartizimi dhe akiivitelet e lidhura me te"

) Tony Bcndell, John Kelly, fed Merry. Fraser Sims

Onlity: Measuring and monitoring" Viti 1993

) Materiale te Konferences Shkencore, Prill 1983

N. Paloka "Probleme te permiresimit te ci/esise dhe te standarteve"

Summary

he aim of this article is to show the role and importance of standards in the economic

evelopmem and recommends to Albanian businessmen to support and implement standards,

cfore starting their activity. It is the duty of state to allow and to motivate the expanding of

tandards. in order to protect health and environment. From the standardisation profits the

onsumcr. producer and national economy.

lie standardisation during the totalitarian goveniment and the general characteristics of it. In

ddition. in this article are treated the problems of standardisation during the transition period,

le great changes that happened in this area, the efforts that are doing today and the

ifficulties that emerge about standardisation

The understanding of factors thai derive from public subjects and private subjects, helps in

snsibilization of Albanian businessmen to standard there investments and products, since it is

ot very late. For this reason is promoted the new institution of DSC in Albania, which is

ngaged in gearing up our standards with the international ones.

KONTABILITETI PERBALLE INFLACIONIT

nga Diana Lamani, Pedagoge

Periudha e tranzicionit qe po kalon vendi yne shtron, krahas shunie problemeve

te tjera ne fushen e ekonomise, edhe nevojen e risliqyrtimit te metodologjive dlie

praktikave te kontabilitetit, per t'ia pershtatur ato dukurive te reja e, ne radhe te pare,

atyre inflacioniste.

Ndonese inflacioni si fenornen njihej prej kohesh, vetem duke filluar nga

shekulli i XX- te, bota perendimore zbuloi se po hynte ne " epoken u e tij dhe qe kjo

perbente rrezikun me te madh qe mund te kercenonte jeten ekonomike. Inflacioni sot

ka permasa boterore. Ngritja e cmimeve vazhdon te godase jo vetem ekonomite e

vendeve me pak te zhvilluara, por edhe te shume vendeve te botes se industrializuar.

Fatkeqesisht, ndonese ekziston ne pergjithesi nje mendim i njejte rreth natyres

se fenomenit te inflacionit, pak eshte bere per zgjidhjet e tij. Ky fenomen vazhdon te

genyeje standartin e jeteses se atyte me te ardhura fikse dhe te veslitiresoje manjen e

vendimeve ne biznes. Politikat kufizuese fiskale dhe monetare, kontrollet mbi <?mimet

dhe pagat dhe tetjera veprime rregulluese qe jane ndefmarre per te zbutur efektet e

inflacionit, nuk kane qene aq te suksesshme ne " luftimin " afatgjate te, kesaj

semundjeje.

Persa i perket biznesit, inflacioni eshte nje fenomen teresisht jashte kontrollit te.

drejtimit dhe secih prej drejtuesve duhet te mesohet ta perballoje. Perballimi i efekteve

shkateruese te inflacionit mbi ecurine e firmes dhe elementet e gjendjes financiare,

varen ne nje shkalle te madhe nga sistemi i infonnacionit qe disponojne drejtuesit.

Keshtu te dhenat e kontabilitetit qe pasqyrojne efektet e ndiyshiinit te cmimeve jane jo

vetem te nevojshme, por edhe te domoSdoshme.

Ndikimet e inflacionit ne kontabilitet

Deri me sot kontabiliteti tek ne eshte mbeshtetur ne supozimin e e nivelit te

pandiyshueshem te cinimeve. Por, tashme eshte e njohur nga te gjithe kontabilistet se

iTitja e 9mimeve i ben te kontabilizojne ne te njejten date ngjarje dhe veprime qe

shprehen ne ujesi monetare me fuqi blerese te ndryshme. Prej kesaj njedhin

shtremberime dhe deformime dhe kontabiliteti kthehet ne nje fonnalitet te zhveshur

nga ?do realizetn ekonomik duke rrezikuar keshtu edhe sigurine juridike te subjekteve

qe e zbatojne ate.

Duke iu referuar mendimit te shume studiuesve* te ketij problemi si Kirkman,

Paquet, Burlaud etj. ( (1), (2), (3) burimet kiyespre te shtremberimeve mund te

argumentohen si me poshte:

- amortizimet e akumuluara teJlogaritura mbi bazen e kostos historike te

aktiveve te qendrueshme te trupezuara nuk sigurojne me funksionin e tyre te

zevendesimit te aktiveve te konsumuara. Neqoftese amortizimi nenvleftesohet atehere

rezultati kontabel, pra baza e takses dhe vete taksa dalia te mbivleresuara, gje qe do te

shkaktonte nje transferim te ardhurash nga firma drejt shtetit.

- diferenca nderaijet fiiqive blerese te njesise monetare ne fillim dhe ne fund te

periudhes kontabel ben qe te kontabilizohen ne fund te saj stoqe te cilat vazhdojne te

26

shprehen me njesme monetare te fillimit. Keshtu, stoku fillestar del , nenvleresuar neraport me stokun perfundimtar duke zvogeluar shpenzimet e penudhes ushtnmore, kjonga ana e saj 5on ne nje rritje artificial te fitimit qe eshte objekt takse. Transfers i teardhures qe buron prej kesaj eshte ne kahun nga firma drejt shtetrt.

-aspekti « debitor- kreditor " qe thekson rishperndarjen e te ardhures ne saje te

inflacionit dhe qe fimksionon ne kahun nga dhenesi ne marresin e borxhit Firmat qeushtrojne veprimtarine e tyre duke u mbeshtetur ne kapitale te marra borxh, janenerfituesit kryesore te kesaj rishperadarjeje. .

P TejkaL i te ardhures i trajtuar si siper per te gjitha format e shtrembenmevedo te conte ne disa efekte:

1 Ne rritjen perpjestimore te taksave.

2 Nekerkesa per me teper dividente nga ana e aksionereve.

3. Ne kerkesa per paga me te larta nga ana e puntoreve ose e perfaqesuesve te

^ 4. Ne uljen e. sigurse mbi kredibilitetin e dokumenteve te kontabilitetit te

firmes.

Neqoftese nje firme do te shperndante te gjitha fitimet e tejkaluara ne formenedividenteve ne sasi me te madhe si dhe te pagave me te larta, eshte gjrthmone rrez,ku imosruajtjes se burimeve te brendshme te mjaftueshme per zevendesnmn-e aktrveve teve5S, 9mimet e te cilave jane rntur. Per me teper, mosrregulln™ , pasyavefinanciare te firmes ne perputhje me ndiyshimet ne fiiqine blerese te njes,se monetai.ee

ben teveshtireleximm, interpret™^Megjithate eshte e nevojshme te mos harrohet se seah prej ketyre deformimeve

mundteshoqerohetmenjeefektkornpensues: A,,viuar

- amortizimi degresiv ose i llogaritur sipas nje jetegjatesie te ieduktuai,

, - rezervat per rritjen e cmimeve dhe fluktuacionm e kurseve,

- interesa te rritura qe rendojne rezultatin. .Cili eshte rezultati final i ketyre.- shtrembenmeve dhe i. efekteve te tyie

kompensuese? Pikerisht ne vleresimin e ketij rezultati duhet te shfeqet roh iXbffiTetit Na^risht ai nuk mund t'i paraprije shkalles se inflacomt, meqeneseasniehere kontabiliteti nuk ka qene instrument parashikimi. Por ai mund te percaktojene shifra vleren e transfertave inflacioniste. Dhe ky eshte nje kontnbut tepei i

rendesishem.

Metodat kontabel ne kushtet e inflacionit . , • •Per menjanimm e efekteve te shkaktuara ne raportimet financiare nga ndryshnm

i cimmeve konsiderohen si me te pershtatshme dy metoda kontabel tepershkmaia nga

nie sere autoresh si Lewis, Kirkmaii, Burlaud, Mueller, etj. (4), (1), (i), P).Metoda e pare qe njihet edhe me emrin kontabUiteti i fuqise blerese^te

pergjithshme (korrekte), presupozon rMeresmhve pasqyrave finale te kostosLtorike me ndryshimet ne nivelin e pergjithshem te cmrmeve.. Metoda edyte^o.*kont^biHtetit te vleres korrente, ka te beje me ndertimin e pasqyrave financrare tebalra ne nd!yshix«et specifike te cmimev, Perpara se te gjykohet..mb. pen^tjen e

27

ketyre metodave duhet bere dallimi midis nivelit te pergjithshem dhe atij specifik te

cmimeve.

Nje ndryshim i pergjithshem i cmimeve ndodh kur cmiinet e te gjitha maUrave

dhe sherbimeve ne mesataren e tyre levizin nga nje pozicion me i ulet ne nje me te

larte. Pra, fuqia blerese e njesive monetare ndryshon persa i perket aftesise se saj per te

zoteruar mallra dhe sherbime ne pergjithesi. Nga ana tjeter, nje ndryshim ne nivelin

specifik te cmimeve i referohet nje ndryshimi ne cmimin e nje malli specifik. Ne rastin e

nje biznesi, ky i dyti ka te beje me ndryshimet ne cmimet specifike te burimeve

ekonomike te firmes, psh materialeve, makinerive dhe pajisjeve dhe furnizimeve te

tjera. Serite statistikore (indekset) qe shprehin ndryshimet si per cmimet e pergjithshme

dhp ato specifike ne pergjithesi nuk levizin paralelisht. Perdorimi i nje ose me shume

treguesve eshte thelbesor neqoftese duam te rregullojme pasqyrat konvencionale ne

kushtet e inflacionit. Rendesi ka fakti nese treguesi (indeksi) i perdorur per qellimet e

rregullimit hdhet me cmimet ne pergjithesi apo me ato te degeve ose mjeteve specifike.

Kjo sepse cdo lloj cmimi ka efekt te ndryshem ne matjet e gjendjes financiare te firmes

dhe te veprimtarise se saj. ,

Metoda e fuqise blerese te pergjithsme presupozon rivleresimin e kostos

historike sipas ndrysbimeve te nivelit te pergjithshem te cmimeve. Objektivi i saj eshte

qe te gjitha shumat te shprehen ne njesi monetare me te njejten fUqi blerese. Si rezultat,

pasqyrat financiare mundte ndertohen duke konvertuar shifrat e kostos historike ne

shifra me te njetjen fUqi blerese te pergjithshme me anen e perdorimit te nje indeksi

cmimi. Per kete sugjerohet si me i pershtatshem indeksi i cmimit te konsumit. Pra, do

te kishim konvertimin e sasive te parave te marra ose te shpenzuara me nivele te

ndryshme cmimesh (qe u korrespondojne datave te ndryshme te bilancit) ne nje sasi

parash ekuvalente me nivehn e cmimeve qe i perkasin dates me te fundit te hartimit te

bilancit.

Metoda e kontabilitetit te vleres korrente sugjeron zevendesunin e kontabilitetit

te kostos historike me nje sistem llogarish te shprehma ne kosto. korrente. Ky sistem

mbeshtetet ne perdbrimin e indekseve specifike dhe mjeteve te tjera per matjen e vleres

korrente, keshtu qe rreguUimi i inflacionit do te ishte i lidhur ngushte me aktivet dhe

kostot e tyre perkatese. Kjo per faktin se disa aktive mund te bien ne vlere gjate nje

periudhe inflacioni ose te rriten ne vlere me shpejt se levizja e fuqise blerese te

pergjithshme. Sipas kontabilitetit te vleres korrente, vleresimi ne knotabilitet i aktiveve

te nje firme do te behej duke u bazuar ne cmimet e hyrjes (kostos se zevendesimit) ose

vlerat e daljes (vlera e realizueshme e tregut) ose vlera ekonomike (vlera fillestare e

fitimeve te ardhshme). Sigurisht qe ka mjaft veshtiresi ne llogaritjen e ketyre vlerave

dhe ne kombinimin e tyre.

Nje nga dalhmet kryesore midis dy metodave te permendura me siper, qendron

he trajtimhi e zerave monetare dhe jo-monetare, pra dhe ne fitimet ose humbjet qe

rrjedhin nga mbajtja e mjeteve dhe detyrimeve monetare. Sidoqofte, fakt eshte qe

borxhet dhe mjetet monetare ne bilanc do te krijojne nje humbje ne* periudhen e

hrflacionit, meqe me to mund te te bhhen me pak maUra dhe sherbime se sa ne

periudhat e meparshme. Firmat me detyrime afatgjata ose afatshkurtra perfitojne gjate

inflacionit perderisa ato paguajne ne shuma fikse parash me fuqi blerese me te iilet. Kjo

28

dukuri ka nje rendesi te madhe per bankat qe kane depozita si dhe per firmat qe ne

strukluren e kapitalit te tyre kane nje pcrqindje te madhe kapitali hua.

Nga ana tjeter. mbajtja e mjctcve monetare si materiale, investime, aktive te

trupezuara dhe te patrupezuara dhe kapitali nuk cojne ne fitime ose ne humbje te

fiiqise blerese gjate periudhave te inflacionit., sepse keta zera' nuk jane te lidhur

fizikisht ose me kontrate me nje vlere te caktuar parash. ,

Me te drejte mund te linde pyetja nese kontabiliteti duliet ndertuar siaps fuqise

blerese te pergjithshmc apo sipas asaj te vleres korrente? Kjo ceshtje ka mjaft rendesi,

scpse ne boten qe njeh progresin teknik akoma nuk ka nje mendim te konsoliduar per

koncepte te tilla haze sic cshte ai i kosotos se zevendesimit. Kuptohet lehte se

neqoftese kostoja e zevendesimit percaktohet si cimi qe duhet paguar ne nje moment

te dhene per te blere nje mall me te gjitha pikepamjet identik me te meparshmin,

problemi me te cilni do te ndeshet kontabiliteti eshte nje problem matjeje. Ne fakt, sa

me teper zgjatet koha ndermjet dites fillestare te blerjes dhe dites se zevendesimit te

mailit, aq me e veshlire eshte te gjendet malli i ri identik me ate qe ai zevendeson. Me

siguri ne trcg do te gjendet nje mail me karakteristika te perfaferta me origjinalin, por

qe detyrimisht do te kete misheruar dicka nga progresi teknik; per rrjedhoje dhe cmimi

i tij do te jete i ndryshem (me i larte ose me ulet se origjinali), Ne keto kushte, a mund

te perafrohet nc nje menyre te drejte kosto e zevendsimit me cmjmin e malit te ri?

Sipas mendimit te ekonomislit te njohur francez Cibert, kostoja e zevendesimit paraqet

nje nocion qe eshte veshtire ta precizosh nga pikepamja sasiore, dhe cilesore, nderkohe

qe "fuqia blerese" perben nje nocion me te kapshem (6).

Por edlic kontabiletiti sipas Fuqise blerese te pergjithshme nuk mund ta zgjidhe

teresine c problcmeve per faktin se kushtezohet ngas zgjedhja e indeksit te cmimeve.

Kur strkura e cmimeve relative ndryshon eshte logjike qe cdo finne te korigjoje

llogarite c saj me nje koeficient te vetin qe del nga krahasimi i perqindjeve te rritjes se.

cmimeve te logaritura mbi inputet dhe outputet. Por, nga ana tjeter, partneret e finnes

si shteti. aksioneret, kreditoret a do te pranonin korigjimin e Uogarive siaps ketij

koeiieienti. kur ata vete mund te iinos kene te njejten shaklle te inflacionit? Pervec

kesaj, perdorimi i nje indeksi te tipit makro-ekonomik qe do ta thjeshtonte mjaft

dctyren e kontabilistit. a do te korigjonte veitet deformimet e rgjstruara ne llogari?

Debati mbi kele ceshtje mbctet i hapur?

Perfundime dhe rekomandime kryesorc. ,

Sipas ligjit "Mbi kontabilitetin" te zbatuar ne vendin tone qysh nga viti 1993, si

metode baze vleresimi ne kontabilitet konsiderohet ajo e kostos historike, qe nuk men-

parasysh as efektet e ndryshimeve te cmimeve specifike, as ndryshimet e e fuqise

blerese te pergjithshme te nionedhes.

Supozimi i nje sislemi te qendrucshem cmimesh eshte bere tashme jprealist ne

shoqerine tone modcnie te inflacionit me dy shifra. Ne keto kushte, ne duhet te

pergatitemi per marrjen parasysh te inlflacionit ne procesin e maiijes se vendimeve

financiare ineqe ka pak shprese pe te sheruar shpejt ekonomine tone nga kjo

"semundje"

Problemi qe shtrohet eshte se cila prej metodave do t'i pershtatej me mire

realitetit tone? Natyi-isht nje gjykim perfundimtar eshte veshtire te jepet, pasi kjo varet

29

nga nje numer i'madh faktoresh qe akoma nuk e kane mane fizionomine e tyre te plote

ne kete periudlie tranzicibni. Por gjithsesi, mendoj se rruga neper te cilen duhet ecur

eshte ajo e kombinimit te m^todes se kostos historike me elernente te metodave te

parashtruara me siper.

Me konkretisht, si hap i pare drejt pasqyrimit te jidryshimeye te cmimeve ne

kontabilitet, do te islite haitimi i pasqyrave suplementare te indeksuara krahas atyre me

kosto historike. Pra, firma do te vazhdoje te mbaje evidencen kontabile ne menyre

nofmale, por ne fund te yitit financial- te hartohen si shtese e infonnacionit ekzistues,

pasqyrat e fiiqise blerese te pergjithshme. Nxerrja e rezultatit do te behet sip as, parirait

te percaktuar te krahasimit te kostove me te ardhurat, mbasi te gjitha zerat te jene

shprehur ne leke me te njejten iiiqi blerese te pergjithshrne te fundit te vitit rrjedhes. Ky

kouvertim i zeiave mund te behet duke perdorur indeksin e.cmimit me »pakice qe ka

filluar te Uogaritet tek ne nga organet perkatese qysh ne vitin 1992. Keshtu do te

kishim nje rezultat " global "■ qe. ndryshon nga ai kontabel se perfshin fitimet ose

humbjet monetare, por qe sigurisht eshte me afer rezultatit te kerkuar dhe me real.Ky

informacion do te ishte i mjaftueshern per finnat e vogla, ndersa per firmat'e medha

mund te kerkohet nje analize me e hollesishme e rezultatit duke e veeuar ne tre

perberes si :

- rezultati nga veprimtaria kryesore

- rezultatet e jashtezakonshme.

- rezultati qe ka ne baze vetem zhvleresimin e monedhes (fitimi ose hurabja

monetare )■

Literatura ' ■ '

1. Kirkxnan, P, Accounting under inflationary conditions. George Allen &■ Unwin Ltd

1978.

2. Paquet, Ph, L'Entreprise face anx transferts infl.ationriist.es. Presses Universitaires

de France, 1986.

3. Burlaud,.A, Comptabilite et inflation. Editions Cujas, 1979.

4. Lewis. R; Peiidrill, D , Advanced'financial, accounting. Pitman 1991..

5. Mueller, G; Choi, F, International accounting. Prentice - Hall 1984.

6. Cibert, M, La comptabilite d'inflation. DunoA, 1977.

7. Plant kontabel. ii pergjithshem, (Maket), Tirane, 1993.

SUMMARY'■ • '/.

The assumption of a stable price system: in accounting is becoming increasingly

unrealistic in our modern inflationary society. In these circumstances we must learn

to take into account in allfinancial decision - making processes, as there appears to

be little hope ofa short-curefor oiir present inflationary problems.

The author analyses two available methods of accounting under the inflationary

conditions and gives some recommendations about their application.

NDRYSHIMET STRUKTURORE DEMOGRAFIKE DUE EKONOMIKE

TE MOS BEHEN SPONTANISHT

, nga Prof. Dr. Ilia Telo

Kalimi nga ekonomia e centralizuar ne ekonomine e tregut po shoqerohet me

Iryshirne te thella ne strukturen e popullsise dhe te ekonomise. Ne vendin tone pas Luftes se

yte Boterore si rezultat i lindshmerise shume te larte, pppullsia e'shte rritur me shume se ne

lo vend tjeter te Evropes. Si rezultat i ritmeve te larta te shtimit te popullsise ne vitin 1990

ahasuar me periudhen e paraluftes, numri i pergjithshem i popullsise eshte 3-fishuar. Ne keto

me te larta te shtimit te ppullsise, krahas lindshmerise se larte, ka ndikuar dhe moslejiini i

aigracionit.

Duke analizuar te dhenat statistikore mbi perberjen e popullsise, verae re se krahas

itjes se madhe te numrit te popullsise, gjate kesaj periudhe vihen re edhe disa ndryshime ne

irberjen e saj sipas vend-banimit dhe ue aspektin territorial. Gjate kesaj periudhe ka patur nje

itje te pesfaes specifike te popullsise qytetare dhe te uljes se popullsise fshatare. Po keshtu

;hte rritur pesha specifike e popullsise fshatare ne zonen Verilindore te vendit te vendit dlie

dite ulur ajo e zones Juglindore. Ne keto ndryshime strukturore ka ndikuar si levizja natyrore

popullsise", po ashtu dhe levizja mekanike brenda vendit. Gjate ketyie viteve, ka patur nje

vizje mekanike te kufizuar nga fshati ne qytet dhe ne menyre te vecante nga fshatrat e zones

iglindore te vendit. Ne vitin 1990 pesha specifike e popullsise qytetare ne nunirin e

irgjithshem te popullsise zinte ne 36 per qind nga 20 per qind qe ishte ne vitin 1950 dhe afro

) per qind ne vitin 1960. Ne te vertete pesha specifike e popullsise qytetare eshte me e ulet

ir faktin se po te merret vetem popullsia e qyteteve mbi 10 mije banore pesha specifike e

jpullsise qytetare rezulton 25-30 per qind, Ndodh keshtu pasi, sipas klasifikiemeve zyrtare te

irdomra ne Shqiperi deri tani jane konsideaiar qytete dhe qendra te vogla me 1000 banore

le ne; disa raste me me pak.

Nisur nga veshtiresite serioze qe kishte regjimi socialist totalitar per sigurimin e

onteve te punes, strehim dhe fumizim ne qytete, ka kufizuar ne maksimum levizjen mekanike

popullsise nga fshati ne qytet ne menyre te vetante ne vitet '70-te dhe "80-te. Mirepo kjo

jlitike krijoi probleme shume shqetesuese per fshatin, sidomos ne disa zona te vendit. Si

zultat te kesaj politike te gabuar, Shqiperia zinte vendin e fundit ne Evrope persa i perket

jshen specifike te" popullsise qytetare. Ne" shtetet e ndryshme te Evropes pesha specifike e

spullsise qytetare ne krahasim me numrin e pergjithshem te popullsise le'viz nga 50-90 per

nd.

Levizja mekanike e popullsise nga fshati ne qytet, u be kryesisht nga zona Jugore e

jndit. Kete gje argumentohet me te dhenat qe po sjellim ne vazhdim. Keshtu ne rast se ne

tin 1990 krahasuar me periudhen e paraluftes popullsia e vendit eshte trefishuar, ne rrethet

Srmet, Kolonje, Gjirokaster, Tepelene, KorQe shtesa eshte me pak se 50 per qind. Bile, ne

lume fshatra te zone's Jughlidore te vendit, popullsia fshatare ne vitin 1990 ishte ne nivelin e

jriudhes se paraluftes dhe ne ndonje rast edhe me pak.Cila do te-jete prirjaje perberjes se popullsise sipas vend-banimit ne kushtet e

ionomise se tregut?

Ashtu si? ka ndodhur ne shtete te tjera dhe si? po ndodh ne vendet ish-socialiste te

vropes Lindore, edlie ne vendin tone do te shtohet pesha specifike e popullsise qytetare dhe

ekohesisht do te ulet pesha specifike e popullsise fshatare. Kjo do te ndodh jo vetem per

ktin se tani ?do shtetas e zgjedh vete vend-banimin e tij, por eshte faktori ekonomik ai qe

31

dikton per nje ndryshim te tille strukturor. Tashme dihet se fshati, sidomos disa zona, eshte i

mbipopulluar dhe ne shume raste toka e punuar dhe burimet e tjera, nuk mund te sigurojne

pune, prodhim dhe mbijetese per popullsine qe banon ne ato zona Le te marrim treguesin

statistikor te tokes se punuar per fryme te popullsise". Ne shkalle vendi ky tregues ne fihim te

dekades se fundit te ketij hekuUi ishte 2.16 dynym, nga 3.2 dynym qe ishte ne' vitin 1950. Pra,

gjate kesaj periudhe popullsia eshte rritur me ritem me te larte se toka e punuar dhe ne shume

raste tokat e reja te hapura,nuk kane qene produktive. Toka e punuar per fryme" te popullsise

ne shkalle boterore eshte 3.2 dynym dhe ne disa vende qe kane pak a shume kushte te

peraferta me vendin tone si ne Turqi, Greqi, Runiani, Bullgari: etj, ky tregues eshte nga 4 ne6

dynym. Mirepo treguesi qe paraqet realitetin nuk eshte toka e punuar per fryme per te gjithe

popullsine, por ai qe merr ne konsiderate vetem popullsine fshatare. Po te llogaritet toka e

punuar vetem per popullsine fshatare tie vendin tone ky tregues eshte rreth 5 here me i vogel

ne krahasirn me vendet e tjera qe kane kushte te peraferta me ne.

Duke studjuar kete problem ne" aspektin territorial, vihen re ndryshrme te medha-midis

zonave te ndryshine te vendit. Keshtu ne zonen Verilindore dhe ne disa krahina te tjera toka e

punuar per fryme te popullsise eshte shume e vogel, krahasuar me krahinat e tjera te vendit qe

ne disa raste shkon me pak se nje dynym. Kjo situate ben qe aktuahsht ne disa zona populsia

fshatare siguron te ardhura te pakta dhe te pamjaftueshme nga veprimtaria bujqesore. Nga nje"

anketim qe eshte bere nga Ministria e Bujqe'sise dhe Ushqimit kohet e fundit ne 648 ferma ne

#25 rrethe te vendit, rezulton se treguesi i te ardhures neto mesatare vjetore per nje ferme sipas

zonave leviz nga 92.147 leke ne zonen Bregdetare ne 52.052 leke ne zonen malore te vendit.

Duke mane per baze se riumri mesatar i frymeve per nje familje te fshatit qe eshte rreth 5

fryme (Regjistrimit te pergjitlishem te vitit 1989), rezulton se ne zonen malore te ardhurat

msatare vjetore neto.per fryme te popullsise nga veprimtaria bujqesore leviz nga 10-12 mije"

leke ne vit. Eshte e qarte se duke marre parasysh nivelin aktual te cmimeve kjo e ardhur eshte

teper e ulet dhe e pamjaftueshme. Eshte kjo arsyeja kryesore qe aktualisht vihet re nje prirje

pet largimin e popullsise nga fshati, sidomos nga zonat malore veriore te vendit, ne drejtim te

qytetit ose per emigracion.

Faktet qe permendem dhe pervoja boterore tregojne se edhe ne vendin tone ne te

ardhmen te afert do te pakesohet pesha specifike e popullsise fshatare dhe do te rritet ajo e

popullsise qytetare. Mendojme" dhe sugjerojme se eshte detyre e drejtimit shteteror qe kjo

levizje e popullsise si dhe levizja tjeter nga zonat malore ne zonat e ulta fushore te behet e

programuar dhe e bashkerenduar. Keshtu familjet qe vendosen ne qytet dhe bejne ndertime,

duhet te sigurojne me pare lejet perkatese nga org^inet e pushtetit dhe ndertimet te behen sipas

planimetrise dhe plarnneve rregulluese te qwyteteve, te qirase se tokes etj.

Ndryshimi i perberjes se popullsise sipas vend-banimit, do te shoqerohet njekohesisht

edhe me ndryshime thelbesoire ne perberjen e popullsise qe punon sipas degeve te ekonomise.

Sic dihet, ne vitin 1990, ne vendin tone" struktura fixqise punetore sipas degeve kryesore te

ekonomise ishte si vijon: ne industri - 24 per qind; ne bujqesi - 47 per qind dhe ne dege te

tjera - 29 per qind. Si eshte kjo strukiture ne vende te tjera?

Eshte nje strukture e cila ndryshon shume. Keshtu ne te gjitha vendet e Komuhitetit

Evropian, ne bujqesi punojne deri ne 8 per qind e fuqise punetore, ne industri me pak se 40 per

qind dhe ne deget e tjera te sherbimeve rreth 60 per qind. Le te marrim Greqine me te cilen

kemi pak a shume kushte te ngjajshme. Ne kete vend ballkanik me bujqesine merret vetem 1/4

e fuqise punetore, dicka me shume ne industrine dhe rreth 50 per qind ne degen e sherbimeve.

Edhe ne ish vendet ish-socialiste te Evropes Lindore perberja e fuqise punetore sipas degeve

ndryshon shume nga vendi yne: Po japkn disa te dhena per perberjen e fuqise punetore sipas

degeve ne vitet e fundit:

Bullgaria

Qeki

Hungari

Poloni

Rumani

Pesha specifike

Buiaesi

18.0

7.9

9.9

29.2

32.9

ne Deraindie

Industri

40.1

44.5

37.0

: 31.9

37.1

Sherbime

41.9

, 47.6

53.1

38.9

30.0

Pervoja boterore e zhvilhmit tregon se pesha specifike e krahut te punes qe punon ne

bujqesi do te vije ne ulje. Kjo do te thote se do te ulen produktet bujqesore dhe blegtorale,

perkundrazi ao do te niten nga viti ne vit. Ne baze te nje vrojtimi qe eshte bere kohet e fundit

per fermat bujqesore, del se siperfaqja rnesatare ne nivel kombetar per ferme eshte 1.25

hektare dhe numri i parcelave qe i takon nje ferrne eshte nga 1-10 me nje mesatare 3.3 parcela

per nje ferme. Keto te dhena qe permendem tregojne per coptimin e madhe te tokes. Ulja e

popullsise fshatare dhe asaj bujqesore dhe shitblerja e tokes, do te krijoje mundesi reale per

zvoghmin e numrit te fermave ne fshat dhe per rritjen e pasurise se tyre. Kjo do te krijoje

kushte reale per rritjen e prodhimit dhe do zhduket paradoksi qe ekziston tek ne, qe me

bujqesine aktualisht merret gjysma e krahut te punes dhe niveli i produktivitetit eshte shume i

ulet dhe ne menyre te pajustifikuar ne importojme prodhime bujqesore dhe blegtorale te cilat

mund te prodhohen me kosto te leverdisshme ne vend. ■

Ne vendin tone do te' behen ndryshime rrenjesore ne divillimin dhe ne strukturen e

dsgeye^eV ^dustri^. f^^ 4p te'thote qe te zhvillohen kryesisht deget e industrise te cilat jane rentabile dhe jo te zhvillohen te

gjitha deget e industrise pa perfillur efektivitetin ekonomik dhe fitimin. Mundesite e vendit

tone dhe pervoja e vendeve te tjera qe kane kushte te favorshme per zhvilhmin e industrise

ushqimore me lende te para bujqesore te prodhuara ne vend, disa dege te industrise se lehte

dhe artizanati, industria energjetike si dhe disa dege te industrise nxjerrese dhe perpunuese.

Futja e kapitalit te huaj dhe investimet e huaja ne kete dege te ekonomise mendojme se

kushtezon zhvillimin e kesaj dege. E themi kete per faktin se industria jone ne pergjithesi ka

nje teknologji te prapambetur e cila eshte e konsurnuar jo vetem moralisht por edhe fizikisht.

Riperteritja e teknologjise do te krijoje kushte per venien ne pune te ndermarrjeve

industriale dhe do te ndikoje ne uljen e kostos dhe ne peraiiresimin e cilesise se produkteve..

Vetem ne kete menyre do te mbijetojne keto ndermanje dhe do te jene ne gjendje t'i bejne

konkurence prodhimeve te importit. Ndarja degesore dhe teratoriale e punes dhe zhvillimi i

atyre degeve te industrise qe jane rentabile^ eshte kushti qe (?on ne rritjen e efektivitetit te

punes dhe te fitimit.

Pervoja e vendeve te tjera tregon se ne vendit tone duhet te zhvillohen me ritme te

shpejta deget e sherbimeve dhe infrastruktura. Zvoglimi i numrit dhe i peshes specifike te

fuqise punetore te bujqesise dhe te industrise dhe nitja e rendimentit ne keto dy dege nga njera

ane do te siguroje rritjen e prodhimeve bujqesore dhe industriale dhe nga ana tjeter do te

krijoje mundesi reale per rritjen e punonjesve ne deget e sherbhnevb dhe te vellimit te tyre.

Duhet theksuar se ky ndryshim strukturor i rendesishem, nuk mund te behet menjehere, por

kerkon nje afat kohor. Keto ndryshime jane te kushtezuara dlie te ndervarara. pa zhvilhmin e

sherbimeve dhe infrastruktures, as qe mund te behet fjale per nje bujqesi intensive dhe industri

te zhvilluar, aq me teper per zhvilhmin e turizmit qe do te jete nje dege e rendesishme dhe me

efektivitetjte larte. ZhvilUmi i infrastruktures eshte nder faktoret kryesore, per futjen e kapitalit

te huaj per cdo vend, pra edhe ne vendin tone. Eshte kjo arsyeja qe degeve te sherbimeve dhe

te ittfrastrnktures, k'erkohet t'u jepet perparesi.Ndryshimet strukturore demogrfike dhe ato ekonomike ne vendin tone patjeter do te

benen ne vie te ardhshine, perderisa eshte flakur sistemi totalitar, ekonomia e centralizuar dhee planifikuar dhe eshte perqafuar ekonomia e tregut. Keto ndtyshime qe kane filluar tezbatohen dhe do te zbaitohen plotesisht ne te ardhmeh,shpresojme te reahzohen teprogramuara, dhe te bashkerenduara. Ne kete proces shteti Hgjor do te permbushe edhemisipnin e vet te rendesishein.

RoH i shtetit ne kushtet e ekonomise se tregut shfaqet nipermjet hartimit te njelegjislacioni bashkohor dhe ne menyre te vecante nepermjet zbatimit te Hgjeve dhe dispozitavete tjera, roli i shtetit materializohet nepermjet perdorimit te levave ekonomike si te sistemitfiskal, te cmimeve, pagave, sistemit doganor etj. Ne kete menyre shteti favorizon disa degeapo vepnmtan ekonomike qe paraqesin interes. Me rjale te tjera edhene kushtet e ekonomisese tregut kerkohet nje drejtim shkencor i ekonomise dhe zbatimi i shkences ekonomike Pervecndihmeses se organizmave nderkombetare si FMN-ja, Banka Botrore, shfiytezimi i pervojes sevendeve te tjera, ne mendojme se nje ndihmese ne kete duhet te japi inteligjeneia e vendit Sickemi sugjeruar edhe ne ndonje rast tjeter, nje institut i studimeve nefoshen e ekonomise do tejepte nje ndihmese efektive per zhvillimin makro-ekonoriiik te vendit,dhe integrimin hap pashapi te tij ne ekonomine boterore.

degeve te: JhdustrisS. .Kalirai ne* ekonomia e cent™ Hz, same ekoirorowe e fregut te lire: do te

■ ■ ' ■ -■ ; ■ '.'■ ' ■ INSTITUCIONE TE SHTETIT JURIDfK

SHERBIMIIKONTROLLIT TE SHTET1T

nga BlerimCela, Kryetar i Sherbimitte Kontrollit te Shtetit.

Mbas Stores se demokracice, refonnimi i Kontrollit te Shtetit, ishte nder hallkat

e rendesishme te procesit te reformimit te aparatit shteteror ne pergjithesi. Per kete

qellim, u studiuan praktikat shqiptare te paraluftes se dyte boterore, legjislacionet dhe

praktikat e disa shteteve demokratike si dhe dokumentet baze te organizmave

nderkombetare te kontroUit INSTOSAI dhe EUROSAI

Mbi bazen e Hgjit te ri te muajit gusht 1992 "Per Sherbimin e Kontrollit te

Shtetit", u hodhen themelet e nje organizimi te ri, te ndryshem nga forma e permbajtja,

nga funksionet dhe struktura, duke e bere ate "de facto" organin me te larte te"

kontroUit ekonomik e financiar te shtetit. U sanksionua me ligj pavaresia e ketij organi

nga Qeveria, u ndertua nje strukture e re e organeve te kontroUit ne perputhje me rolin

e ri te financave dhe te shtetit juridik, u reahzua ndarja e organeve te kontroUit nga ato

financiare si dhe u sanksionua me kushtetute dhe ligj statusi i organit me te larte

ekonomik e financiar.

KontroUi i shtetit eshte ne procesin e persosjes, duke patur si pike referimi

"Deklaraten e Limes", dale nga Kongresi i IX-te i INTOSAI-t ne vitin 1979 ne Peru.

l.Parimet e organizimit te KontroUit teShetit ne Shqiperi.

Cilesia e kontroUit matet duke krahasuar e vleresuar te percaktuara ne formen e

nje kodi profesional ligjor te quajtur "Standartet e kontroUit". Keto standarte jane te

detyrueshme per t'u zbatuar nga te gjithe organizmat shteterore nga kontroUoret

shteterore e ata private.

Baza e standarteve te kontroUit, qendron ne domosdoshmerine e pergjegjesine

e dhenies se Uogaiise ne procesin e qeverisjes demokratike te shtetit. Zyrtarisht,

nepunesit e te gjithe personat e tjere ne marredhenie pune me shtetin, kane" pergjegjesi

e duhet te japin Uogari perpara publikut per zbatiinin e programeve shteterore.

Standartet e kontrollit bazohen ne keto parime baze:

1. Kryerjen e kontroUeve financiare e vleresuese.

2. KontroUi financiar eshte pjese perberse, shume e rendesishme ne procesin e

llogari-dhenies, duke siguruar nje vleresim te pavamr nese gjendja financiare eshte

paraqitur shnbas kerkesave ligjore nga nepunesit e zyrtaret e shtetit.

3. Organet e kontroUit duhet t'i bejne te ditur subjektit te kontroUuar e publikut,

rezultatet e kontroUit.

4. Bashkepunimi i bashkerendimit i puneve me organet kontrolluese te te gjitha

niveleve shteterore ne kontroUe te interesit te perbashket per te ehminuar punen e

dubluar.

5. KontroUet rnbeshteten ne punen e te tjereve, te cilen do ta perdorin.

6. Nepunesit publike kane pergjegjesi per perdorimin e resurseve me efektivitet

e duhet te japin Uogari per reahzimin eveprimtarise shteterore e zbatimin e hgjeve.

7. Organet supreme te kontroll - revizionit financiar duhet te jene te pavarura

nga Qeveria administrativisht e financierisht si dhe te kene mbrojtje konstitucionale.

Parimet e pergjithshme per standartet e kontrollit perfsMjne pergjegjesine per

saktesine e permbajtjes se Uogari- dhenies e pergjigjen per to.

.36 ■ ..■■..■■•.

Kontrolli mbron interesat e shtetit apo te subjektit qe ka dhene detyren e

kontrollit.

Nuk duhet te kete konflikt interesash midis kontrollorit e . subjektit te

kontrolluar.

Kontrolloriii jane te detyruar ta ndihmojne te gjithe.

Evidenca e kontrollit duhet te jete logjike^ praktike bindese e objektive.

Nepermjet zbulimit te gabimeve kerkohet marrja e masave per eliminimin e

parregullsive e ndeshkimin e fajtoreve.

Pergjegjesine per vendosjen e rregullit dhe te sistemit te kontabilitetit e mban

subjekti i kontrolluar, ndersa kontrollori ka te drejte te paraqese propozimet e

rekomandimet e tifper keto probleme.

Parimi i mos lejimit te konfliktit te interesave midis subjektit te kontrolluar dhe

kontrollorit, eshte pergjegjesi e kontrollorit.

Llojet e kontrollit jane dy:

1. KontroUi i perputhjes me ligjshmerine financiare.

2. KontroUi i eficiences ekonomike e i drejtimit.

Secni kontroU ka qeUimet e veta. Keshtu, kontroUi i perputhjes se ligjshmerise

financiare nuk garanton te jape vleresime per perdorimin me efektivitet te resurseve

ekonomike dhe anasjeUtas.

2.Standartete perbiishketa per kontrollin.

Nje kontrollor nuk mund te zoteroje kapacitetin e plote profesional per kryerjen

e nje kontroUi te caktuar, prandaj, kontroUet duhet te kryhen nga grape kontroUoresh

per rritjen e kompetences profesionale.

Kompetenca profesionale e 9do kontroUori Udhet me kiialifikimin arsimor te

pershtatshem, ushtrimin ne praktike te profesionit per nje afat minimum prej tre

vjetesh, mosha mbi 25 vjeQ dhe njohja sistematike me te rejat ne fiishen e kontroUit e te

hgjshmerise.

Standartet e rushes konkrete kerkojne:

- Sigurimin e evidencave te sakta te kontroUit.

- Planifikimin rigoroz per sigurimin e eivendes se kontroUit ( akt-kontroUin).

- Sigurimin e mbikqyrjes ndaj kontroUoreve e personave te ngarkuar me

kontroU per zbatimin e procedurave te kontroUit.

- Vleresimin e kontroUit te brendshem e studimin e anaUzave e raporteve

financiare, yjetore e periodUie.

Pavaresia e kontroUorit dhe organizimit te kontroUorit perben kerkesen baze e

kriterin themelor ne te cUen mbeshtetet koncepti modern i kontroUit. Ajo eshte kushti

themelor i sigurimit te objektivitetit te rezultateve te paaneshme.

Kontrollori duhet te jete i hre per te verifikuar te gjitha dokumentacionin e

nevojshem per formimin e evidences (aktit) te kontroUit. Duke qene i Ure ne kontroU,

raportimi nga ana e kontroUorit behet objektiv. Vleresimi e gjykimi i kontroUorit

perben bazen e mjaftueshme per vlereshnin e rasteve te shkeljeve te dispozitave Ugjore.

Elementet e pavaresia jane: pavaresia financiare, administrative e shoqerore.

Pavaresia financiare Udhet me situatat e ndryshme qe cenojne pavaresien e kontroUorit

me subjektin nen kontroU ne fiishen e investimeve ne formen e partneritetit apo te

aksioneve, ose qenien e kontroUorit debitor apo kreditor ndaj objektit qe kontroUphet.

Pavaresia financiare. Ajo presupozon qe kontroUori te mos kete Udhje ne

transaksione financiare, si: shit-blerje, dhenie me qira te objekteve te ndryshme

subjektit nen kontroil.

Kontrollori nuk duhet te shkoje per kontroll n£ keto raste, mbasi i mungojne

elementet e pavaresise;

Pavaresia administrative lidliet me shkeputjen organeve supreme te kontroll-

revizionit nga Qeveria. Kjo eshte karakteristike per te gjitha shtetet demokratike. Ne

keto shtete organizmat e kontrollit varen vetem nga Kushtetuta e Ligjit, e jane te

shkeputura nga Qeveria. Pa nje pavaresi te tille nuk do te kishte transparence.

Nepunesit e Kontrollit te Shtetit, nuk mund te kryejne pune te tjera ne subjektet

publike ose private, me perjashtim te mesimdhenies.

Pavaresia shoqerore kerkon qe kontrollori te vieresoje riskun e marredhenieve

shoqerore ose familjare, kur ai angazhohet per kontroll. Ne se ka te tilla, ai nuk duhet

te shkoje ne ate subjekt per kontroll.

Kontrolloret ndalohen te marrin dhurata, pavaresisht nga vlera, prej subjekteve

qe i nenshtrohen kontrollit; nuk duhet te pranojne te marrin pjese ne dreka a darka me

subjektin nen kontroU.Ai duhet te vieresoje veprimtarine e subjektit apo nepunesve qe

kontroUohen, vetem ne raport me ligjin. . ■

Kujdesi i nevojshem profesional. Organet e kontrollit jane subjekte te

njohura nga shteti e si te tilla kane te drejten ekslduzive per mbrojtjen e interesave

pubhke, prandaj, per permbushjen e rregullt te detyres, kerkohet kujdesi i duhur

profesional e aftesi e larte teknike. Elementet kryesore qe sigurojne kujdesin e duhur

profesional jane:

-Zbatimi i standarteve te kontroUit nga kontrollori.

- Ruptimi logjik i rrethanave te pergjithshme e specifike i veprimtarise se

subjektit qe kontroUohet.

Gjate kontrollit duhet patur parasysh qe kostoja e kontroUit te jete me e vogel

se perfitimi qe arrihet nga kontrolli.

- Kontrolli perqendrohet ne problemet me te rendesishme.

- Kontrolli duhet te vieresoje mire gabimet: jane te qeUimshme apo te

rastesishme. ■

- Te inenjanohet puna e dyfishte, duke u mbeshtetur ne" punen we kontrollit te

brendshem.

- Drejtuesi i subjektit qe kontrollohet, duhet te vertetoje zyrtarisht saktesine e

te dhenave qe i kerkohen.

- Kontrollori ndalohet te diskutoje e te perhape informacionin e kontrollit

brenda subjektit te kontrolluar, pa mbaruar kontrolli, me perjashtim te takimeve zyrtare

per sqarimin e problemeve te kontroUit.

- Kontrollori qe perhap sekret tregtar te subjekteve te kontroUuara, mban

pergjegjesi administrative ose penale, simbas rastit.

Kontrollori kav pergjegjesi profesionale sipas standarteve te kontrollit ne

vleresimin e sakte te evideneave llogaridhenese te subjektit nen kontroll. Kjo

pergjegjesi lidhet me zbulimin e gabimeve e parreguUsive dhe shkeljeve te legjislacionit.

Gabimet e parregullsise mund te jene matematike, teknike ne regjistrimet kontabile e

profesionale nga paaftesia e nepimesve qe kontroilohen. Ata ndahen ne te

paqeUMshme qe rezultojne nga neghzhenca, pakujdesia apo paaftesia e nepunesve dhe

ne te qeUimshme per fshehjen ose shtremberimin e fakteve per qeUime perfitimi o§e

keqadministrimi te fondeve. Bazuar ne efektin e tyre material, gabimet e parregulsite

jane me efekte materiale te larta e me efekte materiale te vogla.

■ . ■ 31 ■■..'■■'

Standartet nderkombetare te' kontrollit pranojne qe per arsye praktike te

natyres se kontrollit, kontrollori nuk rnund kurrsesi te garantoje saktesine e

informacionit financial-. Pra, ka lloje gabimesh e parregullsish, te cilat kontrollori nuk

rnund t'i zbuloje gjate procedurave te kontrollit. Per ta shmangur sa rue shume kete

pasaktesi, kontrollori duhet te kete ne konsiderate keta faktore:

- Sigurimin e nje evidence profesionale te plote e te sakte mbi bazen e se tiles

giykohetperveprimtarine e subjektit qe kontrollohet. . ?

- Kontrollin e imet rnbi transaksionet e shpeshta midis subjektit e paleve te

ndryshme ne aplikimin e cmimeve te larta ne blerje, cilesine e dobet te materialeve te

■blera, respektimin rigoroz me procedurat e prokurimit te fondeve shteterore, mungesa e

reagimeve te drejtuesve te institucionit, kur atij i jane derguar informacione nga

neptinesit per parregullsi ne transaksione antiekonomike etj.

Standartet baze qe percaktojne pergjegjesine e kontrollorit ne zbulimin e

gabimeve jane :

- Kontrollori e'shte eshte pergjegjes per gabirnet e parregullsite qe nuk i ka

zbuluar per shkak te moszbatimit te standarteve te kontrollit.

- Pe'rgjegjesia e kontrollorit eshte ne perpjestim te drejte me rendesine dhe

efektin material te: gabirait te pa zbuluar. *

- Pergjegjesia e kontrollorit rritet nese gabimi nuk eshte zbuluar ne problemet e

kontrolluara nga ai, por zbulohet nga rikontrolli prej nje kontrollori tjeter.

Moszbulimi i gabimit mund te jete i qenimsheni, nga pakujdesia bse nga

paaftesia."

Ne te tri rastet kontrollori denohet, por me shume uese i vertetohet rasti i pare,

qe mund te lidhet me veprijin korruptiv te tij, ose me humbjen e pavaresise per shkak te

marredhenieve farefisnore, financiare ose shoqerore.

- Pergjegjesia e kontrollorit rritet ne proportion te drejte me pervojen

kontrolluese te tij, kur gabimet jane zbuluar nga kontrollore te tjere ne nje faze te

mevonshme; me perseritjen e gabimeve te njejta nga ana e tij ne subjekte te ndryshme

kontrolh; me dobesine e procedurave te perdorura per krijimin e evidences profesionale

e gmmbulhmin e te dhenave te mjaftueshme per reaMzimin e kontrollit ne perputhje mestamdartet e kontrollit.

Konfii mimi i mirekuptimit. Qe te arrihet nje nivel i kenaqshem mirekuptimi,

duhet tekihen parasysh e te zbatohen keto elemente: ,

- Te sigurohet njohja paraprake e shkaqeve qe mund te cenojne mirekuptimin

para filhmit te kontrollit.

- Kontrollori duhet te paraqese programin e kontrollit ne takimin qe merr me

drejtuesin e subjektit nen kontroll para fillimit te kontrollit, duke konfinTiuar objektivat

e kontrollit.

- Te informoje subjektin nen kontroll per pergjegjesite qe ka ne dhenien eevidencave e te siguroje mbeshtetjen e lehtesite e nevojshme per te zbatuar procedurat

e kontrollit ne" perputhje me standartet e miratuara.

- Te dokumentohen me proces-verbale apo me regjistrime te zerit bisedimet e

zhvilluara midis dy paleve.

- Te mbrohen te drejtat e kontrollorit e t'i vihen ne dispozicion ambiente pune e

gjith9ka qe i duhet per ushtirhuin normal te kontrollit.

Pe'rdorimi i punes se kontrolloreve te tjere. Kur kontrollori eshte ngarkuar te

kryeje kontrolle vleresuese, eshte e domosdoshme te sqarohet me gmp kontrolli nga

specialiste te fushave qe lidlien me objektin e kontrollit.

Nese organizmi i kontrollit nuk ka te tille, mund te aktivizohen speciahste tetjere Kontrollori qe perdor punen e te tjereve, eshte vete pergjegjes brenda kufijve, tearsyeshem te detyrineve qe burojne nga standartet e kontrolht; tnegnthate edlekontrolloret puna e te cileve perdoret nga kontrollori kryesor, kane pergegje* teptoa finandare per materialet qe japin. Nese kontrollori vehdos te perdore punen e

kontrolloreve te tjere, duhet te plotesohen keto kushte:- Te respektohen standartet e kontrollit nga kontrolloret e tjere.

- kontrolloret e tjere duhet te dokumentojne punen e tyre me nje evidence

profesionale te mjaftueshme per tepasqyruar saktesisht problem* e dalaMbas permbushjes se ketyre procedure, kontrollori duhet te ndjeke njeien

rjrei altemativave te meposhtme: ..... . , ,

- Te perdore punen e kontrolloreve te tjere pa e permendur ate ne raport, duke

maiTe keshtu mbi vete pergiegiesine e punes se tyre. _

TCp "dole punene kontrolloreve te tjere e ta theksoje kete veprim ne mporttne'trj te kontrollit, duke argumentuar arsyet e nje gjeja te tille si dhe vendin qe ze puna e

tyie ne krahasim me punen e tij. w«^,,c,r me-Kontrollori eshte i detyruar te ndihrnoje kontrolloret e aktiv zuai me

dokumente, sugjerime e krijimin e kushteve per ushtrimin e kontrollit pa probleme.

3 Standartet e oreanizimit te kont

^organizimin e mire te kontrollit duhet te sigurohet orientimi^klli N tdaitet nderkombetare te ^ntromt eshte

3 Standartet e oreanizimit te kontrollit.

^organizimin e mire te kontrollit duhet gmeobiektin e kontrollorit. Ne standaitet nderkombetare teqarte qe perzgjedhja e subjekteve per kontroll. eshte nje e drejte ekskluzive e0 saiuzmi te kontroffit. i cili duhet te njihet paraprakisht me veshtnesne apoIsma^leshiet qeka patur subjekti me kontrollore te tjere, shkaqet natyren e tyre^P MbaTklsa faze, hartohet programi i kontrollit, i cili konsiderohet s, mjeti me , m.re.%^a e e«; Ne te parashikohet dhe sigurimi i konsulence. me spe^ahs^atte brei da e jashte organizmit te kontrollit. Per sigunmm e konsulences^se biendshmedu et te delegohet p^jegjed. tek inspektoret me pergatitje te larte P-^onaK duk1 dhene atyre autoritetin.e duhur per realizimm e detyrave te .caktuaia s. dhepergiegjesine qe ata mbajne peipasojat qe sjell asistenca e tyre.

Ne kontroll inkurajohen, duke u futur.ne grupin e kontrolht edhe mspektoietme pak pervoje, per te perfituar nga konsulenca e kontrolloreve me pewoje _

Per kryeijen e kontrollit me objektivitet e profesionalizem te larte, caktohet.kiyetari i grupit te kontrollit, i cili organizon takime pume me anetaret e grupit per

vleresimin e veshtiresive e zgjidhjen e tyre. ",.■■.. ,- ^1lt^ ncp ;ft 'Per sigurimin e konsulences se jashtme duhet vleresuar nese k,o eshte ose joe

domosdbshme per subjektin qe do te kontrollohet. Nese eshte e domosdoshme, atehe ep^aktohen pi oceduii, simbas te dlave. kontrollori apo konsulenti ,jashtem duhet tenlotesoie per kriteret profesionale te kerkuara. ■'•„.,, a ♦■fiv,1arP KLtrolloret qe do te aktivizohen si te jashtem ne kontroll, duhen iden^kuaiper shkallen e pergatitjes profesionale, ndershmerine dhepavarfisme me subjektin qe do

Mbtsi vendoset marrja e tyre, percaktohet menyra e manjes se infonnacionit tekontrollit nga ata si dhe u behet e qarte pergjegjesia qe kane per punen e tyre, te kryei

Ndaiohet kategorikisht nxjenja e .informacionit. te mane nga persona te tre eapo subjekte shteterore, qe njoftojne dobesite, te metat ne pune te drejtuesve teSituciLt nen kontroll, apo te panegullsive financiare te ty, pe,ve5 rasteve kin-

■■■■-■■ ■ 3*. . '. " . ■ ■-

personi apo subjekti i caktuar e deklaron vete publikisht. Nxjerrja e informacionit

denohet me largim nga puna te kontrollorit pergjegjes. Pasi behet organizimi i

kontrollit dhe hartohet prograrni i punes, percaktohen objektivat qe do te arrihen

nepermjet kontrollit duke identifikuar paraprakislit veslitiresite me te cilat do tendeshet kontrollori.

Sigurohet shperndarja e ekuilibruar e forcave te kontrollit ne problemet me te

rendesishme, percaktohen detyrat e secilit kontrollor e procedurat qe ata duhet te

ndjekin, percaktohet kohae nevojshme per realizimin e kontrollit ne total dhe e

detajuar per cdo person. Per te siguruar efektivitetin maksimal te punes sekontrolloreve ndiqen keto procedural f

- Caktohet numuri i nevojshem i kontrolloreve te brendshem e te jashtem.

- Sigurohet mbikqyrja e punes se kontrolloreve nga pergjegjesi i grupit.

- Percaktohen pergjegjesite e secilit kontrollor si dhe perdorimi i arsyeshem i

punes se kontrolloreve te jashtem.

- Sigurohet koordinimi i punes midis kontrolloreve e menyra e komunikimit me

subjektin nen kontroll per te eleminuar punen e dubluar.

Standartet e kontrollit pranojne qe plani i punes nuk e'shte i pandryshueshem, ai

permiresohet ne funksion te rrethaneve e kushteve te reja te pa parashikuara qe

rezultojne gjate kontrollit. Ai ruajtur me gjithe ndrysliimet ne dosjen e dokumenteve tekontrollit.

Njohja e natyres se veprimtarise se subjektit qe kontrollohet.

Me fillimin e kontrollit paraprakislit grupi i kontrollit duhet te studjoje:-Llogaridhenien financiare e informacionin tjeter te viteve te meparshme e ate

te \*itit ushtrimor te subjektit nen kontroll.

- Dokumentacionin e pales pjesemanes ne kapitalin themelor ose te aksioneve

kur ndermarrja ka pjesemanje te kapitalit shteteror.

- Nje infonnacion mbi veprimtarine e subjekteve te ngjashme per nga natyra e

aktivitetit me subjektin nen kontroll.

- Raportete kontrollit te brendshem.

- Legjislacionin qe rregullon veprimtarine e subjektit qe do kontrollohet.- Kontrollori raund te siguroje informacionin e nevojshem edhe nepermjet

takimeve direkte me drejtuesit e punonjesit per probleme qe kane te bejne mekontrollin..

S19 u percaktua me lart, caktohet pergjegjesi i grupit te kontrollit qe mbikqyr edrejton mbanevajtjen e kontrollit.

Ai eshte pergjegjes per sigurimin e evidences se nevojshme profesionale tekoutrolht. \

Mbikqyresi jep vazhdimisht asistence tekniko-profesionale e pergjigjet per tegjithe kontrollin deri ne peiplimin e raportit perfundimtar.

Per anitjen e objektivave te kontrollit, inspektoret duhet te njohin mire

legjislacionin e te dine te vleresojne menyien e zbatimit te tij nga nepunesit e subjektitqe kontrollohet. Gjate kontrollit rendesi i jepet sistemit te kontabuitetit elelentetkryesore te te cuit jane:

-Informacioni baze ne foraien e te dhenave financiare per aktrvitetin e

brendshem ekonomik e ate te jashtem.

- Perpunimi i dokumentacionit e regjistrimi i tyre ne Uogarite perkatese

konforme planit kontabel te mhatuar me ligje si dhe udhezimeve te Ministrise seFinancave. ■

- Rezultati.perfiiridimtar ne formal e lWgaridhenies per saktesine e pafaqitjen

renle te eiendies financiare te ndermarrjes. .:..,.- P^rputhja e llogarive sintetike me ato analitike si dhe me pasunne e gjendjen

fektivete fondeve ne banke e arken e ndermarrjes.- Ndjekja e debitoreve e aftesia paguesc e ndermarrjes e shlyeija t uegullt c

detyrimeve ndaj buxhetit te shtetit.

- Perdorimi me efektivitet i kredive bankare.- Zbatinri i procedure ne prokurimin e fondeve nga subjekte te tjera

apo private. . , ■

mtrolli i brendshem. Sipas-ligjit Kontrolli i Shtetit apo Giykata e 1 logauvee n.bikqvrje.1 e organizmave te tjera te kontrollit te organizuara ne tormen ete brendihem Sistemi i- kontrollit te brendshem eshte pjese e s.stemii te

■rollit ne-persjiihesi e. qellimi i tij eshte.te ruaje e kerkoje administnm te rnne tenasurise se subjektit ku inkludohet veprimtaria e tij duke shmangur ne kohe gabimet eparregullsite e qellimsluue e te paqcllimshme nga admin.strata apo dre,tues.t e

Kontrolli i brendshem siguron zbatimin e Hgjshmerise e nepermjet kontrolieveinformon drejtue.it e subjektit per ■ slikeljet ligjore. kontabile e financiarc e tregon"^temimit te tire n,■ perputhje me ligji,,. |>rav kontrolloret uhet te kene

duhur profesionale. Nivel, clesor profes.onai > kontrolloreye., s,ell,a

rn^ i vazluiueshem i tyre, ndershmena e besnikeria nd-j intern- shtcteror eluajne rolin nie te rendes.shem ne sukscsin e kontroihtte brendsliem. Pe.

' sibjektet shteterore e private dtJ.et tc tregojne.kujde.me duhur noe klntrolloreve duke percaktuar- kritere ngoroze ne pfirputhje me keto

Giate procesit te kontrollit veriiikohet ne nivel te xnjaftueshem nese eshteperpunuar e zbatuar nje sistem elektiv kontrolli brenda ndermarrjes apo mst.tuc.on.

nerSs Neprmjet tij kontrollohet e vleresohe. puna e kontrolht te brendshem qe ngamW. e^miiinu perbar.es. kualiHkimit t6 kontrolloreve, dhe e objektcv, qe Mie"eT^ontroli problemet qe'kane trajtuar. si jane mbeshtetur nga .drejtues.t. vfa.eeScS ka patur ne permvresunin e punes se kontaWIUetit e adnmnstnmrt te iondevedhe sidomos si iane zbatuar procedurat e alatet e kontrolht. •

P varesisht se objektete e subjekte. nen kontroll jane kontrolluar prej kontro hte brendshem. oraanizimi suprem i kontrollit ben kontrolle me zgledh,e te d,saobjektev^te kontrolluara nga kontroUoret e brendshem; Sarf. e tyre x^^^krvetarit te erupH te Kontrollit te Shtetit. Te njejt... vepnm duhet te k.ycjc ulhebashkia apo ministria ku shkon per kontroll ne ndermarrjet e vartcs.se se vet.

Procedural ckontrollit peifshijne.- Kontrollin e dokumentave ongjinale me zgjedhje. ^

- Percaktimiu e personit .qe'ka perpimuar dokumentacuonm dhe ne se e kanergatitur ne perputhje me legjislacionih.ne fiiqi me te gjitha rekiuatat pcrkatese.1 Idemifikimir! e regjistnmeve ne kontabilitet per saktesine e perputhjes se tyiehip nianin kontabel lisjor te miratuar. . • • ;

P Tver^fikiniin periodik ndermjet te dheriave te dokumentacomt kontabel meeiendien fizikete pasurise e fondeve ne banke e arke.

9 J Kontrollori i brendshem nuk duhet te ngarkohet. me detyren e kontrolht tejashtem mbasi ai nuk ka pavaresine e nevojshme me qe kryen mnksione adnnn.stratwe

brenda vete subjektit qe kontrollohet.

■ ■ . ■' ; ... 4"V- '■'- Kontro'llori nuk dullet te lejoje drejtuesin e subjektit nen kontroll, ose

kontrollin e tij te brendshem qe te ndikoje per ceshtjet e kontrolluara.

Standartet e raportimit Perbehen nga Standartet e fbrnies e te permbajtjes se

faportit perfundimtar te kontrollorit. Ato percaktojne:

- Personin pergjegjes qe ka pergatitur rapoitin.

- - Pershkrimin e rezultateve te pimes se kontrollorit.

- Nenshkrimin e raportit (apo akt-kontrollit) nga personat e subjektit qe inbajne

pergjegjesi per permbajtjen e tij.

.-' Date'n e fillimit e petfundiinit te raportit. ,

- Bashke'Iidhur raportit vendosen proces-verbalet e mbajtur me personat

pergjegjes per shkeljet e parregullsite e vertetuara dhe numri i faqeve te te gjithe

dokumentacionit te kontrollit.

Standartet e permbajtjes percaktojne:

- Objektivitetin e raportit e argumentimin e tij slikurt, qaite, sakte me fakte eproees-verbale.

- Lehtesine e te kiiptuaril te tij per te gjitli.a nivelet

- Pereaktimin e vleresimi i procedurave te evidences kontabel ne peiputhje me

planin e miratuar kontabel e saktesia e ilogari-dhenies se subjektit nen kontroll.

- Vleresimin e pikepamjeve dhe veprimtarise se zyrtareve te subjektit tekontrolluar.

- Prezantimin e gabimeve, pairegullsive, shkeljeve por edhe i eksperiencespozitive ne raport.

- Pershkmhen problemet qe i jane nenshtruar kontrollit dhe nese *" i e'shte

imponuar kontrollorit ndonje kufizim gjate permbuslijes se detyres.

- Ti jepet akt-kontrolli i pergatitur paleve te interesuara ne afatin e kerkuar.

- Pe jepen vercjijet e rekomandimet per elijnininiin. e te metave si dhe te

percaktohet pergjegjeMa personale e argumentuar per secilin nepunes.

- Asnje person tjeter nuk ka te drejte te nenshkruaje rapoitin perfundimtar te

kontrollit vecse kontrollorit qe ka kryer kontrollin e ka pergatitur rapoitinperfundimtar.

- Rapoiti duhet te tregoje efektet e perfitimit qe do te kete nga kontrollisubjekti i kontrolluar.

Organizimi i kontrollit i dorezon subjektevc te kontrolluara. pasi ka marre

verejtjel e opinionet e t)^re. jo me vone se 15 elite nga data e peifiindimit te kontrollit.

dhe e merr ate te fmnosur pas 72 oresh ne te kundert. pas ketij afati po nuk u firmos

quhet i mirqene e pergjegjesia hie mbi subjektin e kontrolluar.

Proces verbalet duhen firmosur brenda 24 oreve nga koha e paraqitjes subjektit

apo nepunesit te. kontrolluar, te cilet kane te drejte te bejne verejtje zyrtare me shkrim

te cilat tregohen ne rapoitin perfundimtar te perpiluar nga kontrollori.

Pas ketyre procedurave. brenda 5 diteve nga data e firmosjes se raportit

perfundimtar nga subjekti e nepunesit e kontrolluar, behet diskutimi i tij lie prezence te

subjektit te kontrolluar ku dhe merren vendime per penniresimin e gjendjes. Ne se ka '

verejtje per masat qe organizimi i kontrollit i dergon subjektit te kontrolluar, behet

ballafhqimi i ko^ntrollorit me personat e kontrolluar ne zyren e ndihmes juridike prane

Kabinetit te Kryetarit te Kontrollit te Slitetit e ne se ky organizim kthehet ne Gjykate

Uogarie do te zbatohen procedural e gjykimit sipas ligjit te Gjykates se IJogarive.

Rapoiti i kontrollit publikohet sipas gjykimit te drejtuesit te organizimit te

kontrollit per probleme te rendesishme. gjitlimone duke ruajtur sekretin tregtar dhe ate

At .-..-. .

shteteror. U dergohet njoftim organeve me te larta per marrjen e masave

administrative, disiplinore e cdemtuese e per shkelje te rendesishme, behet kallezim per

hetime te rnetejshme ne organet" e prokurorise. Raporti perfundiintar i kontrollit

arshivohet pas zbatknit te plote te propozirneve te kontrollit e ruhet sipas afateve teparashikuafa ne legjislacion.

Dokumentat e kontrollit. Dokumentat e kontrollit perfslrijne programin e

kontrollit, procedural, verifikimet e studimet e kryera nga kontrolli si dhe informacioni

qe ai perdor per pergatitjen e raportit profesional te kontrollit. Perpilimi i

dokumentacionit te kontrollit ka per qellim argumentimin e vleresimit te kontrollit;

rritjen e efektivitetit te tij; te sherbeje si burim informacioni per pergatitjen e raporteve

nga subjektet e kontrolluara e palet e interesuara per kontrollin; te vertetoje perputhjen

e punes se kontrollorit me procedurat e standartet e kontrollit; te ndilimoje per

kualifikimin profesional te kontrollorit.

Kontrollori duhet te respektoje formen standarte te dokumentacionit e cila

perfshin: programin e kontrollit, ndryshimet e tij eventuate, planin e puries e ndaijen e

detyiave kontrolloreve te tjere, raportin perfundimtar, proces-verbalet, infonnacione te

ndryshrne me shkiim te ardliura nga brenda ose jashte subjektit nen kontroll; shenimet

per takimet e bera me kontrolloret e tjere dhe zyrtaret e subjektit nen kontroll. Ne to

shkruhen opinionet e marra prej pale've te interesuara e ballafaquara. Po pati incizime

me diktofon, shiritat e bisedimeve futen ne dokumentat e kontrollit.

Ne formen standarte te kontrollit perfshihen gjithashtu edhe dokumente te tjera

slikiesore te gmmbulluara gjate kontrollit, muudesisht origjinale, si dhe materiale te

kontrolloreve te tjere; informacioni i shkurter qe i behet eprorit me propozimet

perkatese; slikresat qe i dergohen subjektit te kontrolluar dhe organeve me te larta nga

varet ky subjekt me propozimet per masat; urdher 9demtimet per gjoba si dlie

pergjigjet zyrtare te subjektit te kontrolluar e1 organeve me te larta qe komunikojne

masat e marra sipas propozimeve te kontrollit.

Evidenca e kontrollit eshte e plote kur mbeshtetet ne dokumente origjinale e jo

ne kopje te tjera.

Ne dokumentacion perpilohet pasqyia e lendes dhe numrat per ?do faqe te

dokunaentaciotiit.

Ne gdo faqe te. dokumentacionit vendoset data e fillimit e mbaiimit te

kontrollit, emiin e subjektit te kontrolluar, emertimin e cdo dokumenti e nenshkrimin e

personit qe e ka perpiluar si dhe e kontrollorit kur ai i perpilon vete.

Me perjashtim te rasteve kur parashikohet ndryshe me Hgj, organizing i

kontrollit eshte zoteruesi i vetem ligjor i pei-mbajtjes se dokumentacionit te kontrollit.

Perjashtohet korrespondenca e shkembyer me palet e treta nga organizing i kontrollit.

Organizimi i kontrollit duhet te raaje dokumentat e kontrollit te nje rendesie te veijante

pergjithmone e ato te zakonshme per 10 vjet sipas kualifikimit qe ben titullari i

organizimit.

Marrja ne pune e kontrolloreve. Per te marre specialiste te afte nga ana

profsionale duhet te plotesohen keto kushte:

- Vendosja e kerkesave minir^ale per pranimin e kontrolloreve te rinj si arsimi i

larte Juridik, Financial-, Ekonomist i pegjithshem, profesione te tjera te nevojshme.

- Stazhi ne pune, kontrolloret me arsim te larte te kene punuar mbi 3 vjet ne

profesion e te jene mbi 25 vjec, ata me arsim te rnesem duhet te kene punuar mbi 15

vjet ne profesionin e financiarit apo ekonoriiistit.

- Deshrni penaliteti per te vertetuar ndershmerine e tij qe ka qene i pa denuar.

:- ■ 4» ■ " .. ' „ .'

- Verifikimi i burimit qe e rekomaiidon dhe kurkofVohet vete, verifikimi i

veprimtarise se tij ne institucionet ku ai ka punuar.

- Gjuhet e huaja qe zoteron, grada shkenxore qe ka, studimet e publikimet e tij

ne masrnedia.

Kualifikimi profesional. Organizmat e kontrpllit jane te detyruara te

perpunojne procedural e caktuara per kualifikimin e vazhdueshem profesional te

kontrolloreve te cilat kerkojne:

- Caktimin e personave me eksperience e pergatitje te larte profesionale per

kualifikimin e kontrolloreve te rinj. .

- Vendosja e kontrolloreve me te rinj ne grupe pune me kontrollore me pervoje

qe te njihen me procedural e metodat e kryeijes se kontrolleve.

- Njohjen e kontrolloreve me te rejat ne fushen e kontrollit e te administrimit

publik ne sektorin shteteror e privat brenda e jashte vendit.

- Publikiini i buletiueve te brendshem ku kontroUoret e subjektet e kontrolluara

shprehin opinionet e tyre.

- Organizimi i seminareve brenda. vendit e dergimi i kontrolloreve per

specializim jashte shtetit.

Ngritja ne pergjegjesi e stimulimi i kontrolloreve. Organizmat e kontrollit

duhet te punojne me pergjegjesi per inkurajimin e kontrolloreve, nepermjet te cilave

percaktohen kriteret e vlei esimit te tyre persa i perket profesionit e personalitetit.

- Te caktohen inspektoret me te afte per kontrollin e materialeve te pergatitura

nga kontrollori qe do te ngrihet ne kategori.

- Merret mendimi i drejtorit nga ku varet kontrollori.

- Shikohen piket qe ka fituar ne zbatimin e detyiave sipas "Kodit etiko-moral te

punonjesit te Kontrollit te Shtetit".

- Te vihen ne dijeni kontrollori per arsyet e ngritjes ose mos ngritjes ne kategori

duke e inkurajuar per rezultate te mira edhe me tej.

STRATEGJITEEBIZNES1TNESME

nSaVaSilikaKume,Dr.eshkencavedheAnula Peti, ekonomiste

« produktev; b

vog,a dhe ritme, e nitjes jaae ££japimpergiigjepyetjevetemeposhtme

Strategjia konkuruese

kundrejt atyre ndjekese, arateledifere^tai, tadrej, atyre ■« Xadiyshme ,,e fomulWn e slrategjLstudjues ,e tjere, Mi!eS dh tbazuara ne S,udime, ebaze per studi™, e ^^ ,

pershkraajme teo katerlloje LtegjL

e tregut, ,mmri

Metoda e studimit

diferenca nuk u angazl™. KjoTe gjithe ata qe j

j

me SO

pershkruajme me poshte.

druri, dhe indusrta

e vrojtBm jemi peipjetar fi

"ovatore

re prooedime «^ <"« *«»^ Ndersa dy

*-"* klyeS°rc ^a* ».^fon.*™>a"<° Jane perdorur siv»«la prodhuese. Me poshte po

j ne

" ^pemda ne

me pyetjet e bera).

obish-^ -Parametra te tjere qe do t'i

JU

45 ' .

strategjive, ashtu si9 jane pershkruar ne pyetesor, jane" riprodhuar ne pasqyren 1. Treguesit

e rezultatit bazohen ne rritjen e te ardhurave dhe rritjen e fitimit ne dy vjetet e fundit

(1993-1994). Rritja dhe fitimet jane tregues mjaft te rendesishem te rezultatit per

manaxherin e biznesit te vogel. Fitimi mbi shitjet dhe rritja e sMtjeve konsiderohen si

tregues mjaft te mire te efektivitetit te nje firme. Ndersa norrria e kthimit te investimeve

eshte nje tregues i veshtire per tu matur ne bizneset e vogla.

Ne te shumten e rasteve, ata qe i pergjigjeshin pyetsorit, hezitonin te jepnin shifra

ekzakte te fitimit. Ne zbuluan atehere qe ata mund te jepnin dy lloje treguesish: a) shitjet

yjetore dhe ritmin e rritjes'se shitjeve dhe b) perqindjen vjetore te rritjes apo te renies se

fitknit para taksave. Pronareve te ketyre bizneseve ju kerkua gjithashtu te tregonin se cilat

ishin mjetet konkuruese qe ata perdornin.

Pyetsori mbi kategorite strategjike. Perparase tli pergjigjeni ketij pyetesori, ju lutemi i

shqyrtoni me kujdes pohimet e meposhtme qe pershkruajne aktivitetin e firmes dhe menyren e

berjes se biznesit ne industrine tuaj. Pasi te lexoni kater perkufiziniet e meposhteme, ju lutemi

zgjidhni njerin qe pershkruan me afer biznesin tuaj. Ne rast se asnje nga pohimet nuk pershkruan

pldtesisht biznesin tuaj, zgjidhni ate qe mendoni se i afrohet me teper aktivitetit qe ju kryeni

(zgjidhrii vetem nieren).

1. Ne perpiqemi te aiajme dhe te rrisim kerkesen per produktet dhe sherbimet ekzistuese

duke yene theksin ne cilesine e larte, sherbim te kualifikuar dhe 9mime te uieta. Ne nuk kemi qellim

tonin te zgjerojme linjen e prodhimit apo te sherbimit, dhe nuk desherojme te jemi udheheqes te

kesaj industrie persa i perket pajisjeve dhe teknologjive moderne. Ne percaktojme 9fare ne dime te

bejme dhe e bejme ate me mire se ?do firme tjeter.

2. Ne vazhdimisht zgjerojme linjen e prodhimit me produkte dhe sherbime te reja. Ne i

veme rendesi te madhe te qenit te paret ne ofrimin e produkteve dhe sherbimeve te reja. Ne e

ndjejme se ne mund te jemi udheheqes te industrise ne fushen tone te aktivitetit, dhe jemi gati te

marrim parasysh rrezikun duke livruar sherbime dhe produkte te reja.

3. Ne perpiqemi te ruajme nje biznes stabel ne nje linje baze produktesh dhe sherbimesh,

por ne te njejten kohe ne perpiqemi te shtojme nje ose disa produkte te reja ne te cilat firmat e tjera

kane patur sukses. Ne nuk deshirojme te jemi te paret ne fushen tone te aktivitetit duke ofruar

produkte te reja te paprovuara me pare nga firmat e tjera, por ne perpiqemi te rrotullohemi rreth nje

produkti qe eshte konkurues.

4. Kur ne ballafaqohemi me kercenime te medha dhe me rrezikun e humbjes se klienteve,

ne bejme ndryshime ne produktet dhe sherbimet dhe metodat tona konkuruese. Megjithate ne nuk

ndjekim ndonje program specifik ose ndonje plan per te qene me konkurs, S19 permendet ne pikat 1,

2, 3 me siper, ' v

Rezultatet. Firmat qe kane ndjekur stategjite kerkuese dhe mbrojtese kane arritur

rezultate me te mira persa i perket rritjes se fitimit. Ne 18 firmat qe perfshihen ne keto dy

kategori stategjike, 9 (52 per qind) kane patur rritje fitimesh dhe 5 (27 per qind), kane

patur renie fitimi ose humbje. Megjithese keto dy lloje strategjish jane opozitare persa i

perket metodes se perdorur, te dyja jane me te sukseshme se strategjite reaguese dhe

anahzuese. Gjithashtu, nga studimi rezulton se nuk ekziston ndonje relacidh i fuqishem

midis madhesise se firmes dhe rezultatit. Firmat me te medha (mbi 20 punonjes),

megjithate tentojne tejene ose anahzues ose kerkues.

Mjetet konkuruese te perdorura. Nga perpunimi i te dhenave rezultoi se strategjite

e ndryshme vene theksin ne faktore te ndryshem konkurues. Firmat qe ndjekin strategjite

mbrojtese perqendrohen me teper ne 9mime te uleta, produkte cilesore dhe sherbim te

46

kualifikuar, duke i perdorur keto faktore si avantazhe konkuruese. Kerkuesit i japinrendesi gjithashtu crnimeve dhe sherbirnit te klienteve, por me pak se mbrojtesit. Si^pritej, mbrojtesit renditen relativisht poshte ne krahasim me kerkuesit persai perketdiferenchmt te produktit. "Megjithese te dyja strategjite jane te seksesshme, si baze primareper suksesin e mbrojtesve eshte cilesia e produktit, ndersa kerkuesit perqendrohen nediferencmnn e produktit. si mbrojtesit ashtu edhe kerkuesit tentojne te kene nje madhesi tebiznesit, mesatare ose me te madhe. analraresit nga ana tjeter, fokusojne kryesisht cilesinee produktit duke e kombinuar me nje hapesire me te gjere tregetimi. Gjithashtu atoperpiqen te shmangin varesine nga nje klient i vetem. Se fundi, reaguesit karakterizohennga venia e theksit ne sherbimin ndaj klienteve, veresine ne nje klient dhe nje numer mjaft imadh konkuresish te drejtperdrejte.

Duke u mbeshtetur ne rezultatet e mesiperme arrijme ne konkluzionin sestrategjite kerkuese dhe mbrojtese jane me efektive per firmat e vogla ne industrite efragmentuara si industria e veshjeve, e perpunim drurit dhe e perpunimit te produkteveushqimore. Anah'zuesit dhe reaguesit rezultojne me pak te suksesshem.

Ndjekja e nje strategjie kerkuese ne nje industri q© nuk dominohet nga firma temedha, nenkupton te kerkosh vazhdimisht penniresimin e produkteve ekzistuese, per t'ibere ato me konkuraese, dhe te shtosh vazhdimisht produktet e reja qe kane lidhje meprQduktet ekzistuese, por duhen ruajtur edhe cmimet konkuraese. Kerkimi per produkte tereja te permiresuara permban me teper iisk se strategjite e tjera dhe gjithashtu kerkonperqendrim vemendje ne ndiyshimin e nevojave te khenteve dhe kerkimin e klienteve terinj.

Strategjia mbrojtes eshte ne fund te fundit e kunderta e strategjise kerkuese, porajo ofron nje alternative te vlefshme. Firmat me strategji mbrojtese perqendrohen me teperrreth produktit se sa rreth khentit. Ideja eshte te prodhosh nje produkt te sukseshem dhe teperpiqesh ta besh ate me te suksesshem ne treg, duke i kushtuar ne te njejten kohe rendesi

shpenzimeve. Ne pergjithesi cilesia eshte me e mire dlie fmimet me te larta se ne trategjinekerkuese. Edhe strategjia mbrojtese permban ne vervete nje shkalle risku, perderisadrejtuesit e firmes nuk jane te pergatitur te perballojne sfiden e produkteve te reja teprodhuara nga firma te tjera, gje qe eventualisht do te vjeteronte produktin e tyreMimgesa e fleksibilitetit ne JHmiat mbrojtese eshte nje nga dobesite kryesore te tyre Ne njeindustri ku teknologjia nuk ndryshon ose ku behen ndryshime shume te ngadaleshme, njefirme e tille (mbrojtese) mund te mbijetoje me sukses. '

Procedimi i ndjekur nga anahzuesit, (qe mund te konsiderohet si nje rrage emesme) duhet te shmanget, perderisa ai kerkon qe manaxhimi te ballafaqohet me te dyjarraget njeheresh. Ketu duliet jo vetem nje preokupim i vazhdueshem per permiresimin dhekompetivitetin e produkteve standarte per tregjet ekzistuese, por duhen bere perpjekjeedhe per zgjeriinin e lkjes se prodhimit dhe hyrjen ne sgmente te reja tregu. Ajo qe ndodhshpesh eshte se asnje objektivi nuk i sherbehet ashtu sic duhet dhe rezultati i firmes uletnderkohe qe hnja e produktit rritet me disa produkte te dores se dyte. Edhe firmat e medhado te kishin veshtiresi ne nje procedim te tille ne te dy krahet. Mungesa e burimeve tebollshme, qe eshte tipike per firmat e vogla. do te bente qe kjo trategji te kete nje risk te

Se fundi, mungesa e suksesit te' firii^Velreaguese, te cilat "Presin dhe shohin dhe

47 ■ ' .

pastaj reagojne", sugjeron qe rrianaxlieret e fkmave duhet te hartojne planin apo

strategjine e firmes. Madje, edhe nje strategji joperfekte do te ishte me e mire se nje

strategji reaguese. Cdo firme qe deshiron te kete sukses apo te mbijetoje duhet te perpiqet

t'i paraprije ndryshimeve te mjedisit qe e rrethon, per ndryshe ajo do te mbetet prapa, gje

*. qe ka si limit deshtimin.

Pavaresisht nga te rejat qe sjell studimi i mesiperm, jemi te ndergjegjshem se ai

permban edhe disa kufizime. I gjithe studimi bazohet ne pergjigjet qe kane dhene pronarei

e bezneseve. Vlera e studimit eshte ne raport te drejte me seriozitetin dhe vertetesine e

pergjigjeve te manaxhereve. Pervec kesaj, ne suksesin e nje firme, aktualisht ndikojne edhe

faktore te tjere, subjektive; apo objektive, gje qe kerkon nje kujdes me te madh ne

interpretimin e rezultateve. Pavaresisht nga keto kufizhnet, rezultatet e nxjerra nga studim

tregojne qe koncepti i sjeUjes strategjike eshte mjaft i rendesishem per njohjen e rezultatii

te biznesit te vogel. Se fundi, rezultatet e ketij studimi, mendojme se mund te perdoren pei

te permiresuar marrjen e vendimeve ne bizneset e vogla.

■' SUMMARY

Strategic management is a discipline nearly unknown by Albanian businessmen. Unti

recently, it has been generally assumed that the planning concept and processes developec

and used by large firms are more or less directly applicable to all businesses.

The present survey study compared successful (and unsuccessful) strategies of small firms

in fragmented industries (up to a maximum size of30 employees) attempting to answer tht

questions: What competitive strategies do small and medium firms in these industriei

choose to follow? Does the strategy chosen have any effect on company performance'

What factor characterise each strategy. For this study are used four strategic categories

defender, prospector, analyses and reactor strategy. These four categories present t

reasonable typology for the study of the strategies of smaller firms. Firms in the apparel

food and wood manufacturing are selected. These industries are made up predominantly o

smaller enterprises and are not dominated by large firms.

The study suggests that the firms following prospector and defender strategies achieve(

the best performance with respect to growth in profits during 1992-1994 period. Firn

following the performance appeared to be somewhat better than that of reactors but di<

not approach the success offirms using defender or prospector strategies.

The results of this study, despite the limitations, do show the the concept of strategi*

behaviour is important for understanding small business performance. The results of thi

and similar studies can be used to improve decision making in small business.

Bilbiography

- Michael Porter, Competitive Strategy (New York: The Free Press, reprint in 1993)

- Richard Robins, "Measures of small Firm Effectiveness for strategic Planning Researcl

"Journal of small Business Management (April 1989), p 29-31

- Jacob Duke "Survival and failure in small Business" Journal of small Busines

management (Yule 1989), p 30-33.

- Organizimi dhe Financimi i nje Biznesi te Vogel. • ,

NJE MODEL REGRESIONI PER PERCAKTIMTN E

RENDEMENTIT TE QUMESHTIT TE LOPEVE

nga Jurisan Vathi, Asistent Profesore

Me kryerjen ne sukses te procesit te privatizimit te tokave bujqesore ne

Shqiperi egzistojne rreth 0.6 milione fermere private. Ne keto kushte qe Qeveria e

Ministria e Bujqesise apo hartuesit e poh'tikave ekonomike te indentifikojne llojet e

politikave qe kerkohen per te asistuar bujqesine, te vezhgojne e ndjekin perparimin e

politikave ne vazhdim, te dijne se 9'duhet te bejne perpara marrjes se vendimeve, etj.,

kane nevoje per informacion te gjithanshem e te besueshem.

Po keshtu per te njejtin informacion kane nevoje edhe speeialistet e bujqesise ne

qendrat kerkimore tS diet duhet te dine arritjet kur fermeri ndjek nje teknike

tradicionale ose zbaton nje teknike te re. Gjithashtu, nje informacion i mire bujqesor

mund te ndikoje tek vendimet e fermerit:

- Qfare kulture te mbjelle

- Nese produkti duhet shitur apo duhet ruajtur deri sa te permiresohet 9mimi.

- ^'lloj e c'nivel investimesh kapitale duhet te beje, etj.

Nga ana tjeter sektori privat, firmat e ndryshme duhet te mbeshteten iuqimisht

ne statistikat bujqesore per te ndihmuar ne planifikimin e blerjes se plehut, te

makinerive, lendeve djegese, farerave dhe zerave te tjere qe i nevojiten prodhimit.

Po keshtu, per ato qe jane te inkuadruar ne marketing, perpunim dhe

shpemdarje te produkteve bujqesore, kerkesa dhe oferta per informacion ben qe lidhja

ndermjet hartuesave te politikave, prodhuesave dhe konsumatoreve te jete efiQente.

Po une ne kete material do doja te vecoja nga kategorite e permendura me lart

rohn e analistit si perdorues i statistikave i cili gjithashtu eshte shumei rendesishem. Ku

konsiston ky rol?

Analistet kudo qe jane ne qeveri, agrobisnese apo ne organizata te ndryshme

bujqesore, i transformojne statistikat ne projekte, interpretojne impUkimet ekonomike

dhe vleresojne alternativat. Gjithashtu ato i perdorin te dhenat statistikore perte

studjuar variablat e shumte te sektorit bujqesor dhe per te kuptuar marredheniet

komplekse e ndervartesite brenda bujqesise.

Pikerisht ne* perputhje me kete te fundit, qeUimi im ne kete material eshte qe te

paraqes nje nga metodikat per te percaktuar modeUmin me te mire te regresionit psh

per rendimentin total te qumeshtit te nje tufe lopesh te nje race te caktuar, te vrojtuara

ne fermere te ndryshem. ,

Kamtrajtuar kater modele regresioni te cilat jane:

E(y) ^C, E(y)=oCeBx E(y)= <#r B, X! + B2 X\ dhe E(y) =««XBl e"B2X

Duke shqyrtuar koefifentin e percaktimit dhe duke zbatuar disa metoda te tjera

statistikore konkluduam qe modeli i fundit eshte me i mire.

Pasi zgjodhem modeUn me te mire te regresionit u vleresuan faktoret e

korektimit per moshen e lopeve te vrojtuara.

Eshte e dobishme qe te vleresojine me saktesi llojin e ekuacionit te regresionit

per predhimin total te qumeshtit te lopeve te vrojtuara si dhe moshen e tyre. Mbasi

kemi zgjedhur ekuacionin me te mire te regresionit ne me lehtesi mund te gjejme

faktoret e korektimit per moshen e ketyre lopeve. Keto faktore te korektimit kane nje

aphidm te gjere ne fushen e kryqezimit te kafsheve. Psh ato mund te perdoren gjate

vleresimit te trashegimise dhe perteritjes te 9do race, perpara e te behet vleresimi i

vleres se. kryqezimit dhe kapacitetit real te prodhimit te nje kafshe si dhe seleksionimi i

. ; . 49 ■

kafsheve nga nje tufe apo nga nje popullate.

2.Materiali dhe metodat

Nga vrojtimi i tufes, umuar informacioni lidhur me moshen elopeve (muaj)

numurin lektacidneve (mjeljeve) dhe rendimentin mesatar te qumeshtit (kg). Per te

analizuar te dhenat u perpoqem te provojme te kater tipet e modeteve, si me poshte:

a) Modeli logaritimik :

,■ y-*XB£; ■ (i). ■-.■..■•.b) Modeli eksponencial

B £; ; (2)

c) Modeli paraboles te rendit te dyte

y=B0+B,X+X2 + 8V (3)

d) Modeli i Drurit (1967) Wood

y= rendimenti total i qumeshtit per lopet e vrojtuara.

x= mosha e lopes ( muaj), '

c^S B, Bo. B , B = parametra te panjohur

E, - elementet e gabimeve te panjohur qe kerkon 5\

5; = 0 dhe Vaf (8;) = ct2 ., i = 1,2....n (5)'Ne qofte se do te marrim logaritmin natyral te modelit (1), (2>dhe (4) respektivisht me do te kemi:

y=a+Bx+e (6)

■y=a+Bx + e (7) - :

dhe y=a = B1x-B2x + e (8)

ku: y= In (y); a = In (<*i); X = ln(x) dhe e=

jane gabimet e panjphura, te cilet plotesohen me elementin e pamvarur ei

E(ei)=0dlie Var(ei)=^2, i=l,2...n (9)

Problemi eshte qe te vleresohen parametrat a, Bo , B , Bt B2, dhe a2. Keto

mund te llogariten duke perdorur tekiiikat e regresionit te thjeshte [(6), (7)] dhe

teknikat e regresionit te shumefishte [(3), (4), (8), (9), (10), (12), (13), (14), (15),

Ne kete rast modeli Wood eshte inodeli me i rendesishem, Ai pergjithesisht

quhet kurba e laktacionit ose modeli i tipit Gama. ne qoftese ne shqyrtojme modelet (

4) dhe (8) ne mund te peiTnbledhim tiparet e tij si: a= hi (■ ) tregon prodhimin mesatar

te qumeshtit ne moshen e lopes (muaj) Bi , qe eshte nje pjerresi e thyer ne porcionin e

modelit dhe B2 eshte nonna e plakjes.

Vleresimet pozitive te a, B] dhe B2 kombinohen per te percaktuar B^31 +1>

moshen e lopes (muaj) ne pikun e prodhimit total te qumeshtit B! B2 dhe pikun e

prodhimit total te qumeshtit ne moshen elopes ( muaj) 13^ (B] B2 )B1 e"B1 (14)

Rezultatet

Diagrama e shpemdarjes se te dhenave tregohet ne fig. ]

Sfecc

50

3ooo f % ,'

-IMO

XX01239

y=3179e

y=2109+ 35.35x- 0,1816X 0,

1MC c*._ i shpejte i fig. 1 tregon qarte ngritjen dhe uljen me ngadalesi teHdWeve ndermjet moshes se lopeve ( muaj) dhe prodhimit mesatar te qumeshtit (kg)

Modelet (6) (7) dhe (8) i pershtaten te dhenave te marra nga ekuacionet eregresioneve te katroreve me te vegjel me koeficentet e korrektmiit, te percaktimit

(R2c) qe po i japim ne pasqyren e meposhtme.

Pasqyral. , . ... /i i*----*\Ekuacionet e regresionit dhe koeficentet e percaktimit (korektirait)

Modelet Ekuacionet e Regresionit R r-

Logaritmik

Eksponencial

Rendit dyte

Wood

SiQ shihet nga keto te dhena koeficentet e korelacionit te percaktimit (R] )per modelet logaritmik, eksponencial, te rendit te dyte dhe Wood jane perkatesisht0 510 0 321 0 822 dhe 0,838. Pershtatja me dobet eshte ajo e modeht eksponencial,ndersa pershlatja me e mire eshte modeli Wood. Megjithatg vihet re qe edhe midismodelit Wood dlie paraboles se rendit te dyte, kemi nje diference fare te vogel ne

masen prei 1.6 per qind. ........Ne'kete faze me udeshemi me disa veshtiresi per te zgjedhur si me te mire

nierin prei dy ekuacioneve te regresionit qe rezultuan me te mire.Prandaj duket e arsyeslime qe te shqyrtojme mbetjet (5) (8). Meqenese mbetjet

permbajne infbrmacione te rendesishme te supozimeve te cilat jane bere.Sipas perllogaritjeve te bera ne vendosem mbetjet ^ ^

t= v - y perkundrejt y, per modelin parabohk (shif fig.2) dhe e, =y, -y, ( ku y= Inkundrejty^permodehnWoodXshihfigS). n. + cn .. ^ ia

Dhe duke hequr nje vije horizontale tek pikat y=-Z50 dhe 250 per Pig 2 dhe e= -0 90 dhe 0 90, per figuren 3, konstatojme se nuk ka gjera jo normale, dhe analrza ekatroreve me te vegjel duket se eshte e vlefshme. Megjithate duket dhe nga grafiku qeinodeli Wood eshte me i mire se ai i paraboles se rendit te dyte.

"ft

51

o-a

a v a

a & a a aa &Q 0 . 0 Q ^p°

0 0

p q d

_. y

000

1 f'.- ' 1 '^w*» .3-6 •»-

A

Koeficentet e regresionit per te gjitha modelet u gjeteu te rendesishme ne

nivelet 1 per qind sipas pasqyies se meposhteme:

Pasqyra 3 (Per te gjitha modelet)

BURIMI

Regresioni

Gabimi

DF

1

28

MS

Log. Eksponen.

0.10379

0.00333

0.0679

0.00461

DF

2

27

MS

Parabol. Wood

956623**

14108

0.08366**

0.00110

** ) Eshte i rendesishem ne nivelin 1% .

Nje analize e metejshme Oregon se te gjitha llogaritjet per modelet ishin te

rendesishme ne'nivelet e 1%. Por perseri si rezult i analizes statistikore ne konkludojme

qe modeli wood i pershtatet te dhenave me mire se modeli i paraboles se rendit te dyte

gje qe u vertetua dhe nga diagrama perkatese te shpenidaijes.

Gjithnje ne vazhdim te analizes ne mund te percaktojme pikun e muajit te

modelit te paraboles se rendit.te dyte (Tab 2), duke mane derivatet e rreshtit te pare

persa i perket X dhe duke i barazuar me zero, si me pbshte:

y-2109+35.35x-0.1816 X2 (10)

oy/5y=0 Xmax = 35.35/0,3632= 97 muaj

Keshtu duke vendosur Xmax= 97 muaj ne ekuacionin (10) ne marrim

rendimentin maksimal te qumeshtit.

Jmax= 2109+35.25(97)-0.1816 (97)2kemi Ymax= 3829 kg.

Po keshtu kryejme te njejtat llogaritje si me siper edhe per modelin Wood dhekemi:

pikun e muajit dhe rendimentin maksimal te qumeshtit sipas formulave te ketijmodeli (Pasqyra 2) si me poshte:

52

0-5653 12 e-a()062XY= 519.593 X0-5653 12 e-a()062X - . (11) V ,

Atehere: ^ /v

Qeiidrueshmeria =B2-(B1 + ]) = 0.0062-°-5653+1Keshtu qendrueshmeria = 2855 kg.

Ne qofte se do marrim logaritmin e ekuacionit (11)

' lu(y) = ln(5 19.593)+0.5653 lu(x):0.0062xAtehere:

81n(y)/8x = 0 Xmax= 0:5653/0.0062= 91. muaj

Duke vendosur Xmax=9! muaj ne erkuacionin (11) do te percaktojme

rendimentin -maksimal te qumeshtit si me poslite:

Ymax=519.593(91)a5653 e0'****9"■ Ymax= 3785 kg.

Ne qofte se do te krahasojme rezultatet e dy ndodeleve veme re se 97 muaj do

te konsideroheshin si moshe e pjekur per rnodeliri parabolik te rendit te dyte" dhe 91

muaj per modelin Wood. PerveQ. kesaj ne kerni mane pikun e rendimentit te qumeshtit

prej 3829 kg ne modelin parabolik te rendit te dyte i ciii reziltoi me i larte se ne

modelin Wood qe eshte 3785 kg.

Vlerat e parashikuara te Y per.c.do model te llogaritura dhe rezultatet jane

dhene ne Tabelen 5.

Tabela 5.

Rendimenti i parashikuar"-(y) i llogaritur per moshen e lopeve (vite) faktoret e

korektimit (m) dhe zhvillimi i faktoreve te koregjimit.

(shih tabelen) .

1 Faktori i korektimit "m" per Qdo model eshte llogaritur duke vene ne raport

rendimentin^maximal te qumeshtit te lopeve me rendimentin e parashikuar (2)

m= Ymax/Y

ku m= faktori i korektimit multiplikativ (shumfislite)

Ymax= rendimenti max i qumeshtit

■ Y- rendimenti i parashikuar i qumeshtit

Duke krahasuar faktoret e llogaritur te korrektimit me.faktoret e zhvilluar te

korrektimit te paraqitura me siper verejme se 8 raste nga ato te modelit Wood(*)

kon^dojne midis tyre ( perputhen) kurse nga modeli i Paraboles se rendit te dyte nuk

keni asnje pei-puthje. Pra vertetohet edhe ne kete rast qe modeli Wood eshte me i mire.

Sidoqofte ne perdorem faktoret e korrektimit per te siguruar nje krahasim te

arsyesem te prodhimit te lopeve me prodhimet e mundskme te nje lope te maturaar (te

rritur). po te shumezojme ■ prodhimiii aktual te 305 diteve te para qe pasojne me

faktorin analizuar marrim te dhenat ekuivalente me maturimin. Pra faktoret tane te

korrektimit mund te perdoren per tufen e lopeve te vrojtuar.

53

Koukluzione:

Ne shqyrtitnin e kater tipeve te modeleve te regresionit arrijme ne keto

konkluzione:

Se pari, Modelet (7), (6) dhe (8) pershtatshem me te dhenat dhe koeficentet e

tyre te korektimit ne percaktimin (R2c) dolen se ishin 0.321, 0.51, 0.822 dhe 0.832

respektivisht. Keshtu modeli i paraboles se rendit te dyte dhe modeli wood treguan se

pershtatshmeri me mire se modelet e tjera.

Se dyti, Mbetjet e modeht (3) dhe (8) u shqyrtuan me metoden grafike. Pastaj

vume re se.nuk kishte asnje crregullim (fig.2 dhe fig.3) Sidoqofte modeli wood dukej

me i mire per t'u pershtat se sa modeli i paraboles se Rendit dyte.

Se treti, Llogaritni faktoret e korrektimit multiphkativ per Qdo model. Tete

faktoret e korrektimit per modelin "wood", ishin te njejte me faktoret e korektimit te

zhvilliiar (7).

Si rrjedhim konkludojme se ne duhet te perdorim faktoret tone te llogaritur te

korektimit per lopet e vrojtuara.

SUMMARY

The aim of this study is to obtain a best regression model for the total milk yield ofthe

flock of cows of the same breed observed in the different farmers. Four tips of

regression models were examined, these are: _

E(y)=axb' E(y)=aebx, E(y)= a+bixi + B2x2, and E(y)=axB 1e"B2x.By the examination of the coefBcient of determination and applying some other

statistical methods we concluded that the last model was the best one. After selecting

the best regression model, the calving age multiplicity correction factors were

evaluated for the cows that were observed.

BUJQESIA DHE PROCESIITRANZIGIONIT

nga Ernest Gocaj, Pedagog

^ i cili

Psi^ ne Mat dhe te ristrukturimit tenjeve pr.onesore dhe agrare zgjidM njeheresh problemet dhe pasoS eX

te refbmes se kaW nj ekononnne e tregut per pjesJme te madhe ^optteT^f^^^Wsisenga^ebujqesieorgaiiizuarnek^

e ^vilM edie « ekUL koJSa^tseSSl^Zi - • f P ^^^^^ e sektorit bujqesor. avaiinri

y sekton, pemiresmu i treguesve te prodhimt, te akumulmrit dhe investimeveman drejtperdrejte ne zhvillimk ekonomik dhe koston sociale gjate TS 5

tran^t K,o per cfea aresye: Se pan, ky zhvfc plotesoi ke^e^produkte bujqesore dhe blegtorale te popuUsise fshatare duk. i kthkon^rtore te thjeshte, ne prodhues, konsumator e tregetare njehere^krahas ndduxxes se huaj ushqimore, ai kontribuoi fuqishem ne k t^rtore te popM^e se zonave urbane.^ trel, k^oi prLsaSn^S?vemen ne efi^ence te mdustnse agro-ushqimore dhe te sektoreve te tjere qe Hdhen^duke u ofoxar atyre lende te pare. Se katerU, tregtimi i produktL'boj^mbeten pas plotesnmt te nevojave konsumatore te vete farnnjeve fshatarehodhi bazat p^knjn^in e strukturave te reja tregtare dhe te Jrketingu^ t"bujqesore si dhe teimputeve per bujqesine.

J^JProbfenjimepareduhenmarrenekonsideratdithkd.sa momente by^ore ballafiouese mdtajet St

* Pavaresisht nga cilesimet dhe trajtimet e rendesishme, zhvillimi afat-giate i

♦ Ne afatin e shkurter, presionet e rregullimit dhe te pershtatiesme ekonomine

T ^ StmUl0Jng ndiyShime **«>»*■* cilatJane kuS ^^^ore dhe per me teper reagimi i pritshem afat-gjate i rregullimemund te jete komplet kunder asaj te konstatuar ne afatin e shkurtgr.

eve

55

% GDF

Figura 1

Pjesa e vleres totale te shtuar nw bujqesi

dhe sektorin agroushqimor

Perpunimi

Marketingu

Shpemdarja

Furnizimi i

Bujqesise

Bujqesia

Koha

Grafiku i mesiperm tregon per nje reuie te vazhdueshme ne kohe te peshes

specifike te bujqesise ne GDP brenda nje ekonomie e cila gjykohet te kete nje rritje te

qendrueshme. Megjithekete, sektori bujqesor dhe ushqimor si koncept ne teresi ne te

cilin perfshihen fumizirni i bujqesise, perpunimi, marketingu dhe shpemdarja, bie me

ngadale (dhe mbetet i qendrueshern kryesisht ne ekonomite e fuqishme).

Shihet gjithashtu, se ne procesin e zhvillimit, eksiston nje periudhe kohe gjate te

ciles shenohet nje nitje e peshes se bujqesise ne GDP, ndersa ndryshimet teknike ne

sektorin bujqesor mbeshteten vetem nga zgjerimi i ofertes se inputeve dhe makinerive.

Ndersa ekouoirna avancon ne zhvillimin e saj dhe behet me e urbanizuar, kjo gje

shoqerohet me rritjen e perpuninit, marketingut dhe te shperndarjes se produkteve

duke zene nje pjese te konsiderueshme te GDP. Ky pozicion ne GDP, fitohet

nepermjet rritjes se vleres se shtuar te mallrave qe u ofrohen konsumatoreve.

Ne figurat e meposhtme, la, lb, lc, jepen hipotezat te cilat lidhen me formen

ne te cilen p'eriudha e ekonomise se planifikuar dhe te centializuar mund te kete

shkaktuar ndiyshime strukturore te cilat ndryshojne nga ata qe do te kisliin ndodhur ne

nje sistem te ekonomise se tregut dhe sugjerohet drejtimi ne te cilen mund te pergjigjen

sektoret bujqesor dhe ushqimor gjate periudhes se tranzicionit.

Zhvillimi krahasues i ekonnmive te centralizuara ne lidhje me tendencat e priteshme ne ekonomine e

tregut dhe ndryshimet e mmdeshme te lyre ne] tmnzicionin ekonomih

Figura la.

56

% GDP

Trajektorja e

Ekonomise

se tregut

Trajektorja e eko.planifikuar(a)

(b).

(c)

Fillimi i Ekonomise

se centralizuarFillimi i Tranzicionit Koha

Ne Figure., la, sljtrohet hipoteza qe bujqesia gjate periudhes sepeshe «,e te madhe ne ekonomine kombetare krahasuar me nj6

ka

dlie politikanet e asaj kohe kane synuar qe ne ekonominS socialiste fi ieoetpnontet bujqes.se ndaj maUrave te konsumit dhe sherbtaeve edhe pt hkak"PHKihuestanse se ulet te bujqesise. Keshtu, me fiffimin e tranzicionit,^ IMbTmepeshen e bujqesise ne GDP ekzistojne tre versione: (i) me fillimin e tranzicion p L ebujqes1Se ne GDP bie me shpejtesi (perfaqesohet nga shigjeta c ne fig" fnjund te kete ecuun no^ale (shigjeta b) dhe, madje, mund^e kete l

. ■ Furnizimi i bnjqesi.se

Figura 1b

% GDP

Trajektorja e eko. qentralizuar

Koha

57

Per rastin e. fiimizimit te bujqesise (te trajtuar ne figuren e mesiperme)

supozohet qe ky sektor ka qene shvilluar me shume se sa do te ishte ne kushtet e

ekonomise se tregut per shkak te peshes se madhe te bujqesise ne ekoilomi dhe-ne

GDP si dhe uga fakti i prioriteteve te caktuara mbi investimet ne makineri dhe inpute si

mjete'te rendesishme te rritjes bujqesore. Gjate tranzicionit, fliniizimi i bujqesise do te

jete. i lidhur me nivelin e. veprimtarise ne sektorin bujqesor, por gjithashtu ai do te

ballafaqohet me nje koiiikurence te madhe nga importi. Per me teper, sic eshte

diskutuar edhe me larte, ristrukturimi u bujqesise mund te ndryshoje kerkesat e saj ne

drejtim te teknoldgjive (d.m.th. do te kerkoje farera me cilesi dhe aftesi te larte

prodhuese, makineri dhe paisje modeme te pershtatshme per madhesine'e fermave ne

Shqiperi, etj) qe slipie ne nje reduktim tjeter te aftesive konkumese te prodhimeve dhe

sherbimeve vendase ndaj atyre te importit. Si rezultat, do te kemi nje levizje te

trajektores ne drejtim te pike's (c) ose pikes (b) te figures se mesiperme.

Perpunimi. markelingu dhe shperndarja

Figura 1c

% GDP

Trajektorja e ekon. tregut

Vendet me ekon.centra!.

Fillimj i ekonpmise

se centralizuar

Tranzicioni Koha

Hipoteza e paraqitur ne figuren la per perpunimm, marketingun dhe shperndarjen ka

te beje me ate qe planifikimi i centralizuar i ekonomise ka fienuar dhe ndalur zhvillimin

sejjse keto vepiimtari kane patur pake inisiative dhe liri veprimi per t'ju pergjigjur

kerkesave dhe shijeve konsumatore. Ne lidhje me.kete, mendohet se gjate periudlies se

tranzicionit keto aktivitete do te zhvillohen me shpejtesi.

2. Alternativa mbi rolin e bujqesise ne tranzicion

Duke u mbeshtetur ne Figuren la mund te vazhdojme arsyetimin me tej per te

pare me konkretisht rolin e bujqesise ne tranzicion, prirjet dhe pe'rspektivat e zhvillimit

te saj ne te ardhmen e afert dhe te larget te zhvillimit ekonomik te vendit.

Ajo qe gjykohet me e drejte per zhvillimin e bujqesise ne tranzicion dhe per

perspektivat e saj ne te ardhmen, duke u bazuar edhe ne teorite ekonomike dhe

studimin e ])ervojes se ekonomive te vendeve te zhvilluara perendimore, ilustrohet ne

figuren e meposhtme.

Bujqesia ne lidhje me PMN ose GDP: Hipoteza qendrore: Bujqesia hie relativbisht me

ngadale se sektorel e tjere te ekonomise ne fazen e pare te tranzicionit.

Figura 2.

58

ujqesia

udheheq

rritjen.

rajektorja e ekon. centralizui

Bie roli i bujq.

ne ekonomi

' Periudhe e

ekonomise se central.Fiilimi

i Tranzicionit

centralizua dte7 t* P A "" **** 2' ^es°» fi»™>» e ekonomise secentrahzuai dhe te plamiflkuar ne te cilen bujqesia jone jepte rreth 42 peraind teProdhnm Material Neto (PMN), pas se ciles pesha e bujqes sene PMN bi meT™ kushtet kur ekonomia do te ishte ne' nje sisL te eko,J "(Zhvendosja nga p,ka A ne B). Tranzicioni drejt ekonomise se tregut flllon ne pikne e^c^n pjesa me' e madbe e sektoreVe « ekonomise' ndaloi prodlZi^ ^tashme te njohura, me perjashtim te bujqesise prodhimi i se 9il^s ra shume me pak se sanedcg* e tjera te ekonomise (39 per qind te PMN). ^o duluri specifikT," ^S,.lust, ohet ne figuren 2 me levizjen nga pika B ne C, ne te cilen bu qesia zi, te rre h 54 5per qmdtS PMN. Rritja e peshes se bujqes.se nga B ne C arg^ tone neatfaebujqes.« ka avantazhe krahasuese persa i perket cmimeve te tregut dl e ^ vep, mtaristone me te m-dh se sa nniustna, e cla pothuajse u paraHz^lotesish^ m"™ "rezultat , kolapat te prodhnm industrial dhe degeve te tjera te ekonomise b i

;ah^ leq rride" ekOn°mike P6Sha Spedfike e g * ii^Por cdo te ndodhe me tej, ne vazhdim te krijimit te nje ekonomie tresu te

^^fm°re9 °° ^ Vadld0^ b* ^^^ ^"te vend^Porj ' ^r^™ dhe Varet "ga zhviIlimet e ardhshme ekonomikete vendit Poi Pe,vq,a e vendeve te zhvilluara qe kane kaluar disa disa etapa teAydhimt te ekonomise se tregut, si dhe teorite ekonomike te zhvilli,™ l lqe ne te ardl^men e afert dhe te larget, me zhviUimjn e sektoreve te tjere

l to d k , JCr" dUke "dJekUr Prfi:iet 6 ekonomise- se' tr^. N2, kjo dukun pasqyrohet me nje levizje nga pika C ne piken D pikg e cilandodhet ne kurben e zhvillirait te bujqesise ne ekonomine e iegut kubujqes.se dbe ulet pesha e saj specifike ne PMN. Ndersa nga pilqfamja I mIabsolute kern, nje rritje te ndjestane te prodhimit bujqesor ne 1Jllekombeta"shnint .eshtV1 U3r edhe mC Iartvbujqesia eshte dega e vetme e ekonomiseshqiptaie qe u refonnua me shpejt brenda nje kohe te shkurter, si rezultat i ndaries Itshpejte te tokes duke ndjekur pa,™ e ndarjes se barabarte per ^.e ^1 i

50

qe banon ne fshat. Reforma e tokes i shnderroi bujqit nga punetore me norme ne

kooperative ne prodhues private, menaxhere dhe tregetare njeheresh. Kjo gje soili ate

qe brenda nje viti nga fillimi i tranzicionit ekonomlk, te punohej pothuajse e gjithe

siperfaqa e tokes se punueshmc dhe prodhimi bujqesor e blegtoral te rritej ndjeshem.

Qfar do te ndodhte neqoftese bujqesia nuk do te t'i nenshtrohej reformave te

mesiperme dhe ne kushtet kur toka dhe format e organizirnit do te ishin ato te sistemit

socialists te bujqesise? Megjithese kjo praktike nuk u provua, por llogjika e ngjarjeve

te perjetuara ne Shqiperi ne ato vite te thote qe bujqesia do te binte ne kolaps me

shpejt se sa deget e tjera te ekonomise dhe vendi do te ishte perfshire nga nja krize e

thelle ekonomike dhe gjendje e plote urie. Kjo gje lmmd te sbkaktohej nga nderprerja

e plote e prodhiinit bujqesor ne veganti, nga rrenimi dhe shkaterrimi totalisht i

bujqesise se kolektivizuar dhe shteterore (ne qoftese nuk merreshin hapat masat

perkatese persa i perket krijimit te legjislacionit per te drejten pronesore te cdo ish-

anetari te kooperativave dhe fermave bujqesore, rreguilimi i marketingut, kreditit, etj ).

Kjo gjendje katastrofike e supozuar e bujqesise ilustrohet ne figuren e

meposhtme ( Fig. 3)

liujqesia iw liclh/e me IW-fX ose (!/)]' Wpnleza alternative: Bujqesia hie me shpejt se sa

deget e tjera nef'azen e pare le Iranzicionil.

Figura 3

I

% GDP

ose e

PMN

Fillimi i TranzicionitGDP ose PMNFillimi i ekonomise

se centralizuar

Ne vazhdim te tranzicionit, ne rastin e mesiperm, bujqesia mund te rimarre vehten

duke levizur nga C ne E ose na vartesi te politikave te ndjekura mund te vazhdoje te

bie nga C ne D. qe do le ishte rasti me i keq i zhvillimit ekonomik. Do te duheshin

shume vite me pas qe bujqesia te arrinte te bashkohej me prirjet e zhvillimit te bujqesise

kapitaliste. (Levizja nga pika D drejte trajektores se ekonomise se tregut).

3. Bujqesia dhe problemet e punesimit

Ne fazen e pare te tranzicionit drejte ekonomise se tregut, bujqesia per vete

vecorite specifike te saj, veganerisht ne kushtet e Shqiperise, kur pjesa dermuese e

popullsise eshte e vendosur ne fshat, siguroi angazhimin me pune te pothuajse tere

forcave te afta per pune qe jetonin ne fshat.

Krahas te tjerave, faktoret kryesore qe cuan ne rritjen e angazhknit ne pune te

fuqise punetore ne sektorin bujqesor, kane te bejne me faktore te tille si: (i) likujdimin

e kooperativave dhe te fermave bujqesore dhe kalimin e tokes per perdorim privat, (ii)

shperndarja e tokes per fryme te popullsise banuese ne fshat duke kufizuar te drejten

pronesore te pronareve dhe trashegimtareve te tyre, (iii) dhenia e sasive te caktuara

60

toke edhe punetoreve qe pmom ne qytet ose ndermarrjet e tjera shteterore por qgbanonin ne fshat, si dhe punonjesve te tjere qe pas shkurtinrit te vendeve te punes osembylhes se ndermarrjeve te tyre ju rikthyen punes ne bujqesi, (rv) mungesa e^portjt urban nefshatraushoqer.ar me angazhimin ne pun^te shame njerSnkete Uoj transport, (v) kryimi i ekonomive te vpgela fihatare, te cilat u vendosen neserfage toke te fragmentmxara ne 2-3 pjese dhe qe u shoqeruan me uljen e nivelit temekan^mxt dhe shtmm e punes se gjaUe, (vi) kryeqa e te gjlthe funksioneveekononuke ne feme qe nga prodhimi e dferi tekshitja e produkTeve ne treg, ngapjestaret e familes fermere si dhe mungesa e kuahflkimit te nevojshem per kryerien eketyreproceseveqekerkoninmeshumeforcapune.

Ecuria e punesimit te forcave te punes ne bujqesi para tranzicionit, ne fillim te

t^Tr6 ^ ^^ ^ dhmesem dhe te larget, hpoteza e pergjithshme: Bujqesia thith me shymejvqi punetore gjate

tranzicionit

Figura 4

Niveli

punesimit

Ne afatin e shkurter

Thithe shume pune

57.5%

Ne afatin e gjate

bie kerkesa per pune

D

Ekonomia Fillimi Koha

e centralizuar i tranzicionit

Sic dihet gjate periudhes qe ekonomia ka qene e centralizuar eshte ndjekurpoltika e mbajtjes se detyruar te popullsise fshatare ne fshat dhe bujqesia eshtekaralrtenzuar nga tregues ne rritje ose te qendrueshem te numrit te punonjesve teangazhuar ne prodhim. Me pas, ne fazen e pare te tranzicionit ekonomik bujqesiashqiptare thithi pothuajse tere forcat e lira te punes ne fshat (nga pika B ne C) dhe kiopnrje vazhdon te ruhet edhe sot. Ne te ardhmen zhvillimi i bujqesise dhe i ekononrisene^teres! drejt asaj te tregut do te coje ne renien numrit te te punesuarve ne bujqesi(avendosja pergjate kurbes nga pika C ne D) dhe vete bujqesia do te sherbeje si bazee furnizrmit me fuqi punetore te degeve te tjera te ekonomise.

4.Ceshtje specifike te tranzicionit te bujqesisea) Sektori bujqesor eshte i perbere kryesisht nga fermere te vegjel qe zhvnloine

P^Ttfve antSa Tlf ^^^ * ^^^ ^ "' fra^nti^^dmth prodhojne vetem per te plotesuar nevojat eV^feSe pa^ nttrefme

61

prodhimet e veta, dhe pjesa tjeter ka arritur te prodhoje per vete e te dale ne tregun e

shitjes se prodhimeve bujqesore te blerjes se imputeve per bujqesine. Pavaresisht nga

gjendja e subsistences, ne te cilen ata ndodhen, ne disa zoiia te vendit ka prirje per tedale nga kjo situate duke u shnderruar ne gjysme subsistence.

Por, ne kushtet e pranise se gjate te zbatimit te sistemit totalitar, pergjithesisht,

fermeret e vegjel kane njohuri te pakta mbi funksionimin e ekonomise se tregut,

sjelljen, pozicionin dhe rohn e tyre ne kete ekonomi. Ata, ne te shumten e rasteve, itremben tregut dhe si rrjedhoje i shmangen riskut dhe pasigurise se prodhimit. Njeqendrim i tille i ka orientuar fshataret ne kultivimin e kulturave jetespre qe sigurojne

ushqimin e familjes dhe si veprimtari te dyte, tregtimin e tepricave ne treg.

Lidhur me tregjet bujqesore, shumica e fshatareve ndjehen pesimiste rreth

mundesise se gjetjes se tregjeve potenciale per produktet e tyre. Pasiguria hdhet edheme nivelin e 9mimeve dhe bleresit potenciale te produkteve te tyre.

b) Pavaresisht nga shqetesimet qe e shoqerojne bujqesine gjate tranzicionit,

fakti eshte se ajo, ne vitet e para dhe kryesisht tani kur ajo ka fituar nje fare

qendrueshmerie ne zHivilhm po luan nje rol te rendesishem ne rregullimin dhe

stabilizimin ekonomik te vendit.

Rritja galopante e inflacionit, gjate vitit 1991 dhe 1992 deri ne masen 236 per

qind krahas te tjerave erdhi edhe si pasoje e rritjes se menjehershme te cmimeve teprodukteve bujqesore, prishjes se raporteve te kerkeses dhe ofertes per keto produkte.Gjate vitit 1993, qe perkon edhe me stabilizimin dhe vazhdimin e rritjes se prodhimitbujqesor inflacioni ra ne masen 30.9 per qind dhe nje vit me vone inflacioni ra ne 22.6per qind.' Renia e inflacionit, krahas faktoreve te tjere, te brendshern dhe te jashtem,eshte ndikuar edhe nga zhvillimi i bujqesise dhe renia relative e cmimeve te produktevebujqesore te prodhuara ne vend dhe nga rritja e volumit te shitjes se ketyre produkteve

ne zonat rurale, dhe njesive te perpunimit.c) Periudha e tranzicionit per ne ekonomine e tregut u shoqerua krahas

perkeqesimit te treguesve te tjere ekonomike, edhe me nje rritje te theksuar te numritte te papuneve. Si rezultat i mbylljes se nderrnarrjeve, fabrikave dhe mosfunksionimit

ne teresi te ekonomise, ne vitin 1993 numri i te papuneve eshte shifra 300 mije njerezose dy here me shume se ne vitin 1991. Ndersa vazhdon rritja e papunesise ne sektoret

e tjera te ekonomise, bujqesia e krahasuar me to ka fituar nje fare qendrueshmerie.Aktualisht ne kete sektor, jane te punesuar ireth 508 mije njerez ose rreth 50 per qinde numrit te pergjithshem te te punesuarve.

Aktualisht bujqesia perben te vetmin sektor qe paraqet mundesi punesimi te

shpejte. Mundesia e thithjes se shteses se fuqise punetore te krijuar brenda sektoritbujqesor, do te vazlidoje te ekzistoje edhe per disa vite te tjera per shkak te nivelit te

ulet te mekanizimit ne kete dege dhe mundesive te kufizuara per te rritur nivehn e tij nete ardhmen,"te pranise edhe per disa vite me rradhe te kulturave ekstensive ne

strukturen prodhuese te fermave, te riaktivizimit dhe zgjerimit te sektorit agro-

ushqimor, te shtimit dhe zgjerimitte sherbimeve te bujqesise, etj.Ne afatin e gjate, si rezultat i zhvillimit te zonave urbane, i turizmit dhe l

sektoreve te tjere ekonomike, dhe si pasoje e krijimit te tregut te tokes dhe e orientimitte prodhimit bujqesor drejt kulturave intensive, ne bujqesi niveh i fuqise punetore do tebjere vazhdimisht dhe bujqesia do te shnderrohet nga sektor superior ne sektor inferiorper sa iperket numrit tetepunesuarve dhepjeses se sajne GDP.

d) Vendin kryesor ne tregtine e Shqiperise me jashte, gjate viteve para

tranzicionit dhe atyre te tranzicionit e kane zene kryesisht lendet e para industriale dheproduktet bujqesore te paperpunuara. Eksportimi i mallrave bujqesore te perpunuara

62

ka patur ku&rime dhe veshtiresi per shkak te ekzistences se nje Industrie agro-ushqimore artizanale dhe te vjeteruar. Mundesja per te riaktivizuar industnneushqimore egzistuese eshte teper e kufizuar dhe mund t'i sherbeje vetem

konsumatoreve vendes. .. .

Per t'ju pergjigjur tregjeve te jashtme do te ishte e nevojshme qe pohtikat

qeveritare te inkurajojne dhe mbeshtesin investimet e reja per krijimin e njesivemoderne te perpunimit, paketimit, ambalazhimit dhe etiketimit te produkteve bujqesore

ne nivelin e standarteve te tregjeve evropiane. :9) Ristrukturimi i bujqesise ne fazen e tranzicionit ka nxjerre jashte funksiomt

tSre format e meparshme te tregtimit te produkteve bujqesore. Kete funksiom me pare e

kryente kooperativa bujqesore ose shteti. Per rrjedhoje, mungon eksperienca e krijimitdhe funksionimit te tregjeve te Ura bujqesore. Sidoqofte krijimi i tregjeve aktuale te

produkteve bujqesore, venia ne veprim e mekanizmave qe rregullojne ato, eshte nje

iaktor premtues dhe qe inkurajon prodhimin bujqesor duke i dhene perparesi ndajfaktoreve te tjere. Nxitja dhe zhviUimi i metejshem i tyre do te kerkonte edhe veprimembeshtetese nga ana e qeverise persa i perket ambjenteve pubhke te tregtimit,transmetimin nga ana e tij tek fermeret e informacionit te nevojshem mbi tregun,

perspektivat e prodhimeve te ardhshme, te kerkeses, te cmimeve, etj., me anen e

mekanizmave te speciahzuafa te tij,

* .. SUMMARY ,

Since 1991, there have been fundamental changes in the Albanian Agriculture.

The role of agriculture in the overall economic reform is clear from its contribution to

GDP and NMP. The share of agriculture in these macroeconomics indicators has

increased over the last years. Also is increased and its contribution to employment.

The annual growth rate of agricultural net and gross output has been and is

actually higher than the average ofthe economy.

The main objective of the transition in agriculture is to create a competitive

agricultural sector based on market principles which can provide food for the

population and contribute to export earnings.

BIBLIOGRAPHY

Kydd. J, Buckwell. A, Morrison. J, (1994) The role ofAgriculture in the transition to

a market economy in Central'andEastern Europe: an analytical

framework ( Bavaria, Germany ).

Osmani. M, (1994) Albanian Agriculture-Evaluation ofprogress and Policies.

FAO(1993) Albania, Investments Opportunities in FoodProcessing Industry,

Tirana.

Csaba.F,(1994) The role ofagriculture in the transition process in Hungary,

Bavaria, Germany.

IMF, Economic Reviews (1994) ALBANIA, Economic Reviews (5) International

Monetary Fund, Washington DC

Norton. G,W. & Alwang. J,(1993) In Introduction to Economics ofAgricultural

Development, Virginia Polytechnic Institute and State University.

Mi.

DISA KQNSroERATA MBI HYRJEN E KAPITALIT ITALIAN NE SHQIPERI

. GJATE KATER VITEVE TE FUNDIT

pershtatur nga Fadil Borici, ekonomist

1. Programet e kopperimit agrar: nje permbledhje.

Programet e kooperimit agrar qe Italia ka ne zhvillim dhe ato qe syiion te zhvilloje ne

kuader te angazhimive politike te marra nga Komisioni Mikst i Nentprit 1992, mund te ndahen

ne pikpamje te permbajtjes ne tie grupe : programet italiane, nderhyijet multilaterale te

firianeuara pjeserisht nga Italia, iniciativat e tjera te kooperimit italian. Ja vlen qe duke ndjekurkete ndarje te bejme nje permbledhje te shkurter - megjithese nuk behet fjale per nje liste te

perfunduar - duke pasur parasysh ne vecanti: karakteristikat kryesore te angazhimeve te

marra objektivat e parapara dhe eventualisht rezultatet e arritura, lokalizimin territorial,

gjithcka duke bere nje referim te posacem tek koordinimi i mundshem dhe perputhjet

eventuale me nderhyijet e tjera te kooperimit nderkombetar.

/. /. Programet italiane

(1) Nderhyrja e pare ne fashen e bujqesise, e nisur ne Qershor 1994, eshte i

ashtuquajturi " prograitii i jashtezakonshem i mbeshtjetjes i produkteve agro-blegtorale "me

nje investim te barabarte me rreth 3 miliard lireta dhene falas. Objektivi eshte ai i permiresimit

te mundesive per fitim te prodhuesve te yegjel agrare nepermjet rritjes se prodhimit te

dritherave per perdorim si ushqim dhe te disa prodhimeve "te tjera bujqesore ne disa zona te

percaktuara mire duke vene ne dispozicion, nepermjet kanaleye tregtare, -mjetet teknike tenevojshme per prodhimin bujqesor dlie blegtoral ne shkalle te vogel.dhe per aktivitetet e jera

sipermarrese ( te ndermanjeve ). Nderhyijet jane perqendruar ne rrethet e Lezhes, Lack,

Krujes, Durresit (baza), Tiranes, Kavajes. Peqinit,Elbasanit, Lushujes, Fierit, Vlores.

(2) Vec kesaj eshte parashikuar,nje:"faze e dyte e programit te jashtezakonshem te

mbeshtetjes se prodhimeve agro-blegtorale", vazhdimi i programit te meparshem, per te cilin

jane parashikuar nderhyije prej 9 miliard liretash (gjithmone falas). Ne kete rast, sidoqofte,pjesa kiyesore e nderhyrjes i perket zhvillimit te nje sherbimi te asisteiices per agrobiznesin dhe

ndoshta edhe rehabilitimit te industrise se farereve.

(3) Ne vazhdim te komponentit ndermarrje-blegtori te programit te jashtezakonshem

fiitet edhe "prograrni i integmar blegtoral " i cili synon qe te rehabilitoje ne nivel lokal dhekombetar disa sherbime qendrore ose disa rrjete sherbimesh (asistenca veterinare, prodhimi i

kafsheve, inseminimi artificial, etj), duke mos u larguar nga nderhyrjet specifike per

mbeshtetjen e.atyre qe menren me blegtori. Per blegtorine eshte parashikuar nje nderhyrje me

dicka me pak se 7 miliard lireta te dhena falas. .

Ne kete menyre ne qender te nderhyijes italiane ne fiishen agrare eshte blegtoria, dege

kjo qe sicdihet, kontribuon te pakten me gjysmen ne vleren e prodhimit bujqesor shqiptar. Vec

kesaj kjo dege eshte nder me te veshtirat per t'u riorganizuar: shkatemmi total i bujqesise e ka

kthyer rritjen e kafsheve nga disa ndermanje te medha kolektive dhe shteterore me qindra dhene disa raste me mijera krere bageti, ne rye mizeri fermash te vogla familiare me vetem disa

krere secila. Kjo gje sic mund te inerret lehte me mend ka krijuar nje sere problemesh te

natyrave te ndryshme higjieno - sanitare, veterinare, gjenetike, alimentare etj, probleme qe

meritojne nje anahze tekniko - ekonomike te vecante.

■ 64 ' . ■

1.2. Nderhyrjet nniltilciierale lefinoncnara uga Italia

Jane te shumta programet multilaterale ne te cilat Italia merr pjese duke mbuluar pjesete fondeve te. nevojshme. . v . ' ■

(4) Midis ketyre programeve i rendesishem, per nga gjendja ne te cilen ndodhet

sektori. eshte projekti "i rehabilitimit te sitemeve te ujitjes " i Bankes Boterore. Investimi kap

shumen e 44J milion dollareve: Objektivat e ketij■ programi mund te peimblidhen ne keto

pika: te rehabilitohen sistemef e ujitjes dhe te drenazhimiune zonat bregdetare nepemijet

investimeve jo shume te kusbtueshme (maksimalisht 500 dollare/hektar); te sigurohet

mirembajtja e ardhshme e sitemeve te ujit nepernijet institucionalizimit te shoqatave te

perdoruesve te ujit ; te garantohet zhvillimi institucional (asistenca teknike, programet e

kualifikimit dhe te pergatitjes profesionale. etj), mbeshtetja legislative (perfundimH kuadrit

lormativ, percaktimi i kostos se ujit) dhe zbatimi i programit (asistenee teknike dhe pajisje).

Nderhyrjet jane perqendruar ne zonat e Lacit, Krujes. Durresit, Tiranes. Kavajes. Lusiinjes.Fierit.-, . . / ' , ■ ,-..•-. ■ '

Rehabilitimi i sistemit ujites eshte , sic edhe u. permend me siper. nje uderhyrje. qe.

)atjeter ka nje karakter pripritar, si per nga kushtet agro-metereologjike te vendit. ku per

)eriudha te gjata te vitit nuk bie shi, ashtu edhe per faktin qe para vitit 1990 rreth 60 per qind

: 700 mije hektareve te siperfaqes bujqesore te kultivueshme ishte nen uje (dhe vec te tjerash

contiibuonte me 80 per qind ne prodhiniin bimor shqiptar). Me dekolektivizimin spontan te

itrukturave "publike" edhe nje pjese e mire e infrastruktures se rijetit ujites u prish: me 1992

logariteshin 89 mije liektare te siperfaqes se ujitshme te humbura, ndersa siperfaqja qe duhet

e riaktivizohet duliet te jete nja 212 mije hektare.

(5) "Projekti i rehabilitimit te rrugeve sekondare dhe atyre qe lidhin fennat", i perfsliire

yithmone ne kuder te nderhyijeve te Bankes Boterore, me nje investim te parashikuar qe

hkon rreth 25 milion dollare, paraqet si objektiv permiresimin ne zonat prodhuese, te

(ershkueshmerise se 1.500 km nugeve sekondare (te afeita me kryesqret dhe atyre ndemijet

ermave) qe lidhin zonat rurale dhe bujqesore me rruget kryesore. Punimet do te lokalizohen,

ie fazen e pare, ne rrethet e Lacit, Krujes, Tiranes, Kavajes, Lushnjes, Mallakastres dhe

ventualisht ne nje faze te dyte ne rrethet e Korces. Devollit, Kolonjes, Gjirokastres, Sarandes.)elvines dhe Lezhes. ,

Ja vlen te shenohet qe nga pikpamja tekniko - ekonomike, ky program paraqitet i nje

endesie te skajshme: gjendja e rrjetit rrugor sekondar eshte ne kushte te mjerueshme

plptesisht i shkaterruar) dhe ne fakt e ben shume te veshtire (dhe ne disa raste te pamundur)

derlidhjen midis ndermarrjeve fshatare, fshatrave, komunave dhe qendrave te rretheve.

■rogrami parashikon ne kete nienyre rehabilitimin e rijetit rrugor vetem ne zonat me poteiicial

ujqesor me te inadh duke u zb'atuar keshtu ne zonat ku eshte perqendruar edhe pjesa me e

ladhe e nderhyijeye te Organizmave nderkombetare, duke perfsliire edhe ato itdliane. Ne fakt

uk do te kishte kuptim rehabilitimi i sistemit ujites per te permiresuar prodhiniin bimor,

organizing dhe stimulimi i prodhimit blegtoral, te favorizohej zhvillimi rural, etj. pa qene i

ihabilituar njeti rrugor sekondar (ai primar nuk eshte ne gjendje te mire megjithese per

lomentin eshte ne gjendje te garantoje pershkueshmerine dhe transportet e rastit).

(6) Gjithmone Banka Boterore koordinon nje "projekt pilot per te luftuar varferine ne

3nat mrale " prej 6,7 milion dollaiesh. Objektivat e programit jane: rehabilitimi i

frastmkturave rurale; dhenia e kredive ne mase te vogel per banoret e fshatit, krijimi i

likio-ndermanjeve bujqesore. Oigani pergjegjes eshte "Fondi per Zlivillimin Rural" nen

iresine direkte te kiyemiiiistrit te Shqiperise. Nderhyijet e fondit jane lokalizuar ne pothuajse

gjitha rrethet, pervec atyie bregdetare dhe te jug lindjes, (Malesia e Madhe, Shkodra.

ropoja, Puka, Hasi, Kukesi, Lezha, Mati, Dibra, Bulqiza, Kruja, Tirana. Elbasani. Librazhdi,

6$ .. '■ . ■.■■ •' ■1; ■..: ■;. •

Gramshi, Kucova, Vlora, Tepelena). Ky projekt ka nisur ne Prill 1993 dhe ka nje shtrirje

kohore prej 18 muajsh, duke filluar nga fundi i 1994, per tre vjet te tjere (kostoja totale eshte

22 rnilion dollare). Objektivi eshte shtriija, (shperndarja) dhe organizimi i shperndarjes se me

teper se 17.000 kredive te vogla te kanalizuara nepennjet krijimit te "fondeve per kreditimin e

fshatit". ■ ■' . • | ■ ■ -' . .

(7)"Projekti i integruar i administrirnit te pyjeve", edhe ky i pergatitur nga Banka

Boterore (kostoja e parashikuar 20 inilion dollare), ka per objektiv penniresimin e

admiiiistrirnit te ndermanjeve pyjore shteterore dh te zonave te kullotave dhe te vreshtave.

Parashikohet vec te tjerash nje inbeshtetje institucionale nepennjet: riorganizimit te nje

Drejtorie te pergjithshrne te pyjeve, institucionalizimin e nje" Ndennarrjeje shteterore

autonome, kualifikiinin dhe kerkirnet shkencore ne fushen e pyjeve dhe te kullotave.

Vlen per t'u shenuar se nderhyrja ne sektorin e pyjeve eshte e rendesishme ne menyre

esenciale per dy arsye : sepse zona pyjore mbulon 36 per qind (me teper se I milion hektare )

te siperfaqes totale te vendit duke perfaqesuar ne kete menyre nje rezerve te madhe nga

pikpamja ekonomike dhe e mjedisit, se dyti sepse ne tre vitet e fundit pjese te medha te pyjeve

jane shkaterraar ne nje menyie te pakontrolluar duke e perdorur drurin per ngrohje shtepiake

ose per qellime te tjera industriale. Megjithate, ne krahasim me planinparaprak te punimeve,

avancimi i programit te pyjeve eshte Vonuar per nevoja te domosdoshine, te paraqitura nga

vete Bairka Boterore , per kryerjen e nje vlereshni te ndikimit te ambjentit (qe nuk mund te

kiyhet para fillimit te vitit 1995).Vec kesaj kane lindur disa probleme te karakterit legal qe

kane te bejne ne menyie te vecante me percaktimin e dispozitave te shfrytezimit te se drejtes

per administrim te pyjeve dhe te kullotave.

Megjithese jo i finacuar dhekt nga Italia ja vlen te pennendet "Projekti pilot i

komerciahzimit te sektorit te perpunimit te qumeshtit dhe neneprodukteve" i Bankes Boterore

(iTeth 7 milione dollare), i.lidhur ky me nderhyrjet eltalise sipas te cilave parashikohet ngritja e

nje numri te caktuar te "modeleve" te ristrakturimit te zinxhirit qumesht-nenprodukte:

giiimbulhmin, transformimin dhe shpemdarjen e qumeshtit. Objektivat e ristrukturimit jane: te

behet e mundur per blegtoret shitja e prodhimeve te tyre me cmime tregu te arsyeshme ne

menyre qe te nxjenin fitime te tilla qe t'i nxisin per te rritur prodhimin, fumizirnin e tregjeve te

qyteteve me prodhime cilesore te tilla qe te plotesojne kerkesat ushqimore te popullsise.

Nderhyrjet jane perqendruar ne irethet e Dunesit, Elbasanit,Fierit, Korces, Lushnjes,

Shkodres.

1.3. Iniciativat e tjera italiane te kooperimit nefushen agrare.

Midis iniciativave te tjera italiane te kooperimit ne fushen agrare duhet te permenden

aktivitetet e disa Organizatave joqeveritare (NGO), ne menyre te vecante ato te Komitetit

Europian te KuaUfikimit Agrai te Bolonjes (G.E.F.A.) dhe te Shoqates Nderkombetare te

Vullnetareve Laike te Kuneos ( L.V.I.A.).

(8) Aktivitetet e CEFA jane perqendruar ne rrethin e Elbasanit, konkretisht ne zonen e

Suloves, dlie kane filluar qe ne fillim te vitit 1991. Ne sektorin zooteknik-veterinar aktivitetet e

kesaj ONGjane perqendruar ne dy komuna (Mollas dhe Gjergjian) nepennjet nje nderhyrjeje

ne situaten epizotike dhe duke permiresuar nga pikpamja gjenetike racat e lopeve. Ne te dy

fshatrat, me ndihrnen e veterineireve lokale, jane kryer nje sere kontrollesh (ne total rnbi 1.000)

inbi: brucelozen (asnje rast pozitiv), tuberkulozin(2 per qind pozitive) dhe leukozen (8 per

qind pozitive). Vlen per t'u theksuar qe keto jane te vetinet analiza sierologjike te

disponueshrne ne Shqiperi mbi te cilat vete Drejtoria e Sherbimit Veterinar bazohet ne

vleresimin e patologjive ne nivel kombetar (vec te tjerash eshte konstatuar edhe prania e disa

semundjeve parazitare, pervec semundjeve te aparateve dhe organeve te ndryshme. Kjo NGO

66

ka liderhyre duke aktivizuar nje qender te inseminimit artificial qe ka kryer 340 nderhyrje.

Nderhyrja ka perfshire rritesit te cileve ndiluna e huaj, pervec testeve qe u permenden me

siper, niik ju eshte.dhene falas: veterineret, fara, ilacet. etj,. jane paguar ne pferqindjen e mases

se aktiviteteve sipas kerkeses.

(9) Edhe Shoqata Nderkombetare'e Vullnetareve Laike qe po punon.qe nga vit'i 1991,

kryesisht ne zonat e Shkodres (baza), Lezlies, Malesise se Madhe, Mirdites (rrethet e

veriperendiroit) ku po nxitet shoqerizimi midis grupeve rurale familiare, duke analizuar

gjendjen aktuale'te pronave bujqesore dhe te permiresimeve tie ortikulture, frutikulture dhe ne

vreshtari, duke kontribuuar ne formulirniu e projekteve ne pikpamje te disa dhuratoive ose te

dergesave te vogla per pajisjen me vegla bujqesore, mer farera, plehera, etj. Ne gJHishte muaj

kjo NGO ka perkrahur krijimin e tre shoqatave te familjeve qe merren me kultiviim duke ju

ofruar asistence teknike dhe mjete teknike falas. Duke pasur parasysli vecorite bujqesore te

zones kjo NGO ka dhumar 30 mije rrenje hardhi, 7 mije rrenje drufrutqre. farera te ndryshme

per ortikulturen, ilace per bimet, pompa dhe pajisje te vogla per bujqesine.

Ne fushen agrare ka edhe iniciativa te tjera interesante me karakter privatizimiu si

p.sh. AGRIFOODS, shoqeri e perbashket midis nje shoqerie italiane dhe nje ndermarrjeje

shteterore ne afersi te Kavajes e cila megjithate eshte detyruar te ballafaqohet me privatizimin

uga ana e pa:rtnerit shqiptar. Projekti eshte qe te krijohet nje shoqeri e re e perbashket jo m8

me shtetin, por me shoqaten e fshatareve pronare te tokes. Pavaresisht mga pengesat

burokiatike,aktiviteti prodhues nuk eshte ndeiprere: prodhohen grure, doniate dhe angjinare

ne nje total prej 60 ha siperfaqe te kultivuar. Prodhimi me i rendesishem mga pikpamja

ekonomiko-tregtare eshte domatja e cila vilet direkt ne vend dhe pastaj transpoirtohet ne Itali

ku edhe konfeksionohet, duke qene pra nje produkt eksporti. Aktiviteti prodhuies kryhet me

nje fare suksesi kryesisht per dy motive: siperfaqja e kultivuar, relativisht e kufizuar, (60 ha)

lejon keshtu nje numer te vogel te partnereve shqiptare (ne kundershtim me c'ka ndodhur ne

eksperiencat e tjera ne joint-ventures italo-shqiptare ne fushen agrare); prania e perhershme e

partnerit italian qe ndjek personalisht te gjtlia fazat e ciklit prodhues dhe komercial.

l.Nderhyrjet e kooperimit aderkombetar:. disa probleme specifike

Pjesa me e madhe e e nderhyijeve te bera rezulton te jete perqendmar ne te njeten zone

gjeografike, asaj te ultesires lien uje ne rreithet Lezhe, Lac, Dunes, Kruje, Tirane, kavaje,

Lushnje dhe Fier, d.rn.th.- atje ku gjendet edhe potenciali me i madh bujqesor i Shqiperise. Ne

keto zona rezultatet e pritshme te mira te nderhyrjeve te programuara qe u pershkman me

siper do te duhej te cojue, te pakten teorikisht, ne nje zhvillim agrar relativisht "te shpejte". E

gjitha kjo duke qene plotesisht koherente me objektivat e qeverise shqiptare dhe te kooperimit

nderkombetar, gje qe nga ana tjeter krijon nje sere problemesh te karakterit politik, ekonomik

dhe social.

' Duke u ndalur veteirs ne konsideratat qe lidhen The bujqesine, per konsekuence merren

ne shqyrtim edhe problemet e politikes agrare. keshtu do te duhet te mendohet edhe per

zgjidhjen e problemeve qe lidhen vecanerisht me eksodin nga zonat malore, rurale dhe agrare

ne drejtim te fushave dhe te zonave urbane, me riorganizimin e fondeve te tokes dhe ate te

fermave, me riorganizimin e sherbimit agrar (ujitja, mekanizimi, asistenca teknike, kontrollet

higjieno-sanitare), me riorganizimin e tregjeve bujqesore si ne fushe ashtu edhe ne zonat

malore, si edhe me kuaHfikiinin eatyre qe merren me bujqesi. '

3.1. Zhvillimi agrar dhe eksodi

Sidoqoiie midis ceshtjeve qe shtrohen per zgjidhje me e rendesishmja dhe qe paraqet

jo-pak analogji me zhviMmin ekonomiko-bujqesor te Italise se pasluftes, ka te beje me eksodin

61

rural dhe ate agrar drejt zonave urbane. Veshtiresia ose me mire te thuhet, pamundesia per tendaluar fluksin. e urbanizimit. ose te paktenper te ngadalesuar ne menyre te pranueshme rntjendemografike urbane, po paraqet dhe do te paraqeses ne te ardhmen nje sere problemesh(mbipopuuimin, kushtet e jeteses antihigjienike, konfliktet sociale, ndotjen e ambjentit, etj.) te

cilave, per momentin, te njetat organizma nderkombetare qe veprojne ne vend ne kuader te

programeve te nderhyrjeve nuk ju kane kushtuar vemendje.

Futja e teknologjive te reja, aktivizimi i kapitaleve shtese dhe nje pergatitje me e mire

profesionale e punonjesve- do te cojne, me kalimin e kohes, ne penniresime qe kane te bejneme prodhueshmerine e tokes. te punes dhe te kapitalit dhe ne nevojen per zgjenmin e

ndennarrjeve dhe kufizimit te punes se krahut. Duhet te theksohet qe madhesia mesatare e

ndermaiTJeve (fermave) eshte e barabarte me pak me shume se I ha siperfaqe te kultivuar dheqe punonjesit aktive qe merren me buiqesi perfaqesojne 60-70 per qind te popullsise totale te

afteper pune.

Ne qofte se per Shqiperine keto nuk jane probleme qe mund te perballohen per nje

kohe te shkurter (nuk ekziston akoma nje treg i vertete i fondit te tokes, qiraja mbi token nukeshte rregulluar, krediti mbi token dhe ai agrar eshte me teper teorik se sa praktik, etj.), kashume mundesi qe keto probleme te dalin ne pah ne nje priudhe afat-mesme dhe afat-gjate dheprandaj duhen mbajtur parasysh kjo edhe per faktin se ne ekonomite ne tranzicion eksodi agrareshte ne realitet nje fenomen fiziologjik i pashmangshem por i perballueshem vetem ne nje

mase te tille aq sa eshte mundesia e sektoreve te tjere per te thithur krahun e punes qe del i lirenga bujqesia kjo sigurisht nuk eshte e mundur per kushtet ne te cilat aktualisht ndodhet vendi.

Nga na tjeter ne ato zona te vendit ku nderhyrjet ekooperirr.it jane modeste ose ose

zero (zonat e skajshme kodrinore dhe malore) priten te vihen Te, dhe kjo pjeserisht po ndodh,fenomenet e eksodit te kodrave dh zonave malore, ose me saktesisht, te braktisjes. Behet fjaleper fenomene qe nuk kane te bejne vetem me zonat malore me te laitat dhe me te varferatporper probleme qe mund te krijojne preokupacione te medha praktike dhe pohtike. Mjafton tesillen nder mend bidonvilet qe jane ngritur rreth kryeqytetit dhe pergjithesisht rreth qyteteve te

medha apo dhe problemet e degradimit urbante shkaktuara nga jourbanizuru, aspektete

negative per situaten hidrogjeologjike dhe degradimi i ambjentit i shkaktuar nga mos ruajtja epyjeve dhe kullotave ne zonat e braktisura. Pra, pamundesia per t'u perdorar e disa zonave te

skajshme kua gjenden akoma kullota ose lendina natyrale, ne realitet merr formen e njeshkatenimi te nje rezerve natyrale duke qene keshtu nje humbje ekonomike prania e te cilitnuk ehste vetem nje fakt ekonomik negativ, por, aktualisht, edhe nje problem shume i rendesepse perputhet me nje bilanc tregtar bujqesor teper deficitar parasegjithash per slikak te

ekzistences se importeve blegtorale d.m th te produkteve qe do te mund te siguroheshin duke

perdorur kete prodhirn spontan. .

E gjitha kjo nuk do te thote qe eshte e pershtatshine te kufizohen rezervat e destmuara

per zhvillimin bujqesor te zonave pjellore te ultesirave nen uje, perkundrazi nderhyrjet duheninkurajuar dhe kryer, por edhe duke pasur parasysh mundesine, sigurisht ne kufirin e rezervave

te disponueshme, per perqendrimin e disa programeve "tampoir" ne zonat e skajshme tekodi-inave dhe ato malore. Ne kete kontekst duhen perfshire, per shembull, perdonmi i i te

leshtave dhe te dliirtave qe perbejne nje pjese te rendesishme te pasurise blegtorale shqiptare, erendesishme sic u pa jo vetem nga pikpamja tekniko - ekonomike, por edhe nga ajo shoqeroredhe e mjedisif dhenia e kredive ne mase te vogel per banoret e fshatrave per zhvilhmm endennanjeve te vogla rurale, riorganizimin e administrimit te ndermarrjeve shteterore pyjore

dhe te zonave te silvikultures dhe te kullotave. e keshtu me tutje.

3.2. Koopenmi per zhvillim dhe "keshilltarefe vendeve ne tranzicion

6i

Te gjitha nderhyrjet duhet sidoqofte qe te kenaqin kushtet themelore te ndVftitjes dhekoordinimit midis Agjencive nderkombetare, kooperimit shteteror dhe te Organizatave

jo-qeveritare. Mbi nevojen per te adoptuar forma te reja te kooperimit per zhvillim duket te

kete nje marreveshje te perbashket, in primis nga Kombet e Bashkuara: midis ketyre zgjerimi i

fluksit te asistences zyrtare per zhvillim (investimet private, puna, tregtia,financa) dhe

liberalizimi i tregtise se prodhimeve bujqesore.

Problemi i nderhyrjes se Organizmave nderkombetare ne tranzicion nga ekonomia e

planifikuar ne ate te tregut eshte ne realitet shume i rendesishem, jo vetem per Shqiperine por

te gjitha vendet qe po perballojne problemet e tranzicionit. Sidoqofte i nje rendesie pak a

sliurne te njejte eshte edhe roli i ekonomisteve qe kryejne sherbimet e tyre prane ketyre

institucioneve nderkombetare te cilat drejtperdrejt ose terthorazi ndikojne ne vendimet e

kooperimit nderkombetar.Ne fakt sapo thirren per konsulence te qeverive te vendeve ne

tranzicion, disa prej tyre manifestojne prirjen e perqasjes se ekonomive (ish) sociahste me ato

te vendeve te tjera ne zhvillirii, bota e Dyte apo Bota e Trete. Apo, instiktivisht, kane filluar te

mendojne qe transplantirni i modelit perendimor mund te kete sukses: Bota e Dyte e njejte meB,oten e Pare.

, Keto jane vleresime qe fshehin dy fakte te rendesishme : Ipari eshte qe cdo asnje vend

nuk ka nje model perfekt: ,pjesa me e madhe e demokracive kapitaliste ka bere gabime ne

drejtim te politikes ekonornike dhe asaj agrare: vendet e "zhvilluara" nuk duket te paraqesin

modele qe ja vlejne te kopjohen pike per pike gjetke. I cfyti, akoma me i rendesishem, eshte qe

politikat dhe institucionet kane pesuar nje evolucion dhe jane pershtatur me nje ambjent pfeciz

ekonomik dhe shoqeror: ne qofte se do te transplantoheshin mund te ndodhe qe te mos futen

dot ne "organizmin" qe i pret, sepse thjesht nuk perputhen me substratin perberes te shoqerise.

Vleresime te tilla paraqesin edhe imphkime te fendesisshme te karakterit bperativ: ne

fakt asnje nderhyrje nuk duhet te rezultoje e shkeputur nga "realiteti"i ne kuptimin me te gjere

te ketij terrni te pergjithshem. sidoqofte, ne "praktike", kur "ekonomistet vizitore" veprojne

"ne terren" per te dhene konsulencen e tyre ne kooperimin per zhvillim shpesh deshtojne ne

perpjekjet e tyre. Referimi, edhe per terminologji, ka te beje me debatin e hapur ne fillim te

viteve !60 ne nje artikull te njohur te Seers, Why Visiting Economists Fail, ne lidhje me vendet

me ekonomi ne rragen e zhvfflimit: problemi tani po del serish ne dukje, ne te njejtat kushte, nevendet me ekonomi ne tranzicion.

Deshtimi i ketyre eksperteve, vecte tjerash edhe per shkaqe qe nuk jane shume te

njohura, duhet kerkuar ne mosnjohjen e realiteteve te vendeve ne te cilat nderhyhet dhe

vecanerisht nga propozimi i zgjidhjeve qe nga pikpamja e veprimit praktik rezultojne te pa

zbatueshme. Sic eshte theksuar me siper, ne vendet ne tranzicion politikat dhe institucionet e

tarsheguara nga organizimi i meparshem ekonomiko-shoqeror nuk jane zhdukur akoma

plotesisht nga shoqeria civile, dhe as nuk duket e arsyeshme te mendohet te transformohet

totalisht nje sistem qe eshte konsoliduar ne disa dhjete vjecare, ne nje periudhe prej vetem disamuajsh. .

Keshtu nuk do te kishte kuptim, ndermjet shembujve te panumurt qe u cituan, qe ne

Shqiperi "ekspertet" e nje agjencie nderkombetare te sugjeronin nje "reforme" te reformes

agrare pa mbajtur parasysh qe ne zonat nirale, ne menyre te vecante ne zonat e brendshme dhe

ato malore, eshte akoma ne fuqi" Ligji i Maleve" (Kanuni). Kemi te bejme me nje institucion

te se drejtes qe eshte nguhtur ne mendjen e njerezve dhe qe i ka thelle rrenjet ne ndergjegjet e

tyre aq sa te respektohet plotesisht ne shume raste. Kjo gje e ben te kote aplikimin e cdo lloj

mase legislative te marre "nga lart". Nje gje p tille ndodh pikerisht keshtu. Apo mund te jepet

edhe rasti i "eksperteve" te tjere, te derguar nga nje Agjenci tjeter nderkombetare, qe i

sugjerojne Qeverise Shqiptare qe te ringreje kooperativat bujqesore: ne te vertete vete termi

69

"kooperative" shkakton nje senste kuptueshem mospelqimi tek kultivuesit e rinj individuate qe

sapo jane cliruar nga kolektivizmi.Ne kete kuader, duke perftinduar, mund te thuhet qe cdo nderhyrje do te tshte e

nevoishme qe te bazohej mbi nje metode studirai paraprak qe te mmerte parasysh ndikimin e

traditave dhe te historise ne inenyre qe te prodhohen dhe te ndahen rezervat,dhe te behetshpemdarja e te ardhurave midis faktoreve te prodhimit.Keshtu behen komponente te dores separe pervec aspekteve ekonornike, edlie mjedisi gjeografik, institucionet politike. kultura si

shprehje e qyteterimit dhe historia e shoqerise.

CERTIFIKATAT E PRIV'ATIZIMIT. NE 1 ETON!(Perkthim)

Ideja e futjes se ceitjfikatave te privatizimit u parashtnia lisa Frouti i popullit nevitm 1990/organizata politike me e inadhe dhe me me influence ne vend Kandidatet e

mbeshtetur liga -Frouti i Popullit anil en nje fitore bindese ne zyjedhjet per ne KeshillinSuprem (Parlamenti.i) ne fillim te vitit 1990 dhe krijuan qeverine. Ata kryesuan luftenper te nfituar pavaresine liga Rusia. oranizuan shperberjen e ekonomise se centralizuarsociahste dhe fiitjeii e ekonomise te tregul. Ndersa Letonia kishte munaese kapilali perte pnvatiziiar ndermarjet shteterore, perdorimi i ceitifikatave te*" privatizing ukonsiderua si nje mjet i rendesishem per te arritur kete gje.

Konsideratat e natyres shoqerore ishin gjithashtu te rendesishme L)y prej tyre evlejne te shqyrtohen. E para rrjedli nga fakti se prona shteterore u knjua kryesishi nekurnz te nje pune te papaguar mire Shperndarja parciale e prones shteterore midixpopullsise vendosi yendosi drejtesi te pjesshme ndaj saj. E dyta eshte e lidhur mendrysh.met ne strukiuren sociale te shoqerise. Duke perdorur eertifikata per le perih.arprone shteterore. p.aktikisht e gjithe popullsia. fillimisht do te behej pronare Kjo do leknjonte kushtc te laxorshme per krijimin e nje klase te mesmc. e eila ima ana e sajeshte nje kusht paraprak i rendesishem per ruajtjen e harmonise dhe le slabihtelit teshoqerise.

Rekomandimet ne drejtim te futjes se.ceitifikatave u percaktuan naa ,,je faktorme r rendes.shem. Kur rifitoi pavaiesine Letonia ishte e domosdoshme te kthel)eshinndermarjet e shlete/uara. apa.tamentel dhe pronat e tje.a tek njerezit te cileve u ishinmarre ato. Qe prej vitit 1940 kane ndodhur ndryshime te rendesishme ne ekonomine

dhe shpesh ka qene e pamundur te kthehej prona ne former, e saj te meparshmeMeqenese buxheti i shtetit nuk ka foncle per kompensim. u duk se cetiflkatat e z«jidhinproblemm. Nga fundi i vitit 1990 Front! i Popullit hartoi nje program privatiyiii^ i eilisynonte zgjidhjen e te gjitha problemeve te sipdpermendura me perdor.min e

ceitihkatave. Per me teper. kishte nje propozini per te here ceitifikatat te vet men formete pagesave ne.procesm e privatizimit. Ceitifikatat do te beheshin per vleren e te »jilhe

prones shtetrore, pjese.e te cilave ishin parashikuar si komiiensim per pronat e"meparshme dhe pjesa tjeter per t'u sl^pemdare midis le gjithe popullsise tjeter te l.etonisene vartesi te niveht te pjesemarrjes se tyre ne krijimin e pasurise kombetare dhe ajo ckambetej do te islire per shtetin <?

Sipas ketij plani. -pretendeiitet duke perfshire edhe ata te huaj qe do tedeshiron.n te privatizonin nje objekt me te madli. ne radhe te pare do te duhej te bleninsasine e nevojshme te ceitifikatave me valute nga banka shteterore, e cila do te shiste sivettifikata te destinuara per shitje. aslitu edhe ceitifikatat te cilat do te ishin blere mepare nga banoret vendas. Keshtu shpresohej se pervec zgjidhjes se detyres sepnvat.atnmt dhe te kthhnit te pronave. nje fond rezerve valutash do te krijohej dukebere te mundur futjen e nje monedhe kombetare.

Ky koncept i ceitifikimit te plote kishte shume kundershtare. Administratoretnuk i terhiqte kjo ide. sepse kisliin fiike se do t'u dilnin pune per zbatimi e saj ndersapronaret e nnj qe po dilnin kisliin fiike se kjo gje do te kufizonte mundesite e tyre Nuk

eshte e rastit se koncepti i konvertimit te prones shtetrore i pershkruar me hollesi naaKeslnlh i Mimstrave nga fundi i vitit 1990 nuk permban asnje propozini per futje^eceitifikatave, duke shkaktuar keshtu nje proteste nga ana e frontit te Popullit i cili nuk

14

immd te injorohej.Per hir te se vertetes, ne duhet te theksojme se kundershtaret e idese se

ceitifikatave kane patur dhe vazhdojne te kene argumente te forta., Nje ngaargumentimet eshte se shperndarja falas e prones shteterore nuk do fujepte pronareve

te rini sensfai e te qenurit zot te prones se tyre dhe si rrjedhoje do te vihej ne pikepyetjekujdesi dhe pergjegjesia e tyre per perdorhnin efikas te objektit. Perdorimi efektiv do teacarohej nga fakti se do tekishte pronare te shumte ne vend te nje ose vetem te disave.Ne mendojme se supozirni kategorik ne se ata do tejene ose jo zoter te pones nuk kakuptim Duhet te kuptohet se shpemdarja e prones shteterore me anete ceitifikatave te

privatizimit eshte vetem faza e pare e procesit te krijimit te nje klase pronaresh. Disanga pronaret filletare do te humbnin ne fakt te drejtat ndaj prones duke i shitur ato osethjesht nepermjet falimentimit te objektit. keshtu nje numer pronaresh do te dalesradualisht te diet do te dijne se si te administrojne objektet e tyre me efikasitet.

Argumentimi nga kundershtaret e tjere te ceitifikatave te privatizimit terheqvemendien per faktiu se duke shpemdare objektet shteterore, struktura e prones dotendryshohej pa patur nje influks te investimeve ne ekonomi. Duke mane parasyshsiendien teknike te objekteve indusriale, investimet e lmaja jane me se te deshirueshmeper modernizim, i modemizojne ato dhe krijojne kushte te favorshme per te hyre.neekonomine boterore. Padyshim, ky argumentim ka nje fate te vertete. Por eshte e qartese pronaret lokale te kapitalit dhe ata te huaj jane te interesuar per te pnvat.zuar

ndermarjet shteterore industriale. .. .

Mospeiputhia e mendimeve pengoi cdo vendim dhe pergatitje te hgjeve dhe

dokumenteve te tjera korresponduese, te cilat ne fakt bllokuan ne mase _ te

konsidemeshme cilesine e tyre dhe per pasoje popullaritet. dhe efektwitet, «

propozimeve gjithashtu u penguan.

Ceitifikata si nje mjet efikas i privatizimit perrnendet per here te pare ne

vendimin "Per pronen shteterore dhe parimet baze te konvertimit te saj" nga orgamlegiislativ i shtetit (Keshilli Suprem) i imatuar me 20 Mars 1991. Paragrafi 5 theksou:"per privatizing e nje pjese te kufiizuar te prones shteterore shteti i jep populism seLetonise nie pasuri ne formen e certifikates, ne perputhje me kontnbutm e tyre perrritien e pasurise kombetare te Republikes". Rezulton se certifikatat ishtn si synimprivatizimin e nje pjese te kufizuar te prones shteterore, ato jane nje pasun qe u jepen

banoreve, sasia e ceitifikatave eshte Uogaritur ne perputhje me kontnbutm per mtjen e

pasurise kombetare nga nje individ i vecante.Duke krahasuar deklarimet e ligjet e miratuara me vone me ato te permendura

me lart del se jane bere ndiyshime thelbesore ne pikat 2 dhe 3. Ne duhet te theksojmese puna per shtjellimm e ligjit dhe diskutimet e mevonshme u zvarnten dhe ai u miratuame 4 Nentor 1992 d.mmth. me se 19 muaj pas vendimit te parlamentit per fotjen eletrave me vlere Nje nga arsyet e rendesishme qe e komplikoi me shume shtjellimm elmiit ishte deshira per te zgjidhur probleme te ndryshme shoqerore dhe pohtikeme anete ceitifikatave si dhe sponsorizimi i procesit te privatizimit. Jo vetem pergatitja_e hgjitdhe e dokumenteve te tjera te lidhura me te u komplikua, por edhe vete zbatimi i hgjit

u veshtiresua. . .

Ligji dallon dy grape baze te njerezve qe perfitojne ceitifikata. Grupi i pare

perbehet nga banore te perhershem te Letonise, te cilet marrin ceitifikata ne perputhjeme numrin e viteve te banimit, duke u ndare keshtu ne disa nen-grupe. Grupi i dyteperfshin ish-pronaret ose trashegimtaret e tyre, prona e te cileve u muar ne perputhje

me akte te ndryslime te miratuara nga pushteti sovjetik.

2. Certifikatat per kohen e qendrimit ne Letoni.

Ne kete periudhe kriteri kryesor per marrjen e certifikates eshte periudha eqendnmit ne Letoni, duke u numemar me vite. Periudliat me me pak se nje vitshenohen mbas pikes me nje sliifer te vetme. Banoret e ketij grupi jane ndare ne dianeii.grupe.Ata kane te gjithe kohen e vitit te Ilogaritur te fundit te perbashket 31dhjetor 1992. Kjo do te thote se te gjithe banoret qe kane qene gjalle deri me 31dhjetor 1992 kane te drejte te marrin crtifikata privatizimi. ata qe kane lindur mbaskesaj date jo.

Ekipj dhe anetaret e parlamentit qe punuan per kete ligj ishin te vetedijshem secaktimi i nje afati te tille ishte i padrejte per njerezit qe kishin vdekur pak me pare1 raktikisht nuk ka mundesi tjeter, sepse secila kohe qe te caktohej. do te kshte njerezqe kishm vdekur pak me pare. ' '

Duke fiksuar nje numer cetifikatash per cdo banor. kjo shkakton nje devijimesencial nga vendimi i lartpermendur i 20 Marsit 1991, j miratuar nga Kesliilli Supremi cih parashikon varesine e nje numer certifikatasli nga kontributi i secilit individ Kur udiskutua ky projektligj, shumica e deputeteve mendonin se do te ishte e veshtire tezbatohej kjo idepasi eshte e pmundur te percaktohet kontributi i secilit individPercaktim, , perafer i rolit te nje individi, eshte mundshem sipas gjntesise se punesimitne libnn ety te punes. Puna individuale. mbajtja e shtepise dhe edukimi i femijeve nukjane marre parasysh dhe kerkojne nje procedure speciale deshmish

Fakti se ne vendet e tjera letrat me vlere te privatizimit nuk lidhen me numrin eviteve te punes. nuk pati rendesi ne zgjidlijen e kesaj ceshtjeje. Si rezultat u vendos qe

cdo person te merrte nje numer certifikatash te barabarte me koheqendrimin e tij neLetoni, nje certifikate per secilin vit. Nje qendrim i tille ne menyie te konsiderueshmerntinumnn.fi perfituesv.e sepse ai perfshiu te gjithe banoret e Letonise duke futur ketu

temijet e vegjel dhe duke pakesuar vleren e certifikatave. Cdo rritje e numrit teperfituesve nuk nit vleren total te prones shteterore qe do te privatizohet Kurllogantet numn , certifikatave qe do t'i caktohe cdo person], popullsia rezidente ndahetne grupe qe perbehen nga qytetare dhe joqytetare, pastaj brenda ketyre grupeve sipasstatusit pohtik ne periudha te ndryshme te jetes se tyre. Cdo qytetar i Letonise merr njecertifikate per cdo vit te kaluar ne Letoni (nga lindja deri me 3 1 dhjetor 1992) dhe 15certrfikata shtese. Kjo shtese u be per shkak te faktit se nje pjese e pasurise shtetororeperfaqeson vlerat qe u krijuan deri me 17 Qershor 1940 kur u pushtua vendi htaushtna sovjetike dhe iu bashkangjit ish BRSS-se. Ligji veeon nje kategori njerezish-ataqe u shtypen politikisht. Gjate sudimit sovjetik nje numer i madh banofesh u intemuanne provmcat venore dhe lindore te Rusise pa gjyq. Nje intemim i tille masiv ndodhi me

14 Qershor 1941 dhe 25 mars 1949.shume njerez u denuan per qendrimin kritik ndajmasave politike sovjtike ose thjesht ne baze te akuzave te fallsifikuara. Keto denime tepabaza u hoqen dhe njerezit te cilet ishin burgosur dhe mternuar, kane fituar statusin ete persekutuant pohtik neperputhje me vendimi e 13 Majit 1992 te Keshillit te Laite teLetonise. Keto rregulla kane vlere edhe per ata njerez qe u denuan ga zyra e ShtetitOjeman gjate Luftes se Dyte Boterore. Ndersa shteti ka pak mjete per fu dhenenjerezve mbeshtetje material ligjj thekson se atyre qe kane qene ne mergim do fujepmn dy certifikata shtese, pervec atyre per cdo vit te jetes se .tyre. Neqofte'se vendi iraergimit ka qene i ashtuquajturi provinca veriore e vdekjes. jepen 4 certifikata ndersaper cdo vit burg 5 certifikata. ' ':■.'-.

Ka banore joqytetare dhe keta jane nje numer i konsiderueshem te cilet kanemberntur gjate kohes kur Letonia ishte pjese e ish BRSS. Ata dhe pasardhesit e tyrenuk kane marre akoma shtetesine letoneze. Kur llogaritet numri i certifikatave keta

nierez jane ndare tie dy grupe, sipas vendit te lindjes. Ata njerez joqytetare qe kaneHndur ne Letoui marrin nje certifikate per cdo vit, sipas numrit te viteve qe jetuan ne

Letoni. . •Ata banore qe kane lindur jashte Letonise dhe riuk jane shtetas te saj mamn

certifikata sipas numrit te viteve qe kane jetuar ne Letoni. minus pese certihkata sepseata nuk kane marre pjese ne krijiwiii e pasurise kombetare, te trashuar nga Lituama e

pavarur. ■ , r-

Grupi i trete perbehet nga banore te drejtat e te cileve jane te kufizuara ne

marrjen e certifikatave. Ata mund te jene shtetas dhe joshtetas te Letonise. Certifikatat

"U JeP-Per vite sherbiini ne ushtrine sovjetike dhe jashte dhe ne formacione te tjeraushtarake perjashtp sherbimin e detymeshemushtarak, sherbimin si gardian burgu, etj.

-Per periudhen qe nje person ka kaluar duke punuar ne ish BRSS dhe zyat esigurimit te shtetit socialist sovjetik te Letonise, brganizata. te partise komuniste ne

nivel rajonal dhe me 1 art, duke perjashtuar statin e sheibimit.-Per vitet e kaluara ne burg me perjashtim te njerezve te denuar politike.

Jane caktuar disa kufizime per anetare te familjes se oficereve te ushtnse tesherbimevete sigurimit dhe zyrtare te Partise Komuniste. Keta te punesuar dheanetaret e familjeve te tyre nuk marrin certifikate neqofte se nuk kane punuar jashteven'deve te permendura me sipe per te pakten pese vjet. Certifikatat jepen nga organ*

qeveritare lokale. Vendimet mund te apelohen ne gjykate.Nie qendrim perzgjedhes ndaj atyre qe llogaritin numrin e certifikataye, e ben

procesine mtjes se ketyre dokumenteve pak te veshtire dhe e.zgjat procesnvNjeqendrim i tille shpjegohet me vecorite e struktures se popullsise se Letonise Gjateviteve te sundimit sovjetik pati debime masive te banoreve vendas dhe vershim tenierezve ima Rusia dhe ish-republikat e tjera sovjetike. Vendet drejtuese kiyesore i

mbanin kiyesisht te huajt. Kalimi ne ekonomine tegut u dha atyre me shume mundesidhe avantazhe se sa popullsise vendase ne drejtim te krijimit te strukturave private dhene perqendrimin e nje pjese te tnadhe te te ashtuquajturit kaptal pnmar ne duart e tyre.

Koncepti i ligjit te miratuar ishte nje perpjekje per te rritur shanset e qytetareve per te

filluar njebiznes. Eshte e veshtire te thuhet ne.kete moment ne se mtja e ketyremundesive barazon humbjet, te shkaktuara nga.vonesa e fiitjes se certifikatave dhe

krahas sa] fiitjen e banoreve ne procesn e privatizimit.Ndikimi negativ i voneses shihet nga fakt se ato pjese te prones shteterore qe

kane qene te hapura per privatizim per certifikata po pakesohen vazhdimisht per keto

arsye: " ji ■

-Privatizimi i panderprere i objekteve te.vogla me para ne dore, dhe.

-Ndermarjet e medha. shteterore po degradojne gjithnje e me shume dhe vlera e

tyre po zvogelohet.

3. Certifikatat si kompensim i pronave _

Kompensimi i vleres se ish-prones me certifikata privatizimi eshte nje nga

■format qe po perdoret ne Letoni. Pasurite e patundshme (toka, shtepite, ndertesa tendi-yshme) dhe pasuri te tjera te patundshme jane kthyer ose kompensuar. Organizatat

fetare qe jane shtypur ose u eshte dhene ose u eshte kompensuar prone djeseProna eshte kompensuar per vleren e saj ne fond te luftes (9 Maj 1945). Ne

qofte se aio eshte shtetezuar me vone, atehere kompensimi behet prej dates parashtetezimit. Peijashtime jane here per te penidjekurit politike, te cilet kane mane

kompensim dhe per pronen e humbur gjate luftes.

Kompensimi eshte dhene ne qofte se ish pronari ose trashegimtaret e tij e kane

pretenduar ate vete, ne rastet kur ajo nuk ekziston me dhe ne raste te posacine te

perfshira nga ligji. Perpara diskutimit te akteve nomative perkatese ne Keshillin e

Larte, u shtrua ceshtja nese duhet te perjashtohen borxhet e paraluftes ndaj pronave

kur llogaritet vlera e prones qe do te kompensohet. Nje perpjekje ne kete drejtim behet

ne ligjin "Per privatizniin e tokes ne zonat rurale". Megjithate, me vone kjo ide u

anullua pasi nuk ka qene e mundur te vertetohen gjithmone keto borxhe. Ligjet e

tanishme kompensuese nuk rnarrin parasysh borxhet e ndonje lloj prone. Te gjitha

pronat e ish-pronareve jane vleresuar pavaresisht se sa ka qene prone dhe sa ka qene e

mare me hua. Nje qendrim i tine thjeshtezon procesin e' llogaritjes, por ne te njejten

kohe krijon nje rast per te marre kompensim per pronene cila eshte marre me kredi.

3.1 Kompensim per token

Ndonese toka nuk mund te blehet dhe te shitet dhe si rrjedhoje nuk ka cmime

tregu, sasia e kompensimit per token ne zonat rurale eshte caktuar ne baze te hapesires

totale te tokes dhe cilesia e saj ne baze te nje vleresimi mesatar ne kohen e shtetezimit.

Cilesia e tokes llogaritet ne baze te vleres se prodhimeve te mundshme (potenciale).

Eshte llogaritur nje njesi vleresimi e barabarte me 70 g ray, kulture drithi kryesore ne

Letoni, ne perputhje me cmimin ne kohen e kompensimit. Sasia e kompensimit

llogaritet ne baze te ketij prodhirni ne tremujorin e rundit te vitit 1993 dhe eshte e

barabarte me 0.13 certifikata.

I.Ne fakt nje hektar toke rurale ne Letoni ne vartesi te produktivitetit te saj

eshte e barabarte ne kompensim me nje vlere prej 3-5 certifikata. Me terma financare

ajo do te ishte 80-140 Latv (me 28 shkurt 1994, 1 USD =0.573 Latv, fiksuar nga

Banka e Letonise).

II.Ne gjysmen e dyte te vitit 1993 filloi pagimi i kompensimit per token rurale.

Deri me 1 shkurt 1994 86.2 mije pretendime kompensimi ishin marre per 1.12 mihone

hektare toke rurale. Filluan llogaritjet. Vendimet per caktimin e ketyre certifikatave

jane miratuar ne 1524 raste. Metoda e llogaritjes se sasise se kmpensimit dhe te

pagesave per token rurale nuk eshte vendosur akoma,

3.2. Kompesimi per ndertesat e banimit, ndermarrjet dhe pasurine tjeter.

Vlera per pronen e banimit, ndermarrjes ose objektit tjeter percaktohet sipas kapitaht

fiks (themeltar), i shenuar ne aktet e pasluftes se inventarit ose ne dokumentat e paraqituranga ish pronari.

Per te kaluar vleren e kompensimit ne para korrente mund te perdoren dy metoda:

Se pari, duke llogaritur konsumin e krahasueshem te kapitalit te prodhimit te merpashem me

ate korent. Se dyti, duke perdorur proporcionin e ekuivalentit ne ar te para luftes dhe ne parane diten e sotme. .

Varianti i pare u shfaq kur po pergatitej projekt-hgji i certifikatave (1991-1992) ne

kushtet e nje inilacioni te larte e ne nje kohe kur hberahzrmi i cmimeve kishte filluar ne

Lituani, por monedha kombetare nuk ekzistonte ende, nderkohe qe kursi i kembimit te rubles

ishin fiksuar vulketarisht. Vlera e kompensimit te objektit ne parane korrente komplikohej nga

ndryshimet ne metodat me anen e te cilave vlera e pronesise llogaritej ne ate paraluftes dhe ate

prezente si dhe ne ndryshimet strukturore dhe cilesore qe ndodhen pas saj ne pronen eshtetezuar.

Percaktimi i indeksit per llogaritjen e vleres te ish-proaes te paraluftes me cmimet

korrente u bazua ne disa kosto krahasuese te prodhimit (te meparehern e prezent)qe ka qeneprodhuar rlllimisht.

' 1S

Nje qe nuk duhet te kerkoje per Uojin e pare te produktit (ne kuptimin me te gjere te

fjales) dhe qe ka n]e vlere stabel te krahasueshme ka te beje me ndertesat e banimit. Keto

ndertesa perbejne 56 per qind te kapitalit urban fiks te nacionalizuar nga sovjetet. Duke

fiksuar koston mesatare te ndertesave dhe apartamenteve dhe duke e krahasuar ate ne ditet e

sotme ne mundet praktikisht te flksojme sa lats (monedha kombetare e Letonise, Shen. iRed.) ne kompesim te ish-prones se banimit jane te barabarta me nje certifikate .Sidoqofte, ne

kete rast vlera e kapitalit fiks te ndermanjeve te nacionalizuara, te cilat perbejne 40 per qind

te kapitalit themeltar te nacionalizuar do'te mbeten jashte ketij krahasimi.

Te gjesh ndermarrjet analoge industriale te periudhes se para luftes dhe ato aktuale

dhe per te bere nje krahasim te drejtperdrejte te cmimeve te tregut perfundimtare para luftes

dhe tani te makinerive dhe pajisjeve eshte padyshim e pamundur. Nje rruge per te dale nga kjo

.eshte te tentosh per krahasime iudirekte peraies perdorimit te vleres se mjeteve te prodhnmt.

Per kete qellim u perdoren indekset e konsumit te kapitalit ose prodhimit gjate periudhes se

para luftes me ate aktual per fabrikat e prodhimeve, te cilet jane me te thjeshte e me te

pershtatshern.

Per te kufizuar ndikimin e inflacionit dhe te renies ekonomike, u zgjodh viti 1988 si

nje baze krahasim me vitin 1939, qe ishte praktikisht viti i fundit i cili kishte nje nivel stabel

krahasues te prodhimit dlie nonne te ulet te inflacionit. Nga viti 1938 tek viti 1988,variantet

dhe tipet e prodhimit dhe cilesite e tyre ndryshuan shume, per me teper mundesite jane disi me

te kufizuara per zgjedhjen e prodhimeve krahasuese. Gjithashtu, vetem fabrikat per prodhirnin

e uje produkti te vetem jane te pershtatshme per llogaritjen e konsumit te kapitalit. Ne lidhje

me keto kushte, u zgjodhen fabrika e tekstilit, te bicikletave,c elulozes, letres, leshit dhe birres.

Keshtu u anit te perfaqesohej pjesa me madhe e degeve te industrise se Letonise..

Ndryshimet e fuqise se kapitalit luhaten nga 0.39 ne industrine e peipunimit te metalit e ate

inxhinierike, ne 2.35 ne industrine e celulozes dhe te letres. Mosperputhja e indekseve eshte e

kuptueshme, sepse progresi teknik nuk vepron njesoj ne te gjitha deget. Pervec kesaj, neindustrine e letres u bene investime te konsidemeshme qe ne thelb mten kapacitetin e kapitalit

e te prodhimit.

Duke i pare indekset sipas peshes specifike te cdo dege te dhene te industiise ,raporti

mesatar eshte 0.93 per qind (Rubla ndaj Lats-ve). K/o shifer tregon vleren ne hats te fondeve

industrale te paraluftes kundrejt rubles ne vitin 1988. Duke u ktlryer tek kostoja mesatare e

metrit katror te apartamenteve te zgjedhura sipas standartit ne 1939 (i cili eshte 117 Latv dhe

ne vitin 1988 (220 Rubla) raporti ndermjet tyre rezulton 1.88.

Nonna perfundimtare e fundit te paraluftes dhe rubles ne vitin 1988 u formua me

qellim qe te sigurohej indeksi mesatar (0.93 dhe 1.8) qe eshte i barabarte me 1.5. Ky indeks

tregon kostot perkatese per te perfituar njesine e nevojshme qe ka efekt ne kapitalin themeltar

(fiks) te objekteve (ndertesa banimi ,uzina) ose raportin mesatar te kapitalit ne rubla ne vitin

1988 dlie ne Latsnt vtin 1939.

Duke ditur qe ne Janar 1994 vlera nominale e certifikatave ne fuqi ishte 28 Lats del

qe kostoja mesatare e 0.5 metrave katrore e gjithevendit ishte 110 rubla, ne Vitin 1988 ne

mund te perfitojme ekuacionet: .

1 certifikate = 110 : 1.5 = 73 Lats (1939)

1 Lats (1939) = 28: 73 = 0.38 Lats (1994)

Version tjeter i llogaritjes se kornpensimit te vleres te ish-prones bazohet ne supozimin

qe an eshte matesi universal i vleres .Meqe eshte keshtu, atehere vlera e pronesise e shprehur

ne ar eshte e njejte ne cdo periudhe te llogaritjes. Ne kete rast vlera e monedhes se Letonise

■■(Lats) shprehet ne ar me kursin e kembirnit te saj ne dollare amerikane dhe ne cmimin e arit

ne dolare amerikane ne bursat ebotes.

Ky model eshte i rbjaftueshem, duke dhene keshtu vleren e monedhes kombetare te

li

perafert ne te dyja tregjet, ate te huaj e te brendshem Pas hyijes se monedhes kombetare te

Litunaise dhe sigurimit te konvertiabilitetit te pjesshern te saj, situata filloi te ndryshoje. Sot

ajo ka arritur parakushtiii per te kerkuar alternativa te tjera sekondare llogaritjeje.

Kur rillogarisim vleren kompesuese te ish-pronave lidliur me rapoitin e ekuivaleiitit ne

ar te paraluftes dhe lie ditet e sotme, renia relative ne kostot e njesive te prodhimit te

makinave dhe pajisjeve, e krahasuar me ndiyshimet e vleres se arit ne ate periudhe nuk merren

parasysh. Si rezultat, vleresimi sipas variantit te dyte rezulton 3. here me i larte. Rroblemi

eshte ende i debatueshem.

4. Viera e certifikatave.

Sipas ligjit ceitifikatat e privatizimit jane nje mjet i pagesave i dhene nga shteti. Ato

jane te perdorshme si pagese per privatizimin e pasurise sliteterore. Padyshim, nje pronesi per

tu privatizuar ka vleren perfundimtare te saj, ose cmimin e shitjes, te shprehur ne njesite e

parase ne cdo kohe te dhene. N.q.se ceitifikatat perdoren si mjet i pageses, vlera e e tyre

duhet te krahasohet me parate korrente.'"Vlera e parase dhe gjithashtu cinimi i objektit qe do

te privatizohet, ndryshojne ne lidhje me normat e inflacionit.

Aspekti tjeter eshte qe koha kur ligji "Per eertifikatat e privatizimit" ishte duke u

perpunuar dhe miratuar, reforma e monedhes nuk ishte kryer plotesisht .Ligji kaloi ne Nentor

1992, ndersa hyrja graduale e e monedhes se Letonise, vazhdoi nga 5 Mars deri ne 8 Tetor

1993.

Duke mane ne konsiderate sa u theksua me lart dhe gjithashtu faktin qe nje numer i

madh ceitifikatash do te perdoreshin per te blere apartamentet, ligji fiksoi si njesi vlere te

certifikates shpenzimet per ngritjen e 0.5 metrave katrore te hapesires se pergjithsme te

banimit te nje apaitamenti. Kur kostoja e apaitamentit dhe vlera e parave ndryshonte nen

ndikimin e inflacionit, ligji i jepte qeverise te drejten e korrektimit. Nje model i tille eshte i

nevojshem me qellim qe t'u jape mundesi te barabarta te gjithe zoteruesve te certifikatave,

pavaresisht nga koha e marrjes se tyre apo e perdorimit, kur marrin pjese ne privatizimin e

prones sliteterore. Kur llogaritet vlera e e certifikatave per tremujorin perkates eshte e

pamundur eshte e pamanduar te bazohesh ne ko'ston reale te apartamentiti, sepse:

1) Keto kosto jane llogaritur ne zyra statistikore vetem brenda nje viti dhe jo sipas

rezultateve treinujore,

2) Konstruksioui i apartameneteve ka ndryshuar shurne. Per me teper shpenzimet

mesatare te nje viti para inflacionit jane marre si kosto baze, e eila eshte pershtatur sipas

normes se inflacionit.

Per te fiksuar koeficientin u perdoren disa metoda. Aplikimi i indeksit te cmimeve te

maUrave te konsumit e te sherbiineve u adoptuan nga nje vendim i qeqverise i njohur si me i

thjeshte e i pershtatshmi. Nje avantazh i rendesishem i Tcesaj metode eshte mungesa e

llogaritjeve te komplikuara, per kete indeks eshte caktuar pavaresisht nga eertifikatat. E

rendesishme eshte fakti se certifilcata eshte nje nga mjetet e pageses ne procesin e

perivatizimit. Meqenese eshte keshtu, ndryshimi ne vlere do te vazhdoje sipas ndryshimeve

ne vlere te formave me te perhapura te pagesve ne para. Pra ,vlera e certifikatave mund te

ndryshoje dhe te varet nga numri i certifikatave te shpemdaradhe nga vlera totale e objekteve

shteterore qe do te privatizohen.

5. Organizimii shperndarjes se certifikatave

Certifikatat e privatizimit jane letra me vlere specifike. Kjo percaktohet nga:

l)Sfera e perdorimit - ajo mund te perdoret vetem nga banoret vendas ose personat

juridike, te besuar nga ata, per blerjen e nje pjese te prones se shtetit.

2)Vecorite e qarkullimit - ato parashikohen vetern per nje perdorim. Duke u prdorur si

,7?

mjet i blerjes ato anullohen dhe terhiqen nga qarkullimi i metejshem.

3)Afatiiperdorimit- deri me 31 Djetor 1999.

4)0arkullimi fizik dhe juridik i personave, midis te cilave lejohen operacionet me

certifikata Shpemdarja e certifikatave dhe, per me teper, perdorimi i tyre organizohen sip as

ketyre parimeve E drejta per te emetuar dhe anulluar certifikatat u eshte dhene dy bankave:Bankes se Kursimeve dhe Bankes se Hipotekes te Tokes. Me vone operac.onet u

perqendruan e kjo i referohet sbpemdarjes se certifikatave per pasunte e shpronesuara .waledhe per pronesite e tokes me pagesa ne certifikata. Operacionet e realizimit te certifikatave

jane koncntruar ne zyrat e Bankes se Kursimit. Pervec Hogarive me certifikata gjate kesajperiudhe kohe, zyra te kesaj banke jane celur ne vend-banimet e pronareve. Zotemesi i.

certifikates se privatizimit ka te drejten e depozitimit te gjithe certifikatave te tij ne banke.I loaarite speciale te certifikatave te privatizimit regjistrojne gjithe operacionet me certfikata;numrin e cetifikates te zoteruar nga nje person, sa ka dhe kur do te perdoren ato ne nje

objekt Zoteruesit te certifikates i jepet nga baiika nje certificate perkatese.Operacionet me llogarite e certifikatave te privatizimit dhe shumave korresponcluese te

vcriii^juave sip a ligjit kryhen nga autoritete! lok-lc. ["»"!'-sat "■• cc!it-!.:=t::' -

rreth VCiiulf.i....; ' :.:::-:-""•> • - - •-

i.KTCJelllin zyres peii\ai^Nt a !;i:i-._;. ..: — .-.: ■

me anenRenchtja me anen e se ciies caitinkaia! c kompcnsJir.i! -tc shpcmdara eshte me

komplckse Lklhur me kompensimin per token c shtetezuar. vendimi merret nga autontetet

■!,,? :? v ,-. ,.;... ..;,,.. ,;:iL:c/-x.m ,:,,,ku' problemi vendosej nga bashkia e qytetit apo e

rajonit pornq.se islite shpronesuar jashtc shtetezimit te pergjithshem, dmth ne raste te

vecanta vendimi ne shpemdarjen e certifikatave te kompensimit inerrej.nga gjykata .Vlera e

pronesise dhe numri i certifikatave fiksohen nga keto institucione. Ne nclennanjet apo objektet

e tjera te pronave te shtetezura, vendimi percaktohet nga fakti nese objekti eshte pjese ose joe prones qe do te privatizohet. Ne rastiti e pare,numri i certifikatave percaktohet nga nje

komision i privatizimit te objektit.

6. Perdorimi i certifikatave.

Certifakatat jane mjete te pageses, qe sherbejne per nje qellim te vetem: per te shtene

ne dore pasurie shteterore apo pjese te saj ne procesin e shnderrhnit te kesaj pasune. Mekryerjeii e ketij fuiiksioni certifikata terhiqet dhe del jashte qarkullimit. Ligji konfirmon secertifikatatat duhet te praiiohen pa ndonje kufizim si pagese per objektet e shtetrt dhe atobashkiake Ndersa per ndermarrjet dhe objektet e tjera, qevena percakton pjeset e

parashikuara per shitje me certifikata. Nq.se zotemesit e certifikatave marnn pjese ne njeankand dhe shuma e certifikatave te ofiuara nga dy apo me shume zotemes eshte e ryejte,prefernca'i jepet njerit qe ofron me shume certifikata te shpernadara si kompensim per pronen.

Keto certifikata regjistrohen te ndara ne llogarite e bankave qe permendem me tart.Megjithese cdo personi i shte dhene certifikata individuale, eshte e qarte se shnderam ne

objekte e ben te nevojshme marreveshjen mes tyre. Ligji jep disa mundesi kombmimi.Zoteruesit e certifiktave round t'i shesin ato te personal e tjere. Kjo eshte vetem me

nje kusht - ky person (bleresi) duhet te kete nje llogari privatizimi ne nje nga bankat epermenduara Ne rast vdekjeje certifikatat e mbetura kalojne te te tjeret sipas Kodit Civil. Perte kufizuar shitjet e padeshirueshme te certifikatave eshte caktuar nje admimstnm imjaftueshem Metodat e mesiperme te kalimit te pronesise me certifikata e lejojneperqendrimin e tyre ne duart e individeve. Sidoqofte, ky koncentrmi nuk do te jete imjaftueshem per objektet e medha. Per me teper, ka veshtiresi ne zgjedhjen e objekteve perdepozitimin e certifikatave dheka mungese te njokurive ne organiznmn e perdonmit te tyre.

7S"

Per te kapercyer keto veshtiresi eshte parashikuar te organizohen shoqata te biznesmenevedhe te perdoren sherbimet e foiideve te perbashketa te depozitave.

Zoteruesite certifikatave kane te drejten te bejne marrveshje mes tyre duke fonnuarshoqata biznesmenesh per te blere objekte qe do te privatizohen. ne te cilat kapitali baze eshtevetem me certifikata. Suksesi i shoqatave te tilla dhe i aktivitetit te tyre varet nga aftesia edrejtuesve te anetareve te saj. Supozohet se nje forme e tflle do te jete ne gjendje te zoterojendermarrjet e vogla. Pjesemarrja ne privatizimin e ndermarrjeve te medha lidhet ne ndihmen ekoinpanive ndermjetese ose fondet e perbashketa te depozitave. Duke dorezuar certifikatatne keto stmktura, zotemesit e tyre marrin te ardhura sipas rezultateve te punes te ketyreobjekteve te shnderruara nepennjet marreveshjes se zotemesve individuale te certifikatave KyHoj i perdonmit te certifikatave do te vonohet paksa, sipas mendimit tone, me anen e normavefikse ne hgjm sipas te cilit ne rast te likuidimit te ketyie Kompanive apo Fondeve, zotemesite certifikatave do te paguhen me vleren e plote te certifikatave te depozituara. Kjo i vendoszotemesit e certifikatave ne nje pozicion te privilegjuar ne krahasim me kontribuesit e tjere

dhe, pa dyshim, do te provokoje objeksione ne pjeset e tyre: Keto objeksione do te ndeshenpasi hgji nuk siguron avantazhe per keto stmktura ne zoterimin e objekteve me certifikata

Nje mige tjeter e perdorimit te dobishem te certifikatave eshte t'i depozitosh ato nefondet e pensioneve apo te sigurimeve duke marre te ardhura sipas marreveshjes Vecsedepozitimi i tille nuk do te jete i mundur ne te ardhmen sepse deri tani ne Lituania nuk kaasnje hgj respektiv per kete, jo vetem ne fondet e pensioneve, por per me teper asnje nuk dote lejohej per aktivitete tregtare.

7. Gjendja e perdorimit.

Problemet e analizuara jane perfunduar, meqenese adoptimi dhe miratimi ligjor persl^eradarjen e certifikatave dhe perdorimin e tyre ne procesin e privatizimit jane bere sipasmformacioneve te mana nga departamenti i Letrave me Vlere ne Ministrine e Ekonomise(pubhkuar me 10 Shkurt 1994,Gazeta e republikes se Letonise, "Latvijas Vesteiiesis") Qe n-a1 Shkurti 1994 certifiktatju shpemdane 900 mije banoreve vendaste Letonise (36 per qind^eimmnt total). Vihen re diferenca te dukshme ne shpemdaijen e certifikatave ne qytete rajonedhe kralnna rurale. Ne keta te fundit procesi eshte me i shpejte se ne qytet. Shkaku qe dickaecen ngadale ne shpemdaijen e certifikatave eshte ineficenca organizative e punes te zyrave tegdmimstratave lokale, ose interesi i ulet i nje pjese te banoreve qe zoterojne keto letra mevlere. Orgamzatat administrative shteterore nuk kane plotesuar ende punen paraprake tenevojshme per zgjerunin e perdorimit te certifikatave.

Metoda e pare e perdorimit te certifikatave te privatizimit eshte piivatizimi i tokesbujqesore. Nga 1 shkurti i vitit 1994. 67,7 mije zotemes certifikatash. kane kerkuar te blejnetoke bujqesore. Banka e Hipotekes dhe Tokes (Valst Hipoteku un Zemes banka) kaperfunduar 65 transaksionet e para per tokat e blera me certifikata. Procesi ka filluar dhe padyshim ai do te pershpejtohet. Mungesa ka ne legjislacion ne perdorimin e certifikatave perpnvtizmiin e objekteve te tjera. Ligji mbi kushtet e privatizimit te apartamenteve nuk eshtekaluar ende.

Sipas vleresimeve te departamentit te Ministrise se Financave dhe Ekonoiruse 1 5milion hektare, rreth 60 milion raetra katrore te trojeve ne qytet. 20 milion metra katrore teapartamenteve si dhe me shume se 2.000 ndennarrje shteterore do te privatizohen mecertifikata. ("The latvian Herald",Janar 1994). Perdorimi i certifikatave te privatizimit kablluar, megjithese me ngadale dhe procesi nuk ka mbaruar. Perdorimi i tyre si mjete teshndernmit te struktures se pronesise duhet te jete efektiv, vemendja dlie drejtimi e nje qellimte caktuar i shtetit ka rendesi te dores se pare, vecanerisht ne privatizimin e ndeirnaiTJevemdustnale. J

"POLITIKA EKONOMIKE",

me autor Prof. Dr. Musa Limani (Univesiteti i Prishtines)

eshte hartuar ne baze te program* mesimor te se njejtesiende qe zhv.llohet ne

shkencore ku ne forme tepermbledhur mund te permendim: kupt.m.n, metodat dhedoktr?nat e politikes etonomike; bartesit, qellimet dhe instrumental e■ •«.komoonentet dhe faktoret njerezore, materials ekonomiko-shoqerore te zhy.ll.m.t,S teteit ltikat kredito-monetare, poltikat fiskale dhe dev.zore; tregu^

^3Atdheut tone kalimin nga nje sistem i caktuar ne nje tjeter.

v/ierat krvesore te punimit mendoj se konsistojne ne saj vijon:Se oari f nTstmkture ashtu dhe-ne permbajtje punimi dallohet p«■n»rtnfhkencof Autori ka ditur te perballoje me sukses kete tematike sa te vesht.re, aqdhe kollekse qe kerkon horizont kulturor dhe dije te thella profesionale pervojepedaao^ke dhe arrrtie ne veprimtarine kerkimore-shkencore. Ne ate rreth te gjerete NteSres shkencore dhe te'dhenave te tjera burimore .1 ka ditur te zgjedhe ne

^~rttS&kufiite e nje teksti

s

eshte konoeptuar dhe realizuar ky bo.im eshte

=£s=wr^=s:*SsSpunimi eshte nje shembull per distancim real nga e kaluara dhe perpjekje perarsim dhe shkence kombetare shqiptare me nivel bashkohor.

Prof. Dr. V. Misja

Redaktor Pergjegjes: Zef Preci, Doktor i Shkencave Ekonomike

Tirazhi: WOO kopje