ejder okumuş, tanzimat

8/14/2019 ejder okumu, tanzimat

1/28

GELENEKSEL SYASAL KMLN ZLMESNDE TANZMAT(1839-1856)*

Ejder OKUMU**

ZETTrkiyenin devlet anlay ve idaresinde modernleme ve laikleme-nin temeli saylan Tanzimat Fermannn 26 aban 1255/3 Kasm

1839da Glhane Meydannda ilan ile resmen alan Tanzimat,Trkiyede sosyal, siyasal, kltrel, ekonomik vb. alanlarda bugngelinen noktay anlama ve tahlil etmede anahtar bir dnem olarakkarmza kmaktadr. Trkiyeye Batl anlamda laiklik anlaynn,bugnk kffe-i nizmtn ss-i esas olan Tanzimat- Hayriyyeninilanyla ortaya kan sre ierisinde girmeye balad ve dolaysylaTrkiyede zellikle de siyasal planda meydana gelen deiimin, Ba-tllama ynnde gereklemeye balad srete Tanzimatn -nemli bir noktada durduu sylenebilir.Tanzimat Tanzimat yapan, geleneksel Osmanl Devletiyle modern Trkiye Cumhuriyeti arasnda kpr olmasdr. Burada kprnnen nemli aya, daha dorusu imentosu, Tanzimatn att laikliktohumlardr. Makro planda slam ve Osmanl tarihinde, mikroplanda ise modern Trkiyenin tarihinde temel etken olan TanzimatDneminde yeni siyasal durumla kendini gsteren laikimsilik ol-gusu, laik Trkiye cumhuriyeti devletinin ve laik siyasal kimliin do-

u zeminini oluturmutur.te bu almada, kltr tarihimizin hemen her dalnda bir dnmnoktas, bir yenilik zaman ve geni anlamda bir sosyo-kltrel dei-im dnemi olarak nitelenebilecek olan Tanzimatn, Trkiyede gele-neksel Osmanl siyasal kimliinin zlmesi ve laik siyasal kimliinolumasnda nasl bir yere sahip olduu anlamac bir yaklamla elealnmaya allmaktadr.Anahtar Szckler: Siyasal kimlik, Osmanl Devleti, Tanzimat,ibih-laiklik, meriyet

ABSTRACTTANZMATS ROLE IN THE EROSION OF THE TRADITIONAL

OTTOMAN POLITICAL IDENTITY (1839-1856)Tanzimat which officially begun with the Tanzimat Edict (TanzimatFermani) announced on 3 November 1839 is a key period tounderstand and analyze today of Turkey in the social, political,cultural, and economic fields. The Tanzimat Period of the Ottoman

State is counted the foundation of modernization and laicization inTurkey,

* Bu makale, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blmnn 16-18 Kasm 2005 tarihinde dzenledii Gelenek, Kimlik, Bireim: Kltrel Kesime-ler ve Sanat Uluslararas Sempozyumunda sunulan bildirinin gzden geirilmihalidir.

** Do. Dr., Dicle . lahiyat Fakltesi. e-posta: [email protected]


2/28

Ejder OKUMU10

What makes Tanzimat Tanzimat is that it is a bridge between theOtoman State and the modern Turkish Republic. The mostimportant foot, more truly speaking, the cement of this bridge islaicity seeds sowed by Tanzimat. The phenomenon of quasi-laicitywhich appeared as a new situation in the Tanzimat Period, the basisfactor in the history of Turkey, laid the groundwork for the State ofTurkish Republic and the laic political identity.Shortly, this article aims to consider how Tanzimat, which can becharacterized as a turning point and an innovation in almost everyarea of our cultural history, and a socio-cultural change period in wide meaning, has a place in the dissolution and erosion of thetraditional Ottoman political identity, and in the formation of laicpolitical identity in Turkey with the understanding approach.Key words: Political identity, the Ottoman State, Tanzimat, quasi-laicity, legitimacy

GR

Trkiye, dikkat ekici bir deiim ve laikleme deneyimine sahip-tir ve bu deneyimin uzun bir tarihi vardr. Tanzimat (1839-1856), butarih iinde bir temel etkenolarak karmza kmaktadr. Tanzimat,1kltr tarihimizin hemen her dalnda bir dnm noktas, bir yenilikzaman ve geni anlamda bir sosyo-kltrel deiim dnemi olaraknitelenebilir.

Din ve mezheb fark, tebaamn ancak ahslarna mteallik biritir (Engelhardt, 1328: 77; Kaynar, 1991:627) nermesinden hare-ket eden Tanzimat anlay, eitlik politikas izleyerek Osmanl Dev-

letinin btn kurum ve kurulularyla modernlemesi ve laiklemesiyolunda nemli admlar atmtr. Osmanl Devletinin Tanzimatl za-manlarnda eitlikiliktemelinde izlenen reform siyaseti, din ile devlet

1 Trkiyenin devlet anlay ve idaresinde modernleme ve laiklemenin temeli say-lan Tanzimat Fermannn (nalck, 1964: 603) 26 aban 1255/3 Kasm 1839daGlhane Meydannda ilan (Ltf, 1302: 59-64) ile resmen alan Tanzimat, Trki-yede sosyal, siyasal, kltrel, ekonomik vb. alanlarda bugn gelinen noktay an-lama ve tahlil etmede anahtar bir dnem olarak karmza kmaktadr. TrkiyeyeBatl anlamda laiklik anlaynn, bugnk kffe-i nizmtn ss-i esas1 (Kaynar:1991: 165) olan Tanzimat- Hayriyyenin ilanyla ortaya kan sre ierisinde gir-meye balad ve dolaysyla Trkiyede zellikle de din-devlet ilikisi ve laiklemeerevesinde meydana gelen deiimin, Batllama ynnde gereklemeye bala-d srete Tanzimatn nemli bir noktada durduu sylenebilir.Osmanl tarihinin ok nemli bir deiimini tekil eden; Trkiyede Batlla-ma/modernleme hareketlerinin bir dnm noktas, esasl bir aamas veya ba-langc saylan Tanzimatn aratrlp deerlendirilmesi, hem Osmanl Devleti, hemde Trkiye Cumhuriyeti Devleti asndan byk nem arz etmektedir. Bundan olsagerektir ki Cevdet Paa (1822-1895), Reid Paa, ... Tanzmt- Hayriyye Fermn-lsini tanzim etmekle herkes rz u cn u mlinden emn olarak Devlet, bir asr- ce-dde1 girmi oldu. demektedir. Glhane Hattnn, dier bir isimle Hatt-erifin,bir deiim projesinin ifadesi olduunu ve yeni bir devlet anlayn ihtiva ettiini,esasen Hattn son cmlelerinden biri zhar etmektedir: Ve keyfiyyt- merha,usl-i atkay btn btn tayir u tecdd dimek olacandan....


3/28

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 4 11

arasndaki sk kurumsal balarn geveyip-zlmesinde nemli me-safeler katetmitir. Yeni nisb sivil Brokrat Kalemiyye snfnn n-cl ve Ulema, Halife-sultan ve Ordunun ibirlikleriyle, eitim,hukuk, ekonomi gibi alanlarda din alannn dna klmaya,laikleilmeye balanm, Ulemann bu alanlardaki arl veya nisbtekeli kaldrlm (Mardin, 1992: 195; Commins, 1993: 26-30) ve ni-hayet devlet ibih-laik bir grnme brnmtr. Diyebiliriz kiTanzimatlar hedeflemi olsun ya da olmasnlar, devlet kurum vekurulularnn laikletirilmesi Tanzimatn en nemli cephesi olarakkarmza kmaktadr (nalck, 1964: 621-622).

Grld gibi Tanzimat Dnemi, bugn geldiimiz noktann an-

lalabilmesi iin son derece nemli bir zaman dilimini tekil etmek-tedir. Bu almada, bizim iin bu kadar nemli olan; kltr tarihi-mizin hemen her dalnda bir dnm noktas, bir yenilik zaman vegeni anlamda bir sosyo-kltrel deiim dnemi olarak nitelenebile-cek olan Tanzimatn, Trkiyede geleneksel Osmanl siyasal kimlii-nin zlmesi ve laik siyasal kimliin olumasnda nasl bir yere sa-hip olduu anlamac bir yaklamla ele alnmaktadr.

Bu almada Tanzimat Dneminde din-devlet ilikilerinin (Bkz.Okumu, 1999) ibih-laiklik, siyasal kimliin ise ibih-laik siyasalkimlik ifadesiyle kavramsallatrlabilecei varsaymndan hareketedilmektedir.

ibih-laiklik (quasi-laiklik), quasi-gruppe,2 yani ibih-grup kav-

ramndan esinlenerek retilmi bir kavram olup sureta laiklik, g-rnte laiklik, laiklik gibi veya laiklik benzeri demektir. Bu du-rumda ibih-laiklik grnte laiklik olup gerekte laiklik olmayan,laik gibi grnen, laikimsi siyas olay, olgu ve sistem veya devleti ih-tiva eder. Fakat ibih-laiklik, tpk ibih-grubun hakiki gruba yolama potansiyeline sahip olmas gibi gerek laiklie yol aabilecekpotansiyeldedir. Bu anlamda ibih-laikliin gerek laiklie yol amaihtimalinin her zaman ok yksek olduu sylenebilir. Sosyal ve si-

2 lk kez ngiliz sosyologu Ginsberg tarafndan kullanlm olan quasi-gruppe, yani

ibih-grup kavram, zahiren grupmu gibi grnmekle birlikte kuruluu ve dolay-syla sosyal roller sistemi teesss etmemi olduu ve o grubu oluturan fertlerde birbirlik hissi olumad iin hakikatte grup temelinde gereklemeyen sosyal bir ili-kiyi ifade etmektedir. Mesela toplum iinde okula gitme yanda olan ocuklarn o-luturduu yekn, ibih-grup olarak karmza kmaktadr. Bunlarn ortak vasfla-r, okula gitme yanda olmalardr. Fakat yukarda belirttiimiz sebeplerle bu o-cuklar, srf bu ortak vasflarndan dolay gerek grup olmazlar. Ancak ortak vasf-lar, bazen birlik hissinin doumuna sebep olabilir ve bu durumda ibih-grup, haki-ki grup haline gelebilir. Yani ibih-grupta ortak vasflar vesilesiyle meydana gelenbirlik ve mensubiyet hissi, grupta bulunan fertlerin rgtlenerek bir kurulu ger-ekletirmeleri ve gerek grubu oluturmalarna yol aabilir. Sonu itibariyle ibih-gruplarn, kendilerinden gerek gruplarn doup yetitii tarlalar olabilecei (Freyer,1964: 10-11) sylenebilir.


4/28

Ejder OKUMU12

yas deiim erevesinde dndmz zaman quasi-laiklik, laik-lie gei srecinde nemli bir aamadr ve devlet rgtnn laik-lemesinin zeminini oluturmaktadr. Sylenilenlerden anlalacazere ibih-laiklik, yar-laiklik veya nim-teokrasiden farkl bir olguyuifade etmektedir.

Bu devlet modelinin dierlerinden fark, bir sistem olarak laiklikuygulamas olmasa da, laiklie benzer bir takm kurumlarn olutu-rulduu, ileri bir tarihte sistem olarak laiklii douracak uygulama-larn yapld, siyas bir sistem olarak laiklie zeminin hazrlanddevlet tr olmasdr. Bu modelde devlet yine meriyetini temeldedinden almakta, ancak dnyevlemenin balamasyla birlikte dinin

ve din brokrasinin etkinlik alanlar snrlandrlmakta, din sahipolduu merkezi arln kaybetmeye balamakta, laik bir takm ku-rumlar tesis edilmekte, dinin karsnda yava yava laik siyasal alanve soyut bir devlet anlay olumaktadr. Biz bu tip devlete, en uy-gun rnein, Tanzimat Dnemini de iine alan ve 1839-1924 yllararasnda hkm srm olan Osmanl Devleti olduunu dnmek-teyiz. Elbette bu yllar arasnda eitli aama ve dnemlerin varlsz konusudur ve tabii ki bu yllarn tamamn tekdze ve tek modelolarak ele almak mmkn deildir. Ancak bizim kanaatimize gre Tanzimat Fermannn ilan edildii 1839dan Hilafetin kaldrld1924e kadar geen sre, eitli dnemlere ayrlarak incelenebilecek-se de genel olarak bu sre zarfnda hakim olan devlete genel karak-teristiini veren zellik ibih-laikliktir. Ali Fuat Bagil, bu dnemdeki

devlet modeline yar din devlet ve laiklie doru gidi demektedir3 kilaiklie doru gidi ifadesi, burada kastedilen mnya ok yakndr.

ibih-laik dnemde Osmanl Devleti, her iini ya da teamlnnihayette belli bir merkez inanca, yani dine veya slam hukukunaizafe ettii sreci sona erdirmi (Commins, 1995: 39) deildir; ancakbu sona erie zemin hazrlamtr. Denilebilir ki bu dnemde gele-neksel anlam yla din-devlet ilikisinde nisb bir geveme olmutur.te Tanzimat Dneminde yaplan reformlarla birlikte ortaya kanibih-laiklik, yeni bir devlet anlay ve siyaset zihniyeti iin bir altyap oluturmu, din merlatrmada grece bir zayflama salaya-rak laik siyasal kimliin zeminini hazrlayan ve geleneksel dinselsiyasal kimlikten nispeten farkllaan bir siyasal kimlik retmitir.

Bu alma yukarda belirtildii gibi Tanzimata zg bu siyasal kim-lie, tpk din-devlet ilikilerine ibih-laiklik denilmesi gibi, ibih

3 A. F. Bagil (1985: 178-190) Trkiyede din-devlet ilikilerini ksmda ele almak-tadr: Birincisi Osmanl Devletinin kuruluundan, daha dorusu, Hilafetin Osman-lya gemesinden itibaren 1839 Glhane Hattnn ilanna kadar geen srede ege-men olan dine bal devlet sistemi; ikincisi 1839dan 1924 ylna kadar srede ege-men olan yar-din sistem ve laiklie gei devleti; ncs ise 1924ten beri ege-men olan devlete bal din sistemidir.


5/28


ibih-laik siyasal kimlikdenilmesinin doru olabilecei dnlmek-tedir. ibih-laiklik iin sylenenler, ibih-laik siyasal kimlik iin degeerlidir. Bu durumda ibih-laik siyasal kimlik, laik siyasal kimliebenzeyen, grnte laik, ama gerekte laik olmayan, yani laikimsibir siyasal kimlii ifade etmektedir.4

O halde bu almada Tanzimat Dneminde kendini gsteren szkonusu devlet modeline, laik bir sisteme zemin hazrlayacak ekildeortaya karak laiklie benzer zellikler tad iin ibih-laik devletve yine Tanzimat Dneminde kendini gsteren mezkur siyasal kimlikmodeline, laik bir siyasal kimlie zemin hazrlayacak ekilde ortayakarak laik siyasal kimlie benzer zellikler tad iin ibih-laik

siyasal kimlikadnn verilebilecei uygun bulunmaktadr.

Son olarak belirtilmelidir ki siyasal kimlik, siyasal gr, tutumve davranlarla ilgili nitelikleri, siyasal planda aidiyeti, insann, ken-dini neyle ve nasl zdeletirdiini ifade eder.5 Konunun siyasal kim-

4 Bu makalede laiklikterimi, Trkiyede laiklik uygulamas balamnda dinin kurum-

sal bazda siyasete ve devlet ilerine kartrlmamas, teknik bir ifadeyle dinin dev-lete, devletin de dine karmamas anlamnda kullanlmaktadr. Laik devlet, me-riyetini temelde dinden almayan bir yap arz eder (Okumu, 2003: 189-194; O-kumu, 2002: 7-29). Laikleme ise devletin laik olma srecini ifade eder. Bu al-mada laiklik, seklerlikten, seklerleme de laiklemeden farkl, daha dorusu da-ha dar anlamda kullanlmaktadr. Laiklik, devlet baznda bir dnyevlii, dinden ay-r olmay ifade ederken seklerlik, genel olarak toplum baznda dnyevlii ifade e-

der. Bu balamda denilebilir ki seklerlik, toplumun dinden uzak, beere ve dnyaya zg hale gelmesi durumu, dnyann byden arnmas, baka bir ifadeyletoplumun, toplum ve kltr sektrlerinin din kurum ve sembollerin egemenliin-den karld (Berger, 1993: 162 vd.) durum demektir. Seklerleme ise seklerolma srecini, ksaca toplum hayatnn cisimlemesini (Shayegen, 1991: 26), beereve dnyaya zg hale gelmesini, dnyann byden arnmasn, yani dnyevile-mesini ifade eder. Grld gibi seklerlik, laiklii de kuatacak bir anlama sa-hiptir. u halde laiklik seklerliin bir kurum olarak devlete ilikin ynn ifadeederken seklerlik devleti de ierecek ekilde toplumun btnne ilikin olmakta-dr. Ayney, laikleme ve seklerleme iin de geerlidir.

5 Bilindii gibi kimlik, insanlarn kimsiniz, kimlerdensiniz? sorusuna verdiklericevab ifade eder. A, A'dr formlasyonunu, ayniyeti, zdelii, bir eyin baka birey olmamas veya bir eyin kendisiyle bir/ayn olmas durumunu, kiiliin kendi-siyle zde kalmasn, insann Varlk'la birlikteliini/birbirine aidiyetini (Heidegger,1969: 23-41 vd.; Stambaugh, 1969: 7-18); insann, grubun veya toplumun kendi-sini neyle ve nasl zdeletirdiini, ayniletirdiini, birletirdiini; insann iindeyaad evrende, psikolojik ve sosyolojik atmosferde kendini, kendi gznde vekendi dndakilerinin aynasnda nasl grdn ifade eden, baka bir deyilekendisini (kimlii) tayan insann varl yorumlama ve ayn zamanda varlk kar-snda kendisini konumlandrma biimini dillendiren kimlik (Aslan, 1993: 3), insa-nn iinde yaad sosyal evrede kendini tanmlamay, kendi varln ve konumu-nu belirlemeyi ve dierlerine de yaklam biimini ihtiva eder. Bu balamda kimlikhissi, tarafndan bilindiimiz bir bakasnn var oluunu ve ben'imizi bu baka ki-inin tanmasnn kendini-tanma ile birletirimini gerekli klar (Laing 1993: 15). Busaylan zellikler, ayn zamanda kimlik sahibi iin bir hayat tarz olarak ortaya -kar. Dolaysyla insann davran biimleri, ibdetleri, kltrel etkinlikleri vb. onun


6/28


7/28


Osmanl Devletinde dinin yerini ve dolaysyla dinsel siyasal kim-lii anlamak iin Ulemann pozisyonuna da ksaca iaret etmek ge-rek.

Banda eyhlislamn bulunduu Ulema7 snfnn en nemliilevi, siyas otorite ve iktidar; Sultan-halifenin makamn ve yaptk-larn, izledii siyaseti ve ald kararlar din nokta-i nazardan me-rulatrmasdr. slamn Snn yorumunun, Osmanl siyas rejimininnemli esaslarndan biri olmas, bunu gerekli klmtr. Bu adanbakldnda eyhlislam ve Ulemann Osmanl Devletindeki etkinnfuzu anlalacaktr. Osmanl dzeninde hukukun en yksek ma-kam (Hammer, 1992: 35) ve zelde din kurumun ba olarak ey-

hlislama Padiah azletme yetkisi tannmtr (Gngr: 1991: 206).Dolays yla Osmanl Devletinde lmiyye tarkinin banda bulunanMftil-Enam eyhlsilamn (Koi Bey, 1994: 40) merulatrc ile-vi, Halife-sultann iktidarda kalmasnn temel artdr. Bu nedenleSultann, kendi rf karar ve uygulamalar da dahil btn kanun veicraatlarn, din merulatrmdan geirmesi gerekmitir. YenieriOcann Halife-sultana veya Bab- Aliye kar giritii isyan veyaihtilallerde de Ulema merulatrc bir rol oynayarak yine nemli biryerde durmaktayd.

Ksaca Osmanl Devletinde bir sosyal stat grubu (Weber, 1993:182-189) olarak lmiyye zmresi mensuplarnn, sosyal ve siyasalhayatn btn grnmlerinde nemli roller icra ettikleri sylenebi-

lir.Klasik Osmanl siyasal kimlii temelinde vurgulanmas gereken

bir husus da slm kardeliidir. Osmanl Devletinin Klasik Dne-minde slam kardelii anlay ve mmetilik, Osmanl Devleti vetoplumunun kimliinin temel determinantlarndandr (Trkdoan,1999:247-249). Tabii ki mmetilii belirleyen ise slam olmutur.

ruk olmas gibi bir anlay mevcut deildi (Berkes, ty.: 15). Osmanl Halife-sultanhem din hem de siyas-dnyevi bir ahsiyetti (Bagil, 1985: 178-179; Bagil, 1946:35). Buradan hareketle klasik veya geleneksel Osmanl siyaset sisteminde din iledevletin ikiz olduu (Kr. Bagil, 1985: 165-170, 178-190), er siyasetle akl siya-setin (bn Haldun, 1988: 541-543, 739-740; Rosenthal, 1996: 123-159; Nama,1283: 33) birlikte icra edildii, namus-u er ve tavr- akln llerinin birletirilerekynetimin saland sylenebilir (Berkes, ty.: 91).

7 Klasik Osmanl devlet ve toplumunun zihniyet dnyasnda er-i erifin beksilimledir. lmin beks ise Ulema iledir. ntizm- hl-i Ulem, mhimmt- din devlettir (Koi Bey, 1994: 39-40). Bu anlayladr ki slam diniyle ili-dl bir ilikiierisine girmi olan Osmanl Devleti, ilim gcn elinde tutan ve toplumun ilm-din nderliini yrten Ulemaya ayr bir nem vermi, Padiahlar da ayn paralel-de Ulemaya byk ilgi gstermilerdir (Berkes, ty.: 39-46). Din, Osmanl Devle-tinde, Padiah ve ynetici snflarn kendi aralarnda ve halkla uzlama ve muvafa-kat ierisinde iliki kurmalarn salayan imento ise, bu imentonun hayata gei-rilmesinde temel unsur veya ba aktr ise Ulemadr (slamolu-nan, 1991: 40-41).


8/28

Ejder OKUMU16

Klasik Osmanl siyasal kimlii balamnda dinsel farkllklar ol-gusu, baka nemli bir konudur. Klasik Osmanlda aslolan etnikdeil, din farkllklardr (Lewis, 1992: 62). Farkl dinden olan insan-lar, kendilerini dinleriyle kimliklendirmi ve siyasal ilikilerini, dinegre gelitirmilerdir. Burada da belirleyici olan slamdr. slam ka-nal yla Osmanl Devleti, dinler aras ilikilerde, GayrimslimlerinMslmanlar ve devletle ilikilerinde belirleyici olmutur. Bilindiigibi Klasik Osmanl ynetiminde toplum, mparatorluun ynetimsisteminin din gruplarna, baka bir ifadeyle mensubu olduklar dinve mezheplere gre gruplara ayrlmtr. Millet sistemiad verilen buuygulamada insanlar inan ve dinlerine gre, slam milleti, Rum-Ortodoks milleti, Yahudi milleti, Ermeni milleti (Katolik ve Protestan)gibi mill cemaat veya gruplara ayrlmlardr (Davison, 1997: 24-25;Lewis, 1991: 333).8

Hkim millet olarak kabul edilen Mslmanlarn dnda kalanGayrimslim topluluklarla devlet arasndaki ilikilerde slam Huku-ku belirleyici olmutur. Askeriye ve reaya (ynetenler ve ynetilenler)olmak zere balca iki tabakadan oluan Osmanl toplum yapsnda(Turner, 1991: 175) bir aristokrat snf mevcut olmamtr

8 Buna gre Osmanl ynetimi asndan szgelimi Yunan toplumu deil, Ortodoksmilleti vardr (Haniolu, 1986: 1394). u halde Osmanlda millet, din ve mezhebesasna dayanan bir olgu olarak karmza kmaktadr. Kaynan slam huku-kundan alan bu sistemde din ve mezheplerden her biri otonom bir topluluk kabul

edilerek miras, aile ve dier kiisel hukuk durumlarnda kendi cemaatlerinin hu-kukuna bal kalmlardr. Osmanl millet sistemi ierisinde cemaatler bir millet fe-derasyonu gibi ynetilmilerdir. Osmanllar, Fatih zamanndan itibaren her gru-bun, kendi din bakanlarnn liderlii altnda rgtlenmesine imkan tanmtr(Davison, 1997: 24-25; Shaw, 1985: 1002-1003; Tu, 1969: 250-251). Bu ekildergtlenen Gayrimslim halk devletle olan ilikilerini bal bulunduu cemaatinveya din grubun lideri vastasyla yrtm, liderler de cemaatlerinin devlete karyapmakla ykml olduklareyleri yerine getirmelerine yardmc olmulardr (K-k, 1985: 1009-1010; Mardin, 1992: 233).slamiyet, Hristiyanlk ve Musevlik Osmanl toplumunun belli bal inan sistem-leriydi. Fakat bu sistemler de kendi aralarnda bir takm mezheplere blnmler-di. Trk, Arnavut, Pomak denilen Bulgarca ve Rumca konuan Mslmanlar, Bos-nallar, 16. yzyldan sonra Araplar, Dou Anadolu ve Kafkaslardaki dier Msl-man etnik gruplarn dahil olduu asl unsur Mslmanlar (Ortayl, 1985: 997)Snn, i, Vahhab; Hristiyanlar genel olarak Katolik, Ortodoks, Protestan; Muse-viler Maminler, Talmutular, Karaimler gruplarna ayrlmt. Mslmanlar mpara-torluk yaps iinde dierlerine gre ounluu oluturmaktayd. mpartorluk, sla-m temellere dayand iin mparatorluun kamuoyunu da slam topluluu temsiletmekteydi. Fakat Osmanllar, slam gelenei iinde kabul edilen Semavi Kitaplarasahip Gayrimslimlere, yani Ehl-i Kitaba kar hogrl davranm, onlar kle-letirmeye almadklar gibi din deitirmeye de zorlamamlardr (Shaw, 1985:1002-1003). Gayrimslimler, dinlerinde serbest olduklar (Ahmed Midhad, 1294:43) gibi dil, kltr vb. noktalarda da zgrlerdi. Ancak Osmanl Devleti, Yahudi veHristiyanlardan, Mslmanlara getirilmi olan bir ykmllk olan askerliktenmuaf tutulmalar gibi haklara karlk her erkek iin belli bir miktar vergi (cizye)almtr (Shaw, 1985: 1002).


9/28


(Engelhardt, 1328: 40). Mslmanlar hakim millet olarak kabul e-dilmekle birlikte Gayrimslimler, can, mal ve rzlar btnyle slameriatnn emniyeti altnda bulunmu ve ayrca tarm, endstri veticaret alanlarnda geni msaadelere sahip olmulardr.

Osmanl millet sistemi, Osmanl Devletinin nemli bir ynn,geleneksel Osmanl kimliinin, eitli din mensuplarnn farkll e-sasna dayandn ortaya koymaktadr.

Grld gibi Osmanl Klasik Dneminde kltrel ve siyasalkimlik, esasta dindir. Bu demektir ki geleneksel Osmanl siyasalkimliinde belirleyici unsur, etnisite veya baka bir ey deil, s-

lamd

r. Osmanl

n

n son dnemlerine kadar bir ulusal kimlik olgusuolarak Trk kimlii olgusu yoktur ve dolaysyla siyasal anlamda birTrk kimlii de olumamtr.

zet olarak Osmanl Klasik Dneminde meriyetini temeldedinden alan devlet ve ynetici tabakann siyasal kimliinin rengi di-ndir. Osmanl Padiah ve yneticileri, kendilerini slam ilekimliklendirmilerdir. Uluslararas ilikilerinde, baka dinden olan-larla mnasebetlerinde, Osmanl halkyla ilikilerinde din kimlik be-lirleyici olmutur. Siyasal kimlikle meriyet arasnda ok nemli biriliki mevcut olup devlet ve ynetici grup, meriyetlerini temelde neile salarsa, onlarn kimliklerinin rengini de temelde o belirler. Os-manl rneinde belirleyici olan, Snn slam olmutur. O halde Os-manlda siyasal kimlik de meriyetini temelde dinden almakta ve

dolaysyla siyasal kimlik slam kimlik olmaktadr.

GELENEKSEL OSMANLI SYASAL KMLNNZLMESNDE TANZMAT

Osmanl yenileme abalarnn Tanzimatl zamanlaryla belli birkkllk ve kurumsallk arz eden reformlar, Osmanl Devletinin birkimlik dnmgeirmeye balamasnda ve geleneksel siyasal kim-liin zlmesinde etkili olmutur.9

9 Sz konusu dnm, bir kimlik sorununu da beraberinde getirmitir. Bilindiigibi geleneksel toplumlarda kimlik bir sorun deildir. Herkesin kim olduu bellidirve herkes kimlik sahibidir. Ancak sosyo-kltrel yap deiime maruz kaldnda,zellikle bu deiim, grece radikal bir deiim ise, toplumda bir kimlik sorunu do-ar. Nitekim Tanzimat ncesi zamanlarda Osmanlda kimlik problemi olmamtrve siyasal kimlikte temel belirleyici unsur din olmutur. Osmanlda yenilemedeok nemli bir zaman dilimini ifade eden Tanzimatla birlikte siyasal kimlik dei-meye ve kimlik problemi kendini gstermeye balamtr. Bu kimlik problemiylebirlikte siyasal kimlikte bir deiim yaanmaya ve yava yava geleneksel siyasalkimlikten farkl bir siyasal kimlik olumaya balam; devletin laikimsiliine paralelolarak geleneksel siyasal kimlikte zlme ba gstermitir. Son tahlilde denilebilirki Tanzimatl yllarda Osmanl Devletinde yenileme ve Batllama sreci ierisin-de genel deiime paralel olarak bir siyasal kimlik deiiminin temelleri de atl-mtr. Bu deiim erevesinde Tanzimat Dneminde siyasal kimliin nemli


10/28

Ejder OKUMU18

Tanzimat Dneminde geleneksel Osmanl siyasal kimliinin -zlmesinde en nemli faktr, belki de Tanzimatn eitliki siyaseti-dir. Tanzimat Dneminin reform noktasnda Osmanl abalarnnyeni bir safhas olmasnn en nemli ba nedenlerinden biri, Msl-man ve Gayrimslim eitlii anlaynn resm olarak halka ve dn-yaya aklanmas olarak tespit edilebilir. Kimlik balamnda bu eit-likilik siyaseti, geleneksel farkllatrc ve tekiletirici anlayn ya-va yava sarslmasna neden olmutur. Geleneksel Osmanl kimlii,slamn kapsam ierisinde millet sistemi temelinde eitli din men-suplarnn farkll esasna dayanmtr. Burada farkllatrmada aslbelirleyici olan din idi, ama Tanzimatn eitliki anlay bu noktadadinin belirleyiciliinin kalkmasnn zeminini oluturmutur.

Bilindii gibi siyasal kimliin geliiminde siyasal zihniyet ve i-nanlarnemli bir rol oynar. Tanzimat Dnemi Osmanl Devleti yne-ticilerinin zihniyet ve inan dnyas, onlarn geleneksel siyasal kim-likten grece farkllaan kimliklerinin oluumunda rol oynamtr.Bu balamda Osmanlnn Tanzimatl zamanlarnda yneticilerde,zellikle Tanzimat olarak bilinen ynetici aydnlarda din ve dnyaayrmna dayal bir dalist bakn olumaya baladn grmekteyiz.Mustafa Reit Paadan bir rnekle konuyu daha net ortaya koymakmmkndr.

Bir ok konuda olduu gibi kanunlatrma hareketlerinde de ak-tif rol oynayan M. Reid Paa, Fransz modeline dayanan Ticaret Ka-nunnamesini hazrlatm ve bu kanun tasarsn 1841de Meclis-iVlya getirdiinde ve eriata uygun olup olmad sorulduundaM. Reid Paa, eriatn bu konuda yapacak bir eyi yoktur demi-ti. Reformcu Tanzimatlar, aslnda Ulemay, eriata ters den ya-salarla kkrtmaktan kanmaya alyor (Palmer, 1993: 123) gr-nyorlard, ama yine de yeri geldike, dnce ve eylemlerini planlveya planszca ortaya koyuyorlard. Bu szden dolay Mecliste hazrbulunan Ulema bu kfrdr diye itirazda bulunmu, bundan dola-y da Abdlmecid M. Reid Paay azletmitir. Fakat bilindii gibiTicaret Kanunnamesi, bundan sekiz-dokuz yl sonra 1849da kabuledilmitir (Lewis, 1991: 110).

M. Reid Paann yukardaki sz ve davranndan, onun zihniyet dnyasnda bir tohum olarak din-devlet, din-dnya ayrmnn -

bir sistem olarak laiklik trnden olmasa da- mevcut olduu sonu-cuna varlabilir. Bundan ise Tanzimatlarn siyasal kimliklerinde birlaikimsiliin domaya baladn anlayabiliriz.

Zihniyet balamnda ayrca denilebilir ki Tanzimat reformcular,Aydnlanma Felsefesi ve Fransz Devriminin ilkelerinden etkilenmi,

boyutlar olan siyaset, devlet, siyasal rgtlenme ve idare kimliklerinde belli l-lerde laikimsilik, yani ibih-laiklik olumutur.


11/28


onlarn bir ksmna yrekten inanm kimselerdi. Dolaysyla bu zih-niyet ve inanlarn bir Fermanla da devlet dzeltimlerinde gerek-letirmek istemilerdir. Szgelimi Tanzimatn oluumunda nemlietkileri bulunan Mehmet Sadk Rfat Paann grlerinde Batll-n, Fransz Devrimi ve Aydnlanma Felsefesinin izlerini grmekmmkndr (Tanpnar, 1956: 88-89). Teorilerinde Reid Paanntutumunun arkasnda sakl kalan Batlln izlerini bulabileceimizSadk Rfat Paa (Mardin, 1992: 300), II. Mahmudun son senelerin-den itibaren Tanzimatn gereklemesi iin aba harcamtr (Tanp-nar, 1956: 93).

S. Rfat Paa, eserlerinde Avrupaya sk sk atflar yaparak Avru-

pal fikirlerin alnmasn nerir. Hisse senedi, faiz, bankaclk gibihususlar dahi salk verir, zorunlu grr. Avusturyal Devlet adamPrens de Metternich ile sk temaslar da kurmu olan Rfat Paanndevlet ve hkmetle ilgili dnceleri, Tanzimatn ilannda etkiliolsa gerektir. S. Rfat Paaya gre (1985: 103-109) her devletin g-cnn devam etmesinin temeli adalet, gerileyip yklmasnn nedeniise zulmdr. Halkn dncelerinin bozulmasna sebep olan enkuvvetli etken hakszlktr. Hkmetler halk iin kurulur, halk h-kmetler iin deil.

Grld gibi Rfat Paann grleri, Batdan esinlenmi g-rlerdir (Mardin, 1992: 301-302). Mesel onun hkmetlerin halkiin olduuna dair gr, devleti, fertlerin hak ve hrriyetlerini ko-

rumak maksadyla meydana getirilmi bir gven vastas olarak an-layan Aydnlanma dncesinden etkilenmie benzemektedir. Ayrcaekonomik grlerinde liberalizmin etkileri aka gze arpmakta-dr.

Aynekilde Tanzimatn ba aktr Mustafa Reid Paann g-r ve dncelerinde de Batl izleri, Aydnlanma ve Fransz Devrimiilkelerinin etkilerini grmek mmkndr. Her ne kadar Reid Pa-ann, Padiahlk kurumu, ideal devlet biimi, Avrupada Franszhtilalinden sonra daha da hzlanan liberalizm akm vb. hakkndaneler dndn tespit etmek kolay grnmese de (Mardin, 1992:291), devlet idaresinde ald tutum ve uygulamaya koymak istediieyler, Fransz Devrim ilkelerinden ve liberalizmden etkilendiini gs-

termektedir (Mardin, 1992: 291-299). Ayr

ca Reid Paan

n devletpolitikasnda ngiliz politikasn tutmas (Cevdet Paa, 1986: 6, 24)da onun Batl fikirlere olan ya(t)knln ortaya koymaktadr.

Tanzimatlarn Batllamac uygulamalar, Osmanlnn gele-neksel siyasal kimliinin zlmesinde etkili olmutur. Batllamacpolitikayla birlikte siyasal kimliin meriyet kaynaklar arasndaBat nemli bir yer edinmitir.


12/28

Ejder OKUMU20

Siyasal kimlikle meriyet arasnda nemli ilikiler vardr. Gele-neksel siyasal kimlikte meriyet, temelde dinden salanrken, Tan-zimat Dneminde bu noktada bir geveme olmutur. Elbette Tanzi-mat siyasal kimlii de temelde din ile merluk elde etmitir, amadinsel merlatrmann gevemesine neden olan baz yeni meriyetaralarna da bavurmutur.

Tanzimat Dneminde geleneksel siyasal kimliin zlmesi veibih-laik siyasal kimliin ortaya kmasnn iyi anlalmas iin hu-kuk, eitim, ekonomi ve dil alanlarnda yaplan deiikliklere ksacagz atmakta fayda vardr.

Hukuk alannda:

Denilebilir ki Tanzimatla birlikte gelen sz konusu yenilik ve de-iimde hukuk alannda laiklemenin zemininin hazrlamasndakendini gsteren deiiklikler (Bkz. Okumu, 2002b), baat bir yeresahiptir. Trkiyenin modernizasyon ve laikleme srecinde bir kl-tr deimesi olarak hukuk deiim, belki de Tanzimat reformlar-nn zn tekil eder .

Kltr tarihimizin hemen hemen her ubesinde bir dnm nok-tas olarak grlen Tanzimat, hukukun nemli bir ynn tekil e-den, hukukun kavram ve kaynaklarndan olan kanun konusunda yeni bir zihniyet ve yeni bir anlay getirmitir. Dolays yla Trki-yenin pre-laik devletlerinden ibih-laik Tanzimat Devletinin anlal-mas iin kanunlatrma konusunu ele almak gerekmektedir.

Hukukta Batllama ve tabiat yla laikleme, belki de en younbiimiyle kanunlatrma (codification) alannda grlmektedir. Os-manl Devletinde ilk kez Tanzimat Dneminde bu dnemin brokra-tik merkeziyeti ynetim yapsnn bir gerei olarak (Ortayl, 1983:159) bir hukuk dalnn btnn dzenleyen genel kanunlar hazr-lanarak yrrle konmutur. Tanzimatn kanunlatrmaya verdiinemden olsa gerektir ki baz gzlemciler Tanzimat Hareketini ya-sama (legislation) faaliyeti olarak yorumlamlardr. Gerekten deTanzimatta kanun egemenliini kurma ve ynetimi yeniden dzen-leme nemli bir yere sahiptir (Ortayl, 1983: 204-205). Kanunlatr-ma an yaayan Baty rnek alarak hazrlanan bu kanunlarn birksm hem form hem de muhteva asndan, bir ksm ise yalnzca

form bakmndan Bat kanunlarnn etkisi altnda kalmtr (Aydn,1992: 164)

Osmanl Devleti ve slam Dnyas tarihinde ada mnda ka-nunlatrma hareketi ve bu hareketle ortaya kan kanunlar, ilk kezTanzimat Fermannn ilanyla balar (Berkes, ty.: 216). Kanun kav-ram, Klasik Osmanl zamanlarnda daha ziyade din hukuka uygunolarak rf hukukla ilgili dzenlemeler iin kullanlrken (Aydn,1996: 61; Veldet: 1990: 154-162) Tanzimatla birlikte Avrupa biim-


13/28


de dzenlenmi ve byk lde er hukukun dnda din ve mez-hep ayrm gzetmeksizin tertip edilen laik mevzuat ifade etmek ze-re kullanlmtr (Kara, 1994: 179). Kanunlatrma (Veldet, 1990:154-162) (taknn, tedvin, codification) eitli kurallar arasnda semeyaparak veya atk kurallar kaldrma ya da uzlatrma yolu ile sis-temletirmeyi, bunlar yazl seik mecelleler (codelar) haline sokma-y gerekli klar. Bu iki yntem de eski Osmanl devlet geleneine ya-bancdr (Berkes, ty.: 216). u halde Tanzimatn modern anlamdakanunlatrma hareketleri, Osmanl Devleti iin yeni bir dneminbalangc olup devletin dnyevlemeye balamasnda da ok byketkendirler. Diyebiliriz ki Osmanl Devletinin Tanzimatl yllarnn

ibih-laik nitelie brnmesinde, kanunlatrma hareketlerinin yeribyktr.

Devlete kanunlarn hakim olmas, Tanzimat devlet adamlarnnzerinde en ok durduu konulardan biridir. Szgelimi Tanzimatnmimarlarndan Sdk Rfat Paa, kanunlarla devlet arasnda nemliilikilerin varlndan sz ederek devletin salamlk ve devamllnynetimde ahslar-stl getiren kanunlara riayet edilmesinebalamakta, herkesin karlan kanunlara uymas gerektiini ifadeetmektedir. Aynekilde S. Rfat Paann fikirlerinden nemli ldeetkilendii anlalan (Mardin, 1992: 303-304). M. Reid Paa, 1849ylnda yazd bir arz tezkeresinde herkesin hukuk konularda eitolduunu ve herkesin kendi hukukunu bilip ondan vazgememesi

gerektiini belirtmitir. Reid Paaya gre Tanzimat reformlar

n

ngereklemesi iin kanun hakimiyeti son derece nemliydi. Bu ne-denle M. Reid Paa ve taraftarlar Fermanda sz edilen kanunlarnkmas iin ok almtr (nalck, 1964: 619-620).

Halife-sultan Abdlmecid de bir meclis mazbatasnda (Kaynar,1991: 171-173) yer alan hattnda, devletin kuvvetlenmesi, asayi verefahn elde edilmesi iin yeni kanunlar vaz etmenin art olduunudile getirerek kanunlara verdii nemi ortaya koymutur. Aynekil-de mezkur mazbatada ilerinde eyhlislm Mustafa Asm Efendininde bulunduu (ilk mhr), devrin vkel ve nfuzlu zevatnn altnmhrledikleri yazda yeni kanunlarn gereklilii zerinde srarla du-rulmutur.

Zorunlu, genel ve soyut olma niteliklerine sahip olan kanunlar

yapma ve kanun devleti olmada en nemli husus, sz konusu nite-liklere uygun olarak bu kanunlarn herkes iin eit olarak uygulana-bilirlii (Veldet, 1990: 175) ve Tanzimat balamnda MslmanlarlaMslman olmayanlarn kanun nnde eitlii meselesidir. Buradaaslnda bir laiklemeden, dinin devletten ayrlmas hareketinin ilkadmlarnn atlm olmasndan sz edilebilir.


14/28

Ejder OKUMU22

Esasen bal bana Glhane Hattnn kendisi, 1256/1840 tarih-li Ceza Kanunnmesi, 1265/1849 Ticaret Kanunnmesi ve dier ka-nunlar, Islahat Ferman ile beraber daha sonra gelmi olan 1876 Ka-nun-i Esasisi, 1909 Kanun-i Esasisi, 1921 Tekilat- Esasiye Kanu-nu ve 1924 Tekilat- Esasiye Kanununa zemin hazrlayarak anaya-sa hukuku sahasnda nemli bir ilev grmtr (Fahri, ty.: 215-216). Bir balang olarak 1839 Tanzimat Ferman, er esaslarabal olmayan ve lmiye zmresi mensuplarnn kontrol dnda da-ha ok Bat modellerine dayanan yasama giriimlerinin temelini o-luturmutur. Denilebilir ki siyas ve sosyal alanda btn Osmanltebaasnn eitliine dayanan modern yasalarn hazrlanmasnda1839 Hatt Hmayunu bir dnm noktas tekil etmektedir

Ekonomi alannda:

KlasikOsmanl ekonomisinin, genel ynetim anlay ve uygula-masna uygun olarak geleneksellik zelliiyle ne kt ve ekonomikuygulamalarnn din merlatrmla meriyet kazand sylenebi-lir. Tanzimat zihniyet, dier alanlarda olduu gibi ekonomik alandada Batnn etkisinde bir takm reform abalarna girierek Trkiyedemodern Bat kapitalizminin oluumunun temellerini atmtr. Tanzi-matlarn kapitalist zihniyetlerinin geri plannda ise onlarn din an-laylar, dine getirdikleri yorumlar olabilecei gibi ideolojileri, Batc-lklar, ekonomik ahlklar da olabilir.

Denilebilir ki zira bir ekonomiye sahip olan Tanzimat Trkiyesi

(Barkan, 1940: 354-358) brokratik devlet anlay ve pratiine uy-gun olarak yapt bir takm icraatlarla Batllamaya alan, Ba-tnn sanayi rnlerine ak pazar haline gelmeye balayan, kapita-lizme meydan veren, ekonomide laiklemenin temellerini atan birTrkiyedir.

Ticaret Nezaretinin kurulmas (10 Rebilevvel 1255/24 Mays1839-II. Mahmud Dnemi), bu nezarete bal olarak Ticaret Mahke-mesinin kurulmas (1840), Meclis-i Muhasebenin oluturulmas(Receb 1256/1840), Karma Deniz Ticaret Mahkemesinin kurulmas,taralarda ticar davalar grmek zere zel meclisler oluturulmas(1263/1847), Ziraat Nezaretinin kurulmas (18 Muharrem 1262/16Ocak 1846) ve bu erevede zira gelime politikalarn oluturacak

ve uygulayacak zira brokrasinin oluturulmas

(Gran, 1998: 45vd.), zira rn ticaretinin serbestletirilmesi (Gran, 1998: 50),Nafia Nezaretinin kurulmas (Zilkade 1264/Kasm 1848), Karma Ti-caret Mahkemelerinin kurulmas (1847), Ticaret Kanunnamesininkarlmas (1849), msadere usulnn kaldrlmas, kat para (ka-ime) sistemine gei, yed-i vahid usulnn kaldrlmas, banka ku-rulmas, mal muamelelerde Hicr takvim yerine Rum takvimin kul-lanlmaya balanmas, Cizyenin kaldrlma abalarna giriilmesi,


15/28


telgraf ann kurulmas, dokuma fabrikasnn kurulmas gibi husus-lar, Tanzimat Dneminde ekonomik alanda laiklemenin nemli a-dmlar olmutur. Bu noktada sz konusu deiikliklerin, tek bala-rna laikleme olarak alnamayacaklar ve dolays yla Tanzimat D-nemi ekonomisinin laiklemesinin iareti olarak kabul edilemeyeceiileri srlebilir. Fakat konuya dikkatlice bakldnda, bunlarn, laik-lemenin iaretlerinin oluum sreci iinde kmsenemeyecek o-laylar ve deiiklikler olduu anlalr. Bu yeniliklerin her birinde U-lemann grev alanlarnn daraltlmas ve bir ksmnda Ulemann higrev almamas sz konusudur. Ayrca bu yenilikler iinde oluturu-lan kurum ve kurululara bal olarak getirilen dzenlemeler ve -

karlan kanunlar (Okumu, 2002b: 103-121) vs., ekonomi alanndaUlemann etkisinin azalmaya baladn ve ekomomi alannda dinmerlatrmn geveme ynnde ilerlediini ortaya koymaktadr. Ohalde btn bu hususlar, bir btn olarak ele alndnda, ekonomi-de laiklemenin nemli iaretleri olduklar grlebilir.

Bu abalarla birlikte zellikle 1838de ngilizlerle yaplan TicaretSzlemesinden balayarak Batl devletlerin basklar ve OsmanlDevletinin ekonomik krizden kurtulma araynda izledii yntem,Osmanl Devletinde liberalizm ve kapitalizmin yerlemesinde etkiliolmutur.

Elbette bu olay ve gelimeler, dinin devlet katndaki ilev ve etki-lerinin azalmasna ve din merlatrmda nemli bir g olarak

lmiyye zmresinin grev ve meriyet alanlarnn daralmasnda etkiliolmutur.

Tanzimat Dneminde ekonomide laikleme konusunun, esasenyukarda rneklerini vermeye altmz icraat ve deiikliklerle(Bkz. Okumu, 1999: 348-364), ak olarak grlmezse de zihniyetve dncede yer etmeye balad sylenebilir. Bu balamda denile-bilir ki Tanzimat, Osmanl Devletinde geleneksel iktisat anlayndanuzaklald ve iktisad dncenin laiklemeye balad bir dnem-dir. Baka bir ifadeyle Tanzimat Dneminde -izah tartmal ve zorgrnse de- bir tr kapitalizmi getiren kapitalist ruh veya zihniyetolumaya balamtr. Belki de daha doru bir ifadeyle bir taraftankapitalist zihniyet oluarak kapitalizme zemin hazrlarken; bir yan-

dan da Tanzimat Devletinin, Bat

ile girdii ticar ve ekonomik iliki-lerin etkisiyle gerekletirdii ekonomik brokrasiyle ilgili yenilikler,Kadlarn ekonomik alandan uzaklatrlmalar ve ekonominin ms-takil bir alan olmas iin giriilen abalar da kapitalist zihniyetin yer-lemesini salayarak oradan da kapitalist sistemin temellerinin atl-masna giden yolu amtr.


16/28

Ejder OKUMU24

Eitim alannda:

Klasik dnem Osmanl Devletinde eitim rgt olan medrese-ler, eyhlislmln veya lm Brokrasinin bnyesinde bulunan rgtten biridir. Dier iki rgt, mavirlik rgt olan Mftilik veyarg rgt olan Kadlktr. u halde Klasik Dnem Osmanl eitimsistemi, Osmanl toplum ve devlet dzeni ierisinde ilim ve bilgi g-cn temsil eden lmiyye tekilatna bal olmutur. Denilebilir kiOsmanl eitiminin esasn tekil eden medreseler, Osmanl Devle-tinde konumu ve yklendii misyon gerei Ulemann sorumluluualtnda bulunmutur (Ahmed Ltf, 1328: 122-123 vd.). Geri idarecitabakann yetitirildii bir saray mektebi olan Enderun da vard, fa-

kat Enderun da genel oryantasyonu bakmndan medrese ile paralel-di.

Tanzimat Dneminde eitim alannda zihniyet ve uygulamadameydana gelen deiim de, Osmanl eitim sisteminin klasik-din ya-psnn sarslmasnda ve eitimde laiklemenin zemininin oluma-snda rol oynam, bu laikleme zemini ise Osmanl Devletinin me-riyetini temelde dinden salayan bir devlet yapsndan, meriyetinitemelde dinden salamayan devlet yapsna doru yol alnn alt ya-psnn hazrlanmasnda, bizim isimlendirmemizle ibih-laik bir dev-letin oluumunda byk bir etkiye sahip olmutur.

Tanzimatn ilanndan sonra -her ne kadar Fermanda direkt ola-rak eitim konusundan sz edilmemise de- reformlarn gerekle-

mesi, uygulanmas ve benimsetilmesinde nemli ilevleri olacandaneitime de el atlmtr.

Meclisi-i Mearif-i Muvakkatn kurulmas olay ve faaliyetleri, En-cmen-i Dniin kurulmas ve faaliyetleri, Meclis-i Maarif-iUmmiyyenin10 kurulmas ve faaliyetleri, Mektib-i Ummiyye Neza-

10 Meclis-i Mearif-i Ummiyyenin kurulmas, -Ulemann desteine ramen- eitimde

dinin geni alanlarnn daralmas, lmiyyenin grevlerinin snrlandrlmas ve do-laysyla eitimde dnyevlemenin balamas asndan byk nem tamaktadr.Dolays yla bugnk eitim tekilatnn ekillenmesinde bu meclisin kmsen-meyecek rol olmutur (Koer, 1992: 53). Hiyerarik dzlemde Meclis-i Vl-yAhkm-i Adliyyenin altnda ve dier tm meclislerin stnde yer alan Meclis-iMearif-i Ummiyye, eitimde byk yetki ve sorumluluklara sahipti.Meclisi Mearifi Ummiyye ve Rdiyye mektepleri, bilhassa merkezin emirlerineve Tanzimat brokrasisine bal yeni bir memur kadrosu oluturmak amacylaReid Paann nclnde er makam ve mevkilerden bamsz olarak olutu-rulmutur. Meclis-i Maarife brokratlar egemendi. Mektib-i Umumiyye Nzr Ke-mal Efendi, Reid Paa gibi Kalemiyyeden yetimiti. Yeni mekteplerin programlarve imtihanlar Bbalinin ihtiyalarna gre tertip ediliyor ve mezunlar Bbal ka-lemlerine getiriliyordu. Ksaca Reid Paa, devlet otoritesini reformlar gerekletire-cek bir brokrasinin elinde toplamak suretiyle Osmanl Devletini modernize edece-ini dnyordu (nalck, 1964: 616). Bu dnce gerekleirken de doal olaraklmiyye Tekilatnn yetki, grev ve fonksiyon alanlar klyor ve tabii ki kurum-larda dnyevileme gerekleiyordu.


17/28


retinin11 kuruluu ve faaliyetleri, Tanzimatn eitim alanndaki dei-im abalar arasnda nemli bir yere sahiptir.

Bu gelimelerden sonra Darulfnn (leyl) binasnn temelleri,Ayasofya civarnda bulunan eski Darbhane ile Sultan Saray arasn-da atlmtr (1846).

Drulmaarifin almas12 bir baka nemli bir olaydr.

Tanzimatn eitim politikasnn bir sonucu olarak kurulanDarulmuallimn-i Rd yi de Tanzimatn yeniliklerinden addetmekgerek.13

1832de kurulan Tercme Odas 1839dan sonra adeta bir mek-

tep haline gelmesi de eitimde yaplan yenilikler cmlesindendir Ter-cme Odasnn bilginin laikletirilmesindeki pay olan nemlidir.14

Gerek Encmen-i Dni ve Tercme Odas, gerekse nceki d-nemden kalma Mekteb-i Tbbiyye, Mekteb-i Harbiyye ve Mhendis-

11 Mektib-i Ummiyye Nezaretinin kuruluuyla (7 evval 1262/Eyll 1846) birlikte

ilk, orta, hatta bir blmyle yksek retim lmiyyenin elinden kmaya ve h-kmet idaresine gemeye balamtr (Eren, 1981: 395-396; Eren, 1993: 724). Buise Tanzimat Dneminin nemli icraatlarndan biri olup bir yandan Osmanl eiti-mindeki birlii bozarken dier yandan da bir bakma laik eitimin (Lewis, 1991:114) ve modern tevhid-i tedrisatn da zeminini hazrlamtr.

12 Rdiyelerle Darulfnn arasnda bir noktada bulunan orta retim dzeyindekibu okulun al, Abdlmecid, eyhlislam Arif Hikmet Bey, M. Reid Paa ve dier

baz devlet erkannn ve ilim adamlarnn huzurunda yaplmtr (Koer, 1992: 54).Bu okulla ilgili olarak konumuz balamnda ilgi ekici bir hususu zikretmek faydalolabilir. Devlet memuru da yetitirecek olan Darulmaarif, Abdlmecid tarafndanbaarl bulunmu ve Abdlmecid, baarl grd bu okula ehzade Murat Efendiile Fatma Sultan ellerinden tutarak bizzat gtrm, okulu aan Kemal Paayateslim ederek bu okulda okutmak istemitir (Koer, 1992: 54-55). Belki ilk baktanemsiz gibi grnen bu olay aslnda Osmanl eitim sisteminde modernlemeniniaretlerini vermektedir. Sultann tavrnda, Sarayn dndaki eitime ve stelikmedrese d bir eitime ilgi gstermesi, ehzade eitiminin Saray dna kmasdikkat ekmektedir.

13 Rdiyelere retmen yetitirmek zere 16 Mart 1848de stanbul Fatihte alan buokul, kurulu ve faaliyetlerinde her ne kadar Ulema yer alsa da eitimin lmiyyeninelinden kmasnda ve tabiatyla eitimin laiklemesinin temellerinin atlmasnda i-lev grmtr

14 Tanzimatla birlikte Tercme Odasna Trklerin getirilmesi ve orada yabanc dilrenen yeni bir neslin yetimesi, Saray ve Bbl Osmanlcasnn zlmesinderol oynamtr. Bu zlmede Franszcann etkisi, sadece szckler ve slup a-sndan deil, kavram ve anlamlar bakmndan da bu kanalla balamtr (Berkes,ty.: 253).Tanzimat Dneminde Al, Fuad ve Safvet Paalar yetitiren Tercme Odas, sadeceyeni yetienlere yabanc dil retmekle kalmaz, yava yava yeni bir dnya gr-nn, yeni bir siyas bak asnn ortaya kt ileri bir muhit olur. Batllama d-ncesinin siyas bir mcadele fikriyle beraber yrmesi, yeninin btn dnceve sanat hayatn kuatmas nisbeten sade dil ve dzgn nesir endiesinin n saftayer almas gibi vakalar, bu kalemde kendiliinden oluan ortamn tabii rnleridir-ler (Tanpnar, 1956: 112).


18/28

Ejder OKUMU26

Mhendishne, Trkiyeye Avrupa bilgisinin tanp yerlemesinde veTrkiyede eitimin seklarizasyonunda byk rol oynamtr(Berkes, ty.: 254; Tanpnar, 1956: 34).

Tanzimat Dneminde eitim alannda bu nemli faaliyetlerin ya-nnda baka bir takm yenilikler de gerekletirilmitir. Mesel 24Ocak 1847de stanbul civarnda bir Ziraat Mektebi almtr. Buokula 5 Mart 1847de Amerikal bir hoca da tayin edilmitir.

Yine 1842 veya 43de Asker Tbbiyyede kadnlar iin bir EbeMektebi ve kursu almtr.15 Ekim 1846da bugnk Harp Akade-milerinin temelini oluturan, Etat-Major snf ismi altnda kurmaysnfn yetitirmek zere bir messese tesis edilmi, asker okullarn

orta retim ksmn tekil etmek iin ordu merkezlerinde 15 Mays1845de, yl sreyle retim yapan Asker idad mektepleri almaya balanmtr. renciler, yllk bu okulu bitirip stanbuldakiHarbiyye dadisinde 4. snf okuduktan sonra Harp Okuluna girme-ye balamlardr. Bylece asker eitimde lise, niversite ve niversi-te st kademeler tamamlanmtr. Ayrca eitim sistemine uygunbir ekilde ok miktarda asker idad ile, askerlik iin dier meslekokullar zaman zaman harp Okulu snflar iinde almaya all-mtr. Mesel 22 Ocak 1849da Veteriner ubesi yllk olarak a-lm ve 1852den itibaren mezunlarn vermeye balamtr. YineHarp Okulu bnyesinde Harita subay yetitirmek amacna matuf birharita ubesi almtr.

Asker okullardaki bu reorganizasyon ve yenilikler, 17 Nisan1847de yaymlanan Mekteb-i Cedd-i Harbiyye-i ahnenin da-resine Dair Kanunnme adl i tzn tespiti ile bir nizama ba-land. Bu nizamnme ile bir Asker Maarif Meclisi ve asker meslek veteknik okullarna renci yetitirmek zere Fen dadisi kuruldu. As-ker Tb Mektebi de, 4 Austos 1840da kurulan Meclis-i Umr-uTbbiyyenin diplomasz doktor operatr, ebe ve diileri tasfiye etmekararyla faaliyetlerine balad (Koer, 1992: 57-58).

Geici meclisin programlad ve Meclis-i Mearif-i Ummiyyeninicraata koyduu hususlardan biri de Sbyan okullarnn dzenlen-mesi ve yeniden organizasyonu meselesidir. Bu noktada belki de ennemli icraat, Sbyan okulu hocalar talimatnamesi olarak Maarif

Meclisi taraf

ndan bir ynetmeliin haz

rlanmas

d

r. 8 Nisan 1847dedzenlenen bu program ve ynetmelik (Koer, 1992: 58-60) Sbyanokullar programlarn dzenlemeye matuf esasl bir giriim olarakgrlebilir. Esasen II. Mahmud zamannda da benzer bir takm d-zenlemeler yaplmak istenmitir, fakat bu yeni ynetmeliin baz

15 ki yl sonra bu okulda 27 Hristiyan ve on Mslman ebe olur. 1858de stanbuldailk Kz Rdiyesi alr. 1869da ilk Kz Sanat Okulu alr. 1870 ylnda kzlar iinilk retim okulu faaliyete geer (Bkz. Altndal, 1991: 102-103)


19/28


farkllklar ve orjinalitesi bulunmaktadr (Koer, 1992: 60). Bu nok-tada dikkati eken hususlardan biri, bu ynetmelikle modernmetodlu renime ilk admlarn atlmas, renimin drt yl olarakzorunlu tutulmas, Trke okuma ve yazmaya ynelik derslere vurguyaplmasdr. Fakat burada gze arpan en nemli husus belki deTanzimatn merkeziyeti brokratik zihniyetinin rn olarak eitimesaslarnn ynetimin tekelinde belirlenmesi, yani eitimin merkezi-letirilmesidir. Bu da medreselerin aleyhine bir durumdur. Bu durumda modern tevhid-i tedrisatazemin hazrlayan hususlardandr.

Tanzimat Dneminde eitim alannda yaplan bu ve benzeri ye-nilikler (Bkz. Okumu, 2005b), zelde laik eitimin, genelde ise me-

riyetini temelde dinden almayan laik devletin zemininin olumasn-da rol oynamtr.

Dil alannda:

Tanzimatl yllarda dilde de baz nemli deiimler (Bkz. Oku-mu, 2002c) gereklemitir. Tanzimatla birlikte Osmanllarda ken-dini gsteren sosyal ve siyas deiim, sosyal bir fenomen olarak dil-de ifadesini bulmu, toplumsal nesnellemenin temel biimi olan dil-de (Berger- Luckmann. 1971: 66) tezahr etmi veya dile yansmtr.Dilde deiim veya yenilik siyas sahnede devlet dilinde balam,pek ok kelime ve kavram deiime urarken bir ok modern kavramda Trkeye girmi ve sz konusu deiim zaman iinde yukardanaaya doru yaylarak toplumun dilini deitirmitir. Siyas sahada

ortaya kan dil deimeleri nedeniyle balangta pek ok kavramnii, Tanzimat Devletinin devlet anlayna paralel, modern bir davra-n tarz olarak siyas mlahazalarla doldurulmutur. Bu durum, birynyle dinin siyas dzlemde g kazanmas gibi grnrken dierynyle dilin siyasallamasn ve giderek toplumun politiklemesini,dile yklenen Batya zg siyasal anlamlar nedeniyle dilin anlamyapsnn seklarizasyonunu16 getirmitir. Tanzimat Dneminde dil-de meydana gelen deiimler,17 Osmanl-slam kimliinin Trk kimli-ine doru evrildiini gsterir.

16 Tanzimat Dneminde gerek devlet ve siyaset dilinde, gerekse eitli toplum kesim-lerinin dilinde, geleneksel Osmanl Trkesinden farkl olarak bir dnyevileme s-recinin izleri gze arpmaktadr. Bu olgu, dil seklerlemesi olarak ifade edilebilirve belki de Trkiyede laiklemenin temelinin ve ileri tarihlerde yaanacak olan ya-psal dnmn zemininin dildeki seklerlemede aranabilecei sylenebilir.

17 Tanzimat dilinin, Tanzimat ncesinden fark ve gnmze kadar nasl bir seyirtakip ettiini grmek bakmndan, kendisi de dilde sadelemenin nclerinden olanCevdet Paann (. 1895) u cmleleri nemli ipular ve ayrntl veriler getirmek-tedir:Eslfmz, nki vezir oldun neylersin mal, neylersin can derler imi. Sonra candaha tatl, daha kymetli mi oldu bilmem, fakat o mertebe fedakarlk devirleri geti.Reid Paa, neylersin mal derim amm, neylersin can diyemem der idi.


20/28

Ejder OKUMU28

Tanzimat Dneminde buhran, fabrika, sivilizasyon, terakki, ilimve fen, vatan, millet, hrriyet gibi szcklerin yeni anlam ierikleriyleTrkede kullanlmas, dilin deiiminde ok nemli bir olaydr.

Tanzimat Dneminde eskinin slam dnda mkemmeliyeti ka-bul etmeyen anlayna karlk yeni bir deerlendirme ls su-nulmaktadr. Medeniyet-i hikmet zerine mbten olan memleket-ler, Heyet-i medeniyye, Dvel-i mtemeddine, Alem-i temeddndeyimleri aka Avrupa rneini gstermektedir. Allm Asr- saa-det zlemi yerine Asr- sanayi, asr- terakki hedefi konmaktadr. Buyaklamn tamamlaycs olarak eskilik taraftar ve halihazrnmuhafazakardiye nitelenenlerin karsna efkar- cedde,

teceddd usl, terakki taraftarlar olanlar karlmaktadr. Bun-larn yansra hak el-ns, hakk- tabi, serbestiyet, intihab, ihtilal,inklab, vatan, vatanda, vatanperver szcklerine kademe kademeyeni anlamlar verildii farkedilmektedir. Batnn balca kurumu o-lan Meclis-i mebusan ve halkla zdeleen rejim olarak Cumhurun(bazen de Cumhuriyet) ve buna bal olarak Reisicumhurun son de-rece youn olarak kullanmna rastlamaktayz. Tabii rejimin temelinioluturan Konstitsyon (anayasa) da o derece youn kullanlmakta-dr (Kololu, 1990: 1646).

Grld gibi pek ok kavram veya kelime, tarih, blgesel vesosyal balamlarndan koparlarak alnm ve Trkeye, Osmanltoplumuna aktarlarak18 dilde bir deiim ve farkllamann oluma-sna neden olmutur. Batnn asker ve kltrel tehdidine bir tepkiolarak gelien Reform Hareketi, zamanla savunmac psikolojiye ve buda kopyalama mantna yol amtr. Bunun bir sonucu olarak da

Sonralar mala muhabbet daha ziyade artd. Mal cann yongasdr sz mesel-isir oldu. Ahlak bozuldu. Sermaye-i sdk u istikamet azald. Sahhan sadk ademle-re nedret geldi. (Cevdet Paa, 1980: 238)

18 Orhan Kololunun verdii bilgilere gre (1990: 1645-1648) 1828-1867 yllar ara-snda resm (Vekayi-i Msriyye/Takvim-i Vekayi), yar-resm (Cerde-i Hava-dis/Rznme-i Cerde-i Havadis) ve zel (Tercman- Ahval/Tasvir-i Efkar) gazeteleraraclyla Trkeye giren 331 kavram ve szckten 210u Batdan aynen alnm,27si ek ya da szcklerle tamamlama yoluyla Trkeletirilmi, 94 ise Trkeszcklere Batl bir ierik katarak kullanlmtr. Ayrca bunlarn %35i toplumsalyap, dnya gr, siyaset ve bilim; %26s yeni teknoloji ve malzemeler; %23yeni meslek, grev ve kurumlar; %11i ekonomi, maliye, ticaret ve %5i gndelik ha-yat ile ilgilidir. Bu sralama Tanzimat felsefesine de ters dmez; ncelikle adadnyann (onu temsil eden Avrupann) toplumsal ve siyasal zellikleri benimsen-mitir. Bunlarla ilgili yeni meslek, grev ve kurumlar da hesaba katlrsa %58lik birorana varlr ki bunda Tanzimatta ilk hamlede devlet eliyle yaplan deimeninyansmasn buluruz. Ekonomi, maliye ve ticaret alan yla ilikisi yadsnamayacakolan yeni teknoloji ve malzemeler birlikte hesaplanrsa, %37 gibi bir oranla Tanzi-matn dier temeli olan liberal ekonominin etkisinin nemi orta yere kar. Gnde-lik hayatla ilgili yzdenin azl ise artc deildir. Ancak bu alandaki dil deiimiksa bir zaman ierisinde younluunu arttrarak devam edecek ve yukardan aa-ya yava yava topluma sirayet edecektir.


21/28


zamann Avrupa dncesi ve siyasetine nderlik eden ilkeleri ifadeeden kavramlar taklit veya iktibas edilerek Osmanl toplumununkendi kavramlar deiik biimlere sokulmu veya yeniden yorum-lanmtr (Turner, 1981: 194).

Yaptklar almalardan dile nem verdikleri anlalan ve mo-dernleme abalarnn gereklemesinde dilin ok nemli olduunubildikleri anlalan Tanzimatlar, kavnn-i cedd, kavnn-imsessese, hrriyet, imtiyzt-i tabiyye, hukuk-i tabiiyyet, vatan-da, msvt, terakkiyt- milliye, hubb-i vatan, millet (Bkz.Engelhardt, 1328: 77 (M. Reid Paann szleri iinde); Kaynar,1991: 382-383 (M. Reid Paann szleri); Tanzimat Ferman; 1840

tarihli Ceza Kanunnamesinin Maddeleri) gibi kavramlar belki okekici bulduklarndan kolayca benimseyerek Trkiye artlarnda siyas dile aktarm ve sk sk kullanarak da yaygnlatrp genel diliinde merluk kazandrmlardr.19

Klasik Siyasal Kimliin zlmesinde Deiimin Rol

Btn bu deiimler, Klasik Osmanl siyasal kimliinin erozyo-nunu, zlmesini beraberinde getirmi ve bu durum da ibih-laikbir siyasal kimliin domasnda etkili olmutur.

Osmanl Klasik Dneminde kimliin temel belirleyici unsuru o-lan din, Mslmanlarn Mslman olmayan topluluk ve lkelerleilikilerinde ve kendini onlardan farkllatrmada baat rol oynarken,

Tanzimat ile birlikte dinin yan

nda sekler bir tak

m unsurlar da roloynamaya balamtr. Bu noktada kimlikte dinin anahtar konu-munda bir sarsnt ba gstermitir.

eitli alanlarda yaplan yeniliklerle birlikte, Tanzimat Dne-minde siyasette dinsel merlatrmda grece bir geveme olmu-tur. Bu geveme, geleneksel siyasal kimliin zlmesi ve ibih-laikbir siyasal kimliin ortaya kmasnda etkili olmutur. Denilebilir kiTanzimat Dneminde devlet ve ynetimin siyasal kimlii Trkleme,laikleme ve bunlardan ayr ele alnamayacak olan Batclama y-nne doru yol almtr. Esasen Tanzimatn izledii politikalar vegerekletirdii reformlar, ezamanl ve artzamanl olarak Osman-l(c)lk, slamclk ve Trklk akmlarnn ve Osmanlc, slamc veTrk kimliklerin ortaya kp gelimesinde etkili olmutur.

19 Tanzimat Aydnlar tpk slam dnyasnn dier blgelerindeki Batc veya slamcaydnlar, szgelimi Msr dnrleri gibi sz konusu kavramlarn Bat devletlerin-de hakim olan paradigmann veya paradigma deiimin nihayete erdirilmesinin birrn olduklarn ve dolaysyla kendi dnyalarnda yerli yerine yerletirilebilmeleriiin ayn veya benzer tarih ve kltrel artlarn olumas gerektiini ya da kendikltrlerini ve geleneksel deerlerini bir kenara atp onlar balamlaryla birlikte ge-tirmeleri gerektiini anlamam gibiydiler (Shayegan, 1991: 11).


22/28

Ejder OKUMU30

Osmanl(clk), slamclk ve Trklk

Tanzimat Fermannn nemli yorumlarndan biri, Osmanllk,Osmanl vatandal ve yurtseverliinin yeni bir politika olarak orta-ya konmasdr. Bu politika, Fermanda grld gibi Tanzimat icra-atlaryla da eitliki bir temelde kendini gstermitir. Gerek Sultan,gerekse Tanzimatn aydn brokratlar bu ideolojiyi aka savun-mulardr. M. Reid Paann 1846da Abdlmecidin bir seyahati es-nasnda Edirnede toplanan Gayrimslim cemaat vekillerine Padiah-lk namna yapt bir konumada, Osmanllk siyasetini tm akl-yla grmek mmkndr.20

Tanzimatn brokrat yneticileri ve Sultan, baka bir ifadeyleTanzimat yaratc aznlk, knty, kargaay, milliyetilii, da-lmay bu yeni siyaset ve ideolojiyle nleyebileceklerini ve tehlikeyegiren iktidarlarn srdrmeyi (Toynbee, 1978b: 279; Toynbee,1978b: 297) dnyorlard. Tanzimat ideolojilerinin banda gelenOsmanl(c)lk (Tanpnar, 1956: 122-123; Akura, 1994: 8-9) adaAvrupa kalplarna uygun bir ideolojiydi. Paralos, mparatorluk te-baasnn hukuk msavtna dayanan Osmanl birlii (Halil nalck,1943: 2-4) olan bu ideoloji yeni bir siyaset ve kltr arayyd (Or-tayl, 1986: 1546).

Uriel Heydin (1980: 50) Batya benzemek isteyen, btn vatan-dalara din ve rk fark gzetmeksizin eit haklar tanyarak ok mil-

letli Osmanl mparatorluunu kurtarmay umud eden TanzimatDevri liberalizmi eklinde tarif ettii Osmanlclk ideolojisi veya Os-manl birlii siyaseti, 1856 Islahat Ferman ve onunla balayan Isla-hat Dneminde merkezi konulardan biri olacaktr. Nihayet 1876 Ka-nun-i Essisindeki Devlet-i Osmaniyye tabiiyyetinde bulunan efra-dn cmlesine herhangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar bil is-tisna Osmanl tabir olunur maddesiyle kesin ifadesini bulmutur.Osmanllk siyaseti, tm Osmanl vatandalarnn din, dil, mezhepfarklarnn zerine km, onlar yeni bir siyasal kimlik, yani Osman-l kimlii altnda birletirmek gayesi gtmtr (Karpat, 1995: 29).Osmanllk siyaseti, sonular ne olursa olsun, Osmanl Devleti ve

20 Reid Paa bu konumada mealen unlar sylemitir: Zt-i evketsemt-i hazret-iPadih, Mslim tebaasnn saadet halini istedii gibi teba-i hmayunlar olan H-ristiyan ve Musevilerin dahi nail-i rahat ve himayet olmalar n arzu buyurmaktadr.Din ve mezheb fark tebann ancak ahslarna mteallik bir idir, hukuk-itabiiyyetlerine halel getirmez; hepimiz bir hkmetin tebas ve bir memleketdedoub bym vatandalar olduumuz iin birbirimizi fena gzle grmekliimizasla mnasib olmaz. Hkmdar- zanmz, eltaf ve inayetini kffe-i sunuf-itebasna msvtan ibzl buyurduklar iin bunlarn da kendi aralarnda ahenk vevifak- tam dairesinde yaamalar ve terakkiyt- milliye iin mtereken almalariktiza eder. (Engelhardt, 1328: 77; Kaynar, 1991: 627)


23/28


yneticilerinin bir sre benimsedii bir siyasal kimlik olarak grn-mektedir.

Osmanllk politikasndan sonra ittihad- slamve slamclnor-taya ktn grmekteyiz. II. Abdlhamitin slam bir dinsel birlikideolojisi olarak almas ve slamcl devlet ilkesi yapmas, slamclkideolojisinin Osmanlnn yenileme zamanlarnda bir siyasal kimlikhaline gelmesini salamtr. Bu kimliin olumasnda Tanzimatlyllarda kendini gstermeye balayan nisb siyasal slam glenme-nin etkisi yadsnamaz. Osmanl Devletinin, meriyetini temeldedinden almakla birlikte laikleme ye kap aacak yeni kurumsal d-zenlemeler nedeniyle din merlatrmda nispeten gevemeyle kar

karya kald ve ibih-laik devlet grnts sunduu tarih bir za-man dilimi olarak Tanzimat Dnemi, meriyette dine bavuru gev-emekle birlikte siyas dzlemde dinin g kazand bir devirdir.Bundan dolay Tanzimatta ilk bakta devletin din grnmndaha da younlatrp-koyulatrd izlenimini veren bir deiimden(Tanr, 1988: 99-100) sz etmek mmkndr. Bu elbette paradoksalbir durumdur: Devlet, bir yandan din merlatrm zayflatmaya vedolays yla merlatrclar olarak Ulemann grev, fonksiyon vestatlerini daraltmaya ve drmeye balarken veya bunlara yol a-acak giriimlerde bulunurken, te yandan da paradoksal olarak di-ne ve bu erevede Ulemaya siyas dzlemde g kazand rmtr.Bunun bir nedeni, bir gei dnemi devleti olarak Osmanl Devle-

tinin geleneksel merlat

r

mdan kopamay

; dolay

s

yla yap

lan veyaplacak reform ve organisazyonlarda din merlatrma ve Ule-mann merlatrc fonksiyonuna ihtiya duymas ise dier nedeniUlemann, Fermann ilannda olduu gibi icra aamasnda da bazistisnalarla Tanzimata destek gc salamas, Tanzimat reformlar-nn merlatrmnda nemli ilevler grmesi, reformlara bizzat ka-tlmas, hatta bazen aktif olarak itirak etmesi olabilir.

slamclk sonras nemli bir kimlik de Trk kimliktir. Trk-lk, zellikle ttihat ve Terakki dneminde gelimitir (Karpat, 1995:36-38). Burada ynetici elitlerin siyasal kimliklerinin Trklkletemayz ettii sylenebilir. Esasen Trk kimliin de Tanzimatn1839-1856 periyodunda olumaya baladn grmekteyiz. Milliyet-ilikten etkilenmi Osmanlclk, Tanzimat ynetiminin belirgin bir

yn olarak karmza kmaktadr. Gerek Osmanlclk ideolojisi,gerekse milliyetilik hareketleri, Osmanl toplumu, Osmanl devletive din-devlet ilikileri asndan nemli sonular dourmutur. Os-manllk ideolojisi, dalmay nlemede baarsz kalnca DevletinTanzimat sonras gelimelerin de etkisiyle ttihad-slam ideolojisinesarlmasna neden olsa da Tanzimat Dneminde Devletin eitli top-lumsal unsurlarn birarada tutmasnn temelinde var olan din olgu-sunun devre d kalmasn, onun yerine Osmanl milleti, Osmanl


24/28

Ejder OKUMU32

vatanda, dinde ahslik, insann tab haklar gibi kavramlarda ifa-desini bulan laik Bat devletlerinin tarih ve toplumsal balamlarn-dan ithal edilmi din-d ya da beer bir olgu olan Osmanlclnikame edilmesini salamtr. Bu ise devletin, toplum tarafndan ka-bul edilmesinde veya toplumsal katmanlarn devletle btnleme-sinde meruiyetin temelde dinden alnmasnn sonunu hazrlamtr.

Osmanlclk siyasetinin de dolayl etkilerinin besledii milliyeti-lik hareketleri, Tanizmatn bu din merulatrm geveklii -belkikrizi- olgusundan da cesaret alarak dnyev bir meruiyet kaynaolarak kendi milletlerinin bamszln benimsemilerdir. Gerekbamszlk ve milliyetilik hareketleri, gerekse Osmanlclk siyaseti-

nin baarszl, daha sonra Mslman toplumlar arasnda da milli-yetiliin kmasna katkda bulunmu, bu ise din meneden gelenmmet anlaynn ortadan kalkmasna zemin hazrlamtr.

Tanzimat Dneminde elbette geleneksel devlet anlaynn anaunsurlar grnte korunmutur. Ancak yaplan reformlar, bu ge-leneksel anlayn devam etmesine izin vermeyecek zellikler tayor-du. Bu zelliklerden biri de daha nceki aklamalarda yer yer atftabulunulduu zre modern mill devletin olumasna zemin hazrla-masyd. Bu dnemde giriilen yenilik teebbsleri, sahip olduu be-lirleyicilik zelliinden mtevellit, yeni bir devlet temelinin atlmasnzorunlu klmt. Bu zorunluluk gerei belli bir sre sonunda yenibir devlet aka nerilmi, devletin Batl devlet rneinde tanzimedilmesi ve kurulmas istenmi, bu dorultuda deiime yn veril-mitir. Yenileme tarihimiz bu ynyle bir bakma klasik devlet r-gtlenmesi yerine Batl tarzda yeni siyas dzenlemelerin yaplmastarihidir. Bu dzenlemeler srecinde Trk siyasal kimliin de Tan-zimat zamanlarnda olumutur.

Sonu

Osmanl tarihinin ok nemli bir deiimini tekil eden; Trki- yede Batllama/modernleme hareketlerinin bir dnm noktas,esasl bir aamas veya balangc saylan Tanzimat, bugn geldii-miz noktann anlalabilmesi iin son derece nemli bir zaman dili-mini tekil etmektedir. Tanzimat Dneminde hukuk, eitim, iktisat,dil ve siyaset gibi alanlarda gerekletirilen deiiklikler, Osmanllar-

da geleneksel devlet yap

s

ndan farkl

bir yap

n

n, geleneksel siyasalgrlerden farkl grlerin ve geleneksel siyasal kimliklerden farklkimliklerin ortaya kmasnda etkili olmutur.

Tanzimat Tanzimat yapan, geleneksel Osmanl Devletiyle mo-dern Trkiye Cumhuriyeti arasnda kpr olmasdr. Burada kpr-nn en nemli aya, daha dorusu imentosu, Tanzimatn attlaiklik tohumlardr. Makro planda slam ve Osmanl tarihinde, mik-ro planda ise modern Trkiyenin tarihinde temel etken olan Tanzi-


25/28


mat Dneminde yeni siyasal durumla kendini gsteren laikimsilik,yani ibih-laiklik olgusu, geleneksel Osmanl siyasal kimliinin -zlmesini ve laikimsi, yani ibih-laik bir siyasal kimliin oluumunuinta etmi, slamc kimlik ile Trk kimliin oluum zeminini ha-zrlam ve de Trkiye cumhuriyeti devletinin ve buna paralel olaraklaik siyasal kimliin dou zeminini oluturmutur.

ibih-laik dnemde Osmanl Devleti, her iini ya da teamlnslam hukukuna izafe ettii sreci sona erdirmi deildir; ancak busona erie zemin hazrlamtr. Denilebilir ki bu dnemde Ulemanngc grece azalm ve din-devlet ilikisinde nisb bir geveme ol-mutur.

Tanzimat Dneminde ibih-laik din-devlet ilikisi modelinde ge-erli olan ibih-laik siyasal kimliin temel unsuru hl dindir, fakatyaplan reformlar ve gereklemeye balayan zihniyet dnm ileyava yava bu durum deimeye balamtr.

Tanzimat Dneminde ibih-laik siyasal kimlie paralel olarak s-lamc, Trk ve Batc kimliklerin zemini de olumutur.

Sonu olarak denilebilir ki bugn Trkiyede var olan Batc, s-lamc ve Trk siyasal kimliklerin temeli, Tanzimat Dneminde ya-plan yeniliklere ve bu yeniliklere paralel olarak gerekleen ibih-laik ynetim biimine dayanmaktadr.


26/28

KAYNAKA

Ahmed Ltf. (1302). Trh-i Ltf. c. 6. stanbul: Mahmud Bey Matbaas

Ahmed Ltf. (1328). Trh-i Ltf. c. 8. stanbul: Sabah Matbaas

Ahmed Midhad. (1294). ss-inklb. c. 1. stanbul: Takvimhnei Amire

Akura, Ysuf. (1994). Tarz- Siyaset. Trkiye Gnl. Say: 31, ss. 9-18

Altndal, Aytun (1991). Trkiyede Kadn. 5. bs. stanbul: Anahtar Kitaplar

Aslan, Abdurrahman. (1993). nsan ya da Akln Kimlii. Bilgi ve Hikmet. Gz, Say: 4

Aydn, M. Akif. (1996). slm ve Osmanl Hukuku Aratrmalar. stanbul: z Yaynclk

Aydn, M. Akif. (1992). Hukuk. (Batllama iinde). TDVA. c. 5. stanbul

Barkan, mer Ltfi. (1940). Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858)Tarihli Arazi Kanunnmesi. Tanzimat I. stanbul: Maarif Matbaas

Barker, Rodney. (2005). Race and the Politics of Identity and Difference.http://www.psa.ac.uk/cps/1994/bark.pdf, ss. 509-517

Bagil, Ali Fuat. (1985). Din ve Liklik. 6. bs. stanbul: Yamur Yaynlar

Bagil, Ali Fuat. (1946). Hukukun Ana Mesele ve Messeseleri. stanbul: Hak Kitabevi

Berger, Peter L. (1993). Dinin Sosyal Gereklii. ev. A. Cokun. stanbul: nsan Yay-nlar

Berger, Peter L.- Luckmann, Thomas. (1971). Sociology of Religion and Sociology ofKnowledge. Sociology of Religion. Ed. R. Robertson. England: Penguin Books

Berkes, Niyazi (ty.). Trkiyede adalama.stanbul: Dou-Bat Yaynlar

Braudel, Fernand. (1991). Madd Medeniyet ve Kapitalizm. ev. M. zel. stanbul: Aa

YaynlarCevdet Paa. (1980). Marzt. Haz. Y. Halaolu. stanbul: ar Yaynlar

Cevdet Paa. (1986). Tezkir. Haz. C. Baysun. c. 1-4. 2. bs. Ankara TTKY.

Commins, David Dean. (1993). Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri. ev. S. Ayaz.stanbul: Yneli Yaynlar

Davison, Roderic H. (1997). Osmanlmparatorluunda Reform (1856-1876). c. 1. ev.O. Aknhay. stanbul: Papirs Yaynlar

Engelhardt. (1328). Trkiye ve Tanzimat, Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i Islahat. ev. A.Read. stanbul: Kanaat Ktphanesi

Eren, A. Cevat (1981). Tanzimat. MEBTA. c. XXX. Ankara

Eren, A. Cevat (1993). Tanzimat. MEBA. c. 11. stanbul

Fahri, Fndkolu Z. (ty.). Fransz htilli ve Tanzimat. stanbul: Trkiye Felsef. Harsve ctima Aratrmalar Merkezi Kitaplar

Freyer, Hans. (1964). Din Sosyolojisi. ev. T. Kalpsz. Ankara: AFY.

Gngr, Erol. (1991). slmn Bugnk Meseleleri. 8.bs. stanbul: tken

Gran, Tevfik (1998). 19. Yzyl Osmanl Tarm. stanbul: Eren Yaynlar

Hammer. (1992). Byk Osmanl Tarihi. c. 10. ev. V. Brn. stanbul: kra OkusanYay.

Haniolu, kr. (1986). Trklk. TCTA. c. 5. stanbul: letiim Yaynlar


27/28


Heidegger, Martin. (1969). Identity and Difference. ng. ev. J. Stambaugh. New York,Evanston, London: Harper-Row, Publishers

Heyd, Uriel. (1980). Ziya Gkalpin Hayat ve Eserleri. ev. C. Meri. stanbul: SebilYaynlar

Huddy, Leonie. (2005).The Social Nature of Political Identity: Feminist Image and Fe-minist Identity. http://ms.cc.sunysb.edu/~lhuddy/huddy98.pdf, ss. 1-48

bn Haldun. (1988). Mukaddime. c.1. Haz. S. Uluda. 2. bs. stanbul: Dergah Yayn-lar

nalck, Halil. (1997). The Otoman Empire, The Classical Age 1300-1600. 3. bs. London:Phoenix

nalck, Halil. (1943). Tanzimat ve Bulgar Meselesi. stanbul: TTKY.

nalc

k, Halil. (1964). Sened-i ttifak ve Glhane Hatt-i Hmynu. Belleten. Ankara:TTKY. XXVIII/112, ss. 603-622

slamolu-nan, Huricihan. (1991). Osmanl mparatorluunda Devet ve Kyl. stan-bul: letiim Yaynlar

Kara, smail. slamclarn Siyas Grleri.stanbul: z Yaynclk

Karal, E. Ziya. (1988a). Osmanl Tarihi, Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856). c. V. 5. bs. Ankara: TTKY.

Karal, E. Ziya. (1988b). Selim IIIn Hat-t Hmayunlar -Nizam- Cedd- 1789-1807. 2.bs. Ankara

Karaman, Hayreddin.(1996). Osmanl ve slm. zlenim. Say: 35-36, ss. 4-5

Karpat, Kemal. (1995). Kimlik Sorununun Trkiyedeki Tarihi, Sosyal ve deolojik Ge-limesi. Trk Aydn ve Kimlik Sorunu. stanbul: Balam Yaynclk. ss. 23-38

Kaynar, Reat. (1991). Mustafa Reit Paa ve Tanzimat. Ankara: TTKY.

Koer, Hasan Ali. (1992). Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923).stanbul: MEBY.

Koi Bey. (1994). Koibey Risalesi. Haz. Y. Kurt. Ankara: Ecdad Yaynlar

Kololu, Orhan. (1990). lk Gazetelerimiz Araclyla (1828-1867) Dilimize Giren BatKavram ve Szckleri. XI. Trk Tarih Kongresi. Ankara: 5-9 Eyll 1990. c. v,Ankara: TTKY., ss. 1945-1964

Kseolu, Nevzat. (1995). Kltr/Kimlik zerine. Trkiye Gnl. Say: 33

Kk, Cevdet. Osmanl Millet Sistemi ve Tanzimat. TCTA. c. 4. stanbul: letiim Ya-ynlar

Laing, R. D. (1993). BlnmBenlik. ev. E. Aka. stanbul: Mitos Yaynlar

Lewis, Bernard. (1991). Modern Trkiyenin Douu. ev. M. Kratl. 4. bs. Ankara:TTKY.

Lewis, Bernard. (1992). slamn Siyasal Dili. stanbul: Rey Yaynlar

Mardin, erif. (1992). Trkiyede Toplum ve Siyaset. Der. M. Trkne-T.nder. 3. bs.stanbul: letiim Yaynlar

Mustafa Nama. (1283). Trh-i Nama. c. 1. 3. bs. stanbul: Matbaa-i Amire

Okumu, Ejder. (1999). Trkiyenin Laikleme Serveninde Tanzimat. stanbul: nsanYaynlar

Okumu, Ejder. (2002a). Din-Devlet likilerine Meruiyet Kavram Etrafnda Bir Yak-lam. Marife. Yl: 1. Say: 3, ss. 7-29


28/28

Ejder OKUMU36

Okumu, Ejder. (2002b). Osmanlibih-Laik Tanzimat Devletinin Oluumunda Hu-kuk Alannda Kendini Gsteren Laiklemenin Belirtileri. Kamu Hukuku Arivi.5/2, ss. 103-121

Okumu, Ejder. (2002c). Tanzimatn Dili. Trkler. c. 15. Ankara: Yeni Trkiye Yayn-lar, ss. 139-147

Okumu, Ejder. (2003). Meriyet Ekseninde Din ve Devlet. stanbul: Pnar Yaynlar

Okumu, Ejder. (2005a). Klasik Dnem Osmanl Devletinde Din-Devletlikisi. Ankara:Lotus Yaynlar

Okumu, Ejder. (2005b). Tanzimat Dneminde Eitimde Laiklemenin aretleri. De-erler Eitimi Dergisi.

Ortayl, lber. (1983). mparatorluun En Uzun Yzyl. 3. bs. stanbul: Hil Yaynlar

Ortayl, lber. (1985). Osmanlmparatorluunda Millet. TCTA. c. 4. stanbul: letiim

YaynlarOrtayl, lber. (1986). Tanzimat. TCTA. c. 6. stanbul: letiim Yaynlar

Palmer, Alan. (1993). Osmanl mparatorluu, Son yz Yl, Bir kn Yeni Tarihi.ev. B. . Dibudak. stanbul: Sabah Kitaplar

Rosenthal, Erwin I. J.. (1996). Ortaada slam Siyaset Dncesi. ev. A. aksu.stanbul: z Yaynclk

Sadk Rfat Paa. (1985). Temel ve Politika. Haz. A. eref Efendi. Tarih Musahabeleri.(Sadeletiren: E. Koray). Ankara: KBY., ss. 103-109

Shaw, Stanford. (1985). Osmanl mparatorluunda Aznlklar Sorunu. TCTA. c.4. stanbul: letiim Yaynlar

Shayegen, Daryush. (1991). Yaral Bilin. ev. H. Bayr. stanbul: Metis Yaynlar

Stambaugh, Joan. (1969). Introduction. Identity and Difference. New York, Evanston,London: Harper-Row, Publishers

Taner, Tahir. (1940). Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku. Tanzimat I. stanbul: MaarifMatbaas

Tanr, Blent. (1988). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri. 2. bs. stanbul: YKY.

Tanpnar, A.Hamdi. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. 2.bs. stanbul: EFY.

Toynbee, Arnold J. (1978a). Tarih Bilinci. c. 1. ev. M. Belge. stanbul: Bate Yaynlar

Toynbee, Arnold J. (1978b). Tarih Bilinci. c. 2. ev. M. Belge. stanbul: Bate Yaynlar

Tu, Salih. (1969). slam lkelerinde Anayasa Hareketleri. stanbul: rfan Yaynlar

Turner, Bryan S. (1991). Max Weber ve slam, Eletirel Bir Yaklam,. ev.Y. Aktay.Ankara: Vadi Yaynlar

Trkdoan, Orhan. (1999). Milli Kimliin Ykselii. 2. bs. stanbul: Alfa

Yasincizde Abdulvahhab Efendi. (1247). Hlsatl-Beyn fatis-Sultan. stanbul

Veldet, H

fz

. (1990). Kanunlat

rma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I. stanbul:Maarif Matbaas, ss. 139-209

Weber, Max. (1993). Sosyoloji Yazlar. (Haz. H. H. Gerth-C. W. Mills). ev. T. Parla. 3.bs. stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar

ejder okumuş, tanzimat

Documents