Eğitim YönetimindeLiderlikTeor�, Araştırma ve Uygulama

Ed�tör: Prof. Dr. Nezahat GÜÇLÜEd�tör Yardımcısı: Doç. Dr. Serkan KOŞAR

2. Baskı

Editör: Prof. Dr. Nezahat GÜÇLÜ

Editör Yardımcısı: Doç. Dr. Serkan KOŞAR

EĞİTİM YÖNETİMİNDE LİDERLİK: TEORİ, ARAŞTIRMA VE UYGULAMA

ISBN 978-605-318-401-0DOI 10.14527/9786053184010

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Şubat 2016, Ankara2. Baskı: Ocak 2018, Ankara

Yayın-Proje: Mehmet Ali TutluDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1

İskitler/ANKARATel: 0312-3411020

Faks: 0312-3413050

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26062

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Liderlik, yaşadığımız dünyanın büyülü kavramlarından birisidir. Farklı disiplin-ler liderliği kendi açılarından tanımlamışlardır. Bu durum liderliğin kavramsal olarak algılanmasındaki farklılığı vurgulamaktadır. Herkes kendi bilgi düzeyi, kültürü ve ba-kış açısına göre liderliğe farklı anlamlar yüklemektedir.

Liderliğin tarihsel gelişimi incelendiğinde hemen her çağda toplumların liderlere ihtiyaç duydukları ve bu liderlerin tarihin dönüm noktalarını oluşturacak kararlar alarak toplumlarını etkiledikleri anlaşılmaktadır. Liderlik her çağda farklı özellikler taşıyarak kendini göstermiştir. Liderler toplumda bazen en güçlü bazen en akıllı bazen en bilgili bazen de en karizmatik kişiler olarak tanımlanmıştır. Genellikle, liderlerle yaratılan ba-şarı öykülerinde, liderler öncü ve kendine özgü çeşitli özellikleri olan kişidirler. Toplum ya da grubun diğer üyeleri ise liderlerin izleyenleridir.

Oysa günümüz toplumlarında yaşanan değişimler, yaşam biçimlerini ve bu ya-şam biçimleri içinde gözlenen davranış kalıplarını kırmaktadır. Ayrıca hiyerarşi olgu-su değişmekte ve hiyerarşinin şeffaflaşmasıyla birlikte liderlerin sahip olduğu önemli özelliklerden biri olan güç kavramının tek başına onlara ait olan bir güç olmadığı gö-rülmektedir. Dolayısıyla gücün kullanımı bireylere doğru yayılmakta ve daha karma-şık bir kavrama dönüşmektedir.

Liderlik olgusu da bu değişimden etkilenmektedir. Bu durum geniş ölçekli kül-türel, teknolojik, ekonomik ve politik güçlerin, liderlik kavramında değişim yarattığı bir çağda liderlik algısının da değişmesine neden olmaktadır Bu değişimlerin liderliği daha etkili ve daha işlevsel bir kavrama dönüştürdüğü ileri sürülmektedir. Liderlik sadece bir kişinin yarattığı ve beslediği bir efsane olmaktan öte, bir ortaklığa ve ortak davranışlar bütününe dönüşmüştür. Araştırmalar liderliği, liderin niteliği ile değil onu izleyenlerin, örgütün ve ortamın özellikleri gibi değişkenler arasındaki karışık ilişkile-rin sonucu olarak ele almaktadır.

Bu kitap uzun ve yorucu bir çalışma sürecinin sonucunda oluşmuştur. Üç alt kı-sım olmak üzere toplamda on beş bölümden oluşan kitapta; liderliğe genel bir bakış, liderlik psikolojisi, geleneksel liderlik yaklaşımları, çağdaş liderlik yaklaşımları (öğ-retim liderliği, öğretmen liderliği, dağıtımcı liderlik, vizyoner liderlik, dönüşümcü li-derlik, işlemci liderlik, hizmetkâr liderlik, ruhsal liderlik, kuantum liderlik), liderlik ve örgütsel hiyerarşi (makro, mikro ve örgüt düzeyinde liderlik), liderlerin etkileme taktikleri, liderlik ve toplumsal değişme, yaratıcılık, inovasyon ve okul liderliği, eğitim yönetiminde etik, değerler ve liderlik, kültürel farklılıklar ve liderlik, eğitim yöneti-mi programlarında liderlik, liderlik ve kadın, dünyada ve Türkiye’de liderlik örnekleri konuları ayrıntılı olarak farklı üniversitelerde çalışmakta olan seçkin akademisyenler tarafından kaleme alınmıştır.

iv Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

Liderlik olgusunun kuramsal olarak tüm boyutları ile tartışıldığı; genelde eğitim, eğitim yönetimi ve mikro düzeyde okul liderliği uygulamalarının da incelendiği bu eserin akademisyen, uygulamacı, okul yöneticisi, öğretmen, lisans ve lisansüstü eğitim yapan öğrencilere faydalı olacağı düşünülmektedir.

Bu çalışmada emeği geçen meslektaşlarıma ayrı ayrı teşekkür ederim. Eserin baskıya hazırlanması sürecinde yoğun bir çaba sarf eden editör yardımcısı Doç. Dr. Serkan KOŞAR’a ayrıca teşekkür ederim. Bu eserin sizlerle buluşmasını sağlayan, işini büyük bir titizlikle yapan Pegem Akademi ekibine de teşekkürü bir borç bilirim.

Kuşkusuz eserde bazı hatalar, eksiklikler olabilir. Bunların sorumluluğu bizlere aittir. Sizlerin bu konudaki görüş ve eleştirileriniz bize yol gösterici olacaktır.

Editör: Prof. Dr. Nezahat GÜÇLÜ

Ankara, 2018

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

1. BÖLÜM: LİDERLİĞE GENEL BİR BAKIŞ Prof. Dr. Nezahat GÜÇLÜ

Gazi Üniversitesi

2. BÖLÜM: LİDERLİK PSİKOLOJİSİ Doç. Dr. Kadir BEYCİOĞLU

Dokuz Eylül Üniversitesi

3. BÖLÜM: GELENEKSEL LİDERLİK YAKLAŞIMLARI Prof. Dr. Bekir BULUÇ

Gazi Üniversitesi

4.1. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

Öğretim Liderliği – Öğretmen Liderliği – Dağıtımcı Liderlik Doç. Dr. Ali Çağatay KILINÇ

Karabük Üniversitesi

4.2. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

Vizyoner Liderlik – Dönüşümcü Liderlik – İşlemci Liderlik

Doç. Dr. Soner DOĞAN

Cumhuriyet Üniversitesi

4.3. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

Hizmetkâr Liderlik – Ruhsal Liderlik – Kuantum Liderlik Yrd. Doç. Dr. Abbas ERTÜRK

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

5. BÖLÜM: LİDERLİK VE ÖRGÜTSEL HİYERARŞİ

(Makro, Mikro ve Örgüt Düzeyinde Liderlik) Dr. Şahin ÇETİN

Harp Akademileri Komutanlığı

6. BÖLÜM: LİDERLERİN ETKİLEME TAKTİKLERİ Doç. Dr. Didem KOŞAR

Hacettepe Üniversitesi

vi Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

7. BÖLÜM: LİDERLİK VE TOPLUMSAL DEĞİŞME Prof. Dr. İlhan GÜNBAYI

Akdeniz Üniversitesi

8. BÖLÜM: YARATICILIK, İNOVASYON VE OKUL LİDERLİĞİ Prof. Dr. Özge HACIFAZLIOĞLU

İstanbul Kültür Üniversitesi

9. BÖLÜM: EĞİTİM YÖNETİMİNDE ETİK, DEĞERLER VE LİDERLİK Doç. Dr. Ferudun SEZGİN

Dr. Emre ER

Gazi Üniversitesi

10. BÖLÜM: KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE LİDERLİK

Doç. Dr. Murat ÖZDEMİR

Hacettepe Üniversitesi

11. BÖLÜM: EĞİTİM YÖNETİMİ PROGRAMLARINDA LİDERLİK

Yrd. Doç. Dr. Emine GÜMÜŞ

Necmettin Erbakan Üniversitesi

12. BÖLÜM: LİDERLİK VE KADIN

Yrd. Doç. Dr. Emel TÜZEL

Gaziosmanpaşa Üniversitesi

13. BÖLÜM: DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE LİDERLİK ÖRNEKLERİ

Doç. Dr. Serkan KOŞAR

Gazi Üniversitesi

İÇİNDEKİLERÖn Söz .................................................................................................................................... iii

1. BÖLÜM

LİDERLİĞE GENEL BAKIŞ

Bölümün Amacı .....................................................................................................................1Özet ..........................................................................................................................................1Liderliğin Doğası ve Kapsamı ...............................................................................................2Liderlik Kavramının Tanımı ................................................................................................5Liderlik Teorilerine Genel Bir Bakış ..................................................................................10Liderlik ve Yöneticilik ..........................................................................................................11Sonuç ......................................................................................................................................13Bölüm Tartışma Soruları .....................................................................................................14Önerilen Okumalar .............................................................................................................14Kaynakça................................................................................................................................15

2. BÖLÜM

LİDERLİK PSİKOLOJİSİ

Bölümün Amacı ...................................................................................................................17Özet ........................................................................................................................................17Giriş ........................................................................................................................................18Liderlik Psikolojisi ................................................................................................................20

Liderlik ...........................................................................................................................20Lider Kimdir?..................................................................................................................21Liderlik Psikoloji Nedir? ................................................................................................22

Liderlik Psikolojisinde Geleneksel Yaklaşımlar ................................................................22Özellik Kuramı ...............................................................................................................23Davranış Kuramı ............................................................................................................23Durumsallık Yaklaşımı ..................................................................................................23Liderlikte Yeni Yaklaşımlar ...........................................................................................24

Liderlik Psikolojisinde Güncel Tartışmalar .......................................................................29Yeni Bir Liderlik Psikolojisi .................................................................................................32

viii Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

Eğitim Yönetimi ve Okul Liderliğinde Yeni Bir Liderlik Psikolojisi İçin Öneriler ......33Sonuç ......................................................................................................................................34Bölüm Tartışma Soruları .....................................................................................................34Önerilen Okumalar ..............................................................................................................35Kaynakça................................................................................................................................36

3. BÖLÜM

GELENEKSEL LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

Bölümün Amacı ................................................................................................................41Özet .....................................................................................................................................41Giriş ....................................................................................................................................42Liderliğin Tarihsel Gelişimi .............................................................................................42Geleneksel Liderlik Yaklaşımları .....................................................................................44

Büyük Adam Teorisi ...................................................................................................44Özellikler Teorisi .........................................................................................................45

Davranışsal Liderlik Teorileri ..........................................................................................48Douglas McGregor’un X ve Y Teorisi .......................................................................48Ohio State Üniversitesi Çalışmaları ..........................................................................50Michigan Üniversitesi Çalışmaları ............................................................................50Blake ve Mouton’un Yönetim Tarzı Matrisi .............................................................51Likert Sistem - 4 Modeli .............................................................................................52

Durumsallık Teorileri .......................................................................................................53Fiedler’in Durumsallık Kuramı ................................................................................53Normatif Karar Teorisi (Vroom ve Yetton) ..............................................................55Durumsallık Teorisi (Hersey ve Blanchard) ............................................................56Yol Amaç Teorisi (Evans ve House) ..........................................................................57Liderliğe İkameler Yaklaşımı (Kerr ve Jermier) ......................................................58Çoklu-Bağlantı Modeli (Yukl) ...................................................................................60Reddin’in Üç Boyutlu Liderlik Kuramı ....................................................................63

Sonuç ...................................................................................................................................66Bölüm Tartışma Soruları ..................................................................................................66Önerilen Okumalar ...........................................................................................................67Kaynakça.............................................................................................................................67

ixİçindekiler

4.1. BÖLÜM

ÇAĞDAŞ LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

(Öğretim Liderliği - Öğretmen Liderliği - Dağıtımcı Liderlik)

Bölümün Amacı ...................................................................................................................69Özet ........................................................................................................................................69Giriş ........................................................................................................................................70Öğretim Liderliği ..................................................................................................................71

Öğretim Liderliğinin Boyutları ....................................................................................73Öğretim Liderliğine Yönelik Yapılan Çalışmalar .......................................................75Ulusal Alan Yazın ...........................................................................................................75Uluslararası Alan Yazın .................................................................................................76

Öğretmen Liderliği ...............................................................................................................77Öğretmen Liderliğinin Alt Boyutlarının İncelenmesi ...............................................79Öğretmen Liderliğine Yönelik Yapılan Çalışmalar ....................................................80Ulusal Alan Yazın ...........................................................................................................80Uluslararası Alan Yazın .................................................................................................81

Dağıtımcı Liderlik ................................................................................................................82Dağıtımcı Liderliğin Alt Boyutlarının İncelenmesi ...................................................84Dağıtımcı Liderliğine Yönelik Yapılan Çalışmalar .....................................................86Ulusal Alan Yazın ...........................................................................................................86Uluslararası Alan Yazın .................................................................................................87

Sonuç ......................................................................................................................................87Bölüm Tartışma Soruları .....................................................................................................88Önerilen Okumalar ..............................................................................................................88Kaynakça................................................................................................................................89

x Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

4.2. BÖLÜM

ÇAĞDAŞ LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

(Vizyoner Liderlik - Dönüşümcü Liderlik - İşlemci Liderlik)

Bölümün Amacı ...................................................................................................................97Özet ........................................................................................................................................97Vizyoner Liderlik ..................................................................................................................98Vizyon Kavramı ....................................................................................................................98Vizyoner Liderlik ..................................................................................................................99

Yolu Görmek ................................................................................................................ 101Yolda Yürümek ............................................................................................................ 102Yol Olmak ..................................................................................................................... 102Vizyon Oluşturma Süreci ........................................................................................... 102Paylaşılan Vizyon ........................................................................................................ 104Vizyoner Liderliğin Eğitim Kurumlarına Yansımaları ........................................... 106Ulusal ve Uluslararası Alanda Yapılmış Çalışmalar ................................................ 107

Dönüşümcü Liderlik ......................................................................................................... 108Dönüşümcü Liderliğin Tarihsel Gelişimi................................................................. 109Dönüşümcü Liderliğin Boyutları .............................................................................. 112

İdealleştirilmiş Etki (Karizmatik Liderlik) ........................................................ 112Telkinle Güdüleme ................................................................................................ 114Entelektüel Uyarım ............................................................................................... 116Bireysel Destek ...................................................................................................... 117

Dönüşümcü Liderliğin Eğitim Kurumlarına Yansımaları ..................................... 118Ulusal ve Uluslararası Alanda Yapılmış Çalışmalar ................................................ 120

İşlemci Liderlik .................................................................................................................. 121İşlemci Liderliğin Tarihsel Gelişimi .......................................................................... 121İşlemci Liderliğin Boyutları ....................................................................................... 124

Koşullu Ödül .......................................................................................................... 124İstisnalarla Yönetim .............................................................................................. 125Serbest Bırakıcı ...................................................................................................... 126

İşlemci ve Dönüşümcü Liderlik Arasındaki Farklılıklar ........................................ 126İşlemci Liderliğin Eğitim Kurumlarına Yansımaları .............................................. 129Ulusal ve Uluslararası Alanda Yapılmış Çalışmalar ................................................ 130

Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 132Önerilen Okumalar ........................................................................................................... 132Kaynakça............................................................................................................................. 133

xiİçindekiler

4.3. BÖLÜM

ÇAĞDAŞ LİDERLİK YAKLAŞIMLARI

(Hizmetkâr Liderlik - Ruhsal Liderlik - Kuantum Liderlik)

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 143Özet .................................................................................................................................... 143Hizmetkâr Liderlik ............................................................................................................ 144

Hizmetkâr Liderliğin Tanımı ..................................................................................... 145Hizmetkâr Liderlik Modelleri.................................................................................... 146

Patterson Modeli ................................................................................................... 146Winston Modeli ................................................................................................... 148Page ve Wong Modeli ........................................................................................... 149

Eğitim Örgütlerinde Hizmetkâr liderlik ................................................................. 151Ulusal ve Uluslararası Alanda Yapılmış Çalışmalar ................................................ 152

Ruhsal Liderlik ................................................................................................................... 155Ruh Kavramı ................................................................................................................ 156Ruhsal Liderlik............................................................................................................. 156Ruhsal Liderliğin Boyutları ........................................................................................ 159Vizyon ........................................................................................................................... 159Adanmışlık ................................................................................................................... 160Umut ve İnanç ............................................................................................................. 160Eğitim Kurumlarında Ruhsal Liderliğin Uygulanması .......................................... 161Ulusal ve Uluslararası Alanda Yapılmış Çalışmalar ................................................ 162

Kuantum Liderlik .............................................................................................................. 163Tarihsel Gelişim ........................................................................................................... 163Kuantum Liderlik Tanımı .......................................................................................... 166Kuantum Liderlik Özellikleri ..................................................................................... 166Eğitimde Kuantum liderlik ........................................................................................ 171

Sonuç ................................................................................................................................... 174Bölüm Tartışma Soruları ................................................................................................. 175Önerilen Okumalar .......................................................................................................... 175Kaynakça............................................................................................................................. 176

xii Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

5. BÖLÜM

LİDERLİK VE ÖRGÜTSEL HİYERARŞİ

(Makro, Mikro ve Örgüt Düzeyinde Liderlik)

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 181Özet .................................................................................................................................... 182Giriş ..................................................................................................................................... 182Hiyerarşik Düzey ve Liderlik Davranışları..................................................................... 186Makro Düzey ..................................................................................................................... 189Orta Düzey ........................................................................................................................ 196Mikro Düzey Liderlik ....................................................................................................... 197Lider-Üye Etkileşimi Kuramı .......................................................................................... 198

Katkı .............................................................................................................................. 202Bağlılık ......................................................................................................................... 203(Duygusal) Etkileşim .................................................................................................. 203Profesyonel Saygı ......................................................................................................... 203

Eğitim Örgütlerinde Mikro Düzey Liderlik: Okul Liderleri ........................................ 205Sonuç ................................................................................................................................... 210Bölüm Tartışma Soruları ................................................................................................. 212Önerilen Okumalar .......................................................................................................... 212Kaynakça............................................................................................................................. 213

6. BÖLÜM

LİDERLERİN ETKİLEME TAKTİKLERİ

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 217Özet ..................................................................................................................................... 217Giriş ..................................................................................................................................... 218Etki Kavramı ve Özellikleri ............................................................................................. 219Etki Kavramının İlişkili Olduğu Bazı Kavramlar .......................................................... 220

Etki ve Güç ................................................................................................................... 220Etki ve Otorite .............................................................................................................. 221Etki ve Politika ............................................................................................................. 222Etki ve Verimlilik ......................................................................................................... 222

Liderlerin Etkileme Taktikleri ......................................................................................... 223Liderlerin Etkileme Taktikleri Seçimlerinde Önemli Olan Faktörler ........................ 231

xiiiİçindekiler

Bireysel Faktörler......................................................................................................... 231Örgütsel Faktörler ....................................................................................................... 233

Etkileme Taktiklerinin Çıktıları ...................................................................................... 235Eğitim Örgütlerinde Etkileme Süreci ............................................................................. 236Sonuç ................................................................................................................................... 239Bölüm Tartışma Soruları ................................................................................................. 239Önerilen Okumalar ........................................................................................................... 239Kaynakça............................................................................................................................. 240

7. BÖLÜM LİDERLİK VE TOPLUMSAL DEĞİŞME

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 245Özet .................................................................................................................................... 246Giriş ..................................................................................................................................... 246Değişim Nedir? .................................................................................................................. 246

Toplumsal Değişme ..................................................................................................... 247Büyüme ......................................................................................................................... 248Evrimsel İlerleme ........................................................................................................ 248İleriye Doğru Gitme .................................................................................................... 249Modernleşme ............................................................................................................... 249Devrim .......................................................................................................................... 250

Sosyolojik Paradigmalar ve Değişim .............................................................................. 251Radikal Yapısalcı Paradigma ............................................................................................ 251Yapısalcı Paradigma .......................................................................................................... 252Yorumlayıcı Paradigma .................................................................................................... 252

Yorumlayıcı Paradigma:Fenomenolojik Sembolik Etkileşim Yaklaşım ............... 253Yorumlayıcı Paradigma: Etnometodolojik Yaklaşım .............................................. 253

Radikal Hümanist Paradigma .......................................................................................... 254Değişim Felsefelerinin Tarihi Analizi ....................................................................... 255

Klasik Devirli Kuramlar ................................................................................................... 255Aristo’nun Devlet Gelişimi Kuramı .......................................................................... 255Augustinian’ın Kötümser Düşüncesi ........................................................................ 256

İyimser Düşüncenin Etkileri ............................................................................................ 25619 ve 20. Yüzyıl Evrimsel Kuramları ............................................................................... 25720 ve 21. Yüzyıl Değişim Kuramları ................................................................................ 258

xiv Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

Yapısal Fonksiyonalizm .............................................................................................. 258Modernleşme Kuramı ................................................................................................. 259İnsan Sermayesi Kuramı ............................................................................................. 260Marksist Kuramlar ...................................................................................................... 260Bağımlılık Kuramı ....................................................................................................... 261Kurtuluş Kuramı .......................................................................................................... 262Post-Modern Kuram ................................................................................................... 262

Gelişimin Ölçütleri ........................................................................................................... 264Eğitimin Gelişme Olgusunda Oynadığı Anahtar Rol ................................................... 266İyimser Görüş .................................................................................................................... 267Kötümser Görüş ................................................................................................................ 267Eğitim Reformları İçin Stratejiler .................................................................................... 268

Reform .......................................................................................................................... 268Eğitim Reformu ........................................................................................................... 268

Eğitim Reformları Kuramları ........................................................................................... 269Eğitim ve Politik Değişim ................................................................................................. 271

Politik Toplumsallaşma .............................................................................................. 271Politik Elitlerin Seçimi ve Eğitimi ............................................................................. 272Politik Bütünleşme ve Ulusal Politik Bilincin Oluşturulması ............................... 273Liderliğin Toplumsal Değişimdeki Önemi .............................................................. 273

Bireysel Değerler ................................................................................................... 276Grup Değerleri ...................................................................................................... 276Topluluk Değerleri ................................................................................................ 276

Sonuç ................................................................................................................................... 277Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 278Önerilen Okumalar .......................................................................................................... 278Kaynakça............................................................................................................................. 279

8. BÖLÜM

YARATICILIK, İNOVASYON VE OKUL LİDERLİĞİ

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 283Özet ..................................................................................................................................... 283Giriş ..................................................................................................................................... 284İnovasyon ve Yaratıcılık Bağlamında Liderlik ............................................................... 285Liderlikte İnovasyon Süreci .............................................................................................. 288

xvİçindekiler

İnovasyon Sürecinde Lider Profilleri ve Göreve Uyarlanma ...................................... 295Okul Liderlerinin Kariyer Evrelerinin İnovasyon Sürecine Etkisi .............................. 297İnovasyona Öncülük Eden Mentör Liderler .................................................................. 302Okullarda İnovasyon Gerçekleştirme Süreci ................................................................ 305İnovasyon Sürecinde Deneyim Paylaşımı ve Öğrenme Toplulukları ........................ 309Eylem Araştırması ............................................................................................................. 313Sonuç ................................................................................................................................... 318Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 319Önerilen Okumalar ........................................................................................................... 319Kaynakça............................................................................................................................. 320

9. BÖLÜM

EĞİTİM YÖNETİMİNDE ETİK, DEĞERLER VE LİDERLİK

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 323Özet ..................................................................................................................................... 324Giriş ..................................................................................................................................... 324Etik, Değer ve Bazı İlişkili Kavramlar ............................................................................. 326

Etik ................................................................................................................................ 326Etik Kuramları ............................................................................................................. 327

1. Teleolojik (Sonuçsalcı) Etik ............................................................................. 3272. Deontolojik Etik ................................................................................................ 328

Değer ............................................................................................................................ 328Ahlak ............................................................................................................................. 329Etik ve Ahlak İlişkisi ................................................................................................... 330

Eğitimde Etik, Ahlak ve Değerler .................................................................................... 331Değerlere Dayalı Yönetim ................................................................................................ 332Etik ve Değerlere Dayalı Liderlik Yaklaşımları .............................................................. 335Etik İlke ve Değerlere Gerçek Bağlılık: Enron Örnek Olayı ........................................ 338Değer Üreten Bir Örgüt Olarak Okul ............................................................................ 339Eğitim Yönetiminde Etik .................................................................................................. 340Eğitim Yönetiminde Etik Dışı Davranışlar .................................................................... 343Medyaya Yansıyan Eğitim Yönetimi ile İlgili Etik Dışı Haberler ................................ 344Sonuç ................................................................................................................................... 346Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 347Önerilen Okumalar ........................................................................................................... 347Kaynakça............................................................................................................................. 347

xvi Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

10. BÖLÜM

KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE LİDERLİK

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 351Özet ..................................................................................................................................... 351Giriş ..................................................................................................................................... 352Kültürel Farklılıkları Anlamak ........................................................................................ 353Kültürel Farklılıkların Temelleri ..................................................................................... 354Farklı Kültürlerin Yapısal Özellikleri .............................................................................. 361Kültürün Boyutları ............................................................................................................ 364Farklı Kültürlerde Liderlik ............................................................................................... 367

Kültürel Farklılıklar ve Liderlik Tarzları .................................................................. 368Farklı Kültürlerde Etkili Liderlerin Özellikleri ........................................................ 371

Sonuç ................................................................................................................................... 375Bölüm Tartışma Soruları ................................................................................................. 375Önerilen Okumalar .......................................................................................................... 376Kaynakça............................................................................................................................. 376

11. BÖLÜM

EĞİTİM YÖNETİMİ PROGRAMLARINDA LİDERLİK

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 379Özet .................................................................................................................................... 380Giriş ..................................................................................................................................... 380Eğitim Yönetimi Alanının Ortaya Çıkışı ve Alanda Meydana Gelen Değişmeler ... 381Eğitim Liderleri Yetiştirme Çabaları .............................................................................. 384Dünyanın Çeşitli Ülkelerinde ve Türkiye’deki Eğitim Yönetimi Programlarından Örnekler .............................................................................................................................. 389Sonuç ................................................................................................................................... 396Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 399Önerilen Okumalar .......................................................................................................... 399Kaynakça............................................................................................................................. 400

xviiİçindekiler

12. BÖLÜM

LİDERLİK VE KADIN

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 405Özet ..................................................................................................................................... 406Giriş ..................................................................................................................................... 406Toplumsal Cinsiyet Kavramı ve Dünya Genelinde Kadının İş Yaşamına Yansımaları ................................................................................................... 407Türkiye’de Kadının İş Yaşamındaki Yerine Genel Bakış ............................................... 408Dünyada ve Türkiye’de Kadın Liderler: Yönetici Koltuğundaki Kadınlar Üzerine Sayısal Bir Analiz ................................................................................................ 41021. Yüzyılda Liderlik ve Değişen Lider Özelliklerinin Kadınlar Açısından Değerlendirilmesi .............................................................................................................. 412Liderliğin Cinsiyeti Var Mıdır?: Cinsiyet Rolleri ve Liderlik Açısından Değerlendirilmesi ........................................................................................... 414Liderliğe Giden Yolda Cinsiyete Bağlı Eşitsizlikler ve Cam Tavan Olgusu................ 416Cam Tavanı Kırmak Mümkün mü?: Dünya’da ve Türkiye’de Başarılı Kadın Liderler Üzerine ....................................................................................... 419Dünya Tarihine Yön Veren Kadın Liderler .................................................................... 420Sonuç ................................................................................................................................... 422Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 422Önerilen Okumalar ........................................................................................................... 423Kaynakça............................................................................................................................. 423

13. BÖLÜM

DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE LİDERLİK ÖRNEKLERİ

Bölümün Amacı ................................................................................................................ 427Özet ..................................................................................................................................... 427Sezar .................................................................................................................................. 428Attila .................................................................................................................................. 431Cengiz Han ......................................................................................................................... 434Fatih Sultan Mehmed ........................................................................................................ 437Napolyon Bonaparte ......................................................................................................... 443Mustafa Kemal Atatürk ..................................................................................................... 446Sonuç ................................................................................................................................... 453Bölüm Tartışma Soruları .................................................................................................. 453Önerilen Okumalar ........................................................................................................... 454Kaynakça............................................................................................................................. 454

Yazarlar Hakkında ............................................................................................................. 463

1. BÖLÜM

“Liderlik tıpkı güzellik gibidir tanımlanması zordur, ama karşılaşıldığında hemen anlaşılır.”

Warren Bennis

Bölümün Amacı

Bu bölümün amacı liderlik kavramını, liderliğin doğasını, kapsamını ve li-derlik ile yöneticilik arasındaki farkı betimlemektir. Bu bölümün sonunda oku-yucular,

1. Lider ve liderlik kavramlarını açıklar.

2. Liderliğin doğasını ve kapsamını kavrar.

3. Liderlik ve yöneticilik arasındaki farkı anlar.

Özet

Liderliğin tarihsel gelişimi incelendiğinde hemen her çağda toplumların li-derlere ihtiyaç duydukları ve bu liderlerin tarihin dönüm noktalarını oluştura-cak kararlar alarak toplumlarını etkiledikleri anlaşılmaktadır. Liderlik her çağda farklı özellikler taşıyarak kendini göstermiştir. Liderler toplumda bazen en güçlü bazen en akıllı bazen en bilgili bazen de en karizmatik kişiler olarak tanımlanmış-tır. İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinde topluma liderlik etmenin ölçütü daha çok, güç ve cesaret gibi kişisel özelliklere bağlıydı. Günümüz modern toplumlarında ise liderlik için aranan özellikler çeşitlilik ve değişiklik göstermiştir. Günümüzde ise beklenen özellikler bilgi ve yetenek olmuştur. Lider ve yönetici kavramlarının

LİDERLİĞE GENEL BİR BAKIŞ

benzerliği ve farklılığı konusunda değişik görüşler bulunmaktadır. Lider ve yöne-tici arasındaki temel fark güç ve otorite kaynaklarıdır. Lider gücünü, izleyenleriyle arasındaki etkileşimin kalitesinden ve yoğunluğundan alırken; yönetici, bulundu-ğu makamdan, statüden ve yasal güç kaynağı otoritesinden alır. Ancak örgütlerin başarısı için liderlik ve yönetim birbirini tamamlayıcı olmalıdır. Bu bölümde li-derliğin doğası ve kapsamı incelenecek, liderlik kavramı tanımlanacak ve liderlik-le yönetim farkı ortaya konacaktır.

Anahtar Sözcükler: Liderlik, liderliğin doğası, liderliğin kapsamı, yöneticilik

Liderliğin Doğası ve Kapsamı

Liderlik insanlar arasında uzun süredir heyecan yaratan bir konudur. Lider-lik, güçlü ordulara komuta eden, parıldayan gökdelenlerin üzerinden imparator-lukları yöneten ya da ulusların kaderini şekillendiren güçlü ve dinamik bireyle-rin görüntülerini çağrıştırır. Yaygın olarak liderlere duyulan hayranlık, herkesin hayatına dokunmasının yanı sıra gizemli bir süreç olmasından kaynaklanıyor olabilir. Neden Hz. Muhammed, Gandhi gibi bazı liderler, yoğun bir şevk ve öz-veriye ilham kaynağı oldu? Julius Sezar, Büyük İskender gibi bazı liderler, büyük imparatorlukları nasıl kurdular? Liderlikle ilgili bu tür sorular uzun yıllar tartışma konusu olmuştur (Owen vd., 2007; Yukl, 2010).

Liderlik insanlar birbiriyle iletişime geçtiğinden beri ekonomik ve sosyal yapıları ne olursa olsun her kültürde var olagelmiştir. Antik dönemlerde liderlik büyük kitleler üzerinde etkisi olan kişiler hatta mitolojik tanrılarla özdeşleştiril-miştir. Mısır ve Antik Çin’de de liderlik kavramına rastlanmıştır. Liderlik ilk kez Platon tarafından “Çevreyi dolaşarak yönetmek” şeklinde adlandırılmıştır. Kse-nophon tarafından yazılan “Cyropaediaise” liderlik üzerine yazılmış ilk sistemli kitaptır (Şahne ve Şar, 2015).

Aydınlanma çağına kadar olan süreçte insanlar “seçilmiş/kutsanmış olan” kişinin gücünü Tanrı’dan aldığına inanmaktaydılar. Hatta 16. yüzyılın başlarında Machiavelli liderliği bu kapsamdan çıkarıp, insan aktivitelerinin içine yerleştirdi-ğinde Kilise tarafından mahkum edilmişti (Barker, 2001).

Tarihsel süreç içerisinde eski yönetim ve liderlik teorileri, hayat ve gerçekliğin doğası konusunda yeni düşünce biçimine uygun düşmeyen eski pozitivist bilim ve Newtoncu yaklaşımı içermekteydi. 19. Yüzyıla damgasını vuran bu rasyonel akım, liderlik ve örgüt araştırmalarına da mekanik bir boyut kazandırmıştır. Bu Newton-cu geleneksel mekanik yaklaşım, temel ihtiyaçlardan uzak ve çevresel faktörlere karşı duyarsız bir ‘makine’ gibi iş görmüştür. Bu dönemde yapılan çalışmalar genel

2 Eğitim Yönetiminde Liderlik: Teori, Araştırma ve Uygulama

itibarı ile kontrole dayalı Taylorist bir yaklaşım içermekteydi. Dolayısı ile de lider kusursuz özelliklere sahip bir yapıya bürünmüştür. Bu liderliğin amacı kurumsal ihtiyaçlara hizmet etmektir. Bu amaca uygun olarak kurumsal bilgi, liderlik teori-sinin gelişimi için bir kaynak olarak görülmektedir. Barker (2001)’a göre, eleştirel felsefeye, tarihe ya da eleştirel bilime karşıt olarak, liderlik teorileri genel anlam-da kurumsal ihtiyaçlara hizmet etmenin dışında başka bir katkı yapamadılar. Bu yönüyle geleneksel bilgiyi oluşturdular fakat bir bilim olarak ortaya çıkamadılar.

Barker (2001), lider merkezli teorilerde liderin, mikro sistemi temsil ettiğini ve görevin liderin doğasını açıkladığını, oysaki liderliğin, sosyokültürel bağlam-dan ve sosyal sistemleri değiştiren, dönüştüren durumsal faktörlerden bağımsız düşünülemeyeceğini belirtir.

Endüstri döneminde bir çok araştırmacı, liderliğin mekanik özellikleri ile il-gilenmekte, Newton’cu liderlik varsayımlarını test etmekteydiler. Newton’cu me-kanik anlayış üzerine kurulmuş olan liderlik yaklaşımlarına göre eğer lider zeki ise örgüt iyi işler anlayışı vardır, tersi bir durumda ise Newton’cu anlayış sınırları içerisinde başka çözümler denenirdi.

Liderlikle ilgili bilimsel çalışmalar 20. Yüzyılda artmaya başlamıştır. Bu araş-tırmaların bir çoğu liderliği belirleyen faktörler üzerinde odaklanmıştır. Son za-manlarda teorisyenler ve uygulayıcılar Kuantum perspektifine önem vermeye baş-lamışlardır. Bu yeni bakış açısı, örgüt ve yönetim anlayışında sağlam temelleri olan Newton’cu anlayışın yerini almaya başlamıştır. Kuantum perspektifi, liderliğin dinamik yönüne vurgu yapmaktadır. Sistemler, kaotik yapılar olarak görülmek-tedir. Bu yaklaşıma göre, değişimim dönüşümü çok karmaşıktır. Var olan sistem yapıları, dönüşüm sistemine girdiğinde eski yapılar kaybolmakta fakat yeni bir bi-çimde tekrar şekillenmektedir. Bu dinamik sistem, içerisinde içsel bir dönüştürme kapasitesine sahiptir. Bu dönüşüm kestirilebilir olmakla birlikte tahmin edilemez bir yapıdadır (Barker, 2001).

Alanyazın incelendiğinde liderliğe farklı anlamlar yüklendiği ve liderliğin de-ğişik yönlerinin açıklandığı görülmektedir. Sergiovanni (2001), liderliğin hem stil hem de anlam yönünün olduğunu, bunların birbirinden ayrı düşünülemeyeceğini belirtmektedir. Liderin etkililiği kendi rol seti içinde, anlamlı eylemler yapabilme yeteneğine bağlıdır. Davranışı değiştirmeye değil belki diğerlerine ne yaptıklarını anlamalarına, özellikle de davranışlarını anlamlandırma konusunda iletişim kura-bilmelerine vurgu yapmaktadır.

Koestenbaum’a (2002) göre, liderliğin hem kişisel hem de stratejik yönü bu-lunmaktadır - biri sağ beyin, diğeri sol beyin; biri ağır başlı (tough minded), di-ğeri yumuşak başlı (tender-minded). Liderliğin kişisel yönünün, stratejik yönünü

Liderliğe Genel Bir Bakış 3