TÜREV ARAÇLAR

ASLI EKİZ MORAL

13/12/2012EGE İHRACATÇI BİRLİKLERİ

Türev Ürün

• Değeri başka bir varlığa bağlı finansal ürün.• İleride bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşısı

yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın bugünden alım satımının yapıldığı ürünler.

Dayanak Varlık

• Türev ürünlerin fiyatını belirler• Spot piyasada alınıp satılabilirler• Üzerinde alım satım işlemlerinin yapılabildiği

her nesne bir türev ürüne dayanak teşkil edebilir.

Neden ?

• Belirsizlikten korunma (Hedge)

• Spekülasyon

• Arbitraj

Türev Araçları Kimler Kullanır?

• Bankalar• Aracı Kurumlar• Kurumsal Yatırımcılar• Bireysel Yatırımcılar• Reel Sektör Şirketleri

SPOT - TÜREV PİYASA İLİŞKİSİ

• Fiyat ilişkisi vardır.• İşlem ve teslimat süreleri

TEZGAHÜSTÜ PİYASA

• Tezgahüstü piyasalarda vade , fiyat, miktar, teslimat vs esnek .

ORGANİZE PİYASA

• Ürünler standartlaştırılmıştır; miktar, vade, hukuki altyapı, teslimat, temerrüt bellidir.

ORGANİZE? TEZGAHÜSTÜ?

Organize ve Tezgahüstü Piyasalar

• Organize piyasada karşı taraf riski yoktur!

• Tezgahüstü piyasada karşı taraf riski mevcuttur!

• VOB organize bir piyasadır.

Karşı Taraf Riskini Ortadan Kaldıran Nedir?

• Alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı alıcı olan Takas Kurumudur!

• Türkiye’de Takas Kurumu Takasbank A.Ş.’dir.

Türev Ürünler Kaldıraçlı Ürünlerdir!

• Kaldıraç özelliği yatırılan teminat üzerinde bir pozisyonu kontrol edebilmenizi sağlar.

• İşlem Miktarı/ Teminat

• VOB’da 1 e 10 yaklaşık olarak

Kaldıraç • Dolar Fiyatı 1,7500 • VİS Dolar Sözleşme Büyüklüğü 1.000• VİS Dolar Teminat oranı: 130 TL• Kaldıraç oranı nedir?• Kaldıraç Oranı=1.750/130=13,46• Böylece türev piyasada sadece 130 TL yatırarak spot piyasada 1000

Dolar satın alan yatırımcı ile aynı kar veya zarar oranına sahip olursunuz.

Türev Piyasalarda Pozisyon Almak

• Alım yönlü bir işlem ise uzun

• Satım yönlü bir işlem ise kısa

• İşlemin tam tersi gerçekleşiyorsa ters pozisyon

FORWARD (ALİVRE)

Forward (Alivre)-1

• Ürünlerin fiyat değişimleri nedeni ile riskten korunma

• Bu sözleşmeler vadeli işlem sözleşmelerinin (futures) gelişmelerine temel oluşturmuşlardır.

Forward (Alivre) -2

• Belli bir ürün• İleri bir tarihte• Baştan anlaşılan bir fiyat üzerinden• Satıcının alıcıya teslim etmesi ve alıcının

satıcıdan teslim alması

• Sözleşme şartları alıcı ve satıcı ile karşılıklı belirlenir.

Forward (Alivre) -3

• Taraflar arası güven gerektirir.• Kredi riski vardır.• Piyasa katılımcılarının bilgisine açık değildir.• Geleceğe yönelik fiyatlarda referans özelliği

taşımazlar.• Genellikle pozisyon vade sonuna kadar

kapatılamaz.• Sözleşme kolay devredilemez.

VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ (FUTURES)

VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ (VİS, FUTURES)

• İleri bir tarihte,• Anlaşılan fiyattan,• Standartlaştırılmış miktar ve nitelikte

Bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.

VİS-2

• Örneğin; VOB Aralık Vadeli sözleşmenin 1,7920’den alım yönlü bir işlem.

• Spot piyasada USD/TL kuru ne olursa olsun sözleşmeyi alan taraf 1,7920’den almayı ve satan taraf ise 1,7920’den satmayı taahhüt etmiştir.

VİS-3

STANDARTLAŞTIRILMA:• Kalite• Miktar• Teslim yeri• Süresi

Tek değişken fiyatlardır.

VİS-4

• VİS’ler organize türev piyasada (borsalarda) işlem görürler.

• Borsa ve takas kurumunun garantisi altındadır.

VİS ‘DE KULLANILAN TERİMLER

Başlangıç Teminatı

• VİS de işlem yapabilmek için yatırılması gereken minimum teminattır.

Sürdürme Teminatı

• Organize türev piyasada sahip olunan pozisyonu sürdürebilmek amacı ile teminatınızın olması gereken minimum noktadır.

• Teminatınız bu seviyenin altına inerse , teminatınızın başlangıç seviyesine çekilmesi gerekmektedir.

Piyasaya Göre Değerleme (Mark to Market)

• Alınmış olan pozisyonların piyasa fiyatına göre değerlenmesidir.

• Gün içerisindeki karlar hesaba eklenir, zararlar hesaptan düşülür.

• Güncel teminat

Gün Sonu Uzlaşma Fiyatı

• Gün sonunda pozisyonların değerlenmesi ve gün sonu teminat bakiyesinin güncellenmesi için kullanılır.

Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı

• Vade sonunda açık olan pozisyonlar için sözleşme vadesinin sona ermesi ile beraber değerlemenin yapılacağı fiyattır.

Teminat Tamamlama Çağrısı (Margin Call)

• Teminatınızın sürdürme teminatının altına inmesi nedeni ile yapılan çağrıdır.

Alivre Sözleşme (FORWARD) Vadeli İşlem Sözleşmesi (FUTURES)

İki taraf arasında yapılan özel sözleşmelerdir ve organize borsalarda işlem görmezler. Organize borsalarda işlem görürler.

Temerrüt riski vardır. Satıcı belirlenen malı veya finansal ürünü teslim edemeyebilir veya alıcı da teslimatı kabul etmeyebilir. Kredi riski vardır.

İşlemler takas kurumu tarafından garanti edilir. Tarafların birbirini tanıması gerekmez.

Tarafların ihtiyaçlarına göre düzenlenirler ve standart değildirler. Sözleşme özellikleri standarttır.

Diğer piyasa katılımcıları yapılan diğer alivre sözleşmelerden habersizdir. Diğer müşterilere banka tarafından verilen kotasyonların tümünden haberdar olunamaz. İşlemler şeffaf değildir.

Vadeli işlem sözleşmeleri borsalarda şeffaf bir şekilde işlem görür. Gerçekleşen işlemler diğer borsa katılımcıları tarafından anlık olarak takip edilebilir. Yani işlemler şeffaftır, kamuya açık yapılır.

Müşteriler arası farklılık (işlem önceliği, teminat oranı vs.) yaratılması mümkündür.

Verilen emirler fiyat ve zaman önceliğine göre işlem görür. Her müşteri tarafından verilen emir aynı değer ve önceliktedir.

Sözleşmenin vadesinden önce üçüncü bir kişiye devredilmesi zordur. Sözleşmeler vade tarihine kadar sürekli el değiştirebilir.

Piyasa likit değildir. Piyasa likittir.

Kar veya zarar vade sonunda ortaya çıkar. Kar veya zarar günlük olarak hesaplanır ve ilgili hesaplara yansıtılır (“marking to market”-“piyasaya göre ayarlama”).

Günlük fiyat hareket sınırı yoktur. Genelde günlük fiyat hareket sınırı vardır.

Vade tarihinde çoğunlukla teslimat gerçekleşir. Vade tarihinde gerçekleşen teslimat oranı %1-3 arasındadır.

Teminat zorunluluğu yoktur. Dolayısıyla, kaldıraç etkisinden söz edilemez. Teminat yatırılması zorunludur. Kaldıraç etkisi

FORWARD VE FUTURES

Vadeli İşlem Sözleşmesi İşleyiş

Nisan Mayıs

2012

Haziran

Temmuz Ağustos

Eylül Ekim Aralık

Sözleşmede

pozisyonun alındığı

tarih

Sözleşmenin vade tarihi

Pozisyonunun ters işlemle kapatılabileceği veya yeni pozisyonların alınabileceği

zaman aralığı

Kasım

Sözleşme büyüklüğünün yaklaşık olarak %10’u kadar bir başlangıç teminatı yatırılarak pozisyon açılır (VOB TL/Dolar sözleşmesi için 130 TL).

İlk pozisyon alım yönlü olabildiği gibi satım yönlü de olabilir.

Üç farklı vadede VOB sözleşmesi

Mart

Teminatlar Farklı Senaryolar

97,5 130

Teminat

(TL)280

I. Yatırımcı 1,60 TL’den 130 TL teminat yatırarak sözleşme büyüklüğü 1000 $ olan bir adet Nisan vadeli işlem sözleşmesi alır (uzun pozisyon).

Çekilebilir Teminat

II. Dolar kuru 1,60’dan %10’a yakın yukarı fırlar. Kurun 1,75’e çıkmasıyla yatırımcı 150 TL kara geçer ve bu miktarı çeker. Teminat yeniden 130TL’ ye gelir. Kaldıraç etkisi sayesinde neredeyse %115’lik bir kazanç.

100

III. Dolar kurunun 1,75’den 1,72’ye düşmesiyle yatırımcı 30 TL zarar eder ve teminatı 100 TL’ ye düşer.

60

IV. Dolar kurunun düşüşü devam eder. Uzlaşma fiyatı 1,68 TL olup, teminat, sürdürme teminatının altına, 60 TL’ ye düşer.

Senaryolar

I

II

III

IV

VİS alınır

150 TL’lik kar çekilir

30 TL zarar

Sürdürme Teminatı

Başlangıç Teminatı

70 TL eklenerek başlangıç teminatına çekilir.

I II III IV

$/TL

1,75

1,60

1,72

1,68

Spot Piyasada Dolar Almak

1) 100 bin ABD Doları için 153.370 TL’ye ihtiyaç vardır.

(100*1,5337=153.370TL).

2) 24 Şubat’ta kur 1,6085’e çıkar. Dolarlar bu kurdan bozdurulur.

3) Yatırımcımızın karı 7.480 TL’dir. Bu da neredeyse %5’lik bir kazanca karşılık gelmektedir.

18/01/2011

100 bin ABD Doları 1,5337’den Alınır

24/02/2011

100 bin ABD Doları 1,6085’den satılır

Pozisyon Kapatılmıştır

Aynı İşlem VOB’da Olsaydı

1) 100 adet pozisyon açılmış olunur (100*1,5520*1000=155.200TL).

2) 100 Sözleşme için 100*130=13.000TL teminat hesabına yatırılır.

3) İstenirse vade sonuna kadar beklenir, istenirse vade sonu gelmeden pozisyon ters işlemle kapatılır.

4) Yatırımcımızın beklentileri doğrultusunda ABD Doları TL karşısında değer kazanır ve yatırımcımız pozisyonunu 24 Şubat 2011’de kısa pozisyon alarak kapatır.

5) Elde edilen kar:

(1,6300-1,5520)*1.000*100=7.800TL

6) Kaldıraç etkisi sayesinde neredeyse 1 aylık sürede %60’lik bir kazanç.

7) Ayrıca yatırılan teminatlarda bu süre zarfında nemalandırılacaktır.

18/01/2011

100 Adet Nisan Vadeli VOB-FXUSD0411 sözleşmesi alınır

(1,5520)

29/04/2011

Sözleşmenin Son İşlem Günü

24/02/2011

Pozisyon Kapatılır

(1,6300)

Pozisyon Kapatılmıştır

100.000 ABD Doları Almak İçin!

100.000*1,5337=153.370TL

SPOT VOB

100*130=13.000TL=

100 bin ABD Dolar’lık Pozisyon

153.370-13.000=140.370 TL

140 bin TL’yi istediğiniz yatırım enstrümanında değerlendirebilirsiniz (hisse senedi, faiz, vb.)

OPSİYON

OPSİYON

• Alıcısına , ödemiş olduğu prime karşılık ilerideki bir tarihte veya tarihe kadar, anlaşılan bir fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir mal, kıymet veya finansal göstergeyi alma veya satma hakkını veren üründür.

• Satıcısına, aldığı prime karşılık alıcının hakkını kullanmak istemesi halinde dayanak varlığı alma veya satma yükümlülüğü getirmektedir.

OPSİYON HAK VE YÜKÜMLÜLÜK

• ALIM OPSİYONU (CALL OPTION)

• Alıcısına dayanak varlığı alma hakkı sağlamaktadır.

• Satıcı opsiyonu alanın alma hakkını kullanmak istemesi durumunda dayanak varlığı anlaşılan fiyat üzerinden satmakla yükümlüdür.

• Satıcıya prim ödenir.

SATIM OPSIYONU (PUT)

• Alıcısına dayanak varlığı satma hakkı tanımaktadır.

• Opsiyon satıcısı ise, opsiyonu alanın satma hakkını kullanmak istemesi halinde opsiyonu satın almak ile yükümlüdür.

Alım Opsiyonu Satım Opsiyonu

Hak Yükümlülük Hak Yükümlülük

Opsiyon Alıcısı Dayanak varlığı alıp

almamak Prim ÖdemekDayanak Varlığı

Satmak Prim Ödemek

Opsiyon Satıcısı Prim AlmakDayanak Varlığı

Satmak Prim Almak

Dayanak Varlığı Satın

Almak

OPSİYONLARIN KULLANIM SÜRESİ

• AVRUPA TİPİ

• AMERİKAN TİPİ

OPSİYON ALIM SATIMINDA KULLANILAN KAVRAMLAR

KULLANIM FİYATI (Strike –Exercise Price)

• Opsiyonun kullanımı halinde dayanak varlığın alım satımının gerçekleştirileceği fiyattır.

• Organize piyasada kullanım fiyatı borsa tarafından,

• Tezgahüstünde tarafların karşılıklı olarak belirlemesi ile belli olur

Opsiyon Primi• Elde edilecek hakkın bedelidir.

• Opsiyonun fiyatıdır.

• Prim opsiyon alıcısı için bir giderdir. /Vis teminatından farklı olarak

Asli Değer

• Dayanak varlık ve Kullanım Fiyatı arasındaki ilişki

• Alım Opsiyonunda dayanak Varlık fiyatının kullanım fiyatından büyük,

• Satım opsiyonunda dayanak varlık fiyatının kullanım fiyatından küçük ,

Opsiyonu Kullanıp Kullanmamak

• Kullanım günü gerçekleşecek olan cari/spot fiyat.

ALIM & SATIM OPSİYONUNDA KULLANIM

• Alım opsiyonunda kullanım ;

Kullanım fiyatı vade sonunda dayanak varlık fiyatından küçük ise gerçekleşir.

• Satım opsiyonunda kullanım:Kullanım fiyatı vade sonunda dayanak varlık fiyatından büyük ise gerçekleşecektir.

SWAP

• İki Ürünün belirli koşullarda ve belli bir vade için değiştirilmesidir.

• Dünyada en çok işlem gören swap cinsi faiz oranları üstünedir.

Değişilen Unsur

• Varlık, gösterge ve kredi riskinin değişimi üzerine dayanan sözleşmelerdir.

• Faiz swaplarında taraflar değişken faiz ile sabit faizi

• Para swaplarında iki farklı döviz cinsini

Faiz Swapları

• Tarafların karşılıklı olarak anlaştıkları vade ve koşullarda faiz ödemelerini karşılıklı değiştikleri türev ürünlerdir.

• Bankaların kredi havuzunda yüksek miktarda sabit faizli kredi bulunmakta.

• Bankalarda faiz oranı artışı beklentileri var ise sabit faizi değişken ile değiştirmek isterler

VOB

• Vadeli işlem ve opsiyon borsaları gelişmiş ekonomik sistemler içerisinde bankalar, sigorta şirketleri, merkez bankaları gibi vazgeçilmez kurumlar arasında yer almaktadır.

• Gelecekteki fiyatların bugünden alınıp satılmasına imkan verirler.

• Beklentilere göre ilk pozisyon alım yönlü de olabilir, satım yönlü de.

Türkiye’de Organize Vadeli Piyasa Nedir? Bu Piyasayı Kim Düzenler?

• Türkiye’deki ilk ve tek organize vadeli piyasa VOB’dur.• Şubat 2005 yılında işlemlere başlanmıştır.• VOB’un genel işleyiş ve kuralları , Sermaye Piyasası Kurulu

(SPK) tarafından onaylanmış olan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yönetmeliği” çerçevesinde “VOB Genelgeleri” içerisinde belirlenmiştir.

VOB’da Kimler İşlem Yapabilir

Bir vadeli borsa, üye kuruluşlardan oluşur.

VOB’ da üyeliğe kabul 3 adet potansiyel üye kategorisi arasından yapılmıştır:

TSPAKB üyesi aracı kurumlar

TSPAKB üyesi bankalar

TSPAKB üyesi vadeli işlemler aracılık şirketleri

VOB’un herhangi bir üyesinde hesap açtıran müşteri işlem yapabilmektedir.

Aralık 2012 itibariyle VOB’un üye sayısı 101 adettir.

Aracı Kuruluş

VOB’da İşlem Saatleri Nasıldır?

Tüm İş Günlerinde...

17:55’te uzlaşma fiyatları ilan edilir ve teminat tamamlama çağrıları yapılır. Teminat tamamlamaların ertesi gün saat 14:30’a kadar yapılması beklenir.

İşlem Yapılmayan Dönem

08:45 09:15

Kapanış Aralığı

Uzlaşma Fiyatlarının İlanı ve Teminat Tamamlama Çağrılarının Yayınlanması

Takas Süresi

T+1 GünüSaat 14:30

Normal Seans

Veri Yayını

Finans piyasasındaki verileri bir bilgisayar platformu üzerinden yayınlayarak bu verilerin anlık olarak takip edilmesini sağlarlar.

VOB’un anlık fiyat ve işlem hacmi verileri

Foreks Bilgi İletişim Hizmetleri A.Ş.

DirectFn Finansal Veri ve Teknoloji Hizmetleri Ltd. Şti.

Matriks Bilgi Dağıtım Hizmetleri A.Ş.

Bloomberg L.P.

CQG

Reuters Ltd. Şti.

Ürünlerin Geliştirilmesi

• Dayanak varlığın gelişmiş bir piyasası.• Yeterli seviyede arz ve talebin olması.• Fiyatların piyasa koşullarına göre serbestçe

belirleniyor olması.• Fiyat değişimlerine göre risk yönetimi

ihtiyacının varlığı.

Vob’da İşlem Gören Sözleşmeler

İMKB 30, İMKB 100 ve İMKB 30-100 VİS

ABD Doları VİS

Euro VİS

Euro/Dolar Çapraz Kuru VİS

Canlı Hayvan VIS

Fiziki Teslimatlı VOB-TLEuro VİS

VOB G-DİBS VİS

Pamuk , Buğday, Altın ve Dolar/Ons Altın VİS

Elektrik VİS

Fiziki Teslimatlı VOB-TLDolar VİS

Başlangıç Teminatı (TL) Sürdürme Teminatı (TL) Sürdürme Seviyesi

İMKB 100 Endeksi 750 562,5 75%

İMKB 30 Endeksi 800 600 75%

İMKB 30-100 Endeks Farkı 200 150 75%

FAİZ (G-DİBS) 300 225 75%TLDolar 130 97,5 75%TLEuro 170 127,5 75%

EUR/USD Çapraz Kuru 130 97,5 75%

FT TLDolar 1.300 975 75%

FT TLEuro 1.700 1.275 75%

Pamuk (EGEST-1) 240 180 75%

Buğday (AKS) 240 180 75%Altın 750 562,5 75%

Dolar/Ons Altın 200 150 75%

Baz Yük Elektrik 1.200 900 75%

FT Canlı Hayvan 500 375 75%

TEMİNATLANDIRMA

VOB’UN RİSK YÖNETİMİ

• Emirler hesap bazında takip edilir • İşlemler hesap bazında gerçekleşir• Eşleşme anında sistem tarafından teminat kontrolü

yapılır• Yeterli teminat yok ise emirler iptal edilir• Pozisyon limitleri hesap bazında uygulanır• Gözetim faaliyeti gerçekleşir• Seans içerisinde geçici uzlaşma fiyatı belirlenir• Geçici karr zarar hesaplanır

VOB’UN RİSK YÖNETİMİ

• Gün sonu uzlaşma fiyatına göre var ise teminat tamamlama çağrıları hesaplanmakta ve T+1 günü en geç saat 14:30’a kadar Takasbank’a yatırılmaktadır.

• Temerrüt durumunda takas yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde işlem teminatların ek olarak garati fonu bulunmaktadır.

İşlem Hacminin Yıllık Gelişimi (TL)

2011 yılında toplam işlem hacmi yaklaşık 440 milyar TL’ye ulaşmıştır.

Not: 2012 yılı verileri 30 Kasım 2012 tarihine kadar olan dönemi kapsamaktadır

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

3,029,588,94617,876,421,234

118,035,442,771

207,962,600,500

334,172,858,081

431,681,986,516 439,799,289,264

369,285,747,153

İşlem Hacmi (TL)

İşlem Hacminin Yıllık Gelişimi (Adet)

2011 yılında toplam adet bazında işlem hacmi bir önceki yıla göre %16 artarak 74.287.630 adede ulaşmıştır

Not: 2012 yılı verileri 30 Kasım 2012 tarihine kadar olan dönemi kapsamaktadır

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

1,832,8716,848,087

24,867,033

54,472,835

79,431,343

63,952,177

74,287,630

58,398,754

Adet Bazında İşlem Hacmi

Ortalama Günlük İşlem Hacmi Gelişimi

Aylık bazda günlük ortalama işlem hacmimiz 2012 yılının Kasım ayında 1,82 milyar TL civarındadır.

Jan-11

Feb-11

Mar-11

Apr-11

May-11

Jun-11Jul-1

1

Aug-11

Sep-11

Oct-11

Nov-11

Dec-11

Jan-12

Feb-12

Mar-12

Apr-12

May-12

Jun-12Jul-1

2

Aug-12

Sep-12

Oct-12

Nov-12

0

500,000,000

1,000,000,000

1,500,000,000

2,000,000,000

2,500,000,000

2011 - 2012 Aylık Bazda Günlük Ortalama İşlem Hacmi Gelişimi (TL)

Açık Pozisyon Değerinin Dağılımı

Not: Ayların son işlem gününden bir önceki gün baz alınmıştır.

VOB-İMKB 30;

2213288135; 89%

VOB-TLDolar;

203519624; 8%

Diğer; 81568281.

114585; 3%

Dayanak Varlık Bazında Açık Pozisyon Değeri Dağılımı (TL) - 29.11.2012

Yıllık Döviz İşlem Hacmi

Not: 2012 yılı verileri 30 Kasım 2012 tarihine kadar olan dönemi kapsamaktadır

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

2.315.841.472

6.985.643.931

10.426.033.098

19.628.771.064

22.633.451.061

11.155.281.390

34.452.547.933

22.306.767.816

Döviz İşlem Hacmi Gelişimi

Yıllık Endeks İşlem Hacmi

Not: 2012 yılı verileri 30 Kasım 2012 tarihine kadar olan dönemi kapsamaktadır

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

681,438,446 10,852,150,025

107,605,751,295

188,231,237,133

310,940,738,030

419,605,351,870402,063,106,490

342,782,283,278

Endeks İşlem Hacmi Gelişimi

Yıllık Altın İşlem Hacmi

Not: 2012 yılı verileri 30 Kasım 2012 tarihine kadar olan dönemi kapsamaktadır

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

4,769,447 238,482 84,926,183

593,852,744871,695,815

3,277,574,519

4,184,019,128

Altın İşlem Hacmi Gelişimi (TL)

TEŞEKÜRLER

aekiz@vob.org.trtwitter.com/aekiz