ETM BLMLERNE GR DERS VZE ALIMA NOTLARI

Yrd. Do. Dr. Faruk Levent

ETM LE LGL TEMEL KAVRAMLAR

Eitim: Bireyin kendi yaants yoluyla davranlarnda kastl ve istendik deime

meydana getirme srecidir.

Eitim 5 temel eye sahiptir:

1. Ama

2. Davran

3. Yaant

4. Sre

5. stendik

Eitimin ok ynl bir giriim oluu ve rgtlerin ok gruplu bulunuu, bu rgtlere

sistem yaklamn zorunlu klmaktadr (Bursalolu, 1978). Kukusuz, sistemci grler,

genel ynetime olduu kadar eitim ynetimine de yeni bir anlay getirmi ve eitim

kurumlarnn ak bir toplumsal sistem olarak incelenmesine yol amlardr (Kaya, 1979).

Eitimin Temel lkesi: Kaltmsal olarak bireyde var olan glerin renme yoluyla

gelitirilmesidir.

retim: Okullarda amal, planl, programl olarak yrtlen eitim faaliyetleridir.

Formal eitimin okullarda uygulanma biimidir. Okul ncesi, ilkretim, ortaretim ve

yksekretim kademelerinden oluur.

retme: renmeyi salama faaliyetleridir. renmenin bir bireyin ya da materyalin

yardmyla olmasna retme denir.

renme: Byme ve vcutta deiik etkilerle oluan geici deimelere

atfedilmeyecek, yaant rn olarak meydana gelen davranta ya da potansiyel davrantaki

nispeten kalc izli deimedir.

renmenin zellikleri

1. Davranta gzlenebilir bir deime olmas

2. Davrantaki deimenin nispeten srekli olmas

3. Davrantaki deimenin yaant yoluyla kazanlm olmas

4. Davrantaki deimenin yorgunluk, hastalk, ila alma vb. etkenlerle geici bir

biimde meydana gelmemesi

5. Davrantaki deimenin sadece byme sonucunda olumamas

Performans

renmeyle performans kavramlarn kartrmamak gerekir. rendiimiz bilgiyi

hemen kullanmayabiliriz. renme, potansiyel olarak davrantaki deimeye, performans ise

bu potansiyelin davrana dnmesine iaret eder. rnein turizm meslek lisesinde bir

renci derslerde kitaplardan ya da hocalarndan bir servisin nasl yaplmas gerektiini

renebilir ama bir restoranda alncaya kadar bunu performansa dntrmeyebilir. Ya da

snavda kayglanan bir renci rendiklerini snavda gsteremeyebilir, performansa

dntremeyebilir.

Refleks: Tm davranlar renilmi davranlar deildir. Baz davranlarmz

reflekstir. Refleks, belirli bir uyarcya renilmemi bir tepkide bulunma eklinde

tanmlanabilir ve organizmann genetik olarak getirdii bir zelliktir.

Ayrca baz karmak davranlar da renilmemitir. Genetik olarak getirdiimiz bu

karmak davran biimlerine igd denilmektedir. Yuva yapma, g etme, k uykusuna

yatma gibi igdlere rnek oluturabilir.

O halde davrantaki deimeye renme diyebilmek iin igdsel ya da refleksif

olmamas, bir yaant sonucu meydana gelmesi ve nispeten kalc izli olmas gereklidir. Eer

organizma, karmak davran biimini yaantdan bamsz retirse, bu davrana renilmi

davran demek mmkn deildir.

Yetenek: Bir kimsenin eitimden ne derece yararlanabilecei hakknda tahmin yapmaya

imkn salar.

Kiilik: Kiilik, bireyin sahip olduu niteliklerin btndr.

Bireyin genel ve zel yetenekleri, baar ve ilgileri, beden yaps, mizac, duygusal

nitelikleri, temel ihtiyalar, alkanlklar, tavr ve deer yarglar onun kiiliini oluturur.

Kiiliin zellikleri unlardr:

Kiiliin temel alt yaps kaltmsal ve evresel faktrlerdir.

Kiilik dinamiktir.

Kiilik her zaman hareket halindedir.

Kiilik srekli ve kararl bir nitelik tar.

Benlik: Bireyin zayf ve kuvvetli ynleri ile kendini nasl algladdr. Baka bir

ifadeyle bireyin kendisi hakknda gr ve deerlendirmeleridir.

rade: Belirli bir amaca ynelik bilinli karar verme yeteneidir. rade, btn tutum,

davran ve eylemlerde nemli rol oynar.

Karakter: Kiiliimizin da yansyan ve bakalarnca deerlendirilen nesnel yandr.

Herbarta gre eitimde nemli olan; kiinin yalnzca bilgi edinmesi deil ayn zamanda

karakter ve sosyal ahlk bakmndan da gelimesidir. Buna gre eitimin amac, doru

tasarmlarla ahlken salam karakterli ve erdemli insanlar yetitirmektir (Mrz, 2003).

ETMN TARHSEL GELM

LK ALARDA VE ANTK DNEMDE ETM

Balkta geen ilk alar deyimi, yaznn icad (yaklak M.. 4-5 bin yla kadar

uzanan bir dnem) ile Hz.sann doumunu izleyen 4-5.yzyla kadarki zaman araldr

(Binbaolu, 1982). Bu geni zaman aralnda antik dnemin yeri nemlidir. Eitimin

tarihini, daha eski dnemlerden deil de antik dnemden balatmak daha uygun olur. Antik

dnem, M.. 4-3.yzyl ile M.S. 3-4.yzyllar olarak grlebilir. Bu dnemde eitim ii,

dnsel bir problem olarak grlmeye balanmtr. nk bu dnemde eitim, nemli bir

tartma konusu olarak ele alnp incelenmitir. Birok dnr eitimin ne olduu ve nasl

yaplmas gerektii konusunda nemli fikirler ileri srmtr. lk alarda ve antik dnemde

eitim incelenirken, Dou ve Batda nemli uygarlklara sahip millet veya devletlerdeki

eitim yaklamlar esas alnmtr. Bunlar yle sralanabilir: Msrllar, inliler, Hintliler,

Yunanllar.

MISIRLILARDA ETM

Msrllarn tarihi M.. 3000li yllara kadar gider (M..3000-530). Nil nehrinin

etrafnda bulunan Msr halk, tarihin ilk devirlerinde byk bir medeniyet kurmutur.

Msrllarn en parlak medeniyeti, M.. 1400 yl nce duruma hakim olan Ramses devrine

aittir (Kanad, 1946). Msr medeniyetinin olumasnda Nil nehrinin ve Msrn tabii

zelliklerinin byk etkisi vardr. Tarma dayal bu toplumda Nil nehrinin her yl tamas ve

suyunu ekmesi baz bilim dallarnn gelimesine neden olmutur. Meteoroloji ve astronomi

bilimleri sayesinde, zaman olaylara ayrmak ve takvim yapmak gibi ihtiyalar, Nil nehrinin

tamas ile ilgili bulunmaktadr. Yine sularn tamasndan tr tarlalarn snrlarnn ortadan

kalkmas ile doan anlamazlklarn nlenmesi iin hukuk bilimi; kuraklk zamanlarnda

tarlay sulayabilmek iin alacak kanallardan da topografya ve mhendislik bilimleri

domutur (Koer, 1980). Belli bir refah dzeyine ulaan Msrda Tp bilimi de nemli

lde gelimitir. Tanrlk iddiasnda bulunan Firavunlarn mumyalar ve kalntlarda

bulunan beyin ameliyat izleri Msrda tp biliminin gelitiini gstermektedir. Tm bunlar,

Msrllarda matematik ve geometrinin de gelitiine iaret etmektedir.

Msrllarda okul tekilat kurulmutu. Okul tekilatnn bir ksm ilkokul, dier bir ksm

ise orta ve yksekretim eklinde idi. lk zamanlarda Msrda yalnz zengin ocuklar okula

gidebilirdi. Daha sonra okullar alp oalnca, halk ocuklar da okutulmaya balanm ve

onlar da okula yollanmtr (Kanad, 1948). Din ve inanlar, kuvvetli bir eitim vastasyd.

Eitim iini stlenen papazlard. lk eitim kurumlarnda ocuklar; harf ve sayy ta levhalar

zerinde rendikten sonra rendiklerini papirs zerine yazarlard. retmenler ise bu

yazlarn yanllarn krmz mrekkeple dzeltirlerdi.

Msrllarda Tapnak Okullarnn ayr bir yeri vardr. Bu okullarda ilk, orta ve

yksekokul kademeleri bir arada bulunuyordu. Buralarda yksekrenimlerini

tamamlayanlar, yazc nvan ile eitli mesleklere geebilir ve memur olurlard. Bu memurlar

devletin en yksek kademesine kadar ykselebilirlerdi. Yazclar memur olduklar gibi; din

adamlar da memur olabilirdi. Bylece sosyal tabakadan da, alt tabakaya mensup bir kimsenin

st tabakaya gemesi iin tek yol buydu. Bunun dnda ifti olu ifti kalmaya; zanaatkr

olu da zanaatkr kalmaya mahkmdu (Koer, 1980).

Tapnak okullaryla ilgili dikkat eken bir dier nokta bu okulun yksek ksmn bitiren

gen, eer hayatta vazife alamazsa; okuduu okul onun her trl masrafn karlamakla

grevlidir. O gen de, maddi sknt ve endielerden uzak olarak kendini bilime verir ve yalnz

bilimle urar. Gnmzn burs sistemine benzeyen bir sistemle, bu yksekokullarn

ilerideki retim yesi ihtiyac karlanrd. Tapnak okullar, hem yatl hem de gndzl

olarak retim yapar ve bu okullarda zenginlerle fakirler yan yana okurlard. Fakat yalnzca

zengin ocuklar yatl kalabilme hakkna sahiplerdi (Koer, 1980). Estetik, jimnastik ve ahlk

eitiminin nemli grld Msr'da telkine dayal bir eitim yaklamndan da sz

edilebilir.

NLLERDE ETM

inliler dnyann en eski halklarndan biridir. in kltr M.. 1000li ve daha eski

yllara dayanr. Adet ve geleneklerine sk skya bal bir topluluktur. Bilgilerinde de

muhafazakrdrlar. Bulularn dier toplumlardan saklamlardr. rnein barutu inliler

bulmular ama yalnzca fiek yapmnda kullanmlardr. Mknats da onlar bulmular fakat

bundan sadece gemicilikte faydalanmlar ve bulularn baka milletlerle paylamamlardr.

in eitiminde dini inanlarn, rf ve adetlerin byk etkisi vardr. Kutsal kitaplar

akingde Kk yatan lnceye kadar insann okutulmas ve eitimi dnlmelidir

denmektedir (Kanad, 1948). inlilerin en eski filozoflarndan ve bir peygamber gibi tannm

ahlaklarndan olan Konfys (Doumu M.. 551), eitim tarihinde, halk krmayarak,

onlarn inanlarna sayg gstererek, dncelerini kabul ettirmi bir halk eitimcisidir. Ona

gre eitimin amac erdemli insan yetitirmektir. Glkleri yenmeyi birinci devi olarak

kabul eden ve dl sonraya brakan bir kimseye erdemli denir (Binbaolu, 1982).

inlilerde eitim kurumlarnn yaygn olduu sylenmektedir. M.. 220 ylnda aking

kitabnda eitim bakanlndan bahsedildiine rastlanmtr. inde yksek tabakann

okuyaca saray okullar mevcuttur. Buralarda yaz retilir, daha sonralar da paralar

ezberletilirdi. inde prensler sekiz yanda, memur ocuklar ise 13 yanda saray okullarna

kabul edilirlerdi (Koer, 1980).

inde retmen, kutsal bir varlk olarak grlrd. retmene gsterilen sayg,

lnceye kadar devam ederdi. Hatta bayramlarda en yal retmen adna kurban kesmek bir

adetti. inlilerin nemli pedagoglarndan Lotze, insanlar arasna iyilii ve fazileti telkin

edenler bilhassa retmenler olmas gerektiini sylemitir. retmen hayrsever olmal,

szleri aydn bulunmal, ruhunda insana kar daima sevgi tamal ve retecei eylerde

kanaat sahibi olmaldr. Lotzeye gre, bir mesele hakknda kanaati olmadan retmek

baarszlk ve fikirlerde karklk meydana getirir (Kanad, 1948).

HNTLLERDE ETM

Tarihin ve medeniyetin en eski orijinal kavimlerinden biri de Hintlilerdir. Hint

yarmadasnda yaayan Hint toplumunun eitiminde dini inanlarn etkisi byktr. Hint

toplumunda egemen olan felsef iki din (reti) vardr. Bunlar Brahmanizm ve Budizmdir.

Hindistanda Brahmanizm dinine bal olarak kast sistemi egemendir. Kast sisteminde

halk Brahman, asker, esnaf ve kle olarak drde ayrlmtr. Bunlardan birinden dierine

geilemezdi. Kast sistemi eitim sistemini de etkilemitir. Eitim iini stlenenler Brahmanlar

denen din adamlardr. Brahmanlarn kutsal bilinmesi rencilerin retmenlerine kar itaatli

ve saygl olmasn kolaylatrmtr. retmen babadan stn saylrd (Kanad, 1948).

Eitimin amac, Brahmaya ulamak ve bylece mutluluu yakalamaktr. Brahmaya ulamak

iin irade eitimi nemlidir.

M.. 600 yllarnda yaam olan Buda (asl ad Sithartadr), Brahmanizmi biraz

yumuatmak istemitir. Geree ermi, nura ermi anlamna gelen Buda kast sistemini

ortadan kaldrmaya almtr. Eitimin amac Nirvanaya ulamaktr. Nirvanann felsef

anlam hiliktir, yokluktur. Ahlki eitim nemlidir. Bu eitimin amac, btn aclarn ve

straplarn kk olan duyu organlarnn disiplin altna alnmasdr. Eitimde tutkulara hkim

olmak balca devlerdendir (Kanad, 1948).

ANTK YUNANDA ETM

Sparta ve Atina sitelerinin eitim sistemleri, iki ana model olarak ortaya kmtr. Fakat

Atina eitim sistemi, egemen bir duruma geerek n planda yer almtr (Ayta, 1998).

Sparta ehir Devletinde Eitim

Tarihte Sparta ehir devleti, bugnk Mora yarmadasnda bir tarm devleti olarak yer

almtr. Bu devlet, M.. 8.yzyldan itibaren kuzeyden gelen Dorlarn gleriyle olumutur.

Spartada eitimin amac; iradeyi kuvvetlendirmek, bedeni kuvvetli ve zinde hale getirmek

esasna dayanr ve genler devlet tarafndan toplum iin yetitirilirdi. Spartada eitimin bu

ekli almasnda, lkenin sosyal durumunun byk etkisi vard (Ayta, 1998). nk lkede

aznlkta olan bir egemen snf, bir de kle snf vard. Egemen snf, iten ve dtan gelecek

tehlikelere kar kendini srekli koruma refleksi ile beden eitimi ve bu eitimin amac olan

sava eitimine nem vermiti. Sparta genleri; askerler gibi kamplarda, adrlarda yaar, her

zaman askeri eitim grrler ve beden eitimi yapmak zorunda kalrlard (Koer, 1980).

Antik Yunan uygarln iki fikir ynetmekteydi. Bunlardan birincisi insan, yani kii

fikriydi. kincisiyse site (devlet), yani toplum kavram idi. Spartada hakim olan anlaysa

kukusuz ikincisine yani devlet, yani toplum kavramna dayanmaktadr. Bu gr en net

ifadesiyle gzel, evik, gnl tok, atak, dayankl, tam ve olgun insanlar yetitirmek,

lkesine yabanc kesimlerin girmesine izin vermeyen, kapal bir toplumun gerektirdii askeri

icaplarla srekli askeri bir kla kurmak olarak zetlenebilir. (Koer, 1980).

Spartada ocuk 5 yana kadar annesinin yannda kalyordu. ocuklar 7 yandan sonra

tamamen devlete ait olurlard. ocuklarn sava yetitirilmeleri iin bir askeri eitim

kurumu vard. Bu eitim tarznda ocuklar 3 gruba ayrlmlard. 1. grubu 7-12 ya, 2. grubu

12-15 ya, 3. grubu ise 15-20 ya aras ocuklar olutururdu. Btn eitim, askeri beden

eitimi olarak geer, bundan baka ayrca okuma yazma, ahlka dair metinler retilir ve

marlar ezberletilirdi. ocuklar nce komay ve yzmeyi reniyorlard. Sonra kollarna

kuvvet verecek altrmalar, rnein koma, srama, gre, disk ve ok atmadan ibaret 5

oyunu reniyorlard. Yksek tabakaya mensup ocuklarn eitiminin nemli bir ksmn ise

askeri eitim ve silah oyunlar tekil ediyordu. Jimnastik hareketlerinin hem dini, hem de

askeri bir nemi vard. Genler mzikle ve eitli beden hareketleri ile bir sava oyunu olan

Pyrus ekillerini reniyorlard. Bu genlerin ve ocuklarn retmenlii de, 20-30 ya

arasnda ruhen ve bedenen kuvvetli ve zellikle sava sanatn iyi renmi Spartallar

yapard. Okullarda kuvvetli bir disiplin hkm srerdi. Beden eitiminin amac yalnz bedeni

gzelletirmek deil, ayn zamanda sertletirmek ve dayankl klmak iindi (Koer, 1980).

Atina ehir Devletinde Eitim (M.. 509-404)

Atinada halkn byk bir ksmn esirler oluturmaktayd. Esirler lkenin ziraat ileriyle

urarlard. Bunlarn dnda kalan imtiyazl ve sekin snf durumundaki Yunanllar da

bilim, gzel sanatlar, lkenin idari ve siyasi ileriyle megul olurdu (Koer, 1980).

Atinada eitimin amac iyi yurtta yetitirmektir. Burada eitim Spartada olduu gibi

devlet tarafndan deil, aile tarafndan verilir ya da verdirilirdi. Bugnk sosyal dzenle

karlatracak olursak Spartada sosyal bir eitim dzeni, Atinada ise liberal bir eitim

dzeni vard. Atinada eitim zorunluluu yoktu. Devlet, eitim ve retim ilerini kontrol

etmiyordu. ocuklar ncelikli olarak terbiye etme grevi, anne-babaya verilmiti.

retmenlik bir meslek halini alm deildi. Pedagoglar aydn insanlard. Gzel, anlaml

konumaya ve uur stnlne ok deer verilirdi. Eitim, erkek ocuklar iin nemli idi.

Kzlara ise ancak ev hayatnda gerekli ve zorunlu olan bilgiler veriliyordu. (Koer, 1980).

Okulda mzik ve gramer dersi birbirine sk skya bal idi. Bu dersler ounlukla ayn

retmen tarafndan okutulur ve ounlukla ikisine birden mzik dersi denirdi (Koer, 1980).

ocuklarn beden eitimi ise gre ocanda yaplrd.

M.. 5. yzyldan nce Atinada tarih, corafya, tabiat ne varsa hepsini bilip reten

retmenler ortaya kmaya balad. Onlar felsefi, siyasi, ahlaki sorunlar zerinde tartmalar

yapabilirlerdi. Sofist olarak adlandrlanlar, genleri gerek genel ve gerek zel alma

hayatnda grecekleri grevlere, uralara, baarlara hazrlayan, bunu kendilerine i edinen

hocalard. Sofistler, adeta o devrin canl ansiklopedileri ve gezici retmenleriydi. Bunlardan

bazlar genel okullarda ve biroklar ehirlerde ticaret eyas gibi- bilgilerini satarlard. ok

para verene ok bilgi verilir, paras az olanlara ll eyler retilirdi (Kanad, 1948).

II. YUNAN ETMNDE FLOZOFLARIN ETKLER (M. 5.yy)

Sokrates (M. 470-399)

Sokrates, sofistler gibi uzun nutuklar sylemekten, kandrc gzel szler kullanmaktan

kanyordu. O, sofistler gibi para ile ders vermenin aleyhindedir. Sofistlerin oportnist

materyalizmine ve relatif ahlkna kar kan Sokrates, tm insanl ynlendiren evrensel

ilkeler olduuna inand gzellik, adalet ve doruluk ilkelerini ortaya koymaya almtr.

Sokrates ile sofistler arasndaki temel kartlk eitimde hep var olan temel bir soruna

ilikindir. Sofistler, ahlki ilkelerin yer, zaman ve artlar bakmndan greceli olduunu ileri

srerler; baka deyile, ahlksal adan doru olarak nitelenen bir davrann doruluu

deien artlara gre deiir. Sokrates ise bu gre kar kar, Ona gre doru, iyi, gzel

gibi ahlksal formlar dnyann her tarafnda ayn genel geerlie sahiptir (Gutek, 1997).

Sokrates, etrafndakilere her eyden nce kendilerini tanmay, kendileri zerinde

dnmeyi ve kendi kendine almay telkin etmekteydi. Ona gre, insan akl ile dorudan

doruya baz gerekleri kendisi bulabilecek bir yapdadr. Yeter ki onu kullanmay bilsin. Bu

nedenle Sokratesin kulland metod, gerei aramaya, onlar akl ve duygularla kefetmeye

dayanmaktadr (Koer, 1980).

Sokratesin metodu, ironi ve mayotik olmak zere iki blme ayrlmaktadr.

Sokrates, takip edilen dorultuda saplan yanl yolu gstermek ve hakl olmayan eyleri

rtmek istiyordu. Bunun iin de soruturma yolunu semiti. Sokratesin soruturmalarnda

kendisinde byle bir dnce olmamakla birlikte alayc, ironik bir durum vard. Onun iin de

bu metodun ilk ksmna ironi denmitir. Burada Sokrates, olaan bir ey renmek isteyen

herhangi bir kii gibi ortaya bir soru atard. Bir hatay kabul ve onaylama ile cevap verilirse,

yani bu cevap bir hatann ifadesinden ibaret ise buna nce itiraz etmezdi, hatta karsndakinin

fikirlerine ve duygularna katlmak gibi bir durumda grnrd. Sonra bir takm ustaca

sorular sorarak karsndakinin fikirlerinin yanlln gsterirdi. Hatta onu yle sama ve

eliik sonulara ynlendirirdi ki karsndaki, cevaplarndaki tutarll kaybeder ve vard

sonular karsnda hatasn itirafa mecbur olurdu. Sokrates ironi aamasnda; eitilmeyi,

renmeyi arzu eden kimseye sorular sorar, sorularla rencilerinin dncelerini dinler ve

sonradan ortaya koyduu sorularla onlarn hibir ey bilmediklerini kendilerine itiraf ettirirdi.

roninin birinci ilevi, insanda kllenmi ve gizlenmi olan gerei ortaya karmak ve insana

yarglarnda aceleci olmamasn retmektir (Koer, 1980). Sokratesin diyalog halinde sren

bu derslerinin ikinci ksmna ise bizzat kendisi tarafndan mayotik denmitir. Bu ksmda

ironiye benzer bir ekilde ilemekteydi. Sokratesin buradaki hareket noktasnn temeli ise

insann ruhunun yaratl itibariyle doru ve gerein bir grnts olmasdr. Nasl gebe bir

kadn karnnda ocuu tayorsa, insann ruhu da gerekler ile gebedir. Sokrates bu blmde

zaten insann kendisinde var olan gereklerin, kiinin kendi gayretleriyle su yzne kmasna

yardmc oluyordu (Koer, 1980). Sokratesin bu yntemi, gnmzde ska kullanlan soru-

cevap tekniinin temellerini oluturmaktadr.

Platon (M. 427-347)

Sokratesin rencisi olan Platon, krk ya civarnda Atinadaki Heros Akademos

koruluunda nl okulu Akademiay kurmutur. Bu akademi, bir dnce etrafnda

ortaklaa alan ahslarn meydana getirdii kapal bir bilim cemiyeti idi. Kurduu

akademisinin kapsna Geometri bilmeyen buraya giremez. cmlesini yazdrmtr. (Koer,

1980).

Platon, nl Maara Benzetmesinde duyularmza gelen bilgilerin geree ilikin

olmad yalnzca gerekliin glgesi ve ya onun eksik kopyas olduunu ileri srer. Duyular

bize yanstlm ama bozulmu bir gerei gsterir. Gerek bilgi, temelini oluturan

tamamlanm formlar gibi maddi olmayp, ebedi ve zihinseldir. Nerede, ne zaman ve hangi

koullar altnda yaarlarsa yaasnlar, btn insanlar iin tek bir mkemmellik

dncesi/kavram vardr. Gerekliin kendisi gibi, gerek bir eitim de evrensel ve ebedidir.

nk gereklik yalnzca dnsel/zihinsel yolla kefedilebilir, en iyi eitim biimi de

zihinsel eitimdir (Gutek, 1997).

Platonun eitim anlayn, Devlet, Nomoi ve 7. Mektup adl yaptnda

bulabiliriz. Kaba ve kaln izgileriyle sunulan Platonun felsefesine gre eitim, ruhu iyiye

evirme ve bunun iin en kolay, doru ve amaz yolu bulma sanatdr. Ona gre hi kimse,

isteyerek kt deildir. Kt bir insan, yanl bedensel alkanlk ve aptalca bir yetitirme ile

kt olur. nsan beden ve ruhtan olumaktadr. Beden lml; ruh ise lmszdr ve idealar

alemine aittir. Ruh, paradan olumaktadr. Aklsal para, yrekli ya da canl para ve

itahsal para. Her insanda bu para vardr; fakat ayn oranda deildir. Altn cevherlilerde

(toplum nderleri, yneticiler) aklsal para; gm cevherlilerde (yardmclar, koruyucular)

yrekli para; demir ve tun cevherlilerde (iftiler, iiler, reticiler) ise itahsal para

baskndr. Platona gre, her insan deil; yalnz aklsal parasyla, yrekli paras fazla olanlar

eitilmelidir. Bu snflara giren herkes, kadn erkek eitim srecine alnmaldr. Aklsal

paras fazla olanlar devleti ynetecek, yrekli paras fazla olanlar ise, onu koruyacaklardr.

(Snmez, 2005). Bu farkllklar nedeniyle insanlar karde olduklar halde, eit deillerdir.

Platonun ideal devlet tasarmnda birey ve aile, devlete feda edilmitir. Platonun

devletine gre btn ocuklar yandan sonra resmi grevli eitimciler tarafndan

yetitirilmelidir. ocuklar bu yatan itibaren bugnn kreine benzeyen kurumlara verilmeli

ve orada hep birlikte bytlmelidir. Ayrca Ona gre, bu devre eitimcileri kadnlar olmal

ve ocuk 3 yandan 6 yana kadar oyuna tevik edilmelidir. ocuklar nazl bytlmemeli

ve kurallara aykr hareketler cezasz braklmamaldr. Ama fazla da sert olunmamaldr.

nk fazla sertlik onlar rkek ve korkak yapabilmektedir. 6 yandan sonra ise kz ve erkek

ocuklar ayrlmaldr. Fakat kzlar da erkekler gibi Sparta kanunlarnda gsterildii ekilde

kou, atlama, kas ve beden hareketlerinin hepsini yapmaldr (Koer, 1980).

Okullarda jimnastik derslerinin yannda ayn derecede mzik dersleri de ihmal

edilmemelidir. nk yalnz mzik gren ocuk korkak, yumuak, yalnz beden eitimi gren

ocuk ise cesur-sert olur. Bu ise onu duygusuzlua sevk edebilir.

Platon zellikle aritmetik ve geometri dersleri zerinde nemle durur, nk Ona gre

bu dersler, gelecekte felsefe eitimi verebilmek iin arttr. Platon, buna ramen fizik ve

tabiat ile ilgili derslerden bahsetmez. Bunun nedeni ise Ona gre eyann d grnnn

aldatc ve bunlarla uramann gereksiz olmasdr. (Koer, 1980).

Aristoteles

Aristo M.. 384 ylnda Selanik civarnda dnyaya gelmitir. Babas Nikkomachos,

Makedonya kral ailesinin doktoru ve aile dostudur. Aristonun atalar arasnda da birok

hekim vardr. Aristo 17 yandayken Platonun Akademisine girmi ve hocasnn lmne

kadar 20 yl boyunca onun derslerini dinlemitir (Koer, 1980). Kendisi de M..335 tarihinde

Lyceum adyla bilinen felsefe okulunu ve daha sonra da Paripathos okulunu kurmutur. Geni

bir bahenin evreledii bu okulda retmenler rencilerle aalar altnda gezinerek

tartrlard. Paripathos okulu, Aristonun lmnden sonra da dalmam ve tpk Platonun

Akademisi gibi bilimsel ve felsefi dncenin merkezi olarak yzyllar boyu srmtr.

Aristo, eitimle ilgili grlerini Nikamakhosa Etik ve Politika adl yaptlarnda

ortaya koymutur. Ona gre eitim, hem toplum hem de kii iin ele alnmaldr, ancak

topluma arlk verilmelidir. Yalnz ve ancak hr vatandalar yani akl yn baskn olanlar

eitilmeli; zanaatkr, tccar ve kleler eitilmemelidir. Eitim, hem bedenen hem de ruhen

gzel hale getirmek iin ie koulmaldr. Erkek ve kadnlar birbirlerine akl bakmndan eit

olmadklarndan, erkekler daha akll olduklarndan, yalnz onlara zihinsel eitim verilmelidir.

Aristoya gre retimin amac, ocuklar yararl ve ileri grl yurtta yapmaktr.

Fikir ve zihin eitimi retimle; ahlk eitimini ise alkanlkla salamak gerekir. Aristoya

gre, insann temelinde maddi bir beden ve bir de maddi olmayan ruh ve ya zihinden oluan

dual bir yap vardr. Alt basamaktaki insanlar da, hayvanlar gibi yaamalar iin bir takm

itahlara ve fiziksel ihtiyalara gereksinim duyarlar. Hayvandan farkl olarak, sahip olduu

zihin ve ya akl insana dnme gc kazandrmaktadr. Doru bir ekilde eitilmi insan,

akln ahlaki ve siyasal davranlarn ynlendirmek ve kontrol etmek iin kullanr. Aristonun

ahlk teorisinin temelinde insann rasyonellii kavram vardr. Kinat gibi insanln da belli

bir hedefi vardr; bu hedef, potansiyel olarak her insanda bulunan mutluluk duygusudur.

Eitim de zgr insanlar iin amalanm olan bu liberal sanat ve bilimler, insan akln

mkemmelletirerek bu hedefe ulamay salarlar (Gutek, 1997).

Aristoya gre, ocuklar oyun ve bedensel hareketlere yatkndrlar, onlara uygun olan

konular seilip retilmelidir. Ergenlik ncesinde, eitimin en nemli etkisi uygun deerlerin

ve moral alkanlklarn gelitirilmesi ynnde olmaldr. Bedensel hareketler ve altrmalara

da gereken nem verilmelidir. Ayrca ocuklara daha sonraki almalarnda ihtiya

duyacaklar okuma-yazma ve hesap yapmann esaslar retilmelidir. Aristonun 14-21

yalarndaki genler iin dnd ders program ise; aritmetik, geometri, astronomi, mzik,

dilbilgisi, edebiyat, iir, retorik, etik ve politika gibi zihinsel geliimi hedefleyen konular

iermektedir. 21 yandan sonra ise bireylere metafizik, mantk, psikoloji, biyoloji, kozmoloji

ve fizik gibi ok karmak zihinsel disiplinler retilmelidir (Gutek, 1997).

HELLENZM DEVRNDE ETM (M. 323-31)

Hellenizmin genel karakteristii kltr tarihi ynnden Hellenizm ad verilen bu devir

Yunanllarn bamszlklarn kaybediinde Roma Devletinin Kuruluuna kadar srer. Bu

dnemde Yunan hayat bir ehir hayat idi. Bu nedenle de imparatorluun birok yerinde

Yunanllar tarznda ehirler kuruldu. Atina Hellenizm devrinde hala en nemli bir merkez

olarak kaldysa da tek kltr merkezi olmaktan kt. Bunun yannda skenderiye, Bergama,

Rodos ve daha sonra da Roma gibi kltr merkezleri kuruldu. Bunlar arasnda skenderiye

zellikle bir aratrma ve retim merkezi olarak byk kitapl ve dkmanlar ile byk bir

n kazanmtr. Yine bu dnemde felsefe, tabiat bilimleri, matematik vb. ilimler byk bir

gelime gsterdi.

Hellenist devirde kltrel hayatn gelimesi, eitimin entelektelletirilmesine ve bu

nedenle de okullarn nem kazanmasna yol at. Devlet tarafndan olduu gibi ehirler ve

vakflar tarafndan da ok sayda okul kuruldu.

ORTA ADA ETM

Orta a; M.S. 476da Roma mparatorluunun ykl ile balam, Rnesansn

balangc olarak kabul edilen 1500l yllara kadar srmtr.

a) Orta a Avrupasnda Eitim

Avrupada Antik kltr, Hristiyanlk szgecinden geirilerek yeniden yorumlanm ve

skolastik dnce ortaya kmtr. Platon ve Aristonun dnceleri, bir yandan

Hristiyanlk szgecinden geirilip resmi ideolojiye dnrken dier yandan ilgin bir

ekilde yasaklanmtr. Orta an eitimi de skolastik ile karakterize edilir (Ayta, 1998).

Skolastiin zellikleri yle sralanabilir:

- Felsefe ile dini retilerin aklanmas ve temellendirilmesi yoluna gidilmitir.

- Aristoteles mant (kyas mant) kullanlmtr.

- Aratrmada keif deil, hakikat olarak kabul edilen dini retilerin akl yoluyla

rencilere benimsetilmesi yolu izlenmitir.

Orta a Hristiyanlk dnyas anlatlrken ok sk kullanlan skolstik yani

scholasticus terimi, schola yani okul szcnden gelmekte ve okulca anlamn

tamaktadr. Orta adaki btn dnsel etkinlikler bu sfatla nitelendirilmitir. nk bu

etkinlikler Orta a ruhbanlarnn am olduu manastr ve katedral okullarnda yaplm ve

gelitirilmitir.

Orta an en popler okullar kilisenin ynetimindeki Manastr okullardr. Bu

okullarda yksek bir teoloji renimi grebilmek iin Latince bilgisi nemli idi. Latincenin

yannda antik dnemden kalma yedi serbest sanat bilgilerine de sahip olmak gerekli idi. Bu

sanat dallar unlardr (Gkberk, 1996): Trivium denilen gramer, diyalektik retorik ve

Quadrium denilen Aritmetik, Geometri, Mzik ve Astronomi. Bu sanat ve bilim dallar sz

konusu dnem iinde zgr insana yakmad ya da uygun olmad dnlen el

zanaatlarndan kesin bir ekilde ayrtrlr ve onlarn karsna konulur.

Orta an balangcndan itibaren hkim olan klerikal eitim yannda ilk defa 11. ve

12. yzyllarda valye eitimi ile yeni bir dnyevi eitim modeli kendini gstermeye

balamtr (Ayta, 1998). Aslnda valyeler kendilerini, Tanr tarafndan Hristiyanln

savunulmasnda grevlendirilmi kiiler olarak grmlerdir. Ancak bunlar yedi serbest

sanata karlk, valyelerin yedi sanatn esas alyordu. Bunlar ata binme, yzme, ok atma,

kl sallama, satran oynama ve iir yazmadr. valye eitiminin amac, tanrya hizmet,

efendiye hizmet ve kadna hizmet ilkeleriyle aklanabilen baz erdemlere sahip cesur insanlar

yetitirmektir.

Orta ada meslek korporasyonlarnda, ehir okullarnda ve niversitelerde de eitim

yaplmakta idi. niversiteler, Orta an ikinci yarsnda, yani 13. ve 14. yzyllarda ortaya

kan ve gnmze kadar gelen en nemli eitim kurumlardr. niversitelerin pek ou, eski

kilise okullarndan, belirli bilim dallarna arlk vererek tek tek faklteler eklinde kurulmaya

balamtr. Gnmzdeki niversite ismine kaynaklk eden Universitas terimi ise, o

dnemde ounlukla renci kitlesini belirtmek iin kullanlmaktayd ve zellikle yabanc

uyruklu rencilerin baka bir milletten olduunu artran bir terim olarak kullanlyordu.

niversitelerden, henz bugnk anlamyla bilimlerin birlii deil, retmenler ile

rencilerin birlii anlalmaktadr (Ayta, 1998). niversitelerin resmi olarak tannmas ve

faaliyet gstermesi iin papa, kral ya da imparatordan resmi izin almalar gerekliydi. Bu

kurumlar zamanla en prestijli okullar haline gelmi, zel yasalara ve zel mahkemelere sahip

olmulardr.

lk kurulan baz niversiteler unlardr (Ayta, 1998): Bologna (1119), Paris (1200)

Cambridge, Oxford (1249), Prag (1348), Viyana (1365), Heidelberg (1386) niversiteler

ilk kurulduklarnda tek bir faklte olarak teekkl etmilerdir. rnein Kuzey talyadaki

Bologna niversitesinde hukuk, Gney talyadaki Salerno niversitesinde tp eitimi

veriliyordu. Orta an en nemli fakltesi, teoloji eitimi veren fakltelerdir. Sekiz yl sre

ile yedi serbest sanat renen kii, teoloji renimine balar; bu renim bittikten sonra

bachelor doent olurdu. Drt yllk doentlik sresinin sonunda da Magister profesr

olurdu.

Orta an en sk kullanlan retim yntemi takrir ve tartma idi. Magister bir dini

metin kitabn okur ve standart yorumlar yapard. Bu metin kitab teoloji iin ncil ya da

Aristodan alntlar ieren bir metin olabilirdi. Ayrca her 15 gnde bir retmenler ile

renciler tarafndan ortaklaa tartmalar dzenlenirdi. Bu sistem retmenler ile renciler

arasndaki ilikinin gelimesine yardmc oluyordu. Ancak dinin retileri dorulamaya

ynelik skolastik dnce etrafnda yaplan tartmalarn her zaman yararl olduunu

sylemek gtr. Baz konularda yaplan tartmalar aylarca hatta yllarca srebilmekte ve

anlamszlaabilmektedir.

b) Orta a Asyasnda Eitim

Orta a slm dnyasnda dnrler, antik a filozoflarnn Arapaya evrilen

eserlerini yorumlamlar ve bunlara benzer eserler vermilerdir. Farabi, Biruni, bn Sina, bn

Rt, bn Haldun, Gazali eitimci ve dnrlerden ilk akla gelenlerdir. Bunlarn eitime

ynelik grlerinde, slm dininin retileri ile antik filozoflarn dncelerinin

harmanlandn gryoruz. Eitimin biimlenmesinde dinsel ama etkili olmakla birlikte

Batdaki biimiyle tam bir skolastik dnceden sz edilemez. nk slm okullarnda dini

retilerin akl yoluyla dorulama abasnda srarc bir yol izlenmemitir.

slm dininin ortaya kyla birlikte bata Arap toplumlar olmak zere blge

toplumlarnda hzl bir uyanma balamtr. Bunda, slmn bilim karsndaki pozitif

yaklam ve eitli eitim kurumlarnn ksa srede yaygnlamas etkili olmutur. slm dini

ksa srede, Arap Yarmadasndan Asya ilerine ve Afrika ktas zerinden Avrupann

spanya topraklarna kadar iki koldan yaylm ve buralarda yeni bir kltr ve medeniyetin

gelimesine zemin hazrlamtr. Bu dnemde slm dnyas aydnlk bir dnem yaarken,

Hristiyan (Bat) dnyas karanlkt (Kanad, 1948). 12. yzylda yaayan bilim adam Adelard,

eitli slm lkelerinde renim grp lkesi ngiltereye dnnce, neler rendiini

soranlara u cevab vermitir: Mslman hocalarmdan, en emin yol olan akl yolunu

izlemeyi rendim, nk duygular yanltcdr. Siz ise bir otoritenin (eletirilmeden kabul

edilen bir stadn ya da bir kitabn) yularn boynunuza geirmisiniz! (Akyz, 2006). Bu

anlat, Batda skolastik dncenin ne kadar kat olduunu gstermesi asndan nemlidir.

slm dnyasnda eitim, camilerde ve bunlara bal okullarda gerekleirdi. lk, orta ve

yksekretim kurumu nitelii tayan Medreseler vard. Medreseler, balangta olduka

donanml kaliteli ve sistemli bir eitim veriyorlard; Matematik, astronomi, mimarlk, tp,

kimya, tanr bilim, felsefe, hukuk gibi dersler buralarda okutulurdu. Bununla birlikte derslerin

ou Kurann yorumlamas ve dinle ilgili idi. slm dnyasnda, medreselerin kuruluundan

nce de eitim ve retim faaliyetleri devam ediyordu. Fakat bu faaliyetler, belirli ve zel bir

yerde deil; mescit, kttb ve bilginlerin evleri, kitap dkknlar vs. gibi deiik ve farkl

yerlerde oluyordu (Bayraktar, 1984). Bu bakmdan, slm dnyasndaki eitim ve retim

faaliyetlerini medrese ncesi ve medrese dnemi olmak zere iki safhaya ayrmak gerekir.

Medreseler, slm dnyasnn en karakteristik okullardr. Bu okullar hakknda ileride daha

ayrntl bilgilere yer verilecektir.

Batda Rnesans hareketin gelimesine de etki eden baz slm bilginlerinin eitime

ynelik dnceleri yle zetlenebilir:

Farabi

Farabi (870-950), Trkistanda domu bir Trktr. Yksekrenimini Badatta

yapm, mrnn ounu Halepte geirmitir. Yzden fazla eser yazmtr. Aristodan sonra

kendisine muallim-i sni (ikinci retmen) denilmitir. Aristotelesci olarak bilinir. Eitimle

ilgili grleri yle zetlenebilir (Akyz, 2006):

1. Eitimin amac mutluluu bulmak ve bireyi topluma yararl hale getirmektir.

2. tr eitimci vardr: Aile reisi, aile fertlerinin; retmen, ocuk ve genlerin; devlet bakan, milletinin eitimcisidir.

3. retim ve eitim kavramlarn ayrmtr: retim kuramsal erdemler oluturmak, eitim ise ahlki erdemleri ve i sanatlarn var etme yntemidir.

4. retimde kolaydan zora gidilmeli, bir ey retilmeden tekine geilmemelidir.

5. retmen, rencilerle -Sokrat gibi- tartmay bilmelidir

bni Sina

bni Sina (980-1037), Buharann Efene kynde domu bir Trk-slm bilginidir.

Dneminin felsefe, tp, teoloji, fen matematik alannda tm bilgileri vkf ve kendisine Aristo

ve Farabiden sonra gelen nc retmen anlamnda muallim-i salis denmitir. bni

Sinann, tp alannda olduu kadar eitime ilikin baz grleriyle de Baty etkiledii ve

yzyllar sonra yeni eitim akmn balatan ve gelitiren eitimcilere ilham verdii ileri

srlmektedir (Akyz, 2006).

bni Sina alt tr eitim-retimden sz eder:

1. Zihni retim: retmen genel bir konuyu nedenleriyle rnekler vererek ak bir ekilde anlatr.

2. Sna retim: retmen, ara, gere kullanmasn retir.

3. Telkin retim: retmen tekrar ettirerek iirler ve otlarn adlarn vs. retir.

4. Tedib retim: retmenin t ve nasihat yoluyla gerekletirdii retimdir.

5. Taklid retim: retmenin sylediklerinin aynen ve hemen benimsenmesidir.

6. Tenbih retim: retmenin renciye evresinde karlat olaylar, bunlarn nedenlerini ve etkilerini retmesidir.

bni Sinaya gre retmen, ocua kar ne onun kstahlk yapabilecei kadar

yumuak, ne de korkup soru soramayaca kadar sert davranmaldr. O, hangi snf ve statde

olursa olsun her ocuun eitilmesi gerektiini savunarak dnemine gre demokratik bir

gr ileri srmtr. ocuun eitiminde oyunun nemine vurgu yapm; deneye,

gzleme, nedenleri aratrmaya dayanan bir retim yntemi nermitir. Onun eitime

ynelik buna benzer birok grleri yzyllar sonra ortaya kan ada eitim bilimcilerin

grleri ile rtmektedir. Rousseau, Alain, Durkheim, Dewey gibi eitim dnrlerinin

ileri srdkleri ada eitim ilkelerinin birounu, bn-i Sinann yllar nce savunduu

grlmektedir (Akyz, 2006).

RNESANS VE AYDINLANMA DNEMLERNDE ETM

Bu dnemler, Batnn tarihiyle ilgili gelimeleri ifade etmek iin kullanlr. Rnesans

dnemi, genellikle 15. ve 16. yzyllar olarak bilinir ve Orta an bitiminden sonra balar.

1739 Fransz ihtilalinden sonraki yzyl, 18. yzyldan sonra ortaya kan gelimeler

aydnlanma dnemi olarak adlandrlabilir. Bu dnemler, lkelerin gelimilik dzeyine gre

deiir. Bir yerde Rnesans hareketleri daha yeni balamken dier bir yerde aydnlanma

dnemine geilmi olabilir. Burada 20. yzyla kadar olan baz eitimsel gelimelere k

tutmaya alacaz. Sosyal, ekonomik, bilimsel ok farkl gelimelerin hzl olduu bu geni

dnemde eitim bilimine ynelik zengin akmlarn ortaya kt grlr.

a) Hmanizm Dnemi ve Eitim

Rnesanstan ayr dnlemeyen dnce akm Hmanizmdir. Rnesans ile antik

an gzel sanatlar akmlarnn yeniden canlandrlmas anlalrken, hmanizm ile daha ok

antik an edebi ve dnsel ynden yeniden yaanlmas anlalr. Gerekte her iki akm

birbirine sk skya baldr. Hmanizm, din adna insan klten ve dnyay hor gren

zihniyetlere kar kan, her trl banazln karsna dikilen bir harekettir. Hmanistler iin

balca problem, insann dnce ynnden yeniden ekillendirilmesidir. Hmanizmin bu

eitim ideali ok ynl yaratc bir dnce olup amac Evrensel nsann ortaya

kartlmasdr. Ancak bu eitim ideali ister istemez aristokratik bir karakter kazanmaktadr.

nk bu eitim ideali okullarda ocuklara kazandrlacak bir ey olmaktan kmakta ancak

edebiyatlar ve sanatkrlar iin birer ideal olmaktadr. Bu yzden hmanizm, okullar yolu ile

deil kltrel hayat yolu ile kendini gelitirmitir (Ayta, 1998).

Hmanizm akm ile eitimin merkezine tanr ya da kilise dogmalar yerine insan

gemektedir. Bylece Rnesansn bireycilii, eitim alannda da yanksn bulmutur. Buna

gre Orta an geleneksel, otoriter eitim stili yerine bireycilikten g alan yeni bir liberal

eitim slubu gemektedir. retimde antik kltr esas alnmak istenmi; ancak Orta a

kltr unsurlar da tamamen atlmamtr. retim metodunda bo mantk oyunlar yapmaya

yarayan skolastik metod yerine, bilimsel verilere dayal dnce tarz geirilmeye allmtr

(Ayta, 1998).

Hmanist eitimciler arasnda yer alan Erasmus, 1512de yazd renime dair

brorde, dil reniminde kelimeler kadar onlarn iaret ettii anlamn nemli olduu ve bir

arada renilmesi gerektiini ve gramerde fazla durmak yerine nemli yazarlar okumann

daha verimli olacan ileri srmtr. Bu yntem, Orta a eitiminin kelime ve isimlere

saplanan ezbercilik usullerini alt st eden dil retiminde tmdengelimci metod yerine

tmevarmc yolu seen bir gr olup daha sonralar Fransada Montaigne, Almanyada

Ratke ve Commenius tarafndan destek bulmutur.

Hmanist eitim yntemleri Avrupa lkelerinde balangta nemli farkllklar

gstermitir. talyan Rnesans milliyeti bir zellik tamtr. Hmanist eitim teorileri

yalnzca sekin evrelere ynelmitir. Bilginler tabakas olumu, akademiler kurulmu,

kraliyetle ilikiler gelitirilmi bunun sonucu olarak yalnzca prenslerin eitimi ile zel eitim

sorunlar ele alnm fakat halk eitimi zerinde hi durulmamtr.

Almanyada hmanizm ksa srede bilimsel bir akm eklini alp niversite ile okullara

girmeye balamtr. Hmanizm Almanyada aristokrat tabakalarn deil, bilginlerin ve

niversite ile okullarn mal olmutur. Erasmus Alman hmanistlerinin nemlilerindendir.

Fransz kltr Rnesansla kendi temel karakterini korumakla birlikte estetiki ve

aristokrat bir eni kazanmtr. Antik dillerin incelenmesi sonucu Fransada filoloji bilimi

gelimitir. Franois Rable ve Michelle de Montaigne nde gelen Fransz hmanistlerdendir.

b) Reform Dnemi ve Eitim

Rnesansla kilisenin otoritesi sarslm ve dinde yeni bir reform hareketi balamtr.

Protestanln kurucusu Martin Luther (1483-1546) ile sembolize olan bir akmdr. Reform

dine ya da kiliseye ynelik iyiletirme hareketleridir. Bu yn ile Reform akm Rnesans ve

Hmanizmden farkl karakter tar. Rnesans hareketi bir dnyevileme hareketidir. Reform

hareketinde ise, bu dnya kabullenilmekle birlikte ileke manastr hayat esastr.

Hmanizmin insan kiiliine verdii deer, reform hareketi iin de sz konusudur. Ancak

Hmanizm ile Reformun en nemli farkll ilkinin antik kltr, ikincisinin ise antik

Hristiyanl n plana karmak istemesidir. Dier bir farkllk ise, Hmanizm sadece

sekinler zmresine ait olmasna karlk Reform hareketinin geni halk tabakalarna yaylan

bir hareket saylmasdr (Ayta, 1998). Rnesans ile reform hareketlerinin ortak noktas ise

her ikisinin de skolastie kar kmalar ve insan kiiliine deer vermeleridir.

Reform dneminin eitim ideali, temelde yeni bir din ve yeni bir kiliseye bal

eitimdir. Bunun iin aristokratik bir sekinler eitimi deil, yeni bir halk eitimi esas

alnmaktadr. Luther, bu eitimin amacn Tanrya ynelme ve bu dnyalk tutkulardan

kurtulma olarak grr. Bu eitimde cezaya yer veren sk disiplin nemli yer tutar. Bu yn

ile hmanist grlerden kkl bir ekilde ayrlr. Luther, erkek ve kz ocuklarn ayn tarzda

yetitirilmesini ve devletin okumay ve yazmay herkes iin zorunlu hale getirmesini

savunmutur (Kanad, 1948).

c) Kart Reform Akm ve Eitim

Kart Reform, Katolik kilisesinin Reform hareketi ile kaybettii imtiyazlarn tekrar

elde etmeye ynelik abalarn ieren hareketlerdir. Protestanla kar savata papaln en

byk gcn Cizvitler Tarikat oluturmutur. Bu tarikatn amac, vaaz vermek ve retim

faaliyetlerinde bulunarak Katolik kilisesinde batan karlm kafalar, tekrar kiliseye

kazandrmaktr. Bu amala, papaln destei ile bu tarikata Cizvit Okullar (Katolik

okullar) kurulmu. Bu okullara kolej de denmitir. Kolejler, iki ana kademe zerine

kurulmutur. Alt kademe 5 yllk ilk devreden oluur. Bunun zerinde tekrar 5 yllk st

kademe yer alr. Bu on yllk renimi bitirenler yksek teoloji renimine geerler.

Cizvit okullar ok iyi donatlm; buralarda renim parasz ve verilen eitimin kalitesi

ok yksektir. Be yllk ilk kademede yedi serbest sanatn yan sra tarih ve dier reel

bilgilerin ierdii derslere yer verilmitir. Bu kurumlar, ilerici bir eitim sistemi aracl ile

tamamen Katolik kilisesine hizmet eden bir eitim ve retim sistemidir. Bu okullarda okul

salna, dini eitimin yannda tabiat bilimlerinde gzlem ve aratrmalara nem verilmitir.

Cizvit kolejlerinin gelimesinde saygn bir yere sahip olan pedagog Vives (1492-1540), 1531

ylnda yaynlanan Disiplin adl eserinde pedagojinin ahlk ve psikolojiye dayandn

syleyen ilk eitimcidir (Kanad, 1948). Klasik eitim anlaynn gelimesinde bu okullarn

etkisi yadsnmaz.

d) Metot a ve Eitim

16. yy.n ikinci yarsndan itibaren hmanizmin dnyevi grleri arka plana atlm ve

17. yzylda dini fanatizm ve dogmatizm a yeniden yaanmaya balamtr. Ancak bu

yzyl, ayn zamanda bu zelliklere tepki olarak dncenin zgrle kavuturulmaya

alld bir devir olmutur. Bu devirde insanlarn pein hkmlerden kurtarlmasna

allmakta her ey tenkitten geirilmekte ve akl n plana karlmaktadr. Din, ahlk, hukuk

ve devletle ilgili her trl dorunun akl yolu ile kavranabilecek bir btn ierisinde sistemli

olarak yerletirilmesine allmtr. Bu abalarn karakteristii, geleneksel olan her eyin

doruluu konusunda phe edilmesi yntemidir. Matematik ve tabiat bilimleri artk bilimsel

bir metod rnei olarak byk nem kazanmtr. Dnya st leme bal bulunan dnce

yava yava bundan ban koparmakta dnyevilemekte ve laiklemektedir. Yeni an ilk

byk sistemleri olan rasyonalizm ve ampirizmde 17. yy.da ortaya kmaya balamtr. Bu

iki akmn gr alar farkl olmakla birlikte ikisi de bilginin yeni yollarn yaratmak ve

bulmak istemektedir.

Rene Descartesin akln doru kullanlmasnn metodu bu a iin karakteristiktir.

Francis Bacon ve John Lockeda devrin nemli dnrlerindendir. Aristonun kitaba dayal

bak asn tabiata eviren Francis Bacon (1561- 1626) Tmevarm metodunu ileri srerek

deney ve gzleme vurgu yapmtr. Bu dnemde bilim alanndaki nemli gelimeler, felsefi

bak alarn da deitirmitir. Kopernik, Galilei, Newton gibi mucitlerin fizik bilimine

ynelik yerleik kanunlar alt st eden bulular Decartes gibi felsefecileri etkilemitir. Kesin

dorularn taht sarslm, phe zihinlerde geni yer bulmutur. Rasyonalizm akm ile her

eyin akl szgecinden geirilmesi yoluna bavurulmutur (Kanad, 1948).

lk defa bu devirde, eitim ve retimin planlatrlm biimde uygulanmas gerektii

gr ortaya kmtr. Artk yalnzca uzun sreli eitim yeterli grlmemi, ayn zamanda

bireylerin iyi bir ekilde eitilmesi gerektii ortaya kmtr. yi eitim iin de eitim

yntemlerinin gelitirilmesi talep edilmitir. Bu ynde insann genel tabiatndan hareket

edilerek btn dersler ve dallarla sk iliki ierisinde olan bir didaktik genel retim

metodu gelitirilmek istenmitir. Geleneksel eitimin amac kadar yaplma biimi de ciddi

bir ekilde sorgulanr olmutur. Ratke, Comenius, Locke, Fenelon gibi pedagoglar eitim

bilimine ynelik farkl grler ileri srmlerdir. Latin dilinden ok ana dil zerinde

durulmutur.

e) Aydnlanma Dnemi ve Eitim

18. yzyldan 20. yzyla kadar geen sre aydnlanma dnemi olarak betimlenebilir.

Balangc aslnda 17. yzylda metod a olarak adlandrdmz gelimelerdir. Aydnlanma

dneminde eitimin amac, ocuu teki dnyadan ok, bu dnyaya hazrlamaktr. yimser

gre sahip aydnlanma dnemi eitimcileri aklc dnceye baldrlar. Bu dnemin ilk

nemli eitimcileri J.J. Rousseau, H. Peztalozzi, . Kant gibi eitimcilerdir. Bu dnem

eitimcileri ile birlikte eitim kurumu, bilimsel bir nitelik kazanmaya balamtr. nk bu

dnrlerle birlikte ocuun ve renmenin doas, aratrlmaya balanm; deneme

okullar kurulmu ve renmeye dnk yeni teoriler ortaya atlmtr.

Daha sonraki yzylda, 19. yzylda, nemli eitimcilerin kiisel dncelerinden

ziyade psikolojinin verilerinden yararlanma yoluna gidilmitir. Bu yzylda birbirinden

tamamen farkl eitim yaklamlarndan ok, dengeli bir eitim grne yer verilmitir.

Endstrinin gelimesi de eitim anlaylarn etkilemitir. 19. yzyln en nemli eitimcileri

J. F. Herbart, F. Frobel, H. Spencer gibi eitimcilerdir. Bu yzylda eitimde genelde pratik

ve faydac bir gr egemen olmutur.

20. yzyln en nemli eitimcileri J. Dewey, G. Kerschensteiner, M. Montessori, O.

Decroly gibi dnrlerdir. ada eitim biliminin gelimesinde son iki yzyl nemlidir.

Bu dnemde ortaya kan eitime ynelik teori ve pratikler, eitim biliminin gelimesinde

dorudan katk salamtr. ada eitim bilimine katk salayan baz eitimciler ve eitim

akmlar ayrca incelenmeye deerdir. Ancak aada bu konuya snrl bir ekilde yer

verilmitir. Trk eitimi, Batdaki son yzyln eitim dnrlerinden ve akmlarndan

etkilenmitir.

J.J. Rousseau

talyal J.J. Rousseaunun (1712-1778) en nemli iki eseri, Emil ya da Eitim zerine

ve Toplum Szlemesidir. Rousseau, ocuun fizyolojik ve psikolojik tabiatnn tannarak

eitimin ona uygun biimde dzenlenmesi gerektiini savunmutur (Mrz, 2003). Ona gre,

nceden belirlenmi bir amaca ynelik eitim, ocuun doasna uygun deildir. O, natralist

bir eitimci olarak bilinir.

Bireyci bir eitim modeli sunan Rousseau, Emil adl be blmlk eserinde ocuun

geliim evrelerine uygun olarak eitime ynelik grlerini ayrntl alamtr. Onun baz

grleri yle zetlenebilir:

- Eitim, tabiata uygun olmaldr. ocuk kendi tabiat ve ihtiyalarn gerekletirmek

iin serbest braklmaldr.

- ocuk ncelikle bir meslek iin deil insan olarak yetitirilmelidir.

- Eitim, ocuun geliim evresine, ilgi ve ihtiyalarna uygun olarak dzenlenmelidir.

ocuk tm ynleriyle gelitirilmelidir.

- ocuu yalnz akl yoluyla gelitirmek yeterli deil, onu deney ve yaantlar yoluyla

aydnlatmak gerekir.

John Dewey

Amerikal J. Dewey (1859-1952), 20. yzyln en saygn ve en popler felsefecisi ve

eitimcisidir. Onun etkisi yalnz Amerikada deil, Avrupa ve dier lkelerde de kendini

gstermitir. Trk eitim sistemi hakknda da bir rapor sunan Dewey, pragmatist bir eitimci

olarak bilinir. O, ayn zamanda i eitimi akmnn nemli bir temsilcisidir. Dewey,

eitimle ilgili grlerini uygulama frsat bulan bir filozoftur. Chicago niversitesinde

alrken kendi Laboratuar Okulunu aarak retme-renme yntemlerini denemitir.

retimde problem zme yntemine dikkat ekmitir. Eitim zerine birok eser

yazmtr. Demokrasi ve Eitim adl esrinde eitimle ilgili dnceleri temellendirmitir.

Onun eitimle ilgili baz grleri yle zetlenebilir (Bohnsack, 2003; Kanad, 1948)

- Eitimin amac, dnmeyi retmektir, ne dneceini deil.

- Yurttalarn hepsi, lkenin gelimesine katlacak biimde eitim grmelidir.

- Eitim yeni hayata hazrlk deil, hayatn kendisidir. Okul toplumsal yaamn kendisi

olmaldr.

- ocuun ilgi ve ihtiyalar dorultusunda kendi etkinliine dayal bir retim yntemi

izlenmelidir.

TRKLERDE ETMN TARHSEL TEMELLER

Trklerin eitim tarihi, tarihi bilinen ilk Trk toplumlar ile balar. Tarihte Trkler

birok devlet kurmu ve medeniyetlere ev sahiplii yapmtr. lk Trk toplumlar olarak

Hunlar, Gktrkler, Uygurlar olarak bilinir. Bu ksmda, tarihte ilk Trk toplumlarndan

balayarak Karahanl, Seluklu, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyetinde eitimin geliimine

deinilecektir. Bugnk eitimimizin yapsn ve sorunlarn daha iyi anlayabilmek iin genel

eitim ierisinde Trk eitiminin tarihsel geliimi bilinmelidir.

a) lk Trk Toplumlarnda Eitim

lk Trk toplumlar ve devletleri olarak bilinen Hunlar, Gktrkler ve Uygurlarda

eitim biimini yaam koullar belirlemitir. Gebe ve sava olan Hunlarda (M.. 220

M. S. 455) sava ve yneticilik eitimi sz konusudur. Yetitirilmek istenen insan tipi cesur,

kahraman ve bilge anlamna gelen alp insandr. Eitimde, tre nemlidir. Treyi

belirleyen gelenek ve dinlerin eitim zerinde etkisi vardr. Hunlarda ve eski Trklerde

amanlar yaygn eitimci olarak grlebilir (Akyz, 2006). ocuklarn ve genlerin

eitiminden aile sorumludur (Tademirci, 2001).

Gktrklerde (552-745) eitim, Hunlarnkine benzer ve treye baldr. Ancak

Gktrklerde yaznn ve okur-yazarln gelimi olmasna ilikin ihtimaller yksektir

(Akyz, 2006). nk Gktrklerin gnmze dek Miras brakt Orhun Abideleri bu

iddiay glendirmektedir. Orhun Abideleri, talar zerine yazl 732de dikilen Gltegin,

735te dikilen Bilge Kaan ve yine o yllarda dikilen Tonyukuk belgeleridir (TKA, 2000).

Siyasi ierikli bu belgelerde Trk halkna tler eklinde eitimsel amalar gdlmtr

(Akyz, 2006). Belgelerde hkmdarlarn, ayn zamanda halknn eitimcisi olduu

anlalmaktadr. Abidelerde yazl bir t yledir:

Ey Trk beyleri ve halk, bunu iitin! Trk halknn yaayp devlet sahibi olduunu bu

taa yazdrdm, yanlp leceini de buraya yazdrdm. Syleyecek her ne szm var ise, ebed

taa (beng ta) yazdrdm. Ona bakarak bu szleri renin.

Uygurlarda (745 840) eitim, Gktrklerden biraz farkldr. nk Uygurlar,

yerleik hayata gemi ve Maniheizm dinini kabul etmi toplumlardr. Sava zelliklerini

yitiren bu toplumda 14 harfli Sod alfabesi kullanlm ve okur yazarlk yaygnlaarak

ktiplik, brokratlk, danmanlk gibi meslekler ortaya kmtr. stanbul niversitesi

Arkeoloji Profesr Bossert, 1937de 2. Trk Tarih Kongresinde matbaann ilk defa inliler

tarafndan deil, Uygurlar tarafndan bulunduunu iddia etmitir (Akyz, 2006). nk

Bosserte gre matbaann bulunup gelitirilmesi iin artn olmas gerekir:

1. Harf says az bir alfabe kullanlmakta olmas

2. Okuma arzusunun artm ve kitaplarn ok aranmakta olmas,

3. Kdn bilinip kullanlmas.

Bu alardan bakldnda binlerce harfli in yazsnn matbaa tekniine uygun

olmad, inlilerin nceleri kalp basky kullandklar ve 1440-1450lerde Gutenberg

tarafndan gelitirilen matbaa tekniine benzer tekniin, Uygurlular tarafndan kullanld

ileri srlmtr. Ayrca Kan-Su blgesinde Tun-Huangda bir maarada baz Uygur matbaa

harfleri ve kitaplarnn bulunmas (Akyz, 2006) gl bir kant olarak grlebilir. Matbaa,

Osmanl dneminde aznlklar tarafndan Yahudilerde 1492de, Ermenilerde 1567de,

Rumlarda 1627de kullanlmasna ramen, Trklerde, Macar asll brahim Mteferrikann

gayretleri ile ilk defa 1727de kurulmu ve kullanlmaya balanmtr.

b) Mslman Trk Toplumlarnda Eitim

751 Talas Savandan sonra Trkler, Araplarn inlilere galip gelmesiyle birlikte

Mslman olmaya balamlardr. lk Mslman Trk devleti til (Volga) Bulgar Devleti

olmasna karn Mslmanlk, Karahanllar Devleti ile Trkler arasnda yaylmaya

balamtr. Trklerin Mslmanlamasyla birlikte eitim anlaylarnda da kkl

deiiklikler olmutur. Karahanl, Seluklu ve Osmanllarda eitimin karakteristik zellikleri

aa yukar birbirine benzer.

Karahanllar, Samanoullar, ve Gaznelilerden itibaren slm Trk Devletlerinde

medreseleri merkeze alan belirli bir eitim politikas izlenmeye balamtr (Tademirci,

2001). Medreseler, Trk hkmdarlarnn eitime olan ilgileri ile Semerkant, Buhara,

Takent, Balasagun, Yarkent, Kagar, Belh, Niabur, Gazne, Huttalan gibi Trk kentlerinde

ksa srede yaygnlam ve bu kentler ilim yuvas haline gelerek halkn bilgi ve kltr dzeyi

ykselmitir. Trkler arasnda Farabi, Birn, bni Sina, bni Kesir, Balasagunlu Yusuf,

Kagarl Mahmut, Ahmet Yesev, gibi n gnmze kadar gelen bilim adamlar yetimitir.

Bu bilim adamlar ayn zamanda dneminin nemli eitimcilerindendir.

Kagarl Mahmut

Karahanllar dneminde Araplara Trke retmek amacyla, 1072-1074 yllarnda

Divan- Lgat-it Trk adl hacimli bir eser yazan Kagarl Mahmut (Atalay, 1998), Trke

ve dil retimi konusunda nemli retim ilkelerine yer vermitir. Ynteminin balca

zellikleri unlardr (Akyz, 2006):

rneklerden hareket ederek kurallarla ulama yntemini izlemitir.

Dil retiminde rneklerin, metinlerin nemini kavram, rneklerini gnlk hayattan, ataszlerinden, iirlerden derlemitir.

Dil retirken, Trk kltrn de tantma amac gtmtr.

Dil retiminde tekrar nemli grmtr.

Seluklularla birlikte Trkler, Bat Asya ve Anadoluya ynelmilerdir. lk Seluklu

medreseleri, 1040 yllarnda Niaburda Turul Bey tarafndan kurulmutur. Devletin paras

ile kurulan ilk medrese, 1067de Alpaslan dneminde alan Badat Nizamiye Medreseleridir

(Akyz, 2006). Gazalinin de grev yapt Nizamiye Medreseleri, 1071de Anadolunun

kapsn Trklere aan Alpaslan ve nl vezir Nizamlmlkn gayretleri ile alan niversite

dzeyindeki zamannn prestij medreseleridir. Bu medreselerde dini ve dnyevi bilimler bir

arada okutulmutur. Seluklular dneminde medreselerin kurulduu nemli bilim kentleri

Badat, Musul, Basra, Niabur, Belh, Herat, sfahan, Merv, Amul, Rey, Tsdur. Seluklular,

Anadoluda da birok medrese yaptrmtr (Gl, 1997). Bunlardan bazlar unlardr:

Hatniye Medresesi, nce Minareli Medrese, Karatay Medresesi, Gk Medrese

Medreseler, Anadolu Seluklular ve Beylikler zamannda tm Anadolu kentlerine

yaylmtr.

Seluklular ve Anadolu Beylikleri dneminde devlet adamlar eitime nem vermi,

bilimin gelimesini tevik etmi ve eitim kurumlarn yaygnlatrmtr. Bu dnemde yaygn

eitim kurumu olarak ahilik ve sekin eitim kurumu olarak da atabeglik uygulamalar

ortaya kmtr. Eitim kurumlarnda alp, gazi, veli anlaylarnn kaynat alperen

insan tipi, yetitirilmeye allmtr.

Seluklu ve Anadolu Beylikleri dneminin nemli eitimcileri Mevlna, Yunus Emre,

Hac Bekta- Vel, Nasrettin Hoca gibi tasavvuf yn ar basan ahsiyetlerdir. Mevlna

(1207-1273), sevgi, kardelik, hogr, insan olma konularn ilemi; bunlar dini, rk,

cinsiyeti ne olursa olsun tm insanlara retmeyi hedeflemi hmanist evrensel bir

eitimcidir. Mool istilas ile ac eken Anadolu insanna ila olan Nasrettin Hoca (1208-

1284), insanlar gldrerek dndrmeyi ve eitmeyi hedefleyen nktedan bir halk

eitimcisidir.

Osmanl Devletinde (1299-1922) eitim, kendisinden nceki Mslman Trk

Devletlerindekine benzer bir gelime gstermitir. Ancak baz farklar da yok deildir. nk

Osmanl Devleti geni topraklara ve medeniyete sahip bir mparatorluktu. mparatorluun

eitim kurumlarnn ekillenmesinde, zerinde yaad topraklarn kltrleri ve kendisinden

nceki devletlerin eitim sistemleri etkili olmutur. Yaklak alt yzyllk uzun bir mre

sahip Osmanl Devletinin eitimi, 18. yzyldan nce ve sonra eklinde iki dnemde ele

alnabilir (Tademirci, 2001). nk uzun sre geleneksel eitim politikasn srdren

Osmanl Devletinde Bat etkisindeki deiiklikler bu yzylda balamtr.

Geleneksel Osmanl eitim sistemindeki okullar, sbyan mektepleri, medreseler,

Enderun mektebi ve tekke, zaviye gibi baz rgn ve yaygn eitim kurumlardr. Okullarn

yaplan ve programlar, genelde dini niteliktedir. Medreseler, Osmanl eitim sistemi iinde

klliye eklinde gelien en yaygn ve en saygn eitim kurumladr (hsanolu, 2004).

Klliye, cami ve evresinde medrese, mektep, ktphane, hamam gibi sosyal tesislerin

bulunduu binalar topluluudur. mparatorluun gcne paralel devlet desteinde vakf

sistemine dayal byk medreseler kurulmutur. En prestijli medreseler, devlete bakentlik

etmi kentlerde dnemin Padiahnn hmiliinde hizmet veren medreselerdir. Prestij

medreseleri, niversite dzeyinde eitim veren st dzeydeki eitim kurumlardr. lk

Osmanl medresesi, 1330da Orhan Bey zamannda znikte yaptrlmtr. Bursada II.

Mehmetin yaptrd Yeil Medrese, Edirnede II. Muratn yaptrd Darlhadis ve

erefeli Medrese, Fatih Sultan Mehmetin stanbulda yaptrd Fatih Klliyesi, Kanun

Sultan Sleymann yaptrd Sleymaniye Klliyesi niversite niteliinde prestij

medreselerdir. Bunlarn yannda lke iinde bykl kkl birok medrese Osmanl eitim

sistemini tamamlamtr (Gl, 1997).

Medreseler, Osmanl ykselme dneminde saygn ve etkili kurumlardr. nk

buralarda hem dnyevi hem de manevi bilimler bir arada okutuluyordu. Vakf sistemine

dayal bu okullar, verdikleri eitimin niteliine gre ilk, orta, yksek veya prestij medreseleri

eklinde snflanyordu. Medreselerin belirli bir eitim sresi yoktu. Her dzeydeki

medresenin belirli bir program vard. renci ilgi ve yetenei lsnde medreseye devam

ederek belli bir srede program tamamlard.

Medreselerin en zgn yn mlzemet yntemidir. Mlzemet, medreselerde,

mderrislie atanmak iin aday olarak bekleme dzenidir. Mderris medresede grev alan

retim yeleridir. Bir medresede mderris olabilmek iin bir st kademedeki medreseden

mezun olmak ve icazetname almak gerekiyordu. Bu da yeterli olmuyor, bir kadro

boalncaya kadar medresede muid, ya da mlazim olarak staj ve bekleme sresi vard. Bu

yol, medresede retimin niteliini de arttryordu. Ancak zamanla bu dzen bozulmu ve

eitimin kalitesi dmtr. Bozulmann nedenleri yle sralanabilir:

- Mderris olabilmek iin st dzeydeki bir medreseyi bitirme art kaldrlmtr.

- Staj yerine geen bekleme sresine riayet edilememitir.

- rencisi olmayan medreselere hatrl kiilerin adamlar mderris olarak atanm ve

almadan maaa balanmtr.

- Mderrislerin ocuklar da, mderrislik ehliyetini gstermedikleri halde medreselere

mderris olarak atanmtr. Buna beik ulemas da denmitir.

- Mderrisler, bilimsel kuvvetlerine dayanmayp siyasi iktidarlara, yneticilere yakn

olmular ve onlara dalkavukluk eder duruma gelmiler ve bylece toplumdaki saygnlklarn

kaybetmilerdir.

15. ve 16. yzyllarda Osmanl klasik eitim dzeni artk bozulmaya balamtr.

Mustafa li, Koi Bey, Ltfi Paa kiiler eitim dzeninin, zellikle lkenin en yaygn eitim

kurumu olan medreselerin bozulma nedenlerini hazrladklar raporlarla ortaya koymulardr.

Koi Beye gre, medreselerin balca bozulma nedenleri, chil ile lim arasnda fark

gzetilmeden mderrisliklerin para ve hatr gnl yoluyla lyk olmayanlara verilmesi, baka

deyile mlzemet yolunun bozulmasdr (Akyz, 2006).

Osmanl klasik dneminin medrese dnda ciddi ve en zgn eitim kurumu

Enderun mektebidir (Akkutay,1984). Genelde mlki ve askeri idarecilerin yetitirildii bu

okul, Osmanl merkez ve tara brokrasisine gerekli insan gc kaynan oluturmak iin

kurulmutur. Bu vasf ile resmi Osmanl ideolojisi veya zihniyetinin retilip gelitirildii bir

eitim kurumudur. Enderunun II. Murad dneminde alm ve Fatih Sultan Mehmed

dneminde gelitirilmi bir tr saray ii eitim kurumudur. Bu okulun rencileri

Balkanlardan Hristiyan tebaadan toplanan yetenekli ocuklardr. Bunlar devirilerek zel

olarak yetitirilip gvenilir devlet adam ve asker yaplyordu. Baka bir ifade ile Enderun,

devletin kadrolarn yetitiren kurumlard. Vezir-i azamlar, vezirler, ordu ve donanma

komutanlar, eyalet valileri, beylerbeyleri, sancak beyleri, devletin d ilikilerini, maliyesini

ve dier btn kurumlarn ynetenler genelde bu okuldan yetienlerdir.

Osmanl eitim siteminin en nemli yn, eitimin birey ve cemaatlere braklm

olmasdr. Osmanlda cemaat din ve etnik temellidir. Her dini cemaat kendi okullarn aar ve

ynetirdi.

Osmanl Devletinin Batya ynelik yaklamndaki deiiklikler, Osmanl ordularnn

Avrupa ordular karsnda yenilgiye uramasnn da tesiri ile ancak 18. yzyln balarnda

meydana gelmitir. Bu yzyldan itibaren izlenen eitim politikasnn ekillenmesinde rol

oynayan hakim faktrler, Bat kaynakldr (Tademirci, 2001). Osmanlnn Bat ile youn

ilikilere girmeye balad III. Selim zamannda belirginleen Batllama srecinin

temelinde bulunan terakki kaygs, Tanzimat dneminde (1839-1876) medenileme fikri

ile yeni bir boyut kazanmtr. Bylece eitim alannda yenilemelere ynelik faaliyetler,

Cumhuriyet dnemi dahil, hep Bat modeli izlenerek yaplmtr.

Osmanl eitim sisteminin yeniden yaplanmas, drt dnemde ele alnabilir.

1. lk yenileme harekeleri (1773 -1839)

2. Tanzimat dnemi (1839 1876)

3. Mutlakyet dnemi (1878 1908)

4. Merutiyet dnemi (1908 1918)

Her dnem kendi iinde karakteristik zellikler tar. Eitim kurumlarnda ilk

yenileme hareketleri, Bat rneine uygun olarak deniz subay yetitirmek iin alan

Mhendishane-i Bahri Hmayn okulu ile balar. Aslnda Bat etkisinde alan ilkokul,

1734te alan yine askeri bir okul olan Hendesehanedir. Eitimde ilk yenileme hareketleri

srasnda Bat rneine uygun kurulan dier okullar unlardr:

Mhendishane-i Berri-i Hmayun (1793)

Mekteb-i Tbbiye (1827)

Mekteb-i Harbiye (1834).

Yeni alan okullarda Trke, retim dili olarak kullanlmaya balanm, Bat dilleri

olarak bilinen Franszca, ngilizce ve Almanca yabanc dil olarak programlara alnm ve gezi,

gzlem, inceleme gibi tecrb esaslara dayanan modern yntemler okullara girmeye

balamtr. lk defa vakf kurulularn ve sbyan okullarn bir at altnda toplamak iin

1826 ylnda Evkaf- Hmayun Nezareti kurulmutur. Bu nezaretin (bakanln) kuruluu ile

eitim ynetimi kurumsallamaya balamtr.

1824te, II. Mahmut zamannda ilkretim yasal olarak zorunlu hale getirilmi, ancak

stanbulda bile tam uygulanamamtr.

Tanzimat dneminde (1839-1876), dier alanlarda olduu gibi eitimde de yenileme

hareketleri hz kazanmtr. Bu dnemde eitimdeki balca gelimeler yle zetlenebilir:

Bat rneine uygun yeni okul tipi olarak Rdiyeler alm ve 1839da Mektib-i Rdiye Nezareti kurulmutur. Meclis-i Maarif i Muvakkat (Geici Eitim Meclisi)

kurulmutur (1845). Bu kurulula birlikte eitim kurumlar ilkretim, ortaretim ve

yksekretim olmak zere kademeye ayrlmtr. 1846da Meclis-i Maarif-i

Umumiye, yine ayn yl Mektib-i Umumiye Nezareti ve 1857de Maarif-i Umumiye

Nezareti oluturularak bugnk anlamda eitimin Bakanlk tekilatnn ilk kuruluu

gereklemitir.

Rdiyelerin almasyla birlikte usl-i cedid ad altnda retim yntem ve tekniklerinde yeniliklere gidilmitir.

16 Mart 1848de Darlmuallimn-i Rd adnda, ilk defa, retmen yetitiren bir meslek okulu almtr. Bu okulun almas retmenliin mesleklemesi ynnde

nemli bir admdr.

1869da karlan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile eitimin, ilk defa, kapsaml bir kanunu ortaya konularak eitim ynetiminde yeni bir rgtlenmeye gidilmitir.

1859da stanbulda ilk kz rdiyesi almtr. Bu okulla kzlar, sbyan mekteplerinden baka st derecede bir okulda, ilk defa, okuma frsat bulmulardr.

Tanzimat dneminin en nemli eitim dnrleri olarak Ziya Paa, Namk Kemal,

Ali Suav gibi Trk edebiyatnda nemli isimlerinin yannda teori ve uygulamada saygn bir

isim olan Selim Sabit Efendi saylabilir.

Tanzimat dnemi her sahada olduu gibi eitim ve retim iin de kararlar,

nizamnameler, yani kanunlatrmalar devridir. karlan kanunlarla modern bir eitim sistemi

aray iine girilmitir. Mutlakyet dnemi, baka bir ifade ile Abdlhamidin iktidarda

olduu dnemde ise, Tanzimat dneminde yaplan kanunlarn uygulamas ve eksiklerin

giderilmesi devridir (Kodaman, 1991). Modern anlamda ilk merkez ve tara eitim rgt bu

dnemde kurulmu ve gnmze kadar esasn muhafaza etmitir. Temmuz 1879da Nezaret

(Bakanlk) merkez rgt, retim basamaklarna gre daireler halinde dzenlenmitir:

Mektib-i liye, Mektib-i Rdiye, Mektib-i Sbyaniye, Telif ve Tercme, Matbaalar.

1882de Telif ve Tercme Dairesinin yerine Encmen-i Tefti ve Muayene gemi ve bu, bir

sansr organ olarak alm ve yayn ilerine de bakmtr (Akyz, 2006). Cumhuriyet

dneminde, 1926da oluturulan Talim ve Terbiye Dairesinin ve bugnk (1983-2000li

yllar) adyla bilinen Tlim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn temelleri 1882ye kadar

gtrlebilir.

Mutlakyet dneminde her trden okullar alm ve yaygnlamtr. Ancak yaplan

ilerin nitelik boyutu en ok eletirilen tarafdr. Modern okullarn kuruluu gereklemesine

ramen okullardaki retim, hibir zaman Avrupadaki emsallerinin seviyesine

ulaamamtr. Bu dnemde en ok takdir edilen konulardan biri, Maarif Nezareti tarafndan,

1894-1895ten itibaren, ilk kez, lke apnda eitim istatistikleri yaynlanmaya balam

olmas ve yine ilk kez 1898-1904 yllar iin Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye adyla,

lke apnda nemli eitim-retim yllklar yaynlanm olmasdr.

Mutlakyet dneminde, Tanzimatla birlikte ortaya kmaya balayan siyas fikir

akmlarnn ilk ve orta retim kurumlar zerinde etkisini grmek mmkndr. Balangta

ilkretimin amac slamclk; ortaretimin amac Osmanlclk siyasetine uygun

yrtlmtr. Fakat devrin sonlarna doru, her iki akm tamamyla terk edilmemekle

birlikte Trklk, okullarn amalar arasna girmeye balamtr (Kodaman, 1991).

zellikle II. Merutiyet dnemini hazrlayan ve gizli hrriyet hareketlerine katlan Tbbiye,

Harbiye, Mlkiye ve dier okullarda grevli baz Trk retmenlerin, Trklk siyas

amacnn okullara girmesinde etkisi vardr. II. Merutiyet dneminde devletin resmi politikas

olarak Trklk amac, okullarda geni yer bulmutur.

II. Merutiyet dnemi Trk eitiminin en nemli zelliklerinden biri, Batda gelien

eitim akmlarnn Trk eitimciler tarafndan da izlenir ve tartlr olmasdr. Bu dnemde

birok fikirler tartlmasna ramen istikraszlk ve kararszlk nedeniyle bu fikirler uygulama

sahas bulamamtr. rnein Cumhuriyet dneminde uygulama sahas bulan ky enstitleri

fikri Merutiyet dneminde tartlmtr.

II. Merutiyet dneminde eitime ynelik fikirleri ile ne kan baz isimler yledir:

Emrullah Efendi, St Bey, Tevfik Fikret, Ethem Nejat, Mehmet kif, Ziya Gkalp, mer

Seyfettin, Prens Sabahattin, smail Hakk Baltacolu Trk eitim dncesinin

gelimesinde nemli grlen bu ahsiyetlerin fikirleri Cumhuriyet dnemine de yansmtr.

18. yzyldan Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen dnemde Osmanl eitim

sisteminin en karakteristik zellii ok amal ve ok bal olmasdr. Bu dnemde genelde

tr okul sisteminden sz edilebilir. Bunlar;

1. Geleneksel okullar (medreseler, sbyan (iptida) mektepleri, vb.),

2. Bat tesirinde alan devlete bal okullar (rdiyeler, idadiler, askeri mektepler vb.),

3. Mslman olmayan cemaat tekilatlar ile yabanc misyon ve hkmetlere bal

okullar (aznlk, misyoner ve yabanc okullar gibi).

Bu tr bir yaplanma, mparatorlukla birlikte Osmanl eitim sisteminin ktn

gstermektedir.

c) Trkiye Cumhuriyetinde Eitim

Cumhuriyet dneminde eitim, M. Kemal Atatrkn grleri ve onun inklplarnn

nitelikleri dorultusunda gelimi ve yeni bir yapya kavumutur. Osmanl gerileme

dnemindeki km ve amasz eitim politikalarna yeni bir yn verilerek Mill Eitimin

temelleri daha Kurtulu Sava yllarnda atlmaya balanmtr. Mill Eitimin ne olduunu

doru anlayabilmek iin Atatrkn eitimle ilgili grlerini ve inklplarn iyi okumak

gerekir. Bu alt balkta yalnz Atatrkn eitimle ilgili baz grlerine ve eitim sistemini

dorudan ilgilendiren Tevhid-i Tedrisat, niversite Reformu gibi baz dzenlemelere ve ky

enstitleri gibi zgn uygulamalara deinilecektir. Cumhuriyet dnemindeki eitimin tarihsel

geliimini daha iyi anlayabilmek iin ek okumalara gereksinim vardr.

Atatrk, eitime ok nem vermitir. O, daha Kurtulu Sava yllarnda, 15 Temmuz

1921de, 250den fazla erkek ve kadn retmenin bir araya geldii Maarif Kongresinin

toplanmasn salam ve cepheden gelerek bizzat bu kongreye katlp bir konuma yapmtr.

Bu konumasnda Cumhuriyetin eitim politikasnn mill olmas gerektiini vurgulamtr.

Cumhuriyetin balarnda Trk eitim sisteminin yapsna ynelik yaplan en nemli

dzenleme 3 Mart 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat (retim Birlii) Kanunudur (AAMB,

1995). Bu kanun maddeleri yledir:

- lkedeki tm bilim ve retim kurumlar Maarif Vekletine balanmtr,

- eriye ve Evkaf Vekleti veya zel vakflarca idare edilen tm medrese ve mektepler

Maarif Vekletine balanmtr,

- eriye ve Evkaf Vekleti btesinde mekteplere ve medreselere ayrlan para, Maarif

btesine geirilecektir,

- Maarif Vekleti yksek din uzmanlar yetitirmek iin Darlfnunda bir lhiyat

Fakltesi, imam ve hatipler yetitirmek iin de ayr mektepler aacaktr.

Tevhid-i Tedrisat Kanunu drt maddeden oluan ve Cumhuriyetin eitim sisteminin

temellerini belirleyen ksa bir kanundur. Bu kanunu doru anlayabilmek iin ncelikle

karlma gerekesini iyi bilmek gerekir. Kanunun gerekesi yle zetlenebilir:

1. Milletin fikir ve hissi itibaryla vahdetini temin etmek

2. Mektep medrese ikiliini gidermek

3. Kozmopolit eitimi ortadan kaldrmak.

Tanzimattan sonra ok amal ve ok bal eitim, bu kanunla tek at altnda ve ortak

bir ama erevesinde yeniden yaplanm ve Cumhuriyetin yeni insan tipinin yetitirilmesi

hedeflenmitir. Bu insan tipi, fikir ve hissi itibaryla Cumhuriyet deerlerine sadk, bilimsel

yaklam rehber edinen ada insandr. Cumhuriyet ncesinde farkl okullarda (medreseler,

yeni alan Tanzimat mektepleri, yabanc ve aznlk mektepleri) birbirine zt grl insanlar

yetiiyordu. Bu da milletin fikir ve hissi ynden birliini salayamyordu. Bu kanunun en

nemli amac bu birlii salamaktr.

Cumhuriyet dneminde retim Birlii Yasas ile dorudan ilgili uygulamalarn yan

sra yasa ile dorudan ilgisi olmayan, ancak yasa ile ilikilendirilen baz uygulamalar sz

konusudur (nder, 1998). Yasa ile ilgili uygulamalar yle zetlenebilir: Bu yasa ile tm

okullar, zel okullar dahil Maarif Vekaletine balanmtr. Ancak zel okullarn Lozan

Antlamasnda kazand haklar korunmutur.

Yasa ile dorudan ilgili olmayan uygulamalar ise yle zetlenebilir: Kuran Kurslar;

Tevhid-i tedrisatn dnda kalm, bizzat Atatrkn tasarrufu ile bu kurslarn ynetimi

Diyanet leri Bakanlna braklmtr. Bu kanun ile medreseler, Maarif Vekilinin bir

tasarrufu ile kapatlm (1924), eitim yolu ile milletin fikri ve hissi birlii salanmaya

allmtr. Yine yasada imam-hatip okullarn almasyla ilgili bir madde vardr, ama

kapatlmasyla (1931-1932) ilgili bir madde yoktur. Din dersleri ve eitim programlarnn

ierii ise Tek Parti ktidarnn resm yorumuna bal olarak deimitir. rnein din dersleri,

1924-1927 yllarnda ortaokullarda zorunlu, 1927-1931 yllarnda semeli okutulmu ve

1937den sonra da programdan karlmtr. lkokullarda da Kuran Kerim ve Din dersleri

kanundan sonra da okutulmu; 1926da Din Dersinin kredisi ve konular azaltlm, 1939da

din dersleri programdan karlm, ancak 1949da bu ders tekrar programa girmeye

balamtr. Yasa ile dorudan ilgisi olmayan, ancak yasa ile ilikilendirilen din eitimi,

imam-hatip okullar konularndaki tartmalar, gnmzde de farkl yorumlara neden

olabilmektedir. Bunun en nemli nedeni Tevhid-i Tedrisat Kanunun, deien ve gelien

dnyada gnn koullarna gre yeniden uyarlanabilmesi iin ereve niteliinde hazrlanm

esnek yaps olabilir.

Tevhid-i Tedrisat Kanunu ktktan sonra eitim-retim kurumlarnda nemli yapsal

deiikliklere gidilmitir. En nemli deiiklik, eitimin amacnn Cumhuriyetin deerleri

erevesinde oluturulmasdr. Bu dnemde eski kurumlar bir taraftan slah edilmeye

allrken bir taraftan da modern anlamda yeni eitim kurumlar alm, dier taraftan da

yeni araylara gidilmitir. Yeni aray ve denemelerin en nemlisi de Ky Enstitleridir.

Ky Enstitleri, Trk okul sistemi ierisinde farkl bir yeri olan kurumlardr. Bu

okullar farkl klan zellikler ok eitlidir. Bunlar, okulun kurulu amacndan, program ve

eitim uygulamalarndan kt zelliklerine kadar her alanda gzlemlemek mmkndr.

Ky Enstitleri, 1940ta 3803 sayl kanunla kurulan farkl bir okul modelidir. Bu okul

modelinin oluturulmasnda en nemli neden, 1930larn ikinci yarnda lke nfusunun %

80nini oluturan kylerin eitim sorunudur. O yllarda birok ky, okulsuz ve

retmensizdir. Dolaysyla halkn ounluu cahil ve Cumhuriyetin yeni deerlerinden

habersizdir. Bu sorunu zmek iin Cumhuriyet dneminde baz giriimlerde bulunulmutur

(ztrk, 2005). lk olarak 1927 -1928 yllarnda Kayseri Zencidere ve Denizlide iki Ky

Muallim Mektebi almtr. Bu kurumlar, istenen verim alnamaynca, 1932-1933 ylnda

kapatlmtr. 1936da balayan eitmenlik uygulamas ile kyn retmen ihtiyac

giderilmeye allmtr. Bu uygulamaya 1948de son verilmitir. Eitmenlik uygulamas,

1936 ylnda az nfuslu kylerde alacak 3 snfl okullara retmen salayabilmek iin

askerliklerini avu olarak yapm olanlardan yararlanma dncesi ile gelimitir. Alt aylk

youn kurslardan geirilen eitmen adaylar ile yllk ky okullarnn retmen ihtiyac

giderilmeye allmtr. Bu uygulamayla ilikili olarak 1937de Kzlullu ve iftelerde ky

retmen okulu ya da eitim yurdu ad altnda deneme mahiyetinde yeni retmen

yetitiren okullar almtr. Bu denemenin srecinde 1940ta Ky Enstitleri modeli gelimi

bu model 1946-1947den sonra yaplan deiikliklerle varln 1954e kadar devam

ettirmitir (Uygun, 2007).

Enstitler, farkl tipte retmen yetitirme anlaynn rnleri olarak Trkiyeye zg

kurumlardr. Baka bir deyile bu kurumlar, lkenin iinde bulunduu koullar erevesinde

gelitirilen okullardr. Yeni tipteki bu okullar, kylerde hoca-retmen tipinin Cumhuriyeti

veya devrimci-retmen tipine dntrld kurumlar olarak grlmtr. Ky Enstitleri

yoluyla kentlerin salad kolaylklardan uzak, ky yaam koullar iinde kylerin ihtiyac

olan retmenlerin ve dier meslek elemanlarnn (salk, ebe, vs.) yetitirilmesi yoluna

gidilmitir. Enstitlerin kurulmas ve bununla ilgili kan yasalarla ilkokul retmeni

kavramna da yeni bir anlam verilmitir. Enstit yasalarna gre, retmen, yalnz bir okul

hocas olarak grlmemitir. retmen, ky toplum yaamnda, i araclyla ky

adalatran yegne nderdir. Toplum kalknmasnda retmen, aktif yaamn iindedir.

Kyn her tr sorununun zmnde retmenin bir sorumluluu vardr. retmen ky

ihtiyar heyetinin daimi yesidir. Ky enstitlerinden mezun olanlar, daha sonraki yllarda

enstitl retmenler olarak tanmlanmtr. Bu tanmlamada, enstitlerin verdii farkl tip

eitim biiminin etkileri sz konusudur. Bu okullar, dier okullardan ayran en nemli

zellii ise ok amal olmas ve i eitimi erevesinde eitim-retim etkinliklerini

uygulamaya almasdr. Enstitlerin en nemli faydas ise ilkretimin kylerde

yaygnlamasn salamtr. eitimi, i iinde i araclyla yaplan eitimdir.

Enstitlerde yntem olarak i eitimi konusunda farkl gr ve uygulama biimleri ortaya

kmtr (Uygun, 2007).

Cumhuriyet dneminde eitim alannda yaplan nemli yeniliklerden biri de 1933te

yaplan niversite reformudur. Cumhuriyetin balarnda lkenin tek niversitesi

Drlfnundur. Kuruluu 1846lara kadar gider. nili kl bir geliim gsteren Drlfnun

1919 Nizamnamesi ile ilm muhtariyet ve 1924te de tzel kiilik kazanmtr.

Drlfnun, Mays 1933te 2252 sayl kanunla Drlfnun kaldrlm ve Eitim

Bakanl, niversiteyi kurmakla grevlendirilmitir. Drlfnunun kapatlmasyla birlikte,

Bakanlk tarafndan, ayn yl Bat rneine uygun olarak kurulan yeni niversitenin ad

stanbul niversitesidir. 1933 niversite reformu, niversiteyi ada bir yapya

kavuturmasnn yannda olumlu ve olumsuz baz zellikleri de iinde barndrmtr. Reform

sonras niversitenin zellikleri yle zetlenebilir (Widmann, 1999):

1. zerklik kaldrlmtr. nk niversite Eitim Bakanlna balanmtr.

2. Drlfnun hocalar geni lde yeni niversiteden uzaklatrlmtr.

3. niversitede Alman Profesrlere grev verilmitir.

4. Batda okuyup gelenler, ciddi bir elemeden geirilmeden bazen doktora art bile aranmakszn Doent olarak yeni kurulan niversiteye atanmtr.

1946da karlan 4939 sayl niversiteler Kanunu ile niversiteye zerklik tekrar

verilmi ve niversitenin esas grevinin bilimsel almalar olduu vurgulanmtr (Hirsch,

1997).

ETMN FELSEF TEMELLER

FELSEFE NEDR?

Felsefe (philosophy) kavram, Yunanca iki ayr szcn birleiminden olumutur.

Philla; sevgi, seven, sophia; bilgi, bilgelik, hikmet anlamndadr. Kelime anlam itibaryla

felsefe, bilgi ve bilgelik sevgisi, araydr. Filozof kavram da ayn kkten gelmekte ve

bilgelik yolunu arayan, bilgelik araynda olan, bilgelii seven anlamnda kullanlmaktadr.

Bykdvenci (2001)e gre felsefe; evrenin yap ve dzeni, yaamn anlam ve amac,

bilginin kayna ve gvenirlik derecesi, iyi, gzel ve dorunun ne olduu, baka bir deile,

bilgi, varlk ve deerlere ilikin soru ve sorunlarla ilgili bir ura alandr. Ancak felsefi

dnce ile bilimsel dncenin var olana yaklama, bunlara ilikin soru sorma biimleri

onlar birbirinden ayrmaktadr:

Felsefe ile bilim arasndaki temel farkllklardan biri, bilimsel yntemlerin

snrllklarnda yatmaktadr. Bilimsel bir aratrmada ancak yntemlerin ve aralarn

ulaabildikleri bulunabilir. Yani kullanlan teknikle bulunabilen eye ulalabilir. rnein tart

aleti ile bir nesne lldnde, bulunan ey yalnzca o nesnenin arldr. Oysa arl

llen bu nesnenin daha birok zellii sz konusu olabilmektedir. Ancak burada bilimsel

bilgi olarak belirtilmesi gereken yalnzca aracn ve yntemin verebildiidir.

Bilimsel bilginin esaslarndan biri de snflandrmadr. Bir eyin ne olduu, onu anlaml

bir yap iine koymadan, yani snflandrmadan bilinmemektedir. Bilimsel dncede bir ey

snflandrlamyorsa bilimin ilgi alan dnda tutulmaktadr. Nesneleri, olaylar, (canllar,

cansz varlklar, tarihi olaylar, ekonomik gstergeler vb.) eitli biimlerde snflandrmak

mmkndr. Ancak hibir snflandrma, snflandrlan zellikteki her eyi iermemektedir.

Ayrca bilim, zmleme yntemiyle ilerleme gsterdii iin bilimsel yntem nesneleri

paralara ayrmaktadr. Ancak btnn herhangi bir parasnn zmlenmesiyle

bulunamayan zellikler sz konusudur. rnein su, hidrojen ve oksijenden oluur ama bu

gazlar susuzluu gidermedii gibi, canllara hayat vermez veya sfr derecede donmaz. Oysa

bunlarn btn olan su, tm bu zelliklere sahiptir. Yine, insan sadece bir et ve kemik

birleimi midir? ya da toplumu oluturan sadece bir araya gelmi insanlar mdr? btnlerde

paralar aan, paralarda bulunmayan zellikler sz konusu deil midir?

Her eyi tek bir ilkeye ya da yorum eidine gre aklamaya almak da, bilimsel

yntemlerin sk kullanmlarndan biridir. Tarihi olaylara ilikin tek ynl aklamalar buna

rnektir. Bazlar tarihi, yalnzca iklim deiikliklerine, bazlar ekonomik glere, bazlar

biyolojik faktrlere gre aklamaktadr. Elbette bu faktrler tarihi olaylarda nem tayabilir.

Ancak karmak olaylarn aklanmasnda tek ynl aklama giriimlerine kukuyla

baklmaldr. Olgusallk bilimin belirgin bir zelliidir. Olgularn dorulamad hibir

nerme bilimsellik nitelii tamaz. Bilimsel bilgiden kastedilen de, gzlem, deney,

snflandrma ve zmleme etkinlikleri yoluyla kazanlan bilgidir. Bilim, bir eyi o ey

yapan z deil, olaylar aras llebilir ilikileri bulmaya alr. Felsefi dnce ise,

bilimin inceledii olgusal alanla snrl bir gereklik dnyasndan daha da teye gemek ister.

Kimi dnrlerce (Aristo) ilk nedenler bilimi olarak da adlandrlan felsefe, varl var klan

temel ilkelere ulamaya alr, varln zsel gerekliinin ne olduu zerinde durur. Gerei

bir btn olarak ele alp inceler, geree akl yrtme yollarn kullanarak, nermeler yoluyla

ulamaya alr. Temele alnan nermelerden onunla elimeyen nermeler elde edilir.

Ancak elde edilen bilginin kesinliini kantlamak olas deildir.9 Bu balamda felsefe; evren

ve insanolunun evrenle ilikisi hakknda sistematik, derinlemesine ve speklatif dnmeyi

gerektiren bir alan ierir.

Geree ulamaya almak, salam bilgiler edinmek bilim ve felsefenin ortak abasdr.

Bu nedenle bilim ve felsefe arasnda srekli bir iliki varolmutur. Her bilimsel gelimenin

ardnda, bilimsel gelimelere yol gsteren bir felsefe bulunmaktadr. Felsefe bilimsel

bulgulardan yararlanarak, yeni grler ortaya koyup, bilime yn gstermektedir. Bilimin alt

dallara ayrlmas ve uzmanlamayla birlikte her bilim dalnda bir felsefe gelimeye

balamtr. Artk gnmzde, fizik, kimya, biyoloji, matematik, sosyoloji, psikoloji, tarih,

sanat ve eitim gibi btn bilim alanlarna ilikin felsefeler bulunmaktadr.

Felsefenin Alanlar

1. Varlk Felsefesi (Ontoloji): Felsefenin var olan inceleyen, bir alma alandr.

Metafizik olarak da adlandrlan bu alanda varln, gerekliin ne olduu sorgulanr,

gerekliin doas aratrlr. Varlk felsefesi, yaamn deien yanlar bir tarafa

brakldnda, deimeyen z/gereklik nedir? sorusuyla ilgilenir ve var olan btnsel bir

anlayla inceler. Var olan maddi olabilecei gibi, manevi de olabilir. Dolaysyla varlk

felsefesi, evren ve insanla ilgili maddi ve manevi her eyi konu alr. Bu alma alannda, tm

var olanlarn balangc, ilk neden (arkhe) nedir? insan, ruh, varlk, yokluk, Allah, gerek

nedir? evren bir btn olarak akllca bir dzen iinde midir? olaylar daha nceden

belirlenmi bir dzen iinde mi meydana geliyor, yoksa rastlantsal m? nsann evren

ierisindeki yeri ve rol nedir? bir ama iin mi yaratld? gibi sorulara cevap aranr. Ayrca,

ontolojide, varolan, insanln u ana kadar ulat, hakknda bilgi edindikleri anlamnda

deildir. nsanln imdilik bilmedikleri, gelecekte ulaabilecekleri bilgileri de

kapsamaktadr. Bu balamda ontoloji; varolanla, varolabilecekleri inceleyen felsefenin bir

alma alan olarak tanmlanabilir.

Varlk felsefesinin evren ve insanla ilgili maddi ve manevi konularda cevap arad bu

sorulara karlk olabilecek yaklamlar, bireylerin ve toplumlarn eitim ve retimle ilgili

felsefelerini de yakndan etkilemektedir. Snmeze gre, eer insan Tanrsal bir varlk olarak

ele alrsanz, eitim insan Tanrya ulatrma sreci, doal ve toplumsal bir varlk olarak

dnrseniz, doaya ve topluma uyum salama sreci, srekli ve deien bir varlk olarak

kabul ederseniz, eitim deimeyi ve gelimeyi denetleme sreci, insan varolu olarak

dnrseniz, eitim kendini gerekletirme sreci olarak tanmlanabilir. Eitimi nasl

tanmlarsanz, eitim hedeflerinizi de ona gre belirler ve eitim sisteminizi o dorultuda

yaplandrrsnz. Yani her tanm ve uygulamann, bir felsefi temele dayand sylenebilir.

2. Bilgi Felsefesi (Epistemoloji): Felsefenin ilgi alanlarndan bir dieri, bilgi felsefesi

yani epistemolojidir. Bilgi felsefesi temelde, bilginin ne olduu, kaynan, nasl

bilebildiimizi, bilginin snrllklarn, bilginin geerliini ve gvenirliini, doru, yanl,

mutlak ya da greceli bilginin ne olduunu aratrmaktadr.

eitli bilimlerin ve bilgi trlerinin nesnel nemini belirlemek amacyla konuyla ilgili

ilkeleri, varsaymlar, sonular, dayandklar kaynaklar, mantksal temelleri eletirisel

incelemeye tabi tutmak ve bu incelemeyle hem bilginin zn, ilkelerini, yapsn, hem de

bilginin ynetimini, geerliliini, koullarn ve snrlarn aratrmak bilgi felsefesiyle

ilgilidir. Btn bunlar eitim ve retim uygulamalar iin yol gstericidir. Felsefi yntemle

bilginin incelenmesi, bireyleri ortak hedeflere gtrr. Bu ortak hedeflerin banda da

doruyu bulmak ve insanlara kazandrmak gelir.

3. Deerler Felsefesi (Aksiyoloji): Aksiyoloji kavramyla ifade edilen deerler

felsefesi, temelde etik ve estetikle ilgili iyi, gzel, kt, irkin, ahlaki doru ya da yanl,

sayg, vicdan, zgrlk, erdem, mutluluk vb. deerlerle ilgilenir. Deerlerin kaynann ne

olduu?, doutan m getirildii, yoksa sonradan m kazanld?, deerlerin zamana ve

topluma gre deiip, deimeyecei, herkes iin geerli ortak deerlerin olup olamayaca,

varsa bunlarn kriterlerinin ne olduu? gibi sorulara cevap bulmaya alr. nsanlar tarafndan

oluturulan tm deerler, felsefenin bu alannn kapsam ierisinde yer alr.

Deerlerin insan yaam zerinde nemli bir yeri vardr. nsann bir zellii de

deerler oluturmasdr. Doada deer yoktur. Onu gelitiren insanlardr. nsanlar deerler

araclyla yaama anlam vermeye almakta, birok alana ilikin verilecek kararlarda

benimsenen deerleri n planda tutmakta ve davranlarn ynlendirmektedir. Deerler

toplumsal yaamn hemen her alann da yakndan etkilemektedir. imana gre, eitimle

deeler felsefesi arasnda yakn bir iliki vardr. Eitimin hangi deerler zerine ina

edilecei, retmenlerin eitim-retim uygulamalarnda hangi deerleri temel alaca,

rencilere hangi ahlaki ve estetik deerlerin kazandrlmaya allaca, deerler felsefesine

dayal olarak benimsenen, eitim felsefelerine gre deiebilmektedir. Snmeze gre,19

deerlerin eitime ilikin farkl dourgular olmaktadr. Eer deerlerin evrensel olduu kabul

edilirse, eitim uygulamalarnda bunlar rencilere kazandrlmaya allr ve hi taviz

verilmez. Ancak deerlerin evrensel olmad, zamanla deiebilecei kabul edilirse, eitim

uygulamalarnda hogrl ve esnek davranlabilmektedir.

Trk Milli Eitiminin genel amalar (madde 2) arasnda yer alan; milli, ahlaki,

insani, kltrel deerleri benimseyen, ailesini, vatann, milletini seven, insan haklarna

saygl, beden, zihin, ruh ve duygu bakmndan dengeli ve salkl kiilie, hr ve bilimsel

dnme gcne, geni bir dnya grne sahip, kiilik ve teebbse deer veren, topluma

kar sorumluluk duyan, birlikte i grme alkanl kazanm, bireysel ve toplumsal

mutlulua katkda bulunacak, demokratik, laik, yapc ve yaratc bireyler yetitirme amac,

ayn zamanda birok lkenin de benimsedii, eitim felsefelerinde yer alan deerler arasnda

yerini almaktadr.

Felsefi Akmlar

Yukardaki aklamalardan da grld gibi, felsefenin ilgi alanlar ile eitim

arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Hem felsefenin, hem de eitimin temelinde varlk,

bilgi ve deerlere ilikin sorunlar yatmaktadr. Bununla birlikte, eitli felsefi akmlarn

varlk, bilgi ve deerlere ilikin bak alar da, toplumsal birok alanda olduu gibi, eitim

uygulamalarn yakndan etkilemi ve etkilemektedir. Aada zellikle bat felsefi dncesi

ierisinde gelien idealizm, realizm, natralizm, pragmatizm ve varoluuluun temel

yaklamlar ve eitimle olan ilikilerine deinilmitir.

DEALZM: Gerekliin temelini dnsel, ruhsal/tinsel ve ideal gibi kavramlar