efme#ecee®es meceepemeem$earchive.mu.ac.in/myweb_test/ma edu/maecusociologymarathi.pdf · 5...

1

efMe#eCee®es meceepeMeem$e ÒekeÀjCee®eer j®evee :-

1.0 GefÎ<ìs

1.1 ÒemleeJevee

1.2 efMe#eCee®es meceepeMeem$e - DeLe&

1.3 efMe#eCee®es meceepeMeem$e - J³eeHleer

1.4 Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e Je efMe#eCee®es meceepeMeem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ

1.5 efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®eer DeeJeM³ekeÀlee

1.6 meceepeeble efMe#eCee®eer keÀe³ex

1.7 mJeeO³ee³e

1.0 GefÎ<ìs :- ne IeìkeÀ Jee®eu³eeveblej legcner

• efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®ee DeLe& meebiet MekeÀeue.

• efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer keÀ© MekeÀeue.

• Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e Je efMe#eCee®es meceepeMeem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ meebiet MekeÀeue.

• efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®eer DeeJeM³ekeÀlee ³ee®es efJeMues<eCe keÀ© MekeÀeue.

• meceepeele efMe#eCee®³ee keÀe³ee&®eer GoenjCes osTve mHe<ìerkeÀjCe keÀ© MekeÀeue.

1.1 ÒemleeJevee :- Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJele:®es mJele: HeÀej®e keÀceer ÒeceeCeele DeO³e³eve keÀ© MekeÀles. DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esle Flejeb®³ee YetefcekesÀ®ee cenÊJee®ee keÀe³e&Yeeie Demelees. Flej J³ekeÌleeRkeÀ[tve %eeve efceUJetve J³ekeÌleer DeefOekeÀ DeO³e³eve keÀjles. ³eecegUs®e Flej J³ekeÌleeR®es DeefmleÊJe cenÊJee®es þjles. cnCetve efMe#eCe efceUJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ner vesnceer meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. 'Sociology' ner meb%ee ue@ìerve Meyo 'socious' ³ee®ee DeLe& men®ej, meesyeleer efkebÀJee meebieebleer Je ûeerkeÀ Meyo 'Logus' cnCepes He×leMeerj DeY³eeme efkebÀJee Meem$e cnCetve 'sociology'

2

cnCepes ceeCemeeb®³ee menpeerJevee®ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e. SkeÀ meeceeefpekeÀ ÒeeCeer ³ee veel³eeves ceveg<³ee®ee meceepeeMeer cnCepes®e Dev³e J³ekeÌleeRMeer, mecetneMeer Je mebmLeebMeer melele mebyebOe ³esle Demelees ³ee®ee DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees meceepeMeem$e ns meeceeefpekeÀ Jele&ve, mebyebOe, mebmLee F. ®ee cetueYetle efve³eceeb®es DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e Deens. Education ner meb%ee ue@ìerve Meyo ducere to lead out – J³ekeÌleer®³ee pevcepeele megHle iegCeebvee peeie=le keÀ©ve ®eeuevee osTve l³eeb®ee DeefJe<keÀej keÀjCes, efJekeÀeme keÀjCes. Jesyemìj -efMe#eCe ner SkeÀ DeO³eeHevee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. efMe#eCe osCes cnCepes %eeve, keÀewMeu³e ®eeefj$³e .. F. ®ee efJekeÀeme keÀjCes. Jejerue meJe& J³eeK³eebJe©ve Demes efometve ³esles keÀer efMe#eCee®ee ÒecegKe nslet efJeÐeeL³ee¥®es %eeve, keÀewMeu³ee efkebÀJee l³eeb®³ee ®eeefj$³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes. efyeue yesìer-efMe#eCee®ee nslet, ‘keÀe³e’ efJe®eej keÀjeJee ³ee Hes#ee ‘keÀmee’ efJe®eej keÀjeJee - DeeHeues efJe®eejebceO³es megOeejCee keÀMeer nesF&ue, FlejebmeejKes mcejCeeJej Yej osC³eeHes#ee DeeHeuee - DeeHeu³eeuee®e efJe®eej keÀjlee Deeuee Heeefnpes ne Demeuee Heeefnpes. efMe#eCe Je meceepeMeem$e ³eeleerue mebyebOe :-

Sefceue [gjefKece ³eebvee ÒeLece®e efMe#eCee®ee efJe®eej meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve HeenC³ee®eer iejpe Jeeìueer. l³eeb®³ee celes efMe#eCe Je l³ee®eer meceepeeleerue keÀe³ex, SkeÀ DeeJeM³ekeÀ meeceeefpekeÀ JewefMe<ìîe Deens. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve Flej keÀesCel³eener Meem$eeHes#ee efMe#eCee®eer GHeHeÊeer meceepeMeem$eeMeer DeefOekeÀ megmHe<ìefjl³ee mebyebefOele Deensle. Sefceue [gjefKece ³eebveer efMe#eCe ner efmLej Ieìvee (Phenomenon) ieleerceeve DeeefCe melele HeefjJele&veMeerue Òeef¬eÀ³ee Deens ³eeJej Yej efouee. Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ner MeeKee efMe#eCee®ee meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve DeY³eeme keÀjles. Mew. meceepeMeem$eele efMe#eCeeletve meeceeefpekeÀ leÊJes, Òeef¬eÀ³ee Je mebmLee l³eeb®eer meeceeefpekeÀ keÀe³ex þjJeueer peeleele. Je l³eeuee®e meeceeefpekeÀ mJe©He ÒeeHle nesle Demeles. efMe#eCee®ee meeceeefpekeÀ mJe©Heele efJe®eej kesÀu³eeJej®e Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e mHe<ì nesT MekeÀles.

1.2 efMe#eCee®es meceepeMeem$e - DeLe& :- efMe#eCe ÒeCeeueerle / J³eJemLesle meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³eeb Je meeceeefpekeÀ Deeke=ÀleeryebOeeb®es Meem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve kesÀuesues efJeMues<eCe DeMeer efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee keÀ© MekeÀlees. yedgkeÀesJnj Je iee@luesye - efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ ke=ÀleeR®es SkeÀ$eerkeÀjCe Je meceepeMeem$e cnCepes Deeblejef¬eÀ³eeb®es efJeMues<eCe nes³e. Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ HeefjefmLeleerle meelel³eeves ®eeuet jneles. meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve, efMe#eCeele ceeveJeer Deeblejef¬eÀ³eeb®es efJeMues<eCe keÀjleevee oesneWleerue HeefjefmLeleerb®ee Je efMe#eCe ÒeCeeueerle ceeveJeer mebyebOeeb®es Meem$eeskeÌle He×leerves meeceev³eerkeÀjCe keÀjC³ee®ee ceeie& oMe&efJeuee peeT MekeÀlees.

3

efMe#eCee®³ee meceepeMeem$eele meeJe&peefvekeÀ / meeceeefpekeÀ mebmLee Je J³ekeÌleer®es DevegYeJe ³ee®ee efMe#eCeeJej keÀmee HeefjCeece neslees Je l³eeletve nesCeejer HeÀueefve<HeÊeer ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ³eele DeeOegefvekeÀ DeewÐeesefiekeÀ meceepee®³ee meeJe&peefvekeÀ efve:Meeues³e ÒeCeeueeRJej DeefOekeÀ Yej Deens. ³eeceO³es G®®e efMe#eCee®ee efJemleej, Òeew{ Je efvejblej efMe#eCee®ee meceeJesMe Deens. ner leeeflJekeÀ Je meeceeefpekeÀ mebkeÀuHevee Demetve l³eeb®eer efJe®eejOeeje, DeY³eeme¬eÀce Je DeO³eeHeveMeem$eer³e leb$eeb®eer ©peJeCetkeÀ Je %eevee®es J³eJemLeeHeve DeeefCe J³eefkeÌleceÊJeeb®ee Je mebmke=Àleer®es meeceeefpekeÀ Hegve&efvecee&Ce ³eeyeeyelener efveoxMe keÀjles. efMe#ekeÀ Je efJeÐeeLeea ³eeb®³eele Jeiee¥leie&le nesCeejs mebyebOe, ke=Àleer Je Òeefleef¬eÀ³eebMeer efMe#eCee®es meceepeMeem$e mebyebefOele Deens. DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®ee DeLe& meebiee.

1.3 efMe#eCee®es meceepeMeem$e - J³eeHleer :- efMe#eCee®³ee meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer J³eeHekeÀ Deens.

• efMe#eCee®es meceepeMeem$e meeceev³e mebkeÀuHeveebMeer mebyebefOele Deens. pemes meceepe, mebmke=Àleer, mecegoe³e Jeie&, He³ee&JejCe, meceepeerkeÀjCe Deeblejje<þ^er³ekeÀjCe, Jemeenle, efmJeke=ÀleerkeÀjCe, meebmke=ÀeflekeÀ HeM®ee³eve, GHemebmke=Àleer, opee&, YetefcekeÀe F.

• ³eeceO³es efMe#eCeeMeer mebbyebefOele meeceeefpekeÀ Jeie&, jep³e, meeceeefpekeÀ oyeeJe / yeue, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve, mebj®evesleerue YetefcekeÀeb®³ee efJeefJeOe mecem³ee, mebHetCe& meceepe ÒeCeeueerleerue mebyebefOele YetefcekeÀeb®es efJeMues<eCe Je MeeUs®ee met#ce meceepe pemee DeefOekeÀej, efveJe[ Je DeO³e³evee®es mebIeìve, ÒeJeen, DeY³eeme¬eÀce F. DeveskeÀ iees<ìeR®ee meceeJesMe neslees.

• efvejefvejeÈ³ee YeewieesefuekeÀ Je ceeveJeJebMeMeem$ee®³ee meboYee&le, Mew#eefCekeÀ HeefjefmLeleer®³ee efJeMues<eCee®ee DeY³eeme keÀjles. Goe. ûeeceerCe Menjer, Je DeeefoJeemeer #es$eeleerue Mew#eefCekeÀ HeefjefmLeleer, osMeeleerue / peieeleerue efvejefvejeÈ³ee Yeeieeleerue JebMe, mebmke=Àleer F. HeeMJe&Yetceer®ee DeY³eeme efMe#eCee®es meceepeMeem$eele neslees.

4

• efJeÐeeL³ee¥®³ee yegef×ceÊes®³ee ÒekeÀejevegmeej, DeO³eeHeve HeefjCeecekeÀejkeÀ nesC³eemeeþer efJeefJeOe DeO³eeHevee®³ee / efMe#eCee®³ee He×leeR®es DeekeÀueve nesC³eeme efMe#eCeeb®es meceepeMeem$e DeeHeCeebme ceole keÀjles.

• efJeÐeeL³ee¥vee HegjefJeC³eele ³esCeeN³ee efMe#eCee®³ee ÒekeÀejevegmeej, DeLe&J³eJemLesJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eemener ³eeceO³es kesÀuee peelees. Goe. IB, ICSE, SSC, c³egefvmeHeue MeeUe.

• efJeefJeOe meeceeefpekeÀ mebmLee pemes kegÀìgbye, MeeUe F. ®ee efJeÐeeL³ee¥Jej nesCeeje HeefjCeece ³eeb®es DeekeÀueve nesC³eeme ceole efceUles.

• efMe#eCee®es meceepeMeem$e meeceeefpekeÀ Jeie&, mebmke=Àleer, Yee<ee, HeeuekeÀeb®es efMe#eCe, J³eJemee³e Je efJeÐeeL³ee¥®eer mebHeeoCetkeÀ ³eeb®³ee mebyebOee®ee DeY³eeme keÀjles.

• l³eeyejesyej MeeUs®eer mebj®evee, YetefcekeÀe Je meceJe³emkeÀ ieìe®ee efJeÐeeL³ee¥®³ee J³eefkeÌleceÊJeeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme keÀjles.

• JebMeJeeo, mebÒeoe³eJeeo, efuebieYeso F. mecem³eeb®es DeekeÀueve nesC³eemeeþer efMe#eCee®es meceepeMeem$e ceole keÀjles.

• efJeÐeeL³ee¥®³ee meceepeerkeÀjCeele MeeUs®³ee YetefcekesÀ®ee DeY³eeme keÀjles.

• efJeÐeeL³ee¥ceO³es je<ì^er³e SkeÀelcelee, Deeblejje<ì^er³e meecebpem³e, Jew%eeefvekeÀ ¢<ìerkeÀesvee®ee Keje nslet, peeieeflekeÀerkeÀjCe F. ®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®es ceeie& meg®eJeles.

• mebMeesOeveelcekeÀ DeY³eemeeMeer mebyebefOele efve³eespeve, mebIeìve Je efMe#eCeeleerue efvejefvejeÈ³ee efme×ebleeb®eer GHe³eesefielee ³eeJej efMe#eCee®es meceepeMeem$e Yej osles.

• Jejerue meJe& yeeyeer, efMe#eCe Je meceepeMeem$e ³ee oesneWMeer mebyebefOele Deens. ner SkeÀ DeefJeYeep³e MeeKee Demetve meceepeeleerue mecem³eebJej ue#e keWÀefêle keÀjles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.

1.4 Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e Je efMe#eCee®es meceepeMeem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ :- meceepeMeem$ee®eer Meww#eefCekeÀ meceepeMeem$e ner SkeÀ MeeKee Demetve l³eele meceepe Je efMe#eCe ³eeleerue mebyebOee®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

5

DeO³e³eveeLeeAvee keÀþerCe Òemebieer meeceesjs peelee ³esF&ue ³ee ¢<ìerves ner MeeKee efJekeÀefmele Peeueer. Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es efve³eespeve Je l³ee®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ He×leer®ee GHe³eesie keÀjC³eemeeþer meceepeeleerue mebMeesOevee®³ee efve<keÀ<ee¥®ee GHe³eesie Mew#eefCekeÀ, meceepeMeem$e keÀjles. meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes ne Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee ÒecegKe nslet Deens. ÖeÀefvmeme ye´eTve®³ee celeevegmeej, 'J³ekeÌleer®³ee DevegJebefMekeÀ meeceeefpekeÀ peeefCeJesceOeerue menYeeefielJeeletve®e meJe& ÒekeÀej®es efMe#eCe Ie[le Demeles.' l³ee®³ee celes, Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ner SkeÀ DeMeer MeeKee Deens keÀer, p³eeceO³es efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle meeceev³e leÊJes DeeefCe meceepeMeem$eeleerue MeesOeeb®es /efve<keÀ<eeb®es GHe³eesie kesÀuee peelees.

Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ner MeeKee efMe#eCee®ee meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve DeY³eeme keÀjles. Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eele efMe#eCeeletve meeceeefpekeÀ leÊJes, Òeef¬eÀ³ee Je mebmLee l³eeb®eer meeceeefpekeÀ keÀe³ex þjJeueer peeleele. Je l³eeuee®e meeceeefpekeÀ mJe©He ÒeeHle nesles. efMe#eCe ÒeCeeueerleerue, meeceeefpekeÀ leÊJes Je mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®³ee He×leeR®es GHe³eespeve Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e keÀjles. J³ekeÌleer Je meceepeeleerue efvejefvejeÈ³ee IeìkeÀeb®³ee Deeblejef¬eÀ³eeb®es cenÊJe ³eeJej Mew#eefCekeÀ meceepeMeemLe ÒekeÀeMe ìekeÀles. efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve meceepee®³ee Òeieleer mHe<ì keÀjles. Meeues³e Je Mew#eefCekeÀ mecem³ee ¿ee meceepee®³ee mecem³ee Deensle. ³ee ¢<ìerves Heeefnues peeles. efMe#eCe keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efoues Heeefnpes? DeY³eeme¬eÀce keÀesCelee Demeuee Heeefnpes? cegues DeHejeOeer / keÀle&J³e®egkeÀej keÀe yevele ®eeueueer Deensle? ³ee ÒeMveeb®eer Gllejs MeesOeC³ee®ee Òe³elve Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e keÀjles. Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e efMe#eCe Òeef¬eÀ³esleerue cenÊJee®³ee Demeuesu³ee mebmLee, mebIeìvee DeeefCe meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eebJej ÒekeÀeMe ìekeÀles. ner MeeKee J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleerceÊJee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeb®ee DeMee ÒekeÀejs GHe³eesie keÀjles keÀer pesCeskeÀ©ve J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ efJekeÀeme nesF&ue. Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eeves efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ mJe©He pejer Òel³eskeÀeuee mHe<ì kesÀues Demeues lejer O³es³eebvegmeej efMe#eCee®³ee efve³eespevee®es ceeie&oMe&ve, Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e%e efkebÀJee meceepeMeem$e%e ³eebveer kesÀuesues mebMeesOeve Je l³eevegmeej efceUJeuesues leeeflJekeÀ %eeve ³eecegUs Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee ³eesi³e efJemleej efkeÀleer Deens ³eeyeeyele ieeWOeU G[esuee efomelees. Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®³ee MeeKesle keÀesCekeÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee mebMeesOeveeb®es JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esF&ue ³eeyeeyele efvejefvejeÈ³ee le%eeb®eer celeeblejs Dee{Utve ³esleele. ³eecegUs®e efMe#eCee®es meceepeMeem$e ³ee JesieUîee %eeve MeeKes®ee efJe®eej meg© Peeuee ueJekeÀj®e efMe#eCee®es meceepeMeem$e ner SsefleneefmekeÀ Ieìvee yeveueer. 1963 meeueer Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®es efve³elekeÀeefuekeÀ (Journal) ns efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®es efve³elekeÀeefuekeÀ yeveues. efMe#eCe ÒeCeeueerle meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe meeceeefpekeÀ Deeke=ÀleeryebOe ³eeb®es Meem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve kesÀuesues efJeMues<eCe DeMeer efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee keÀ© MekeÀlees.

6


1) Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e Je efMe#eCee®es meceepeMeem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

1.5 efMe#eCee®³ee meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®eer DeeJeM³ekeÀlee :- Òel³eskeÀ meceepee®³ee mJele:®³ee yeouel³ee meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ iejpee Demeleele DeeefCe l³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. mebmeeOeveeb®es mebJeOe&ve, He³ee&JejCee®es mebj#eCe, peeieeflekeÀerkeÀjCe F. Deepe®³ee mecem³ee Deensle. cnCetve efvejefvejeÈ³ee iejpee HegjefJeC³eemeeþer efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. p³eeÒeceeCes meceepee®³ee iejpee yeoueleele. l³eeÒeceeCes efMe#eCe meg×e yeouele jneles. cnCetve efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. efMe#eCee®es meceepeMeem$e DeekeÀueveeme ceole keÀjles.

1) MeeUe Je efMe#ekeÀeb®eer keÀe³ex Je l³eeb®es meeceeefpekeÀ mebyebOe, meeceeefpekeÀ Òeieleer Je efJekeÀeme.

2) meceepe Je MeeUebJej meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee nesCeeje HeefjCeece.

3) J³ekeÌleeR®³ee peerJeveeJej meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee nesCeeje HeefjCeece.

4) meceepee®eer meebmke=ÀeflekeÀ Je DeeefLe&keÀ DeeJeM³ekeÀlesvegmeej DeY³eeme¬eÀcee®eer yeebOeCeer.

5) efvejefvejeÈ³ee je<ì^eble DeefmleÊJeele Demeuesueer ueeskeÀMeener efJe®eejmejCeer.

6) Deeblejje<ì^er³e mebmke=Àleer®eer DeesUKe Je l³ee®³ee GÊespevee®eer DeeJeM³ekeÀlee.

7) mebmke=Àleer Je HejbHeje DeesUKetve / peeCeerJesletve efJeefJeOe efve³ece Je keÀe³eÐeeb®³ee efveefce&leerÜejs meceepee®ee efJekeÀeme.

8) meeceeefpekeÀ Je mecee³eespeveeme GÊespeve osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀlee.

9) meeceeefpekeÀ mecetn, l³eeb®es Deeblej-mebyebOe Je ieleerceeveles®ee k³ekeÌleeRJej nesCeeje HeefjCeece. DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®³ee DeeJeM³ekeÀles®es efJeMues<eCe keÀje.

7

1.6 meceepeele efMe#eCee®eer keÀe³ex :- %eeve efceUJeCes Je J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleerceÊJee®ee efJekeÀeme keÀjCes efn®e efMe#eCee®eer ÒecegKe keÀe³ex Deensle ns DeefOekeÀ keÀeU ie=nerle Oe©ve ®eeueCeej veener.

meceepeMeem$ee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve efMe#eCee®eer Keeueerue keÀe³ex Deensle. 1) mebmke=Àleer / HejbHejeb®ee efmJekeÀej DeeefCe meb¬eÀceCe :- ns keÀjleevee peeCeerJeHetJe&keÀ,

keÀeUpeerHetJe&keÀ Je efveJe[keÀHeCes keÀjCes iejpes®es Deens. keÀejCe Deepe®³ee ueeskeÀMeener J³eJemLesle HetJeea®³ee keÀener efveJe[keÀ HejbHejeb®ee®e mJeerkeÀej l³eeb®es cetu³e Je DeeJeM³ekeÀlesvegmeej®eb kesÀuee Heeefnpes. keÀener cetu³eeb®ee l³eeie kesÀuee Heeefnpes. Goe. Deepe meJe&Oece&meceYeeJee®ee Òemeej keÀjC³ee®eer iejpe Deens. meJe&Oece&meceYeeJe cnCepes meJe& Oecee&uee (mel³e) meceeve ÒeeOeev³e osCes efkebÀJee Oecee¥ceO³es megmebJeeo meeOeCes. Deepe®³ee keÀeUele 'meJe& Oece& meceeve Deensle' Demee l³ee®ee DeLe& Iesleuee peelees. meJe& Oecee¥®ee osJeekeÀ[s peeC³ee®es ceeie& efvejefvejeUs Deensle efkebÀJee SkeÀmeceeve DeO³eeeflcekeÀ nslet. meJe& Oece& ns ceeveJeeb®es / ueeskeÀeb®es SkeÀceskeÀebÒeleer Demeuesueer meceepeeleerue veweflekeÀ peyeeyeoejerJej Yej osleele. l³ee®eyejesyej meceepeeleerue yeeueefJeJeen, DemHe=M³elee F. Heemetve otj jenC³eemeeþer efMe#eCeeves Òe³elve kesÀues Heeefnpesle. efMe#eCeeves KeeueerueÒekeÀejs ceole kesÀueer Heeefnpes.

• J³ekeÌleeriele cetu³eebyeeyele mHe<ìlee / ÒeeHleer efceUJeueer Heeefnpes.

• Deelcemee#eelkeÀej / DeelceHeefj#eCe - ceveve - SKeeÐee®es nslet Je #eceleebyeeyele peeie©keÀlee.

• Deelcemevceeve.

• mepe&veMeeruelesves efJe®eej.

• mebmke=Àleerleerue iegCeûenCe - keÀuee, mebieerle, ceeveJelee.

• keÀu³eeCekeÀjlee peeCeerJe / keÀle&J³ee®ee efJekeÀeme - yeewef×keÀ Je MeejerjerkeÀ mJeemLe.

• YeeweflekeÀ He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele cetu³eeyeeyele mHe<ìlee / ÒeeHleer.

• Deeoj - ceeveJe cnCetve SkeÀceskeÀebyeÎue Deeoj þsJeCes.

• HeefjHetCe& peerJeve peieC³eemeeþer®eer #ecelee. 2) veJemeeceeefpekeÀ He×leeR®ee efJekeÀeme :- peerJeve ns ieleerceeve Deens. ³eele melele yeoue Ie[tve ³esle

Demeleele. efJe%eeve, leb$e%eeve, Je mebÒes<eCeecegUs peerJeveeJej HeÀej ceesþe HeefjCeece Peeuee Deens. HeejbHeeefjkeÀ cetu³eeb®³ee mebJeOe&veeyejesyej®e veJ³ee cetu³eeb®eer efveefce&leer keÀjCes ns meeceeefpekeÀ J³eJemLesuee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer iejpes®es Deens. efpeLes -

• veeieefjkeÀ l³eeb®³ee mebmke=Àleeruee ef®eìketÀve Demeleele DeeefCe Flej mebmke=Àleer®eer efveefce&leer keÀjC³eeme J³eeHekeÀ ¢<ìerkeÀesve yeeUieleerue.

• peeieeflekeÀ ¢<ìerkeÀesve Je=ef×biele nesF&ue.

• %eeve FlekesÀ DeeOegefvekeÀ Peeues Deens keÀer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe YeeweflekeÀ Je ceeveJeer He³ee&JejCee®³ee peyeeyeoejer®es J³eJemLeeHeve yejesyejerves®e peele Demeleele.

8

3) efJeOee³ekeÀ keÀe³ex Je mepe&veMeeruelee ®eeuevee :- efMe#eCeeves ³eesi³e Je mepe&veMeerue J³ekeÌleeR®eer

efveefce&leer keÀjC³eeme ceole kesÀueer Heeefnpes. l³eecegUs veJeerve leb$e%eevee®ee mJeerkeÀej nesT MekeÀlees. Je yeewef×keÀ ¬eÀebleer Ie[tve ³esTve DeeHeueer DeeefLe&keÀ Òeieleer nesT MekeÀles. l³eecegUs efMe#eCeeves -

• GojefveJee&nemeeþer keÀceJeC³ee®eer #ecelee - J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe.

• yeewef×keÀ Je MeejerjerkeÀ keÀewMeu³ee®ee efJekeÀeme - ef¬eÀ³eelcekeÀ efJe®eej, mebÒes<eCe, meeceeefpekeÀ, meeQo³ee&lcekeÀ keÀewMeu³es.

• meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeevegmeej DevegketÀue Je mecee³eespeve keÀ© MekeÀleerue DeMee veeieefjkeÀeb®eer efveefce&leer kesÀueer Heeefnpes.

• meceepee®³ee Òeieleeruee neleYeej ueeJeleerue Demes veeieefjkeÀ le³eej kesÀues Heeefnpesle.

• ueeskeÀMeenerJe=Êeerves jneCeejs veeieefjkeÀ efvecee&Ce kesÀues Heeefnpesle.

• HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie keÀjCeejs J³ekeÌleeR®eer efveefce&leer kesÀueer Heeefnpes.

• J³ekeÌleeRvee mecee³eespeve, HeefjJele&ve, efkebÀJee meceepeele HeefjJele&veeme DeejbYe kesÀuee Heeefnpes.

• ogmeN³ee®es cele efmJekeÀejCeeje Je HejmHej meecebpem³e Je Meebleles®es cetu³e peeCeCeeN³ee J³ekeÌleeR®ee efJekeÀeme kesÀuee Heeefnpes.

• meceepeeves efmJeke=Àle kesÀuesues veweflekeÀ opex DeeefCe efveleerleÊJeeb®ee J³eJenejele mejeJe keÀjC³eeme ®eeuevee efoueer Heeefnpes.

• efJeefJeOe Hewuetbveer DeesUKeC³ee®eer Je cetu³eceeHevee®³ee #eceles®ee efJekeÀeme kesÀuee Heeefnpes.

• ceeveJeer-mebyebOe Je ÒesjCee ³eeb®³ee DeekeÀueveMekeÌleer®ee efJekeÀeme. DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efMe#eCee®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.

1.7 mJeeO³ee³e :- 1) efMe#eCee®es meceepeMeem$ee®ee DeLe& Je J³eeHleer mHe<ì keÀje. 2) 'Òel³eskeÀ efMe#ekeÀeuee efMe#eCee®³ee meceepeMeem$ee®³ee %eeveeyeeyele peeCekeÀej DemeCes DeeJeM³ekeÀ

Deens.' ®e®ee& keÀje. 3) Deepe®³ee meboYee&le efMe#eCee®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.

2

Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee leeeflkekeÀ GHeeiece ÒekeÀjCee®eer j®evee :-

2.0 GefÎ<ìs

2.1 ÒemleeJevee

2.2 J³eeJeneefjkeÀleeJeeo

2.3 mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoer

2.4 J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®eer efceceebmee

2.5 mebIe<e& GHeHeÊeer

2.6 ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³eef¬eÀ³eelcekeÀlee

2.7 cegkeÌle ÒeCeeueer (efme×eble) GHeeiece

2.8 efMe#eCe ÒeCeeueer

2.9 efMe#eCee®ee cegkeÌle ÒeCeeueer Gheeiece

2.0 GefÎ<ìs :- ¿ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej legcneuee Keeueerue iees<ìeR®ee yeesOe nesF&ue :

• [jkedÀn@ce®eer J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®eer GHeHeÊeer

• mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®eer ÒecegKe ue#eCes

• mebIe<e& GHeHeÊeer®es Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eeuee ³eesieoeve

• Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀles®es ef®eefkeÀlmekeÀ cetu³eceeHeve

• cegkeÌle ÒeCeeueer GHeiecee®ee efMe#eCeeMeer mebyebOe

2.1 ÒemleeJevee :- GHeHeÊeer®ee DeLe& JesieJesieÈ³ee J³ekeÌleer JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejs ueeJeleele. GHeHeÊeer®eer J³eeK³ee

Keeueerue ÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue – oesve efkebÀJee DeefOekeÀ ®eueeleerue HejmHej mebyebOe efkebÀJee mebyebOeeleerue efve³eefcelelee oMe&efJeC³eemeeþer yeveefJeuesuee mebkeÀuHeveelcekeÀ DeejeKe[e cnCepes GHeHeÊeer nes³e. mew×ebeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve, Ie[CeeN³ee iees<ìer leMee®e keÀe Ie[leele ¿ee®es leke&ÀMeg× mHe<ìerkeÀjCe oslee ³esles. DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele Ie[CeeN³ee efJeefJeOe Ieìveebmeeþer p³eeÒeceeCes JesieJesieUer mHe<ìerkeÀjCes

10

Demeleele. l³ee®eÒeceeCess meceepeele Ie[CeeN³ee Ieìveebmeeþer meceepeMeem$eer³e mHe<ìerkeÀjCes Demeleele. ¿ee GHeHeÊeer SkeÀe®e ceeefnleer®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee efJe®eej keÀjleele DeeefCe l³eecegUs l³eemeeþer JesieJesieUer mHe<ìerkeÀjCes osleele. Jele&veJeeoer Meem$eele, keÀesCeleerner GHeHeÊeer ner HetCe&HeCes De®etkeÀ vemeles. keÀesCeleerner GHeHeÊeer ner efveCe&³eelcekeÀ ceeb[Ceer keÀ© MekeÀle veener. %eeveele He[CeeN³ee veJeveJeerve YejercegUs, DeefmleÊJeele DemeCeeN³ee GHeHeÊeerle yeoue Ie[tve ³eslees, FlekesÀ®e veJns, lej keÀener GHeHeÊeer HetCe&HeCes DemJeerkeÀej kesÀu³ee peeleele. GHeHeÊeer®eer GHe³egkeÌlelee ner, leer efkeÀleer ÒeMveeb®eer GÊejs osles ³eeJej DeJeuebyetve vemeles, lej l³eeletve efkeÀleer veJeerve ÒeMve GHeefmLele kesÀues peeleele ¿eeJejner Demeles. p³ee GHeHeÊeeRveer Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eeuee cenÊJee®es ³eesieoeve efoues Deens, DeMee Keeueerue GHeHeÊeeR®es cenÊJee®es cegÎs DeeHeCe DeY³eemeCeej Deenesle :

De) J³eeJeneefjkeÀleeJeeo ye) mebIe<e& GHeHeÊeer keÀ) Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀlee [) cegkeÌle ÒeCeeueer GHeeiece

2.2 J³eeJeneefjkeÀleeJeeo (Functionalism) :-

meceepeMeem$ee®ee ieeYeelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve cnCepes J³eeJeneefjkeÀleeJeeo (functionalism), meJee&vegceleer (Consensus) efkebÀJee meceleesue (equalibrium) GHeHeÊeer ¿ee GHeHeÊeer®es HegjmkeÀlex meceepeMeem$e%e Demes ceeveleele keÀer meceepeele Ie[Ceejer Òel³eskeÀ Ieìvee, (iegvne meg×e), efkeÀleerner efJeef®e$e, efJemebiele efkebÀJee OeeskeÀeoe³ekeÀ Jeeìueer, lejer l³eeletve keÀenerlejer nslet meeO³e neslees. J³eeJeneefjkeÀleeJeeoevegmeej meceepe cnCepes, p³eele mebjef®ele meeceeefpekeÀ mebyebOe DeeefCe ¢M³e efve³eefceleHeCee Demelees, DeMee HejmHej mebyebefOele IeìkeÀeb®eer mJe³ebefve³ebef$ele DeMeer ÒeCeeueer Deens. Sefceue [jdkeÀn@ce (1858-1917) ¿eeves Heefnu³eeboe efMe#eCee®ee DeY³eeme meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve keÀjeJee DeMeer efMeHeÀejme kesÀueer. l³eeves Demes meg®eefJeues keÀer pej meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ keÀener ÒeceeCeele lejer SkeÀefpevemeer Demeleerue, lej®e lees meceepe DeefmleÊJeele jent MekeÀlees. efMe#eCe, yeeuekeÀele meg©JeeleerHeemetve®e menpeerJeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demee meejKesHeCee ©peJetve ne SkeÀefpevemeerHeCee ef®ejmLee³eer DeeefCe ¢{ keÀjles.

• [jdkeÀn@ce ¿eeves efMe#eCee®³ee mJe©Hee®es Heefj#eCe keÀjC³eeSsJepeer, les lemes keÀe Deens, ns mecepeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.

• l³eeves Demes oMe&efJeues keÀer, "meceepeeleerue peeCel³ee (Òeew{) J³ekeÌleer menpeerJeveemeeþer le³eej nesCeeN³ee J³ekeÌleeRJej (yeeuekeÀebJej) efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve HeefjCeecekeÀejkeÀ oyeeJe DeeefCele Demeleele. ¿ee®ee cegK³e GÎsMe ne®e Demelees, keÀer jepekeÀer³e ¢<ìîee megmebIeefìle DeMee meceepeemeeþer DeeefCe pes efJeefMe<ì keÀe³e& SKeeÐee J³ekeÌleeruee meceepeele jentve keÀje³e®es Demeles, l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMee MeejerefjkeÀ, yeewef×keÀ, veweflekeÀ DeJemLeeb®eer iejpe GlHevve keÀjCes DeeefCe l³eebvee efJekeÀefmele keÀjCes."

11

• [jdkeÀn@ce ¿eeves Demes ÒeefleHeeefoles keÀer efMe#eCe ns keÀeue DeeefCe mLeue meeHes#e Demeles. cnCetve®e DeeHeCe efMe#eCe DeeefCe meceepe SkeÀceskeÀebJej JesieUs keÀ© MekeÀle veener. efMe#eCe DeeefCe meceepe ner SkeÀceskeÀeb®eer Òeefleefyebyes Demeleele.

• l³eeves Demes ÒeefleHeeove kesÀues keÀer keÀesCel³eener keÀeUer Je mLeUer efMe#eCe ns efJeefJeOe ÒeLeebMeer, cetu³eebMeer DeeefCe mecepetleeRMeer efveieef[le Demeles.

• [jdkeÀn@ce ¿eebveer MeeUs®eer keÀe³ex Je l³eeb®es meceepeeMeer Demeuesues veeles ¿eeyeÎue®³ee mJele:®³ee celeeb®es mebef#eHle meej keÀe{ues Deens.

• [jdkeÀn@ce ¿eebveer Demes ÒeefleHeeefole kesÀues keÀer efMe#eCee®eer efJeefJeOe keÀe³ex Deensle : 1) meeceeefpekeÀ SskeÌ³e Òeyeefuele keÀjCes :-

Fefleneme : p³ee J³ekeÌleeRveer meceepeemeeþer keÀe³e& kesÀues Deens, DeMee J³ekeÌleeR®³ee keÀe³ee&®³ee DeY³eemeecegUs, DeeHeCe efkeÀleer veieC³e Deenesle, les peeCeJeles.

je<ì^efve<þs®eer Òeefle%ee : ¿eecegUs J³ekeÌleeruee DeeHeueer peceeJeeMeer (meceepeeMeer) Demeuesueer yeebefOeuekeÀer peeCeJeles DeeefCe l³eecegUs efve³ece / yebOeves lees[C³ee®eer MekeÌ³ele keÀceer nesles.

2) meeceeefpekeÀ YetefcekesÀ®es Heeueve :-

MeeUe ner meceepee®eer ueneve Òeefleke=Àleer Deens. l³eecegUs MeeUslener yee¿e peieemeejK³ee®e ÞesCeer, efve³ece, MekeÌ³elee / DeHes#ee Demeleele DeeefCe MeeUe yeeuekeÀebvee ¿ee YetefcekeÀeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer megmeppe keÀjles.

3) keÀecee®³ee efJeYeeieCeer®ee HeeþHegjeJee keÀjCes :-

MeeUsceO³es efJeÐeeL³ee¥®es efJeefJeOe keÀewMeu³eevegmeej ieì Hee[ues peeleele, pesCeskeÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee #eceleeveg©He J³eJemee³e #es$e efveJe[C³eeme Òeeslmeeefnle kesÀues peeles.

• l³eeb®³ee ([jdkeÀn@ce) celeevegmeej, veweflekeÀ cetu³es ner meeceeefpekeÀ megJ³eJemLee jeKeC³ee®ee Hee³ee Deens DeeefCe meceepe ne Hee³ee l³ee®³ee Mew#eefCekeÀ mebmLeebceOetve ef®ejmLee³eer yeveefJele Demelees.

• keÀesCeleener meeceeefpekeÀ yeoue ne l³ee meceepee®³ee efMe#eCe #es$eele peeCeefJelees DeeefCe efMe#eCe #es$eeleerue yeoue meeceeefpekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCelees. Kejslej efMe#eCe ns yeouee®eer Òeef¬eÀ³ee Ie[Jetve DeeCeC³eele meef¬eÀ³e Demeles.

• [jdkeÀn@ce, ÖeWÀ®e veeieefjkeÀebvee Oece&efvejHes#eHeCee DeeefCe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJe keÀ©ve osC³eemeeþer DeeefCe DeeOegefvekeÀ meceepeeleerue veweflekeÀ / meeceeefpekeÀ DeOe:Heleve LeebyeefJeC³eemeeþer efMe#eCee®ee keÀmee GHe³eesie nesF&ue, les Henele nesles. les MeeUsuee meceepee®eer ueneve Òeefleke=Àleer DeeefCe je<ì^er³eerkeÀjCee®es meeOeve mecepele.

• MeeUe ner kegÀìgbyeeleerue YeeJeveelcekeÀ veweflekeÀlee DeeefCe meceepepeerJeveeleerue keÀeìskeÀesj veweflekeÀlee ¿eeleerue ogJee cnCetve keÀe³e& keÀjles.

• [jdkeÀn@ce ¿eebveer meebefieleuesu³ee yeeyeer ¿ee Deepener ueeie Deensle. l³ee cnCepes – meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer / mlejeb®eer Mew#eefCekeÀ iejpe, Meeues³e efMemle, meceepeemeeþer YeeJeer veeieefjkeÀ Ie[efJeC³eele MeeUs®eer YetefcekeÀe, efMe#eCe Je meeceeefpekeÀ yeoue ¿eeleerue HejmHej mebyebOe, Deeblej-meebmke=ÀeflekeÀ mebMeesOeve DeeefCe MeeUe Je Jeie& ¿eeleerue meeceeefpekeÀ j®evee.

12

[jdkeÀn@ce ³eeb®³ee J³eeJeneefjkeÀleeJeeoeleerue $egìer :- [jkeÀn@ce ¿eebveer efMe#eCee®³ee keÀener yeeyeeR®ee J³eeJeneefjkeÀleeJeeoeceO³es efJe®eej kesÀuee veener. Goe. Òeew{ (YeefJe<³eeleerue) YetefcekesÀ®eer efveJe[ DeeefCe vesceCetkeÀ, meceepee®eer MeeUskeÀ[tve DeHes#ee DeeefCe MeeUs®eer Òel³e#e ke=Àleer. DeeHeueer Òeieleer leHeemee:-

1) J³eeJeneefjkeÀleeJeeo cnCepes keÀe³e? 2) [jdkeÀn@ce ¿eeb®³ee celes, efMe#eCee®eer keÀe³ex keÀesCeleer? 2.3 mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoer (Structural functionalists) : meb®ejveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoeRvegmeej, meceepe ne meceleesue DeeefCe megJ³eJemLeskeÀ[s PegkeÀlees. les meceepee®eer leguevee ceeveJeer MejerjeMeer keÀjleele. peerJeble jenC³eemeeþer ceeveJeer Mejerje®³ee Òel³eskeÀ Yeeiee®es keÀenerlejer keÀe³e& Demeles Je les meJe& SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. efMe#eCe SkeÀ mebmLee cnCetve DeMeer®e meceepeeuee efvejesieer / ®eebieues þsJeC³ee®es keÀe³e& keÀjles. meeceeefpekeÀ Deejesi³e cnCepes meeceeefpekeÀ megJ³eJemLee. pesJne meceepeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ l³ee meceepee®ee veweflekeÀ cetu³es efmJekeÀejlees Je l³eeb®es Heeueve keÀjlees, lesJne®e meeceeefpekeÀ Deejesi³e ³eesi³e jneles.

• mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoervegmeej efMe#eCeemeejK³ee meeceeefpekeÀ mebmLeeb®es GefÎ<ìs l³ee meceepeeleerue yeeuekeÀebvee Je ³egkekeÀebvee meceepeMeerue yeveefJeCes ns Demeles.

• meceepeMeeruelee ner SkeÀ DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens, p³eecegUs veJeerve efHe{er YeefJe<³eele GlHeeove#ece veeieefjkeÀ osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demes %eeve, ceveesJe=Êeer DeeefCe cetu³es efMekeÀleele.

• DeewHe®eeefjkeÀ DeY³eeme¬eÀele pejer ns O³es³e veceto kesÀuesues Demeues, lejerner ns cegK³eÊJes keÀ©ve ®eìkeÀve ue#eele ve ³esCeeN³ee HeCe metef®ele kesÀuesu³ee DeY³eeme¬eÀceeletve, meceepeekeÀ[tve DeHesef#ele cetu³es ceveeJej efyebyeJeC³eecegUs nesles.

• efJeÐeeLeea MeeUsleerue efve³ebef$ele Jele&CetkeÀercetUs ner cegu³es efMekeÀleele DeeefCe ceie leer efmJekeÀejleele DeeefCe Deelcemeele keÀjleele.

13

• efMe#eCee®es DeeCeKeer SkeÀ keÀe³e& Deens. efJeefJeOe J³eJemee³eebceO³es DeeJeM³ekeÀlesÒeceeCes ³eesi³e J³ekeÌleeR®eer iejpe Demeles. l³eecegUs efMe#eCee®es DeeCeKeerve SkeÀ GefÎ<ì ns Demeles keÀer efJeÐeeL³ee¥®es ieì Hee[tve, l³eeb®es mLeeve / opee& efveefM®ele keÀ©ve l³eebvee J³eeJemeeef³ekeÀ peieele mLeeve efceUJetve osCes.

• p³eeb®es mebHeeove G®®e Demesue DeMeebvee cenÊJee®³ee veeskeÀN³eebmeeþer ÒeefMe#eCe osTve l³eebvee peemle ceesyeouee ÐeeJee. p³eeb®es mebHeeove keÀceer Demesue DeMeebvee (MeejerefjkeÀ vemeues lejer yeewef×keÀ ¢<ìîee) keÀceer DeeJneveelcekeÀ keÀece DeeefCe DeLee&le®e keÀceer ceesyeouee ÐeeJee.

mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®³ee $egìer :-

• meVesle DeeefCe keÀe@ye ¿eeb®³ee vegmeej, HeÀkeÌle #ecelesvegmeej ceesyeouee osCes, ner HeÀmeJeCetkeÀ Deens.

• cesIeve ns ceev³e keÀjleele keÀer efkeÀleer lejer cegues ner #ecelee Demetvemeg×e, HeefjefmLeleercegUs (Iej®³ee keÀ<ìkeÀjer HeeMJe&YetceercegUs) MeeUsle meceeOeevekeÀejkeÀ HeeleUer ieeþt MekeÀle veenerle DeeefCe l³eecegUs DeLee&le®e p³eeuee les Hee$e / uee³ekeÀ Deensle Demee opee& ÒeeHle keÀ© MekeÀle veenerle.

• peskeÀ ye Demes ceeveleele keÀer ceO³eceJeieea³e MeeUsle efJeÐeeL³ee¥vee efceUCeeN³ee DevegYeJeebHes#ee keÀ<ìkeÀjer Jeiee&leerue cegueebvee Iejer efceUCeejs DevegYeJe efYevve Demeleele DeeefCe l³eecegUs DeMeer cegues mebHeeoveele keÀceer He[leele.

• cnCepes®e, ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es lej keÀ<ìkeÀjer Jeiee&leerue cegues ner MeeUsleerue Flej cegueeb®eer yejesyejer keÀjC³eele ceeies He[leele. l³eecegUs ¿ee cegueebvee keÀceerle keÀceer DeeJeM³ekeÀ DeMee ÒeeefJeC³e HeeleUerJej DeeCetve, MeeUsletve Heg{s {keÀueues peeles, pesCeskeÀ©ve l³eebvee nJ³ee leMee veeskeÀN³ee efceUle veenerle Je les ner keÀ<ìkeÀjer®e yeveleele.

• meepe¥ì ¿eebveerner ¿ee ®e¬eÀe®eer Heg<ìer®e kesÀuesueer Deens. l³eeb®³ee celes, MeeUe, ns meelel³e DeeefCe He³ee&³eeves meeceeefpekeÀ J³eJemLee meebYeeUles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®eer cegK³e JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje. 2) mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®³ee $egìer meebiee.

14

2.4 J³eeJeneefjkeÀleeJeeoeJej ìerkeÀe :-

• J³eeJeneefjkeÀleeJeeo meceepeele Demeuesues efJeefJeOe efJe®eej ÒeJeen, efJeefJeOe ieìeb®es efnlemebyebOe DeeefCe

HejmHej efJejesOeer mJeeLe& ¿eecegUs nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee efJe®eej keÀjerle veener. efYevve – efpevemeer meceepeele Òel³eskeÀ ieìe®es mJele:®es mJeeLe& meebYeeUC³eemeeþer JesieJesieUs DeejeKe[s Demeleele.

• ¿ee ¢<ìerkeÀesveeletve, Jeiee&le nesCeeN³ee p³ee Dev³eesv³eef¬eÀ³ee Demeleele, Goe. efMe#ekeÀ – efJeÐeeLeea

efkebÀJee efJeÐeeLeea – efJeÐeeLeea, l³eeb®es efJeMues<eCe keÀjCes keÀþerCe peeles.

• efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle meceeefJe<ì DeeMe³e keÀe³e Deens Je lees keÀmee efMekeÀefJeuee peelees, ¿ee®ee efJe®eej kesÀuee peele veener.

• J³ekeÌleer l³eebvee efouesu³ee YetefcekeÀe vegmel³ee®e efveYeeJele vemeleele, lej YetefcekeÀebceO³es yeoue keÀjleele Je mJele:meeþer veJeerve YetefcekeÀe le³eej ner keÀjleele, ¿ee®ee ¿ee GHeHeÊeerceO³es efJe®eej kesÀuee iesuesuee veener.

2.5 mebIe<e& GHeHeÊeer (Conflict Theory) :- mebj®eveelcekeÀ J³eeJeneefjkeÀleeJeeoe®³ee efJe©×, mebIe<e& GHeHeÊeer Demes ceeveles keÀer, efJeefJeOe cenÊJeekeÀeb#ee Demeuesu³ee, peerJeveekeÀ[s HeneC³ee®es JesieJesieUs ¢<ìerkeÀesve Demeuesu³ee DeeefCe JesieJesieÈ³ee meeceeefpekeÀ DeHes#ee Demeuesu³ee ieìeb®ee efceUtve meceepe yeveuesuee Demelees. l³eecegUs meceepeeleerue efJeefJeOe ieìele Mees<eCe, peguetce, o[HeMeener DeeefCe peyejomleer, DeMeeÒekeÀej®es HejmHej mebyebOe Demeleele. meeceeefpekeÀ mebIe<ee&Jej Yej osCeeN³ee efJeefJeOe meeceeefpekeÀ GHeHeÊeer ¿ee Leesj pece&ve efJe®eejJeble Je jepeveerleerle%e keÀeue& ceekeÌme& (1818-1883) ¿eeb®³ee efJe®eejebJej DeeOeeefjle Deensle. ceekeÌme& ¿eeb®ee mebIe<e&Jeeoer efJe®eej Feflenemee®³ee DeefOeYeeweflekeÀJeeoer mHe<ìerkeÀjCeeJej Yej oslees. DeefmleÊJeele Demeuesueer meeceeefpekeÀ J³eJemLee DeeefCe ¬eÀebleer®eer jepekeÀer³e ©HejsMee efkebÀJee keÀceerle keÀceer veJeerve meecekeÀeefpekeÀ j®evee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer mel³ee®ee MeesOe IesCeeje ne SkeÀ veweflekeÀ ¢<ìerkeÀesve nes³e.

mebIe<e& GHeHeÊeer meÊee – nkeÌkeÀ YesoeJej ue#e keWÀefêle keÀjleele. Goe. Jeie& - mebIe<e& DeeefCe HeebjHeeefjkeÀ / SsefleneefmekeÀ Je®e&mJe Demeuesu³ee efJe®eejOeejebvee efJejesOe keÀjleele. mebIe<e& GHeHeÊeer ner pejer cegK³eÊJeskeÀ©ve ceekeÌme& efJe®eej OeejsMeer pees[ueer iesueer Demeueer, lejerner efle®ee mebyebOe efveCee&³ekeÀ GHeHeÊeer (Critical Theory), m$eer-ÒeOeeve cele ÒeCeeueer (Feminist Theory), DeHetJe& GHeHeÊeer (Queer Theory), Del³eeOegefvekeÀ GHeHeÊeer (Post-modern Theory), mebj®eveesÊej GHeHeÊeer (Post-Structural Theory), JemeenleJeeoesÊej GHeHeÊeer (Post-colonial Theory) DeeefCe yeN³ee®e Flej efJe®eej OeejebMeer pees[lee ³eslees.

ce@keÌme Jesyej (1864-1920) meejKes keÀener mebIe<e& GHeHeÊeer®es HegjmkeÀles& Demes ceeveleele keÀer efMe#eCe ns jep³emebmLes®³ee DeKel³eeMele, cnCepes®e keÀener Jeefj<þeb®³ee neleele Demeles DeeefCe l³ee®ee cegK³e GÎsMe ne Demeceleesue yeveefJeCes DeeefCe lees efJeMes<eeefOekeÀej DemeCeeN³ee Jepeveoej ieìe®es mLeeve efveefM®ele Je keÀe³eosMeerj keÀjCes ne Demelees. keÀe@vesue DeeefCe JneF&ì cnCeleele keÀer efMe#eCe ÒeCeeueer ns pemes %eeve Òesef<ele keÀjC³ee®es ceeO³ece Deens, lemes®e les efJeMes<eeefOekeÀej Òesef<ele keÀjC³ee®esner ceeO³ece Deens.

15

• efMe#eCe ns keÀefve<þ Jeiee&leu³ee cegueebvee keÀefve<þ Jeiee&leerue Òeew{, ceO³ece Jeieea³e cegueebvee ceO³ece Jeieea³e Òeew{ Je G®®e Jeieea³e cegueebvee G®®e Jeieea³e Òeew{ yeveJetve meceleesue jeKeles.

• ce@kedÀ efueDee@[®³ee cnCeC³eeÒeceeCes keÀefve<þ Jeiee&leerue cegueebvee MeeUsle ÒeJesMe IesC³eeHetJeea Yee<ee efMekeÀC³ee®eer, leke&ÀMeg× efJe®eej keÀjC³ee®eer meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer mebOeer ve efceUeu³eecegUs efMe#ekeÀ l³eebvee keÀceer uee³ekeÀ mecepeleele DeeefCe l³eebvee keÀceer mebOeer osleele.

• keÀceer mebOeer efceUeu³eecegUs keÀefve<þ Jeiee&leerue cegues ner cesnveleer®es keÀece keÀjC³eemeeþer®e le³eej nesleele. Dee%eeOeejkeÀHeCee, efve³eceeb®es Heeueve F. iees<ìeRJej Yej efou³eecegUs mJee³eÊelee, G®®emlejer³e efJe®eej, mJele:®eer DeefYeJ³eleer F. Heemetve Jebef®ele jneleele DeeefCe cesnveleer®es keÀece keÀjC³eemeeþer®e le³eej nesleele.

• l³eebveer Demes efveoMe&veeme DeeCetve efoues keÀer, Keepeieer MeeUe ¿ee ceneie[îee Demeu³eecegUs G®®e Jeiee¥meeþer jeKeerJe Demeleele DeeefCe mejkeÀejves ®eeueefJeuesu³ee MeeUe, Goe. ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee MeeUe, p³ee cegK³eÊJeskeÀ©ve keÀefve<þ Jeiee&meeþer GHeueyOe Demeleele, l³eeb®³eekeÀ[s DeeefLe&keÀ yeU, ceveg<³eyeU keÀceer Demeles DeeefCe efoJemeWefoJeme l³eeb®eer HeefjefmLeleer peemle efyekeÀì nesle Deens.

• MeeUe ns meeceeefpekeÀkeÀjCee®es SkeÀ cenÊJee®es ceeO³ece Deens DeeefCe l³eeletve SkeÀ Jeie& ogmeN³ee Jeiee&Jej Je®e&mJe ieepeefJele Demelees. Goe. meJe& efJeÐeeL³ee¥veer FbûepeerceOetve efMekeÀeJes DeMeer ceeieCeer kesÀu³eecegUs Fbûepeerletve yeesueCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®es Fbûepeer ve yeesueCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥Jej MeeUsceO³es ke®e&mJe jneles.

• ns ®e¬eÀ ®eeuet jneles keÀejCe, Je®e&mJe DemeCeeN³ee ieìeves, FlekeÌ³ee keÀeueeJeefOele efMe#eCe ceO³eceJeieea³e cetu³eebMeer mebueive kesÀuesues Deens DeeefCe l³eecegUs Flej Jeiee¥®³ee ueeskeÀeb®eer l³eeHeemetve HeÀejkeÀle Peeuesueer Deens.

• efMe#ekeÀ Demes ie=efnle Oejleele keÀer, efJeÐeeL³ee¥vee keÀener efJeefMe<ì ceO³eceJeieea³e DevegYeJe Iejer efceUeuesues Deensle. HeCe ns meJe&®e efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle Kejs vemeles. keÀener efJeÐeeL³ee¥vee MeeUsveblej DeeHeu³ee HeeuekeÀebvee ceole keÀjeJeer ueeieles Je SkeÀ®e HeeuekeÀ Demeuesu³ee Iejele lej yeN³ee®eM³ee Iej®³ee peyeeyeoeN³eener G®eueeJ³ee ueeieleele.

• Iej®³ee peyeeyeoeN³eebletve ceeskeÀUe JesU keÀe{tve, ie=nHeeþ keÀjCes l³eebvee keÀþerCe peeles DeeefCe l³eecegUs l³eeb®³ee DeY³eemeeJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees.

• p³ee efþkeÀeCeer efMe#ekeÀ efve³eefcele DeY³eemee®eer DeewHe®eeefjkeÀlee efMeefLeue keÀjleele DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®³ee DeeJe[er®³ee DeY³eemee®³ee He×leeR®eer DeY³eeme¬eÀceeMeer meebie[ Ieeueleele, lesJne keÀener efJeÐeeL³ee¥®³ee DeeOeer ve peeCeJeuesu³ee #ecelee efometve ³esleele.

• HeCe Demes mee®esyebOe DeY³eeme¬eÀceeyeensj peeCeejs efMe#ekeÀ ns efJejUe®e Demeleele DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ DeY³eeme¬eÀce ne ÒemLeeefHele jep³eHe×leerves cnCepes®e He³ee&³eeves DeefOekeÀejele Demeuesu³eebveer þjefJeuesu³ee DeeMe³ee®es meb¬eÀceCe keÀjleele. HeCe Demes %eeve ns yengleebMeer efJeÐeeL³ee¥®³ee ¢<ìerves efvejLe&keÀ Demeles.

• efJeumeve DeeefCe JeeFved Demes ÒeefleHeeefole keÀjleele keÀer efJeÐeeL³e¥vee ns peeCeJeles keÀer pes les efMekeÀleele l³ee®ee YeefJe<³eele GojefveJee&n keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ #eceleebMeer keÀenerner mebyebOe vemelees.

16

• DeMee efJeÐeeL³ee¥®eer MeeUsyeÎue®eer DeveemLee ner l³eeb®³ee mJele:®³ee DeeJe[eryeÎue®³ee peeCeerJescegUs Demeles.

• meepe¥ì ³eeb®³ee cnCeC³eeÒeceeCes ÞecepeerJeer Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥meeþer MeeUs®eer ceO³eceJeieea³e cetu³es Deelcemeele keÀjCes DeeefCe ³eMe efceUefJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes, cnCepes l³eeb®ee mJele:®ee keÀefve<þ opee& ceev³e keÀ©ve DeHe³eMe HelkeÀjCes þjefJeu³eemeejKes Demeles.

• efHeÀPepesjeu[ HeCe cnCeleele, iejerye Iejeleerue cegueebvee, l³eeb®³eele Mew#eefCekeÀ #ecelee efkebÀJee efMekeÀC³ee®eer F®íe Demetve meg×e ³eMemJeer nesC³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer Demeles.

• ¿ee®³ee efJe©×, ceO³eceJeieea³e Je G®®e Jeieer&³e cegueebvee, l³eeb®ee meceepeeleerue opee& jeKeC³eemeeþer keÀceer Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. (DecesefjkesÀ®es) mebIejep³ee®es mejkeÀej mJeleb$e, Keepeieer MeeUebvee DeeefLe&keÀ ceole osTve, Þeercebleevee ®eebieues keÀceer HewMeele GHeueyOe keÀ©ve osles.

• ¿ee '®eebieu³ee efMe#eCeecegUs' Þeerceble cegues peemle ®eebieues keÀe³e& keÀ©ve, peemle ³eMe ÒeeHle keÀjleele. DeMee ÒekeÀejs G®®emlejer³eeb®es efJeMes<eeefOekeÀej DeeefCe meebHeefÊekeÀ keefj<þlee keÀe³ece jneCes MekeÌ³e nesles.

• mebIe<e& GHeHeÊeer®³ee HegjmkeÀl³ee¥®³ee cnCeC³eevegmeej meeceeefpekeÀ HegvejeJe=Êeer ner efvejblej ®eeuet jneC³ee®es keÀejCe ns®e Deens keÀer HetCe& efMe#eCe J³eJemLee ner ÒeyeU / meÊeeOeejer ieìe®³ee efJe®eejOeejsÒeceeCes Demeles.

• Kejs lej, Demes YeemeefJeues peeles keÀer efMe#eCe DeeefCe l³ee®³ee Deveg<ebieeves mebHeÊeer Je opee& meJee¥meeþer Keguee Deens DeeefCe pej keÀesCeer DeeHeues G®®e opee& ÒeeHle keÀjC³ee®es GefÎ<ì ieeþt MekeÀuee veener, lej l³eeuee lees mJele:®e peyeeyeoej Demelees.

• jeF&ì Demes ÒeefleHeeoleele keÀer, ¿ee iewjmecepeecegUs ueeskeÀebvee nsner keÀUle veener keÀer l³eeb®es Jew³eefkeÌlekeÀ keÀ<ì ns meg×e meeceeefpekeÀ ÒeJeeneb®ee®e HeefjCeece Deens. nîee ogìHHeerHeCeecegUs efkeÀl³eskeÀ HeeuekeÀ keÀ<ìÒeo keÀeces ¿ee efJe®eejeves keÀjle jneleele keÀer, l³eeb®³ee ¿ee l³eeieecegUs l³eeb®³ee cegueeb®es YeefJe<³e lejer GppJeue nesF&ue Je p³ee mebOeer l³eebvee efceUeu³ee veenerle, l³ee cegueebveelejer GHeueyOe nesleerue.

• Demes iejerye DeeefCe keÀ<ìÒeo peerJeve peieCeeN³ee J³ekeÌleer ¿ee DeMee Deefve<ì meeceeefpekeÀ ³egkeÌleerJeeoe®³ee efMekeÀej nesleele. l³eeb®ee Demee mecepe keÀ©ve efouee peelees keÀer MeeUs®ee cegK³e GÎsMe mecelee yeUkeÀì keÀjCes ne Demelees. HeCe Òel³e#eele Demes efometve ³esles keÀer MeeUe ¿ee Òe®eefuele opee& DeeefCe meÊes®ee Demeceleesue jeKeC³ee®ee®e meceepee®ee GÎsMe oMe&efJeleele.

mebIe<e& GHeHeÊeer®³ee $egìer :-

¿ee GHeHeÊeerJej DeMeer efìkeÀe kesÀueer peeles keÀer ner GHeHeÊeer efveCe&³eelcekeÀ Je efvejeMeeJeeoer Deens DeeefCe HeefjefmLeleer megOeejC³eemeeþer, J³ekeÌleerle Demeuesu³ee meeceL³ee¥®ee efJe®eej keÀjerle veener. lejermeg×e ns ue#eele Iesleues Heeefnpes, keÀer ner GHeHeÊeer meceepeeleerue mel³e HeefjefmLeleer®eer ngyesngye Òeeflecee Deens.

17

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. mebIe<e& GHeHeÊeer®³ee cegK³e JewefMe<ìîeeb®eer ®e®ee& keÀje.

2.6 ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³eef¬eÀ³eelcekeÀlee(Symbolic Interactionism) ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀlee efkebÀJee Lees[keÌ³eele Dev³eesv³eef¬eÀ³eelcekeÀlee ne meceepeMeem$eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee ¢ef<ìkeÀesve Deens. ¿ee ¢ef<ìkeÀesvee®es cetU pece&ve meceepeMeem$e%e Je DeLe&Meem$e%e ce@keÌmed Jesyej (1864-1920) DeeefCe DecesefjkeÀve leÊJeJesÊee pee@pe& S®ed. efce[ (1863-1931) ¿eeb®³ee yeewef×keÀ efJe®eej ÒeCeeueerJej DeeOeeefjle Deens. ¿ee oesIeebveener ceeveJeer Jele&ve, meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe GHe³egkeÌleleeJeeo ¿eeb®³ee J³eefkeÌleefve<þ DeLee&Jej Yej efouee Deens. efce[ ³eeb®es efMekeÀeiees efJeÐeeHeerþeleerue meneO³ee³eer njyeì& yuegcej ¿eebveer ÒeLece “ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³eef¬eÀ³eelcekeÀlee” (Symbolic Interactionism) ne MeyoÒe³eesie kesÀuee DeeefCe ¿ee GHeHeÊeer®es ÒeefleHeeove kesÀues.

• Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeoer, meceepe J³eJemLes®³ee {esyeU Jemlegefve<þ ¢ef<ìkeÀesveeHes#ee meceepepeerJevee®³ee J³eefkeÌleefve<þlesJej Yej osleele.

• ¿ee®es SkeÀ keÀejCe Demes keÀer, les l³eeb®es leke&À ns l³eeb®³ee meceepeeyeÎue Demeuesu³ee ÒeeflecesHes#ee (J³eeJeneefjkeÀleeJeeÐeebmeejKes), J³ekeÌleeryeÎue Demeuesu³ee ÒeeflecesJej DeeOeeefjle Deensle.

• Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeÐeebvegmeej meceepe ne J³ekeÌleeR®³ee megmebIeefìle DeeefCe Deeke=ÀleeryebOe Dev³eesv³eef¬eÀ³eebveer yeveuesuee Demelees.

• Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeoeR®es mebMeesOeve ns meeceeefpekeÀ mebmLeeleerue {esyeU mebj®evesleerue HejmHej mebyebOeeHes#ee ¢M³e DeMee meceesjemeceesjerue Dev³eesv³eef¬eÀ³eebJej keWÀefêle Demeles.

• ¿eecegUs Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeoeR®es ue#e ns efJeefJeOe Ieìveeleerue Yeeie IesCeeN³ee J³ekeÌleeRceO³es Ie[CeeN³ee Dev³eesv³eef¬eÀ³ee DeeefCe l³ee Ieìveeb®es J³ekeÌleermeeþer DemeCeejs cenÊJe ¿eeJej keWÀefêle Demeles DeeefCe l³eecegUs®e les meceepeele efmLej DeMee ©{er Je cetu³eebHeemetve {Utve keÀe³ece yeouele peeCeeN³ee DeeefCe pegUCeer keÀjCeeN³ee meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³esJej keWÀefêle nesles.

• J³eeJeneefjkeÀleeJeeoeR®³ee celeevegmeej meeceeefpekeÀerkeÀjCe ns meeceeefpekeÀ ÒeCeeueerle meblegueve DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjles, lej Dev³eesv³eef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeoeR®³ee celeevegmeej meceepeeleerue

18

meom³eeb®³ee HejmHej lees[pees[ercegUs meceepeele leelHegjles veelesmebyebOe le³eej nesleele DeeefCe les cetueYetle j®evesle efmLejlee Demetve meg×e, ¿ee mebyebOeele keÀe³ece DeefmLejlee efvecee&Ce keÀjleele.

• ner GHeHeÊeer efJeefJeOe Dev³eesv³e ef¬eÀ³eebbbbJej, peMee efJeÐeeLeea – efJeÐeeLeea, efMe#ekeÀ – efJeÐeeLeea, efMe#ekeÀ

– cegK³eeO³eeHekeÀ ¿eebleerue Deeblejef¬eÀ³ee, efJeÐeeLeea ceveesJe=Êeer Je mebHeeove, efJeÐeeL³ee¥®eer cetu³es, l³eeb®eer mJele:yeÎue®eer mebkeÀuHevee DeeefCe l³eeb®³ee DeekeÀeb#ee, meeceeefpekeÀ opee&ceOeerue Deblej DeeefCe mebHeeove ¿eebJej ue#e keWÀefêle keÀjles.

HejmHej mebyebOeeb®³ee oesve GHeHeÊeer Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eele HeÀej cenÊJeHetCe& Deensle. l³eecnCepes 'efMekeÌkeÀeceesle&ye GHeHeÊeer' (Labelling Theory) DeeefCe 'Deeoeve-Òeoeve GHeHeÊeer' (Exchange Theory). efMekeÌkeÀe ceesle&ye GHeHeÊeer ner mJele:®eer DeesUKe DeeefCe l³eeb®eer Jele&CetkeÀ ner l³eeb®eer DeesUKe efkebÀJee JeieeakeÀjCe keÀmes kesÀues peeles DeeefCe mJe³ebHetle&les®es YeeefkeÀle DeeefCe þjeJeerkeÀ þM³ee®eer mebkeÀuHevee - ¿ee®³eeMeer mebyebefOele Demeles. pej SKeeÐee cegueeuee let Jes[e Deensle efkebÀJee DeeUMeer Deensme, Demes Hejle Hejle meebefieleues lej l³ee®ee HeefjCeece l³ee®³ee ‘mJe’ ®³ee mebkeÀuHevesJej nesTve lees l³ee ÒeceeCes®e Jeeiee³euee ueeiesue. efJeÐeeLeea, efMe#ekeÀeb®³ee l³eeb®³eekeÀ[tve p³ee DeHes#ee Demeleele l³eeÒeceeCes®e Jeeieleele. meeceeefpekeÀ ke=Àleer ner J³ekeÌleer®³ee legueveelcekeÀ HeÀe³eoe leesìîee®³ee efveJe[erJej DeJeuebyetve Demeles, Demes Deeoeve-Òeoeve GHeHeÊeer oMe&efJeles. lej meeceeefpekeÀ Deoueeyeoue GHeHeÊeer Demes oMe&efJeles keÀer k³ekeÌleer mJele:®ee peemleerle peemle HeÀe³eoe keÀmee nesF&ue, ¿eeJej mJele:®eer ke=Àleer þjefJeleele. ¿ee GHeHeÊeer®ee cegK³e IeìkeÀ cnCepes efJeefJeOe "JewkeÀuHeeleerue legueveelcekeÀ HeeleUer" (“Comparison level of alternatives”) ®es DeeOeejleÊJe. J³ekeÌleeR®ee meJeexÊece JewkeÀuHe (cnCepes®e vegkeÀmeeve Je peemleerle peemle HeÀe³eoe ¿ee®eer efveJe[) ne, ‘vegkeÀmeeve DeeefCe HeÀe³eoe ne DeeHeu³ee Dev³eesv³eef¬eÀ³esJej DeJeuebyetve Demeleele’, ¿ee ie=efnlekeÀeJej DeeOeeefjle Demelees.

J³ekeÌleer meeceeefpekeÀ Deeoeve – Òeoeveele Yeeie Iesleele, keÀejCe

1. DeHesef#ele HejmHej menkeÀe³e&

2. veeJeueewefkeÀkeÀ Je ogmeN³eeJejerue DeeHeuee ÒeYeeJe ¿eele Jee{

3. Hejefnleo#elee (efve:mJeeLeeaHeCee) DeeefCe meeceL³ee&yeÎue®eer keÀuHevee

4. Òel³e#e HeÀe³eoe HejmHej Deeoeve-Òeoeve ns J³ekeÌleeRvee DeeefCe ieìebvee SkeÀceskeÀeb®³ee yebOeveele yeebOetve þsJeles. meve 1975 Heemetve peemle-peemle efMe#eCele%³eebvee Demes Jeeìt ueeieues keÀer efMe#eCe ÒeCeeueervee mecepeC³eemeeþer Del³eble Hee³eeYetle (Hetjesieeceer) efJe®eejeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. JewefMJekeÀ (micro-cosmic) {esyeU efJe®eejmejCeeruee (p³eele Dev³eesv³e ef¬eÀ³esuee keÀener cenÊJe veener), GÊej cnCetve Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeÐeebveer DeeHeu³ee keÀuHevee ¿ee ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³eef¬eÀ³esJej DeeOeeju³ee. ceeveJeJebMeMeem$e He×leer (Ethnomethodology) ner DeYetleHetJe& meceepeMeem$ee®eer (phenomenological Sociology) MeeKee Deens DeeefCe l³ee®ee Hee³ee Meem$eer³e meeceeefpekeÀ

19

GHeHeÊeer Je meeceeefpekeÀ Yee<eeMeem$eeJej DeeOeeefjle Deens. meceepeeleerue efJeefJeOe Hee³eeYetle IeìkeÀ mJele:®³ee Je Flejeb®³ee JeeieC³eeuee pees DeLe& ueeJeleele lees DenJeeefuele keÀjC³ee®ee Je l³ee®es mHe<ìerkeÀjCe osC³ee®ee JeCe&veelcekeÀ DeY³eeme ¿eele kesÀuee peelees. ceeveJeJebMeMeem$e He×leerves peeCekeÀej

Dev³eesv³e – efJeefMe<ì keÀejCeHejÊJes Ie[CeeN³ee IeìkeÀeb®ee mLeue-keÀeueeefOeef<þle meceepe-mebj®evee, mebYee<eCeeletve DeeefCe mecevJeef³ele ke=Àleerletve keÀMee Ie[leele l³ee®ee DeY³eeme keÀjleele. ¿ee®ee GHe³eesie Mew#eefCekeÀ meboYee&le kesÀuee, lej l³eeletve Jeiee&leerue Dev³eesv³e ef¬eÀ³es®es

Deeke=ÀleeryebOe, %eevee®ee GHe³eesie DeeefCe J³eJemLeeHeve – keÀe³e megmebmke=Àle keÀje³e®es, DeY³eeme¬eÀceeleerue DeeMe³e F. ®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer neslees. Dev³eesv³eef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeoer meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeb®ee DeY³eeme meJex<eCe efkebÀJee cegueeKeleer®³ee SsJepeer menYeeieer efvejer#eCeeves (Participant Observation) keÀjleele. l³eeb®³ee celeevegmeej, menYeeieer IeìkeÀeb®³ee owvebefove peerJeveeMeer peJeU®ee mebyebOe DemeCes Je l³eele mecejme nesCes, ns, efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle l³eeb®³ee ke=ÀleeR®ee DeLe& mecepeC³eemeeþer DeeefCe ¿eele menYeeieer J³ekeÌleeR®³ee Jele&CetkeÀercegUs Ieìvee keÀMee Ie[leele, ns mecepeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee Òel³e#e menYeeieecegUs Dev³eesv³e ef¬eÀ³eeJeeÐeeb®eer l³eeleerue cetu³eebMeer yeebefOeuekeÀer le³eej nesles. Kejs lej, Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀleeJeeoer ¿ee cetu³eebJe©ve keÀe³e DeY³eemee³e®es les peemleerle peemle Jemlegefve<þlee yeeUietve þjefJeleele. ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀles®³ee $egìer :-

meceepeMeem$eele ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀeJeeoeRJej yengOee DeMeer efìkeÀe keÀjleele keÀer l³eeb®³ee mebMeesOeve keÀe³e&He×leer peemle ÒeceeCeeble keÀuHevesJej DeeOeeefjle Demeleele Je l³eecegUs l³eeb®³ee GHeHeÊeer He×leMeerj vemeleele. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. ÒeeflekeÀelcekeÀ Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀles®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje. 2. efMekeÌkeÀe ceesle&ye GHeHeÊeer®³ee YetefcekesÀ®eer ®e®ee& keÀje.

20

2.7 cegkeÌleÒeCeeueer GHeeiece (Open Systems Approach) :- cegkeÌle ÒeCeeueer efme×eble ne meJe&ÒeLece ue[defJeie ne@ve yeì&veueebHeÀer (1956) ¿ee peerJeMeem$e%eeves ceeb[uee. ueies®e®e lees %eevee®³ee Flej MeeKeebveener ueeiet kesÀuee iesuee. ¿eele ÒeCeeueer (System) ¿ee mebkeÀuHeves®eer J³eeK³ee, Keeueerue ÒeceeCes kesÀuesueer Deens. meJe& ÒeCeeueer ¿ee íesìîee Yeeieeb®³ee efkebÀJee l³eeb®³ee meb³eesiee®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeecegUs yeveuesu³ee Demeleele DeeefCe l³eecegUs l³eeleerue HejmHej mebyebOe ns SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Demeleele. ÒeCeeueer ner l³ee®³ee iegCeJewefMe<ìîeebJe©ve þjefJeueer peeles.

• ÒeCeeueer ner SkeÀ YeeweflekeÀ efkebÀJee mebkeÀuHeveelcekeÀ, mJeleb$e DeefmleÊJe DemeCeejer, HejmHejebMeer mebyebOe meeOeCeejer, l³eeleerue efJeefJeOe Yeeieele Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee Ie[Ceejer DeeefCe l³ee®³ee JeeleeJejCeeMeerner Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee meeOeCeejer DeMeer Demeles.

• ÒeCeeueeruee Þes³emkeÀj (preferred) DeMeer DeJemLee Demeles.

• ÒeCeeueer®es efJeefJeOe Yeeie l³eeb®³ee Hejerves íesìîee-íesìîee ÒeCeeueer Demet MekeÀleele. HejmHej mebyebefOele Je SkeÀceskeÀebJej ef¬eÀ³ee keÀjCeejs Yeeie :-

Deeke=Àleer 1

ÒeCeeueer GHeeiece ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer p³eecegUs SKeeÐee mebHetCee&®es (Whole) efJeefJeOe Yeeie SkeÀceskeÀebJej keÀmes HeefjCeece keÀjleele, les mecepeles. efvemeiee&leerue ÒeCeeueer GHeeiecee®eer GoenjCes

cnCepes He³ee&JejCe DeeefCe l³ee®es IeìkeÀ – nJee, HeeCeer, efJeefJeOe ieleer DeeefCe l³eele SkeÀ$e keÀue keÀjCeejs, Jee{Ceejs DeeefCe ue³e HeeJeCeejs ÒeeCeer Je JevemHeleer. mebIeìvesleerue ÒeCeeueer®es IeìkeÀ cnCepes l³eele keÀece keÀjCeejer ceeCemes, mebIeìves®eer j®evee DeeefCe mebIeìvesuee Òeyeue efkebÀJee ogye&ue keÀjCeeN³ee efJeefJeOe Òeef¬eÀ³ee.

ÒeCeeueer efJe®eej (Systems thinking) ner mecem³ee – efvejekeÀjCee®eer SkeÀ He×leer Deens. ¿eele efJeefJeOe mecem³ee nîee mebHetCe& ÒeCeeueer®es íesìs íesìs Yeeie ceeveues peeleele DeeefCe l³ee Yeeieeb®ee mJeleb$³eHeCes efJe®eej keÀ©ve, l³eeletve, DeeOeer ue#eele ve Deeuesu³ee veJeerve mecem³ee efvecee&Ce keÀjC³eeSsJepeer, l³eeb®ee HetCe&lJeeves efJe®eej kesÀuee peelees. ÒeCeeueer GHeeiece ner mJeleb$e SkeÀ yeeye vemetve,

21

SkeÀ meJe³eeR®ee / ÒeIeeleeb®ee efkebÀJee Òel³e#e ke=Àleerb®ee meb®e Deens. Yeeie ns mJeleb$³eHeCes mecepetve IesC³eeHes#ee, SkeÀceskeÀeb®³ee meboYee&le DeeefCe Flej ÒeCeeueeR®³ee meboYee&le peemle ®eebieues mecepet MekeÀleele. ÒeCeeueer GHeeieceele keÀejCe Je HeefjCeece ¿eeb®ee js<eer³e efJe®eej ve keÀjlee, ®e¬eÀer³e efJe®eej kesÀuee peelees. mebIeìves®³ee Deeleerue Je yeensjerue ÒecegKe ®eueeb®eer KejerKejer Òeeflecee efceUC³eemeeþer cegkeÌle ÒeCeeueer GHeeiece ns SkeÀ leHeeme keÀjCeejs Demes meeOeve Deens DeeefCe l³eecegUs mebIeìves®eer efkebÀJee l³eeb®³ee Yeeieeb®eer ef®eefkeÀlmekeÀ Hejer#ee MekeÌ³e nesles. ¿ee®³ee JeeHejecegUs cegK³e ®eueeb®eer DeeefCe l³eeb®³ee HejmHej mebyebOee®eer ueies®e ceeefnleer efceUles. ns leb$e Jej®³ee efkebÀJee Keeue®³ee yeepetuee PegketÀ MekeÀles, cnCepes®e, ns leb$e ÒeCeeueer®ee meceûe efkebÀJee l³eeb®³ee íesìîee íesìîee Yeeieeb®³ee HeefjefmLeleer®es JeCe&ve keÀ© MekeÀles. Goe. ns leb$e mebIeìvesleerue SKeeÐee efJeYeeiee®es (department) ÒeCeeueer cnCetve, DeY³eemee³euee JeeHejues peeT MekeÀles. He³ee&JejCeeleerue DeefmleÊJe (p³ee®³eeMeer ÒeCeeueer®eer Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee nesT MekeÀles) :-

Deeke=Àleer 2 He³ee&JejCe ns meJe& ÒeCeeueeRvee Jes{les. He³ee&JeCeele efJeefJeOe ÒeCeeueer Demeleele :-

• ye× ÒeCeeueer He³ee&JejCeeMeer Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee meeOele veenerle. HetCe&HeCes ye× ÒeCeeueer ne mew×ebeflekeÀ efJe®eej Demeuee, lejer Òel³e#eele meJe& ÒeCeeueeRJej keÀener ÒeceeCeele lejer He³ee&JejCee®ee HeefjCeece neslees.

• cegkeÌle ÒeCeeueer ¿ee He³ee&JejCeeMeer Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee meeOeleele. He³ee&JejCeecegUs ÒeCeeueeRJej keÀener yebOeves efkebÀJee Deeveg<ebefiekeÀ HeefjCeece nesT MekeÀlees.

• HeefjefmLeleer – He³ee&JejCeeleerue efJeefJeOe HeefjefmLeleeRMeer ÒeCeeueer®ee mebyebOe ³eslees. ieleerceeve He³ee&JejCeeleerue HeefjefmLeleer melele yeouele Demeles.

• Deeveg<ebefiekeÀ Ieìvee – YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerle Ie[Ceejs DeekeÀefmcekeÀ, Oeejoej yeoue ÒeCeeueeruee Demeblegefuele keÀjleele efkebÀJee neoje osleele.

22

2.8 efMe#eCe ÒeCeeueer :-

efMe#eCe ÒeCeeueer®³ee efJeMues<eCee®es cegK³eÊJes keÀ©ve oesve Yeeie He[leele – Òeef¬eÀ³ee DeeefCe j®evee. Òeef¬eÀ³ee ne ÒeCeeueer®ee ef¬eÀ³eelcekeÀ Yeeie Deens DeeefCe l³eecegUs®e j®evesuee DeLe& ÒeeHle neslees. Òeef¬eÀ³es®eer GoenjCes cnCepes DeO³e³eve, DeO³eeHeve, mebÒes<eCe, efveCe&³e IesCes, lemes®e MeeUsle Dee³eesefpele kesÀues peeCeejs efJeefJeOe DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ keÀe³e&¬eÀce. ¿ee keÀe³e&¬eÀceebcegUs efJeÐeeLeea MeeUsle DeeefCe Heg{s l³eeb®³ee YeeJeer peerJeveele ³eesi³e meeceeefpekeÀ YetefcekeÀe JeþJet MekeÀleele. efMe#eCe ÒeCeeueer®es ns ieleerceeve Yeeie Deensle.

ÒeCeeueer®eer j®evee cnCepes Heo¬eÀce efkebÀJee efJeefJeOe ueeskeÀeb®³ee j®evesleerue YetefcekeÀe – ÒeMeemekeÀ, efMe#ekeÀ, keÀe³e&keÀlex, HeeuekeÀ DeeefCe DeLee&le®e efJeÐeeLeea, lemes®e DeO³e³eve DevegYetleeR®es mebIeìve, Jeie& DeeefCe MeeUs®eer j®evee, MeeUs®ee ÒekeÀej DeeefCe DeY³eeme¬eÀcee®eer j®evee. MeeUs®³ee He³ee&JejCeele ieì, mebIeìvee, MeeUsyeensjerue Flej mebmLee DeeefCe HetCe& JewefMJekeÀ meceepe ¿eeb®ee, MeeUs®³ee keÀe³ee&Jej HeefjCeece neslees. Goe. HeeuekeÀ keÀOeerkeÀOeer MeeUs®³ee J³eJemLeeHeveebJej jesuej mkesÀefìbiemeejKes menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce meg© keÀjC³eemeeþer efkebÀJee efJeÐeeL³ee¥meeþer mecegHeosMevee®eer mees³e keÀjC³eemeeþer oyeeJe DeeCeleele. meceepe efJeefJeOe ieìe®³ee efJeÐeeL³ee¥vee meceeve mebOeer GHeueyOe

keÀjlees DeeefCe mejkeÀej, DeeefLe&keÀ – jepekeÀer³e mebj®evee, MeeUsmeeþer OeesjCes DeeefCe meeOeves GHeueyOe keÀ© osles.

2.9 efMe#eCee®ee cegkeÌle ÒeCeeueer GHeeiece :- cegkeÌle ÒeCeeueer GHeeiece efMe#eCe ÒeCeeueeruee SkeÀ meceûe, mebHetCe&, SkeÀmebIe ¢ef<ìves Henelees. l³eecegUs,

• l³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees.

• ceeefnleer DeeefCe efvejer#eCe ³eeb®ee ³eesi³e ¬eÀce ueeJeCes megkeÀj nesles.

• efceÞe DeeefCe SkeÀceskeÀebMeer mebueive IeìkeÀeb®es DeeefCe l³eeb®³ee HejmHej mebyebOeeb®³ee meb®ee®es meeceev³e ef®e$e GYes jneles.

• Keeueerue Deeke=Àleer keÀesCel³eener meeceeefpekeÀ ÒeCeeueer®es cetueYetle IeìkeÀ oMe&efJeles. ns IeìkeÀ cnCepes mebIeìvee, He³ee&JejCe (YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer), DeblejYejCe (Input) (cnCepes®e efJeefJeOe ceeefnleer, J³ekeÌleer, meeceûeer) efve<HeÊeer (output) DeeefCe Òel³eeYejCe (feedback).

23

1. efJeÐeeLeea - ueeskeÀmebK³eelcekeÀ ®eues - GHemebmke=Àleer - meceJe³emkeÀ ieì - Jeie& - kegÀìgbye 2. keÀce&®eejer Jeie& - efMe#ekeÀ - ÒeMeemekeÀer³e keÀce&®eejer - ®elegLe& ÞesCeer keÀce&®eejer - ÒeefMe#eCe - Jeiee&®eer HeeMJe&Yetceer - mebueivelee

1. mebj®evee - DeewHe®eeefjkeÀ efJe©× DeveewHe®eeefjkeÀ - YetefcekeÀe mebyebOe - He³ee&³eer j®evee 2. O³es³es efkebÀJee keÀe³ex 3. GHe¬eÀce - DeeMe³e, DeY³eeme¬eÀce - keÀe³e&¬eÀce - ®ee®eCeer 4. ÒeCeeueer efvene³e Òeef¬eÀ³ee - meeceepeerkeÀjCe

- DeO³e³eve – DeO³eeHeve - efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee - mebÒes<eCe Òeef¬eÀ³ee - efMemle - yeoue, DevegketÀueve 5. DeveewHe®eeefjkeÀ j®evee

1. HeoJeerOej

2. veJeerve %eeve

3. keÀeueyee¿e ceeefnleer

4. veJeerve mebmke=Àleer

- MeeUs®ee yees[& / (ÒekeÀej)

- HeeuekeÀ-efMe#ekeÀ mebIeìvee

- efMe#ekeÀeb®eer mebIeìvee

- meceepeeleerue oyeeJe DeeCeCeejs ieì

- jepekeÀer³e efve³ece

- leb$e%eeve - jepekeÀer³e-DeeefLe&keÀ - Oeeefce&keÀ ieì - meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es Je

efJe®eejOeeje - meeceeefpekeÀ yeoue Je

uenjer (DeuHekeÀeU efìkeÀCeejer DeeJe[)

- ueeskeÀmeebefKekeÀ yeoue

ueiele®es

Òel³eeYejCee®ee JeUmee

DeblejYejCe Mew#eefCekeÀ mebmLee efve<HeÊeer

He³ee&JejCe og³³ece

24

Hee³ejer 1 : mebIeìvee :-

legce®es ue#e mebIeìvee ¿ee ceOeu³ee ®eewkeÀìerJej keWÀefêle keÀje ne meJe& ke=ÀleeR®ee ceO³e Deens. ³esLes meceepe (Goe. Yeejle), mebmLee (Goe. efMe#eCe #es$e). mebIeìvee (Goe. SKeeoer MeeUe), l³ee®ee íesìe efnmmee (Goe. SKeeoe Jeie&) efkebÀJee SKeeoer Dev³eesv³eef¬eÀ³ee (Goe. efMe#ekeÀ-efJeÐeeLeea DeeefCe efJeÐeeLeea-efJeÐeeLeea) mHe<ìerkeÀjCeemeeþer ns meJe& ³esLes mebIeìvee cnCetve GuuesefKeuesues Deensle. mebIeìvesceO³es efJeefJeOe ef¬eÀ³ee Ie[le Demeleele DeeefCe l³ee meJe& mebIeìves®eer j®evee, mlej, YetefcekeÀe DeeefCe efJeefJeOe ke=ÀleerHes#ee ceesþîee Demeleele. efouesu³ee ce³ee&oebceO³es efJeefJeOe efJeYeeie, GHeefJeYeeie, mlej DeeefCe YetefcekeÀe ³eebveer mebIeìves®eer j®evee yevele Demeles DeeefCe j®evee cnCepes Òel³e#eele lesLes keÀece keÀjCeeN³ee, efveCe&³e IesCeeN³ee efJeefJeOe J³ekeÌleer nesle. Ie[CeeN³ee efJeefJeOe Òeef¬eÀ³eebcegUs®e mebIeìvee keÀe³e&jle jneles. ¿ee Òeef¬eÀ³ee HeeskeÀUerle Ie[le veenerle, lej efJeefJeOe HeoebJej / mlejebJej keÀece keÀjCeeN³ee DeeefCe efveCe&³e IesCeeN³ee J³ekeÌleer keÀe³ece mebIeìves®³ee Deeleerue DeeefCe yeensjerue ceeieC³eebÒeceeCes Òeeflemeeo osleele. mebIeìves®³ee ce³ee&oe YeesJeleeue®³ee He³ee&JejCeeuee Òeeflemeeo osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀlesÒeceeCes ueJeef®ekeÀ Je HeefjJele&veMeerue Demeleele. DeMee ÒeCeeueeruee cegkeÌle ÒeCeeueer efkebÀJee cegkeÌle ce³ee&oe Demes cnCeleele. efJeÐeeL³eeb®es DevegYeJe ns l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ mleje®³ee yebOeveeJej DeJeuebyetve Demeleele. MeeUsleerue keÀce&®eeN³eeb®ee, efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&veeuee Òeeflemeeo DeeefCe l³eeJej efJeÐeeL³ee¥®eer ke=Àleer ¿ee meJee¥®es efceUtve mebIeìves®eer mebmke=Àleer yeveles. Hee³ejer 2 : He³ee&JejCe :-

He³ee&JejCe cnCepes mebIeìves®³ee meYeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer DeeefCe HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ He³ee&JejCeeceO³es Deepetyeepet®³ee Flej ÒeCeeueerner Demeleele. MeeUebmeeþer He³ee&JejCee®ee cenÊJee®ee Yeeie

cnCepes DeeefLe&keÀ GlHevve – les keÀesþtve efceUles: MeeUsuee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e yebOeves HeeUeJeer ueeieleele DeeefCe MeeUskeÀ[tve keÀener DeHes#ee Demeleele. l³eecegUs ogmeje cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes MeeUsuee HeeUeJeer ueeieCeejer yebOeves. Goe. mejkeÀejves nuueer®e Demes peenerj kesÀues Deens keÀer keÀesCeerner efJeÐeeL³ee&uee 8Jeer F³eÊesHe³e¥le veeHeeme keÀje³e®es veener efkebÀJee l³ee®e Jeiee&le ceeies þsJee³e®es veener. He³ee&JejCee®ee DeeCeKeerve SkeÀ cenÊJee®ee Yeeie cnCepes J³eJemee³ee®³ee mebOeer Je l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³es. mebIeìvee, ceeefnleer DeeefCe DeeJeM³ekeÀ meeOeveebmeeþer YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerJej (He³ee&JejCeeJej) DeJeuebyetve jneles. Òel³eskeÀ mebIeìvesmeeþer He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ ns JesieJesieUs Demeleele DeeefCe les yeouele jneleele, DeeJneves yeouele jneleele. nesCeejer Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee ner ®eebieueer efkebÀJee JeeF&ì Demet MekeÀles. ns meJe& DeblejYejCe (Input) DeeefCe efve<HeÊeer (Output) ®³ee mJe©Heele Ie[les. Hee³ejer 3 : DeblejYejCe (Input) :-

mebIeìvesuee DeblejYejCe ner ceeefnleer, keÀ®®ee ceeue, keÀeceemeeþer ceeCemes, Hewmee DeeefCe veJeerve keÀuHevee F. mJe©Heele He³ee&JejCeeletve efceUle Demeleele. mebIeìvesle keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer ¿ee meg×e meYeesJeleeu³ee meceepeeletve Deeuesu³ee Demeleele DeeefCe l³eecegUs meYeesJeleeue®ee HeefjCeece mebIeìvesJej

25

neslees. yengleskeÀ meJe&®e mebIeìveebmeeþer keÀener DeblejYejCe ns Deefve<ì HeCe ve ìeUlee ³esC³eemeejKes Demeles. Goe. veJeerve ueeiet kesÀuesueer keÀe³eosMeerj yebOeves, mHeOee&, F. keÀener ÒekeÀej®³ee DeblejYejCeeJej mebIeìvee DeeHeuee DeefOekeÀej (Je®e&mJe) jeyeJet MekeÀles. Goe. efMe#ekeÀeb®eer efveJe[, HeeþîeHegmlekesÀ, DeY³eeme¬eÀce F. ÒeJesMeeJej, l³eeceeveeves mebIeìves®ee leeyee keÀceer Demelees. Hee³ejer 4 : efve<HeÊeer :-

efve<HeÊeer cnCepes mebIeìvesceO³es le³eej nesCeejs YeeweflekeÀ Je keÀuHevesmeejKes DeYeeweflekeÀ meeefnl³e, Goe. GlHeeove, ìekeÀeT HeoeLe&, ceeefnleer, l³eeletve yeveCeejer mebmke=Àleer, DeeefCe veJeerve leb$e%eeve.

mebIeìvesle efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjCeeje keÀce&®eejer Jeie& Demelees – ceie lees efJe¬esÀlee Demees keÀer ceoleveerme Demees. yengOee, efJeÐeeHeerþs Je ceneefJeÐeeue³eeb®³ee meboYee&le yeesuee³e®es Peeues, lej veJeerve %eeve ns mebMeesOeve DeeefCe uesKeeb®³ee mJe©Heele Demeles. Hee³ejer 5 : Òel³eeYejCe :-

ÒeCeeueer Òeefleceevee®ee meJee&le cenÊJee®ee Yeeie cnCepes Òel³eeYejCee®eer Òeef¬eÀ³ee. keÀejCe, l³eecegUs Demes peeCeJeles keÀer, mebIeìves®³ee ÒecegKe J³ekeÌleer Òel³eeYejCeeletve efceUeuesu³ee ceeefnleervegmeej keÀe³ece keÀenerlejer veJeerve efMekeÀle Demeleele DeeefCe yee¿e HeefjefmLeleervegmeej DeeefCe DeeJneveebvegmeej, DeeJeM³ekeÀ lees yeoue keÀjle Demeleele. mebIeìvesleerue keÀce&®eejer meÐe HeefjefmLeleer®eer leguevee Fef®íle O³es³eeMeer DeeefCe He³ee&JejCeeletve efceUeuesu³ee Òel³eeYejCeeMeer keÀjleele DeeefCe Heg{erue keÀe³ee&®eer ³eespevee DeeKeleele. cegkeÌle ÒeCeeueer He×leer®es GHe³eesie :-

• cegkeÌle ÒeCeeueer He×leercegUs, ÒeCeeueerleerue DeeefCe He³ee&JejCeeleerue efkeÀ®ekeÀì mecem³eebleerue efJeefMe<ì, cenÊJee®³ee IeìkeÀebJej ue#e keWÀefêle keÀ©ve, mecem³es®es ³eesi³e efJeMues<eCe keÀjlee ³esles. l³eecegUs mecem³ee meesHeer keÀ©ve, mees[efJeC³eeme ceole nesles.

• ÒeCeeueerleerue Je He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ efkebÀJee ®eueeb®eer HejmHejeJej nesCeejer Dev³eesv³e ef¬eÀ³ee Je l³eeb®ee HeefjCeece ne DeesUKetve, l³ee®es efJeMues<eCe keÀjlee ³esles.

• YeefJe<³eele Ie[t MekeÀleerue DeMee Ie[ecees[er Je l³eeb®ee HeefjCeece ¿eeb®ee DeY³eeme DeMee ÒekeÀejs nesT MekeÀlees.

• ®eue, ÒeLee DeeefCe l³eeb®³ee HeefjCeeceeb®es lekeÌles ns leke&ÀMeg× Je keÀuHekeÀ efJe®eejebvee ®eeuevee osTve, leeefke&ÀkeÀ keÀìeryebOeeceO³es, efouesu³ee mecem³esmeeþer yeouee®eer MekeÌ³elee Je l³ee®es HeefjCeece, ¿eemeeþer J³ekeÌleeRvee efJe®eej keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjles.

• mecem³es®eer ³eesi³e mecepe Peeu³eecegUs efveCe&³e IesC³eeme DeeJeM³ekeÀ DeMee efJeefJeOe GkeÀueeR®ee efJe®eej kesÀuee peelees.

• J³eeJemeeef³ekeÀ mecem³es®es DeeefCe YeefJe<³eele nesCeeN³ee Ie[ecees[eR®es (-kesÀme mì[er efkebÀJee Òel³e#e peerJeveeleerue Ieìvee) He×leMeerj efJeMues<eCe keÀjC³eeme ®eeuevee efceUles. o peemle ³eesi³e efveCe&³e IesCes. o ®eebieues efve³eespeve

26

o peemle le³eejer o ÒeCeeueer®ee He³ee&JejCeeMeer mecevJe³e meeOeCes o He³ee&JejCeeleerue mebyebefOele ®eueeb®eer pegUCeer keÀjC³ee®eer MekeÌ³elee Heentve, ÒeCeeueer®eer meg³eesi³e

efmLeleer meeOeCes o keÀener De¢M³e DeeefCe ceespelee ve ³esCeeN³ee DeeefCe YeefJe<³eoMeea HeCe yengOee menpeiel³ee

DeekeÀueveer³e vemeuesu³ee DeeefCe J³eJemee³eele ogue&ef#ele jeefnuesu³ee ®eueebvee DeesUKeCes DeeefCe mecepeCes.

DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e He³ee&JejCee®es efJeMues<eCe keÀjC³eemeeþer DeeefCe YeefJe<³eele GHe³eesieer He[leerue Demes ef®e$e le³eej keÀjC³eemeeþer ¿ee®ee efJeMes<ele: GHe³eesie nesT MekeÀlees. DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. cegkeÌle ÒeCeeueer He×leer cnCepes keÀe³e? 2. cegkeÌle ÒeCeeueer He×leer®ee efMe#eCeele keÀmee GHe³eesie neslees, l³ee®eer ®e®ee& keÀje. 3. cegkeÌle ÒeCeeueer He×leer®es GHe³eesie meebiee.

3

DeO³eeHekeÀeb®es J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe ÒekeÀjCee®eer j®evee :-

3.0 GÎsM³e

3.1 ÒemleeJevee

3.2 DeLe&

3.3 DeO³eeHekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®es ìHHes Je Hee³eN³ee

3.4 SkeÀ DeefYe©ef®e mecetn ³ee veel³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemee³emebyebefOele DeeefCe Dee³eespeveelcekeÀ cegÎs 3.5 J³eJemLeeHekeÀ, mekeÀejer, efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀebyejesyej®es mebyebOe.

3.6 efJeÐeeLeea efve³eb$eCe HeefjkeÀuHevee

3.0 GÎsM³e :- ne IeìkeÀ DeY³eemeu³eeveblej legcner Keeueerue yeeyeeR®es DeekeÀueve keÀ© MekeÀlee.

• DeO³eeHekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®ee DeLe& mHe<ì keÀ© MekeÀeue.

• DeO³eeHekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®³ee ìHHeeb®es JeCe&ve keÀ© MekeÀeue.

• DeefYe©ef®e mecegn ³ee veel³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ YetefcekeÀe mHe<ì keÀ© MekeÀeue.

• efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCeeleerue J³eJemee³e Je Dee³eespevee mebyebefOele cegÎs mHe<ì keÀ© MekeÀeue.

• J³eJemLeeHekeÀ, menkeÀejer, efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀebMeer efMe#ekeÀeb®³ee mebyebOee®eer ®e®ee& keÀ© MekeÀeue.

• efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀebMeer efMe#ekeÀeb®³ee mebyebOeeb®eer ®e®ee& keÀ© MekeÀeue.

• efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJeÐeeLeea efve³eb$eCee®es efJeMues<eCe keÀ© MekeÀeue.

3.1 ÒemleeJevee :- meeceeefpekeÀerkeÀjCe ner peerJevee®³ee Deeefo Heemetve DebleeHe³e¥le®eer Òeef¬eÀ³ee Demetve Òel³eskeÀ J³eefkeÌle keÀe³e&#ece Yeeieeroej yeveC³ee®³ee ¢<ìerves mecegne®es efkebÀJee meceepee®es efjleerefjJeepe efMekeÀle Demelees. ner SkeÀ DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeÜejs SkeÀ J³eefkeÌle efkebÀJee mecetn-meYeemeo ÒeYeeJeer menYeeieele l³eebvee DeeJeM³ekeÀ Demeuesues keÀewMeu³e, DeefYeJe=efÊe, cegu³e Je %eeve efJekeÀefmele keÀjleele. DeO³eeHekeÀeb®es

28

J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe cnCepes SkeÀe mveelekeÀe®es HeefjHetCe& J³eeJemeeef³ekeÀele Peeuesues meb¬eÀceCe. pesJne keÀe³e& efmLeleer®eer JeemleefJekeÀlee DeeefCe Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®³ee DeHes#ee cegu³e, ceevekesÀ ³eele meceÒeceeCelee ³esles lesJne ns meb¬eÀceCee®es megueYeerkeÀjCe nesles.

3.2 DeLe& :- J³eeJemeeef³ekeÀ meceeefpekeÀjCe ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeÜejs SkeÀ J³eefkeÌle mJele:®³ee J³eJemee³ee®³ee YetefcekeÀe DeeefCe peyeeyeoeN³ee efMekeÀles Je J³eeJemeeef³ekeÀ mebmke=Àefle®ee SkeÀ meYeemeo cnCetve Go³eesvcegKe nesles. Jeer[ce@ve, ìdJesue, mìsve (2001) ³eebveer meeceeefpekeÀjCee®eer J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes kesÀueer Deens. "meeceeefpekeÀjCe ner SkeÀ DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeÜejs J³eefkeÌle %eeve keÀewMeu³e DeeefCe mJeYeeJeefJeMes<e efkekeÀefmele keÀjleele pes l³eebvee meceepee®es keÀceer-peemle ÒeceeCeele ÒeYeeJeer meYeemeo yeveefJeleele."

l³eeb®³ee celes, meeceeefpekeÀjCe ner SkeÀ DeOe& peeie=le celee®eer Òeef¬eÀ³eener ceeveC³eele ³esles p³eeÜejs J³eefkeÌle Jele&veelcekeÀ ceevekesÀ Je mlejeb®es DeeeflcekeÀjCe keÀjleele DeeefCe l³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eeMeer DeesUKe Je l³ee #es$eeefJe<e³eer®³ee peyeeyeoejer®eer peeCeerJe efJekeÀefmele keÀjles. yee@ceve DeeefCe ueesnjj (2000)

J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe cnCepes –

• mecetne®³ee mebIeìveeb®eer O³es³es Je meeceeefpekeÀ Òes<eCekeÀe³e& meeO³e keÀjC³ee®es Òe³elve,

• J³eeJemeeef³ekeÀ %eevee®ee HegjmkeÀej,

• J³eeJemeeef³ekeÀ Yee<ee Je leb$e%eeve efMekeÀCes, DeeefCe IeìkeÀeMeer mebyebefOele Flej peerJevee®³ee YetefcekeÀebceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ YetefcekesÀ®es meceeJes<ìve keÀjCes.

ne@efkeÀvme DeeefCe FJesvme®³ee celeevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCeele cegu³e, ceevekeÀ,

keÀewMeu³es Je Jele&vee®ee meceeJesMe Demelees. (efme¬esÀmì, vee@jHeg[ DeeefCe efkeÀìueer 2003) Deesuesmeve DeeefCe efJnìdìskeÀj ³eeb®³ee celes, "J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe ner SkeÀ meebmke=ÀeflekeÀ yeouee®eer Òeef¬eÀ³ee Demetve p³eele meebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee JesieUs oesve efkebÀJee DeefOekeÀ mecegneb®³ee keÀceer-DeefOekeÀ ÒeceeCeeleerue DeKeb[ mebyebOee®eer HeefjCeerleer SkeÀceskeÀeb®³ee meebmke=ÀeflekeÀ leÊJeeb®³ee DebefiekeÀej keÀjC³eele nesles." efHecee DeeefCe n[ieervme (1996) ³eeb®³ee Devegmeej, "J³eeJemeeef³ekeÀ leeoelc³e efkebÀJee DeesUKe ÒeeHle keÀjC³eele SKeeos keÀe³e& le[erme vesC³eeme DeeJeM³ekeÀ %eeve Je keÀewMeu³e ÒeeHle keÀjC³ee®ee meceeJesMe

29

lej neslees®e HeCe l³ee®eyejesyej DeMee DeefYeJe=efÊe, cegu³e, ceevekeÀ, Yee<ee Je ¢ef<ìkeÀesvee®eener meceeJesMe neslees, pes DevegYeJeeb®es DeLe&yeesOeve keÀjCes, Flejebyejesyej Deeblejef¬eÀ³ee keÀjCes, ³eesi³e ke=Àeflebvee ÒeeOeev³e osCes, DeeefCe ³eesi³e Jele&ve efveefM®ele keÀjCes ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeleele."

3.3 J³eJemLeeHekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®es ìHHes Je Hee³eN³ee :-

J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®eer efJeefYevve Òeefleceeves Deensle. leer KeeueerueÒeceeCes :-

efmecHemeve Òeefleceeve :-

1 ueer Hee³ejer : vescetve efouesu³ee efJeMes<e keÀe³ee&le vewHegC³e 2 jer Hee³ejer : keÀe³e& JeeleeJejCeeMeer mebyebefOele Flej cenÊJee®³ee IeìkeÀebyeÎue®eer Deeeflce³elee 3 jer Hee³ejer : J³eeJemeeef³ekeÀ mecegne®³ee cegu³eeb®es DeeeflcekeÀjCe, l³eebveer efMeHeÀejme kesÀuesu³ee Jele&vee®ee DebefiekeÀej efnveMee@ Òeefleceeve :-

1 uee ìHHee : HetJe&Devegceeveerle DeHesef#ele YetefcekesÀ®es meeceeefpekeÀ mecetne®³ee DeHesef#ele YetefcekesÀle meb¬eÀceCe,

2 je ìHHee : ³ee ìHH³eele oesve IeìkeÀ Deensle. 1. keÀe³e& JeeleeJejCeeMeer mebyebefOele FlejebyeÎue®eer Deelceer³elee 2. HetJe&Devegceeefvele YetefcekeÀe Je ³ee Flejebveer Hegjmke=Àle kesÀuesu³ee YetefcekesÀceOeerue Demebieleer peeCetve

IesC³ee®eer #ecelee.

³ee ìHH³eele mebIe<e&ce³e DeHes#eeb®³ee meb®eeuee efou³ee peeCeeN³ee leerJe´ YeeJeelcekeÀ Òeefleef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe Demet MekeÀlees. pej ³ee J³eeJemeeef³ekeÀeb®es DeeoMe& meg³eesi³e Jele&vee®es ÒeoMe&ve keÀjleerue lemes®e les efme× keÀ© MekeÀleerue keÀer mebIe<e&ce³e cegu³es Je mlejeb®eer ÒeCeeueer®es ³eMemJeerHeCes meceeJesMeve keÀjlee ³esT MekeÀles lej Demes mebIe<e& ³eMemJeerHeCes mees[efJelees ³esT MekeÀleele.

3 je ìHHee : DeeoMe& cegu³es Je Jele&vee®es DeelceerkeÀjCe. DeelceerkeÀjCee®es ÒeceeCe Je mebIe<ee&®³ee efveJeejCee®eer keÀceer- DeefOekeÀlee ner ®eues Demetve leer SkeÀceskeÀebvee ÒeYeeefJele keÀjleele.

J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®eer J³eeK³ee leerve ìHH³eebceO³es keÀjC³eele ³esles.

• vesceCetkeÀ efkebÀJee Yejleer

• J³eeJemeeef³ekeÀ efme×les®eer le³eejer

• mebmLeekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe Henerues oesve ìHHes veeskeÀjerHetJe& efkebÀJee DevegceeveelcekeÀ meeceeefpekeÀjCee®es ìHHes mecepeues peeleele pes J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCee®³ee keÀeUeHetJeea DeeefCe ojc³eeve ³esleele. mebmLeekeÀer³e meeceeefpekeÀjCe ns veeskeÀjer

30

Debleie&le keÀeUeleerue ceeveC³eele ³esles pesJne J³eefkeÌle efouesu³ee keÀe³e& JeeleeJejCeele uee³ekeÀ J³eeJemeeef³ekesÀ®³ee YetefcekesÀ®es DeLe&yeesOeve Je Devegceeve keÀjles. DeesHesÀmeve efJnÆskeÀj (1970) Je mìsìe@ve Je nbì (1992) ³eebveer efMe#ekeÀeb®³ee meeceeefpekeÀjCe Òeef¬eÀ³es®es keÀeue¬eÀefcekeÀ Òeefleceeve le³eej kesÀues. ns Òeefleceeve leerve Jeiee¥®es Deens. peerJeve®eefj$e, veeskeÀjerHetJe& DevegYeJe DeeefCe veeskeÀjer Debleie&le DevegYeJe. ³eele Heefnu³ee oesve Òeef¬eÀ³ee ÒeeLeefcekeÀ YetefcekeÀe yepeeJeleele. peerJeveÒeef¬eÀ³ee Je veeskeÀjerHetJe& DevegYeJe ns efMe#ekeÀeb®³ee meeceeefpekeÀjCee®es HetJe&©He efkebÀJee ÒeeLeefcekeÀ ©He mecepeu³ee peeles. jeF&ì (1959) Je jeF&ì DeeefCe ìgmkeÀe (1967) meejKes DeveskeÀ uesKekeÀ Demes Deeûener cele ceeb[leele keÀer efMe#ekeÀeb®³ee l³eeb®³ee ÒeeLeefcekeÀ yeeu³eeJemLesleerue DeefveJee³e& Je peJeU®³ee Flej ueeskeÀebMeer Deeuesu³ee mebyebOee®³ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee YeefJe<³eeleerue efMe#ekeÀer HesMee®³ee keÀe³e& efveJe[erJej He[lees. efMe#ekeÀ SkeÀ þjeJeerkeÀ mee®ee le³eej keÀjleele, p³ee®ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee Jele&veeJej Je efMe#ekeÀe®³ee YetefcekesÀJej He[lees. keÀener ueeskeÀebmeeþer ns SkeÀ DeeoMe& efMe#ekeÀ keÀmee DemeeJee ³ee®es ceeie&oMe&ve leÊJe yeveles. "J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe" efkebÀJee mJeleb$e mebMeesOeve He$e, Ssef®íkeÀ mesJee, efMe#ekeÀ Je Flej menkeÀeN³eebyejesyej ³eemeejKes “DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCe” keÀener ueeskeÀ keÀceer cenÊJeHetCe& ceeveleele; Hejbleg keÀenerbmeeþer ³ee ef¬eÀ³ee cenÊJee®³ee Demeleele. ce@keÀ efkeÀves Je l³eeb®es men®eejer Demes Deeûener cele ceeb[leele keÀer "efJeÐeeL³ee¥vee efouesu³ee DeO³e³evee®³ee mebefOe lemes®e DevegYeJe Je %eeve Je keÀewMeu³e l³eebvee ceneefJeÐeeue³eerve peerJevee®³ee keÀe³e&He×leer®es DeekeÀueve, HeefjHetCe& efMe#eCe DevegYeJe, meeceeefpekeÀ keÀuHevee lemes®e DeeHeu³ee efMemleer®es veweflekeÀ leÊJe Je mlej mecepeC³eeme ceole keÀjles." ogmejs uesKekeÀ ³ee ke=Àefle keÀe³ee¥®eer J³eeK³ee Flej efkebÀJee DeveewHe®eeefjkeÀ DeY³eeme¬eÀce Demes keÀjleele p³eele HeejbHeeefjkeÀ Jeie&keÀ#ee®³ee yeensjerue keÀe³e&¬eÀceeb®eer ®e®ee& ce@kedÀefkeÀves Deeefobveer kesÀueer Deens. l³eeb®³ee celes, J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe efveef<¬eÀ³e DeO³e³eveeHes#ee ke=ÀefleMeerue DeO³e³eveeuee Òeeslmeenve osles. DeMee ke=ÀefleMeerue DeO³e³evee®eer Òeef¬eÀ³ee efYevve ÒekeÀej®³ee efJeÐeeLeea ueeskeÀmebK³esmeeþer ³eesi³e Demetve ³eecegUs meueesK³ee®es JeeleeJejCe nceKeeme efvecee&Ce nesles Je Ieìl³ee YejleeRJej Ghee³e þ© MekeÀles. l³eecegUs ngMeej, neslekeÀ© efJeÐeeL³ee¥®eer ieUleer Leebyegve l³eebvee mveelekeÀ keÀe³e&¬eÀceebmeeþer le³eej keÀjCes megueYe peeles. ogmejerkeÀ[s ye´gkeÌme (1997) J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCeeme SkeÀìsHeCee®³ee mecem³es®es meceeOeeve keÀjCeejs ceeveleele pes DeO³e³eve DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³esle leb$e%eevee®³ee GHe³eesieeves meeO³e nesles. J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe Je efJeÐeeLeea efve<HeefÊe ³eele mekeÀejelcekeÀ mebyebOe efometve ³eslees. efveDeHeesefueìe@ve (1992) ³eebveer SkeÀ ueneve ÒeceeCeeleerue Fvìve&MeerHe keÀe³e&¬eÀce®³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀejkeÀero& efve³eespevee®³ee mHe<ìlesJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®ee DeY³eeme kesÀuee l³eebveer Demee efve<keÀ<e& keÀe{uee keÀer, p³ee efJeÐeeL³ee¥veer ³ee Fvìve&MeerHe keÀe³e&¬eÀceeble menYeeie Iesleuee, l³eeb®ee keÀejkeÀero& efveJe[erJej Je G®®e efMe#eCe efveJe[erJej DeefOekeÀ DeelceefJeMJeeme neslee. HeemkeÀjsuee (1980) meg®eefJeleele keÀer DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCe DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®ee ceneefJeÐeeue³eerve DevegYeJe, l³ee®³ee Mew#eefCekeÀ G®®e DeekeÀeb#ee, l³eeb®ee yeewef×keÀ efJekeÀeme, Mew#eefCekeÀ GHeueefyOe ³eeb®ee HejmHej mebyebOe Deens.

31

J³eeJemeeef³ekeÀmecegoe³e

mebmLee

efJeMJe efJeÐeeue³e

meeceeefpekeÀjCeÒeef¬eÀ³ee

Deeblejef¬eÀ³eemeceeJesMeveDeO³e³eve

J³eeJemeeef³ekeÀ

mebmLeekeÀer³emebmkeÀ=leer

Meeues³e keÀe³e&¬eÀcemen®eejer JeeleeJejCe

Jew³eefkeÀÌlekeÀ mecegoe³e HeefjJeej

efce$eveeskeÀj Jeie&

veJeefMekeÀsÀJ³eeJemeeef³ekeÀ

GÊejoeef³elJeDeesUKe

()

Deeke=Àleer 1: efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®es yeer[ ce@ve, ìdJesue DeeefCe mìsve

(2001) ³eeb®es Òeefleceeve DeMeeÒekeÀejs, J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe ner oesve Hee³eN³eeb®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. l³ee cnCepes DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ p³eele ÒeefMe#eCeeojc³eeve ÒeeHle kesÀuesueer ceggu³es Je keÀewMeu³es ³eeb®es keÀe³e& HeefjefmLeleer®³ee ceeieCeerÒeceeCes mecee³eespeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeO³e³eve Mewueer GHeHeefÊevegmeej, "DeO³e³eve ner ®eej ìHH³eeb®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. cetle& DevegYeJe, ef®ebleveelcekeÀ, efvejer#eCe, Decetle& mebkeÀuHeveekeÀjCe DeeefCe GlmHegÀle& Òee³eesefiekeÀjCe" (keÀesuye, 1974) Yeejer ³eMe mebHeeove keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eveeÜejs Meeues³e keÀe³ee&le mecejme, SkeÀ©He nesC³eeme Je KetHe cesnvele keÀjC³eeme Òeeslmeeefnle keÀje³euee nJes. (De@efmìve 1984; kegÀn 1996; He@mkeÀjsuee DeeefCe ìsjsefvPeveer 1991). DeMeeÒekeÀejs efJeÐeeL³ee¥vee MeesOe ÒekeÀuHe neleer IesCes, ceesþs Meeues³e keÀe³e&¬eÀce neleeUCes keiewjWmeeþer Òeeslmeenve Ðee³euee nJes. ce@kedÀefkeÀves DeeefCe l³eeb®³ee men®eejeR®³ee celes, (1998) Jeiee&yeensjerue keÀe³e&¬eÀce Je ke=Àefle efJeÐeeL³ee¥®³ee meeceeefpekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³eskeÀ[s Deûemej nesC³eeme ceole keÀjleele. DeeefCe ceneefJeÐeeue³eeleerue ef®ekeÀeìer ³eeyeeyele l³eeb®³ee meceeOeeveele mekeÀejelcekeÀ mebyebOe Demelees. l³ee®eÒeceeCes DeefOekeÀeefOekeÀ efJeÐeeLeea-efMe#ekeÀieCeebyejesyejerves Jeie&keÀ#eeyeensj efJeÐeeL³ee¥veer kesÀuesues mebMeesOeve keÀe³e& ns meJe& efJeÐeeL³ee¥®³ee mebmLesefJe<e³eer®³ee meceeOeeveeMeer (Dee@mìerve 1993) ef®ekeÀeìerMeer (ûee@mesì 1991), Mew#eefCekeÀ Je=ef×Meer (ìsjsvPeerveer Je jeF&ì 1987, HeemkesÀjsuee 1985), Mew#eefCekeÀ Je=ef×Meer (ìsjsvPeerveer Je jeF&ì 1987), %eeve mebJeOe&veeMeer (kegÀF 1993, mÒeeRiej Deeefo 1995)

32

DeeefCe keÀejkeÀero& DeefYe©ef®e Je efveJe[erMeer (De@efmìve 1993) mekeÀejelcekeÀ Meeues³e keÀe³e&¬eÀceeleerue efJeÐeeL³ee¥®³ee menYeeiee®ee DeY³eeme kesÀuee. ³ee DeY³eemee®³ee efve<HeefÊevegmeej 1) efJeÐeeL³ee¥®eer ef®ekeÀeìer (ke@Àjue 1988, ef¸emleer Je efon@ce 1991, HeemkeÀìsuee Je ®e@Hece@ve (1983) 2) Meeues³e Je=ef× (ìsjsefvPeveer Je jeF&ì 1987) DeeefCe 3) DeO³e³eveeleerue DeebleefjkeÀ DeefYe©ef®e ³eeb®³eeMeer mekeÀejelcekeÀ menmebyebOe Demeu³ee®es Dee{Utve Deens. ce@kedÀefkeÀveer Je menkeÀeN³eeb®³ee celes, (1998) peemleerle peemle efJeÐeeL³ee¥veer J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®eer J³eeK³ee DeMee mJe©Heele kesÀueer p³eele "l³eeb®³ee #es$eele efkebÀJee YeefJe<³eeleerue J³eJemee³eele DeHesef#ele YetefcekeÀe, Jele&ve efkebÀJee ceevekeÀeb®es DeO³e³eve nesles." ³ee®e efJeÐeeL³ee¥veer J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®³ee megOeejCesmeeþer efJeefJeOe ceeie& meg®eefJeues. ³ee ¢<ìerves l³eebveer keÀe³e&¬eÀcee®eer megOeejCee keÀjCes, efMe#ekeÀ ieCeebyejesyej DeefOekeÀeefOekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee, J³eJemee³e efJekeÀuHeebyeÎue DeefOekeÀ ceeefnleer, efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCee®ee MesJeì®ee mesJee-keÀeUele keÀe³e&¬eÀceeble megOeejCee DeeefCe mecegHeosMevee®ee GHe³eesie F. iees<ìeRJej Yej efouee. ogmejerkeÀ[s efMe#ekeÀ ieCeeb®³ee celes J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe cnCepes efJeÐeeL³ee¥®ee mebMeesOeve Òeef¬eÀ³esle menYeeie, HeefjmebJeeo, Dee³eespeve, J³eJemee³eeMeer mebueive HeoefJekeÀe, efMe#ekeÀieCeebMeer DeveewHe®eeefjkeÀ mebyebOe, efJeÐeeL³ee¥vee J³eeJemeeef³ekeÀ Heefj<eoebvee vesCes, efMe#ekeÀ-efJeÐeeL³ee&®³ee meeceeefpekeÀ keÀe³ee&ceO³es Yeeie IesCes, MeeKee-efvene³e mebMeesOeve Heefj®e®ee&, #es$e-Yesì, J³eJemee³e-efoJeme, MeeKee-efvene³e Je=ÊeHe$e F. Üejs efJeÐeeL³ee¥®es J³eJemee³e efMe#eCe. DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCee®³ee efJeefYevve HeÀe³eÐeebcegUs peemleerle peemle mebMeesOekeÀ ³ee®ee HegjmkeÀej keÀjerle Demeues lejer l³eele DeveskeÀ De[LeUs Deensle. yeN³ee®e efMe#ekeÀeb®eer DeMeer le¬eÀej Demeles keÀer p³ee mebmLee DeMee ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀjCee®ee HegjmkeÀej keÀjleele l³eebvee DeefOekeÀ keÀece, DeefOekeÀ JesU Je DeefOekeÀ cesnveleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles lemes®e DeefOekeÀ efkebÀcele ceespeeJeer ueeieles. ³eeefMeJee³e pes efMe#ekeÀ Je Dee³eespekeÀ megOeejCeeb®³ee efJe©× Demeleele, l³eeb®³eekeÀ[tve yeoueebvee ÒeKej efJejesOe neslees. efMeJee³e HeeuekeÀ Je HeÀe³eos keÀjC³eeN³ee ueeskeÀebkeÀ[tvener ³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCeeuee efJejesOe neslees. DeMee HeefjefmLeleerle efJeÐeeL³ee¥vee DeMee JeeleeJejCeeMeer pegUJetve IesCes keÀþerCe nesT MekeÀles Je DeefleefjkeÌle keÀe³e& keÀjC³eeme les DeveglmegkeÀ Demet MekeÀleele. keÀe@ueervmeve (1999) ves GÊece efMe#ekeÀeb®³ee JewefMe<ìîeeb®es mebMeesOeve keÀjerle Demeleebvee GÊece efMe#ekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ leerve ÒekeÀej®³ee %eevee®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ %eevee®eer Heejbielelee efkebÀJee efMe#ekeÀe®es l³ee®³ee efJe<e³eeJej Demeuesues ÒeYeglJee®es ÒeceeCe ³ee®eyejesyej Deblej J³eefkeÌleiele Je DeeblejJ³eefkeÌleiele %eeve ner lesJe{s®e cenÊJeHetCe& Je DeefveJee³e& Demeles. DeblejJ³eefkeÌleiele %eeveeme ueeskeÀ-keÀewMeu³ener cnbìues peeles. ³ee®ee DeLe& "efMe#ekeÀeb®es l³eeb®³ee HeefjmejeMeer Demeuesues mebyebOe Je Deeblejef¬eÀ³ee." ne@Jes Je keÀe@ueervmeve (1995) ³eebveer DeblejJ³eefkeÌleiele %eeveeuee ogpeesje efouee Deens keÀejCe ns %eeve efMe#ekeÀebvee ìerkesÀÒeefle lemes®e efJekeWÀêer celeeb®³ee Òeefle meefn<Cet yeveefJeles. lemes®e ns %eeve l³eebvee DeO³e³eve-DeO³eeHeveele veJeveJeerve He×efleb®ee DebefiekeÀej keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjles. mìve&yeie& Je ne@Je[& (1995) DeblejJ³eefkeÌleiele %eeve Je efJeefYevve ÒekeÀej®³ee ³eMemJeer DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCe ³eeb®³ee mebyebOeeJej Yej osleele.

33

ogmejerkeÀ[s DeeblejJ³eefkeÌleiele %eevee®eer J³eeK³ee DeeHeCe keÀesCe Deenesle DeMeer nesles. ns %eeve keÀe³e& efveefleleÊJe, Deeeflce³eles®es efkebÀJee Heeuevee®es efveefleleÊJe lemes®e DeO³e³eveekeÀ[erue cevee®ee keÀeU ³ee®³eeMeer mebyebefOele Deens. efMe#ekeÀeb®eer mJele:®eer efveefleleÊJes lemes®e efMe#eCeeyeÎue®eer l³eeb®eer Deeeflce³elee efJeÐeeL³ee¥ceO³es meb¬eÀefcele keÀjC³ee®³ee l³eeb®³ee #eceles®ee ÒeYeeJe efve:mebMe³eHeCes efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀe³e&#ecelesJej, l³eeb®³ee peyeeyeoejer Je DeelceefJeMJeemeeJej He[lees. Lees[keÌ³eele efJe[cesve (1989) ®³ee celeevegmeej oesvner DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCee®ee ÒeYeeJe efJeÐeeL³ee&®eer cegu³es, DeekeÀeb#ee Je J³eJemee³e efveJe[erJej He[lees. DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®ee DeLe& mHe<ì keÀje. 2) efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCee®³ee Hee³eN³eeb®eer ®e®ee& keÀje. 3) efMe#ekeÀeb®³ee DeveewHe®eeefjkeÀ meeceeefpekeÀjCee®eer keÀesCeleer DeeJeM³ekeÀlee Deens?

3.4 SkeÀ DeefYe©ef®e mecetn ³ee veel³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemee³emebyebefOele DeeefCe Dee³eespeveelcekeÀ cegÎs :

DeefYe©®eer-mecetn ³ee veel³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ :- meceLe&ve mecetn (efMeJee³e oyeeJe mecetn, Jepeve Ke®eea keÀjCeeje mecetn, Je Flej DeefYe©ef®e mecetn Je efJeMes<e DeefYe©ef®e mecetn) ueeskeÀcele lemes®e OeesjCeebvee ÒeYeeefJele keÀjC³eemeeþer efJeefYevve ÒekeÀej®es meceLe&ve JeeHejleele. ³ee mecetnebveer jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ ÒeCeeueeR®³ee efJekeÀemeele cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeu³ee Deensle Je Depetvener yepeeJele Deensle. ns mecetn DeekeÀejevegmeej ÒeYeeJeevegmeej Je nsletvegmeej JesieJesieUs Deensle. ³eeleerue keÀeneR®es ueebye Heuu³ee®es otj®³ee keÀeUe®es meeceeefpekeÀ nslet Demeleele lej keÀener mecetn lelkeÀeueerkeÀ cegÐeebJej keWÀêerYetle Demeleele Je DeMee cegÐeebvee Òeeflemeeo osleele. ke=Àefleb®es nslet ns jepekeÀer³e efJeMJeeme, veweflekeÀ efkebÀJee J³eeHeejefJe<e³ekeÀ efmLeleerJej DeJeuebyetve Demet MekeÀleele. ns mecetn l³eeb®es O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer efJeefYevve ÒekeÀej®³ee He×leer JeeHeªve yeIeleele; p³eele Jepeve Ke®eea keÀjCes, Òemeej ceeO³ece ceesefnce, Òeefme×er, ìgce, celeoeve lemes®e mebMeesOeve Je OeesjCe DeeKeCeer Jeiewjs®ee meceeJesMe Demelees. keÀener mecegnebvee HeeþyeU Demeles. l³eecegUs ns mecegn jepekeÀer³e Òeef¬eÀ³esJej DeeHeuee ÒeYeeJe ìekeÀleele. HeCe keÀener mecegnebkeÀ[s Demes ÒeYeeJeer ceeie& vemeleele.

34

efJeMes<e DeefYe©®eer mecetn (SIG) ne SkeÀ Demee mecetn ieì Deens p³ee®eer ©ef®e %eevee®³ee, DeO³e³evee®³ee efkebÀJee leb$e%eevee®³ee efJeefMe<ì #es$ee®ee HegjmkeÀej keÀjC³eele Demeles. ³eeleerue meYeemeo l³eebveer efveefM®ele kesÀuesu³ee Keeme #es$eeJej ÒeYeeJe Hee[C³eemeeþer efkebÀJee Ghee³e³eespevee keÀjC³eemeeþer SkeÀceskeÀebMeer menkeÀe³e& keÀjleele. ³ee ¢<ìerves les SkeÀceskeÀebvee Yesìleele, mebÒes<eCe keÀjleele Je Heefj<eoe Dee³eesefpele keÀjleele. efMe#ekeÀ DeefYe©ef®e mecetn ³ee veel³eeves efMe#ekeÀ mebIeìvee :-

S. Sce, keÀej mee@v[me& Je Heer. S. efJeumeve (1933) ³eebveer l³eeb®³ee cenÊJeHetCe& keÀe³ee&Üejs DeO³eeHeveeuee SkeÀ J³eJemee³e cnCetve l³ee®ee Keje Je keÀe³eosMeerj opee& ÒeeHle keÀ©ve efouee. l³eebveer DeeHeu³ee ³ee keÀe³ee&le 16 J³eJemee³eeb®eer veeWo keÀueer l³eeleerue SkeÀ DeO³eeHeve nesles. DeO³eeHeve ns %eevee®³ee DebieeJej DeeOeeefjle Deens. DeO³eeHevekeÀlex efMe#ekeÀer J³eJemee³ee®³ee J³eeefHlele ³esC³eeDeeOeer efMemleye× GodyeesOevee®³ee keÀþerCe ceeiee&letve peele Demeleele. les mJele:uee peerJeveYej DeO³eeHevee®³ee keÀe³ee&meeþer Heentve Iesleele. les Dee®eej mebefnlesuee yeebOeerue Demeleele. ³ee J³eJemee³eeleerue J³eefkeÌle l³eeb®eer J³eeJemeeef³ekeÀ HeefjefmLeleer He[leeUu³ee veblej J³eeJemeeef³ekeÀ ¢<ìîee DeLe&HetCe& He×leerves SkeÀef$ele ³esleele. DeMee J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìvee J³eeJemeeef³ekeÀjCee®ee HegjmkeÀej keÀjleele Je J³eeJemeeef³ekeÀ DeesUKe, leeoelc³e, mJee³eÊelee Je opee& ³eeyeeyeleerle ³eesieoeve keÀjleele. efMe#eCe mebIeìvee DeeHeu³ee meYeemeoeb®³ee DeefYe©ef®ebvee jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀce, meecegefnkeÀ keÀjej, ÒekeÀeMeve, Heefj<eo, leeueerce, ÒeefMe#eCe ³ee ceeO³eceeletve ®eeuevee osleele. ³ee mebIeìvee DeeHeu³ee meYeemeoeb®eer megjef#elelee Je keÀu³eeCee®eer keÀeUpeer Iesleele, meg®evee Deeoeve-Òeoeve Ie[Jetve DeeCeleele DeeefCe Dee®eej-mebefnlee le³eej keÀ©ve l³ee®ee HegjmkeÀej keÀjleele. ³eeleerue keÀebner mebIeìvee meeJe&peefvekeÀ OeesjCee®³ee efvecee&Ce keÀe³ee&le GIe[HeCes Òel³e#e oyeeJe mecegn cnCetve keÀe³e&jle Demeleele. efMe#ekeÀ mebIeìvee l³eeb®³ee meYeemeoÊJe, DeebleefjkeÀ ÒeMeemeve, O³es³es Je keÀe³e&¬eÀce Je ÒeYeeJeevegmeej SkeÀceskeÀebHes#ee JesieUer Demeleele.

efMe#ekeÀeb®ee DeefYe©ef®e mecetn efMe#ekeÀebvee l³eeb®³ee J³eJemee³ee®³ee keÀe³e&¬eÀceebceO³es menYeeie IesC³ee®³ee mebefOe Òeoeve keÀjleele. ns mecegn efMe#ekeÀ Je meb®eeuekeÀ Je pevelesceOeerue ogJee yeveC³ee®es keÀe³e& keÀjleele. lemes®e keÀe³eosmebyebOeer ceesnercesle menkeÀe³e& keÀjleele. DeMeeÒekeÀejs J³eeJemeeef³ekeÀ ³ee veel³eeves efMe#ekeÀeb®³ee ÒeYeeJeer keÀe³ee&meeþer efMe#ekeÀ mebIeìveeb®es cenÊJe DeJeeoeleerle Deens. DeO³eeHevee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀjCeeleerue SkeÀ Del³eble cenÊJee®eer keÀ[er ³ee veel³eeves efMe#ekeÀ mebIeìvee®es cenÊJe efMe#eCe meefceefleves (1964-66) ceeveues Deens. ³ee meefceefleves efMe#ekeÀ, mebIeìveeb®es Keeueerue keÀe³e& vecego kesÀueer Deensle :-

i. l³eeb®³ee meYeemeoebmeeþer Jew³eefkeÌlekeÀefjl³ee Je meecegefnkeÀefjl³ee l³eeb®ee nkeÌkeÀe®es mebj#eCe keÀjCes Je l³eebvee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ opee& ÒeeHle keÀ©ve osCes.

ii. l³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeefYe©ef®e®es mebj#eCe keÀjCes Je mesJee Je keÀe³ee&®eer meceeOeeveHetCe& efmLeleer ÒeeHle keÀ©ve osCes.

35

iii. Heefj®e®ee&, ÒekeÀeMeves, Jee®eveeue³e mesJee, mebMeesOeve Je %eeveJe=efOo keÀe³e&¬eÀceeb Üejs J³eeJemeeef³ekeÀ Je=ef×®³ee mebefOe ÒeeHle keÀ©ve osCes.

iv. meelel³eeves yeoueCeeN³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®³ee DeeJneveeb®ee meecevee keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves efMe#eCeele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer keÀe³e& keÀjCes.

v. efMe#ekeÀ mebIeeb®eer mLeeHevee keÀ©ve efJe<e³e DeO³eeHeveele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.

vi. meYeemeoebvee HeeUeJe³ee®³ee Dee®eej meefnlee mLeeHeerle keÀjCes Je l³eeb®es meYeemeobvee Heeueve keÀjC³eeme Yeeie Hee[Ces.

efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀjCeeme Je=ef×biele keÀjC³eele efMe#ekeÀ DeefYe©ef®e mecetn ceole keÀjleele. l³eebveer ®eeuevee efouesues keÀener keÀe³e&¬eÀce KeeueerueÒeceeCes Deensle:-

• Heefj®e®ee& Je HeefjmebJeeoe®es Dee³eespeve.

• GodyeesOeve Je mesJeebleie&le Heeþîe¬eÀce ®eeueJeCes.

• efJe<e³e efMe#ekeÀeb®eer mebIeìvee yeveJeCes.

• Heefj#eeb®es Dee³eespeve keÀjC³eeme efMe#ekeÀebvee ceole keÀjCes.

• Je<ee&letve oesveoe efMe#ekeÀebmeeþber efve³eefcele mJe©Heele ÒeefMe#eCe DeY³eeme¬eÀce ®eeueJeCes.

• DeeJeM³ekeÀ DeY³eeme¬eÀceeMeer mebyebefOele uesKeve meeefnl³e HegjJeCes, mebMeesOeve keÀe³e& neleer IesCes.

• DeY³eeme¬eÀce efJekeÀmeveele ceole keÀjCes, Heefj#eeb®es Dee³eespeve keÀjCes Je cegu³eceeHeve keÀjCes.

• ceeefmekeÀ Heef$ekeÀe, Je=ÊeHe$es, MeesOe He$ekesÀ ÒekeÀeefMele keÀjCes. meYeemeoebmeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ efveefleleÊJes efkebÀJee Dee®eej mebefnlee efJekeÀefmele keÀ©ve l³eeb®³eekeÀ[tve ³eeb®es Heeueve keÀ©ve IesCes.


1) DeefYe©ef®e mecegn cnCepes keÀe³e? 2) efMe#ekeÀ DeefYe©ef®e mecegne®es keÀe³e& mHe<ì keÀje. J³eJemee³eelcekeÀ Je Dee³eespeveelcekeÀ cegÎs :- keÀesnsve Je menkeÀejer l³eeb®³ee ÒeefleceeveeÜejs keÀceer #ecelee Demeuesu³ee MeeUe Je Meeues³e ÒeCeeueer Üejs kesÀuesu³ee J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemeeleerue iegbleJeCetkeÀer®ee vekeÀejelcekeÀ efkeÀJee Megv³e HeefjCeece nesC³ee®eer keÀejCes mHe<ì keÀjleele. l³eeb®³ee celes SKeeoîee mebIeìvesle Keeueerue #ecelee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

36

• efMe#ekeÀebveer ÒeeHle kesÀuesu³ee veJeerve keÀewMeu³e lemes®e %eeveeMeer l³eebveer kesÀuesu³ee mebkeÀerCe& Deeblejef¬eÀ³es®³ee Òe³elveebvee HeeþyeU osCes, l³ee®eÒeceeCes efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eve keÀe³ee&le iegbleJeC³ee®es veJeveJeerve efJeÐeceeve leb$e Je ³ee ÒekeÀej®³ee efJeMes<e DeY³eemeeme HetjkeÀ HeefjefmLeleer ÒeceeCes efJeefMe<ì efJeÐeeL³ee¥meeþer DeeJeM³ekeÀ efJe<e³eJemlet Je DeY³eeme¬eÀceele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee efMe#ekeÀeb®³ee keÀe³ee&me Òeeslmeenve osCes.

• cegK³eeO³eeHekeÀ, efMe#ekeÀ Je efJeÐeeL³ee¥He³e¥le O³es³eeb®eer ceeefnleer Heesnes®eJeCes lemes®e leer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®ee GHe³eesie nesT MekeÀlees ³eeyeÎue ceeie&oMe&ve keÀjCes.

• peesHe³e¥le G®®elece keÀe³e&#eceles®eer ÒeeHleer nesle veener leesHe³e¥le efMe#ekeÀ Je efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀe³e&#ecelesyeÎue efìkeÀe-efìHHeCeer ve keÀjCes.

• p³ee %eeve Je keÀewMeu³ee®³ee DeO³e³evee®eer ueeskeÀebvee mebefOe efceUeueer vemesue DeMee %eeve Je keÀewMeu³eeb ÒeoMevee®eer l³eeb®³eekeÀ[tve DeHes#ee ve keÀjCes.

DeMeeÒekeÀej®eer HeefjefmLeleer yengleskeÀ MeeUe Je Meeues³e ÒeCeeueeRmeeþer mebIeìves®³ee Hegvej&®eves®ee ÒeYeeJeHetCe& keÀe³e&¬eÀce le³eej keÀ© MekeÀles. ³ee meeþer mebIeìveebveer Keeueerue iees<ìeR®eer efveefM®elelee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

• efMe#ekeÀebkeÀ[tve DeHesef#ele Mew#eefCekeÀ keÀe³e&&&&&¬eÀceebceO³es efve<Ceele DemeCes. ner le%elee HeÀkeÌle efMe#ekeÀebvee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejs keÀmes efMekeÀJee³e®es SJe{îee Hegjleer®e ce³ee&efole ve jent oslee l³eener Heg{s peeTve efMe#ekeÀebyejesyej Jeiee&le keÀe³e&jle jentve JesUesJesUer ³esCeeN³ee J³eeJeneefjkeÀ mecem³eeb®es meceeOeeve meecegnerkeÀefjl³ee mees[Jetve Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceele meelel³eeves megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.

• efMe#ekeÀeb®³ee Je J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemekeÀeb®³ee mebOeejCeer³e Deeblejef¬eÀ³es®³ee keÀe³ee&me neleYeej ueeJeC³ee®³ee lemes®e DeeefLe&keÀ ceole osC³ee®³ee ¢<ìerves Demeuesu³ee meeOeveeb®es ³eesi³e ÒeyebOeve keÀjCes.

• Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le ³esCeeN³ee mecem³eebceO³es keÀesCel³ee mecem³eebvee ÒeeOeev³e ÐeeJes Je keÀesCel³ee mecem³ee og³³ece mLeeveeJej þsJeeJ³ee ³ee®³ee mHe<ì veeWoer keÀjCes Je veblej®e J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemeeme DeeJeM³ekeÀ meeOeves efveefM®ele keÀjCes. efMe#ekeÀ Je efJeÐeeLeea oesneWmeeþer MeeUsle ner DeO³e³eveeme HettjkeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce Jne³euee nJes. cnCetve®e keÀesCel³ee iees<ìeRvee ÒeeLeefcekeÀlee osCes ns peeCetve I³ee³euee nJes.

• efMe#ekeÀ Je ÒeyebOekeÀebceO³es iegCeJeÊee, #ecelee, kegÀMeuelee Je keÀe³e&#eceles®³ee DeeOeejeJej meeJe&peefvekeÀ DeeefCe DeefOekeÀejelcekeÀ leHeÀeJele efvecee&Ce keÀjCes.

• Meeues³e mebmLes®³ee meYeemeoebvee 'keÀe³e keÀjeJes' Je 'keÀmes efvecee&Ce' keÀjeJes ns efMekeÀC³ee®eer #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes. ³ee ¢<ìerves Demes meYeemeo MeesOeCes p³eebvee 'keÀe³e keÀjeJes' ³ee®es ³eesi³e %eeve Deens Je pes ³ee keÀe³ee&le ceole keÀ© MekeÀleele.

ÒeYeeJeer J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemeemeeþer mebIeìveer³e #eceles®³ee ©Heeleerue keÀewMeu³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³eemeeþer JewefJeO³eHetCe& mebmLeekeÀer³e YegefcekeÀeb®eer pe©jer Demeles.

37

efJe®eejele IesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeuesues Jeeoeleerle cegÎs Je ceev³elee :

• efMe#ekeÀeb®es Jemlegefve<þ Je meJe¥keÀMe cegu³eceeHeve

• meJe& efMe#ekeÀ l³eeb®³ee keÀewMeu³e Je %eeveHeeleUerle mecemeceeve Deensle DeMeer ceev³elee, ³eecegUs efMe#ekeÀ SkeÀceskeÀebkeÀ[tve ÒeYeeJeerHeCes efMekeÀC³ee®eer MekeÌ³elee {emeUles. l³ee®eÒeceeCes efvekeÀìJeleea³e menkeÀeN³eebceO³es Demeuesu³ee le%eebkeÀ[tvener ³ee ceev³elescegUs efMekeÀC³ee®eer MekeÌ³elee Deesmejles.

• DeO³eeHeve ne JewefJeO³eHetCe& J³eJemee³e veener.

• efMe#ekeÀ SkeÀceskeÀebMeer DeefueHle nesTve keÀe³e& keÀjleele.

• DeefOekeÀeefOekeÀ mebmLeebvee efveef<¬eÀ³elee Je Demene³eles®eer mebmke=Àefle J³eeHeles. efMe#ekeÀ Je Dee³eespekeÀ DeMeer mebmke=Àefle DekeÀe³e&#ece mebmLeeb®³ee keÀe³e&ÒeCeeueer®³ee HeefjCeeceecegUs efMekeÀleele; les mJele: lemes efJe®eej keÀjleele efkebÀJee Jeeieleele cnCetve veener. mebmLeekeÀer³e megOeejCee ner mebmke=Àefle yeoueg MekeÀles.

• yeoue Je megOeejCeeMeer mebyebefOele mecem³eebvee DeefOekeÀ keÀeU Je Hewmee ueeielees ³ee meyeyeermeeþer l³ee®ee efJejesOe keÀjCes.

cnCetve megOeejCes®³ee keÀe³ee¥le leerve iees<ìer ceguele: Je SkeÀe®e JesUer yeoueCes :- 1) cegu³es Je MeeUsleerue ueeskeÀeb®ee keÀe³e keÀjC³ee³eesi³e Deens Je keÀe³e keÀjlee ³esT MekeÀles ³eeyeÎue®ee

efJeMJeeme. 2) j®eveelcekeÀ HeefjefmLeleer pesLegve keÀe³e& meeO³e nesles. 3) ³eesi³e ceeie& p³eeletve ueeskeÀ keÀe³e& keÀjC³eeme efMekeÀleele. keÀesCel³eener yengefJeOe-meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCeele J³eeJemeeef³ekeÀ mebyebOe-meueesKee efìkeÀefJeC³eemeeþer Dee³eespekeÀ, DeO³eeHekeÀ Je Flej keÀce&®eejer ³eeb®³eele ÒeeceeefCekeÀ Je®eveye×lee, mebJesoveMeeruelee, ogmeN³eebvee mecepetve IesC³ee®eer Je=Êeer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeless. l³eemeeþer Keeueerue iees<ìer ue#eele þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

• Jew³eefkeÌlekeÀ leHeÀeJelee®ee Deeoj keÀjCes :- p³eeÒeceeCes efMe#ekeÀ Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&®ee l³ee®³ee

efvejeUsHeCeecegUs Deeoj keÀjleele l³ee®eÒeceeCes l³eebveer DeeHeu³ee menkeÀeN³eeb®ee l³eeb®³ee mJele:®³ee DeeieÈ³ee cegu³eebbcegUs, ceev³eleebcegUs Je celeecegUs Deeoj keÀje³euee nJee.

• megKemees³eer®³ee #es$eeletve yeensj He[Ces :- pes ueeskeÀ DeeHeu³ee meejKes Demeleele l³eeb®³eeyejesyej

DeeHeCe Deejeceele Demelees. HeCe DeMeecegUs DeeHeu³eeuee DeeHeu³ee menkeÀeN³eebvee DeefOekeÀ peeCetve Ieslee ³esle veener.

• ogmeN³eebyeÎue efìkeÀe efìHHeCeer keÀjCes ìeUCes :- meboYee&®eer ®eewkeÀìer cnCetve DeeHeu³ee mecegne®es

ceevekeÀ JeeHe© ve³es. 'JesieUs' cnCepes 'keÀceer Òeeflecee' veJns. Òel³eskeÀ ceeveJeele Debleie&le ³eesi³elee Demeles®e.

• ÒeYeeJeerHeCes mebÒes#eCe keÀjC³eeme efMekeÀCes :- efvecve mlejer³e meboYee&le lemes®e G®®e mlejer³e

meboYee&le mebÒes#eCe keÀjC³eeme lejyespe nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀeUpeerHetJe&keÀ SskeÀCes Je efvejer#eCe

38

keÀjCes pe©jer®es Demeles. Yee<ee ÒeYegÊJe vemeuesu³ee ueeskeÀebvee mecepetve I³ee³euee Heeefnpes. ³eesi³e ue³eerle, DeeJeepeele Je mHe<ìHeCes kesÀuesues Yee<eCe meieÈ³eebvee mecepeles.

• mekeÀejelcekeÀlesuee cenÊJe osCes :- mebmke=Àleerleerue mekeÀejelcekeÀ iees<ìeR®es Deeoeve-Òeoeve

Jne³euee Heeefnpes. mletleer Je MeeyeemekeÀer meejK³ee ®eslekeÀebÜejs mekeÀejelcekeÀ JeeleeJejCe Jee{erme ueeJee³euee Heeefnpes.


1) efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ meeceepeerkeÀjCeemebyebOeer®es mebmLeekeÀer³e Jeeoûemle cegÐeeb®eer ®e®ee& keÀje.

3.5 efMe#ekeÀeb®es J³eJemLeeHekeÀ, menkeÀejer efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀebyejesyej®es mebyebOe :- efMe#ekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀ :- efMe#ekeÀebveer SkeÀ keÀe³e&jle Heieejer keÀce&®eejer ³ee veel³eeves Keeueerue iees<ìer ue#eele þsJee³euee Heeefnpes.

De) efJeÐeceeve efve³eceebÒeceeCes l³eebveer DeeHeu³ee J³eeJemeeef³ekeÀ peyeeyeoeN³ee Heej Hee[eJ³ee. l³ee®eJesUer pes efve³ece J³eeJemeeef³ekeÀ HeÀe³eÐee®³ee ¢<ìerves De[mej þjleerue l³eebvee yeoueC³eemeeþer Heg{ekeÀej IesC³ee®eer peyeeyeoejer lemes®e iejpe Yeemeu³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìveeb®³ee ceeO³eceeves ®eUJeUer Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer peyeeyeoejer I³eeJeer.

ye) ³eesi³e ceeO³ece Je JeeefnveerÜejs J³eJemee³ee®es J³eeHeejerkeÀjCe meb®eeueerle keÀjCes.

keÀ) keÀesCel³eener HeÀe³eÐee®³ee veeskeÀjerHeemetve efkebÀJee peyeeyeoejer Heemetve otj jenCes peer efJeÐeceeve J³eJemee³ee®eer peyeeyeoejer Heej Hee[C³eeme De[LeUe efvecee&Ce keÀ© MekeÀleerue; efkebÀJee peer efJeÐeeLeea, men®eejer Je meceepe efkebÀJee efMe#ekeÀ mecegneyejesyej®³ee mebyebOeeuee Fpee Heesnes®eJesue.

[) mebmLeeb®³ee OeesjCe efvee|celeerme menkeÀe³e& keÀjeJes Je efouesueer keÀe³ex l³ee l³ee MeeKes®³ee efve³eceeJej ngketÀce Heej Hee[eJeer.

F) J³eJemee³ee®es efnle ue#eele þsJetve mebmLes®³ee HeÀe³eÐeemeeþer DeefOekeÀeN³eebMeer menekeÀe³e& keÀjeJes.

HeÀ) keÀjejeMeer leesHe³e¥le yeebOeerue jneJes peesHe³e¥le .........

1) keÀjejeDebleie&le efouesues keÀe³e& HetCe& nesle veener.

39

2) HejmHej mebieveceleeves keÀjej Keejerpe nesle veener.

3) keÀe³eÐee®³ee ®eewkeÀìerÜejs keÀjej Keejerpe nesle veener.

ie) Heoeleerue yeoue keÀjC³eeDeeOeer ³eLee³eesi³e met®evee ÐeeJeer efkebÀJee l³ee®eer DeHes#ee keÀjeJeer.

n) Deieoer DeHeefjne³e& keÀejCeeKesjerpe DeveeJeM³ekeÀ megìîee IesCes ìeUeJes. DeeJeM³ekeÀ peyeeyeoejer HetCe& keÀ©ve efkebÀJee l³eekeÀe³ee&®eer ³eesi³e J³eJemLee keÀ©ve®e megìdîee I³eeJ³ee.

efMe#ekeÀ Je menkeÀejer :-

³eeb®³ee mebyebOeebyeeyele Keeueerue iees<ìer ³eesi³e Je vewmeefie&keÀ Deensle Je DemeeJ³eele.

De) Flejebveer l³eeb®³eeMeer pemes Jele&ve keÀjeJes DeMeer DeHes#ee Demeles lemes®e Jele&ve ogmeN³eebMeer l³eebveerner keÀje³euee Heeefnpes.

ye) ogmeN³ee efMe#eKeebyeÎue Deeojeves yeesueeJes Je J³eJemee³e®³ee HeÀe³eÐee®³ee ¢<ìerves l³eeb®es menkeÀe³e& IesC³eeme le³eej DemeeJes.

keÀ) Jej®³ee DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s DeeHeu³ee menkeÀeN³eebefJe©× iegHleHeCes le¬eÀejer keÀjCes ìeUeJes.

[) menkeÀeN³ee®³ee mebyebOeele l³eeb®eer peele, Heele, Oece& efkebÀJee efuebie Dee[ ³esT osT ve³es. l³ee®eÒeceeCes ³ee iees<ìeR®ee DeeHeu³ee mJeeLeea HeÀe³eÐeemeeþer JeeHej keÀjCes ìeUeJes.

efMe#ekeÀ Je efJeÐeeLeea :-

³ee meboYee&le efMe#ekeÀebveer Keeueerue iees<ìeR®eer keÀeUpeer I³eeJeer :-

De) mJele:®es celeÒeoMe&ve keÀjleebvee efJeÐeeL³ee¥®³ee nkeÌkeÀeb®ee Je Òeefle<þeb®ee Deeoj keÀjeJee.

ye) efJeÐeeL³ee¥®³ee peele, Oece&, l³eeb®³ee MeeefjjerkeÀ JewefMe<ìîee®ee efJe®eej ve keÀjlee l³eeb®³eeMeer v³ee³³eHetCe& Je efve:He#eHeeleerHetCe& Jele&ve keÀjCes.

keÀ) efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®eer iegCemebHeefÊe Jee{JeC³eeme, J³eefkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme, meceepe keÀu³eeCeemeeþer keÀe³e& keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCes.

[) efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpee DeesUKeCes Je mecepeCes.

F) efJeÐeeL³ee¥ceO³es Jew%eeefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve, MeeefjjerkeÀ ÞeceeyeÎue®ee Deeoj lemes®e ueeskeÀleb$e Je Meebleer®ee DeeoMe&Jeeo ©peefJeCes.

HeÀ) efJeÐeeL³ee¥yeÎue Òesce YeeJe þsJeCes Je keÀesCel³eener keÀejCeemleJe l³eeb®³eeMeer Üs<eYeeJevesves Jele&ve ve keÀjCes.

ie) efJeÐeeL³ee¥®³ee GHeueyOeerJej l³eeb®es cegu³eebkeÀve keÀjCes. ns cegu³eebkeÀve peemleerle peemle Jemlegefve<ì Je ÒeeceeefCekeÀ DemeeJes.

n) Meeues³e JesUs®³ee HeueerkeÀ[sner efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀeceer ³esCes, l³eeb®³ee mebHekeÀe&le jenCes. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe efkebÀJee ceesyeou³ee®eer DeHes#ee ve keÀjlee l³eebvee ceole Je ceeie&oMe&ve keÀjCes.

40

ue) DeeHeu³ee je<ì^er³e HejbHeje Je O³es³eeb®es DeekeÀueve efJekeÀefmele keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjCes.

ce) efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀceskeÀebefJe©×, menkeÀeN³eebefJe©× lemes®e J³eJemLeeHekeÀebefJe©× ef®eLeeJeC³ee®es ìeUCes. (Hejblet efMe#ekeÀebvee mJele:®es cele DeefYeJ³ekeÌle keÀjC³ee®es HetCe& mJeeleb$³e DemeeJes Je les l³eebvee Heefj®e®ee&, meYee efkebÀJee Flej peenerj mLeeveebJej efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefmLeleerle keÀjC³ee®eer cegYee DemeeJeer)

efMe#ekeÀ Je efMe#ekesÀÊej keÀce&®eejer Jeie& :-

I. efMe#ekeÀebveer ³ee keÀce&®eeN³eebvee DeeHeues menkeÀejer Je mece-Yeeieeroej ceevetve menkeÀe³ee&ves keÀe³e& keÀjeJes.

II. efMe#ekeÀebveer efMe#ekeÀ Je efMe#ekesÀÊej meYeemeoeb®³ee meeceeF&keÀ keÀce&®eejer meefceeflebvee mene³³e keÀjeJes.

efMe#ekeÀ Je HeeuekeÀ :-

efMe#ekeÀebveer ue#eele þsJee³e®³ee iees<ìer :-

De) efMe#ekeÀ mebIeìvee Je mecegneb®³ee ceeO³eceeves mebmLee efJeÐeeL³ee¥®³ee HeeuekeÀebMeer mebHekeÀe&le jenerue ³ee®es Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ lesJne efJeÐeeL³ee¥®³ee GHeueefyOe®ee DenJeeue HeeþJeCes Je mebmLes®³ee GÊejesÊej Òeieleer®³ee ¢<ìerves HeeuekeÀ-efMe#ekeÀ meYess®es Dee³eespeve keÀ©ve SkeÀceskeÀeb®³ee keÀuHevee Je celeeb®es Deeoeve-Òeoeve keÀjCes.

3.6 efJeÐeeLeea-efve³eb$eCe HeefjkeÀuHevee :- efJeÐeeLeea-efve³eb$eCe HeefjkeÀuHeves®eer J³eeK³ee oesve j®eveeb®³ee meb³eesieeves keÀjlee ³esles. mJee³eÊelee efJe©× efve³eb$eCe Je ceeveJelee efJe©× DeefOekeÀeefjlee. mJee³eÊelee efJe©× efve³eb$eCe ¿ee mebkeÀuHeves®ee Giece 'yeesOeelcekeÀ cegu³eceeHeve' GHeHeefÊeletve Peeuee. ([smeer & je³eve 1985). ³ee GHeHeefÊevegmeej Òeew{ J³eefkeÌleb®eer cegueebMeer Jeeieleebvee SkeÀ meJe&meeOeejCe ÒeJe=efÊe Demeles peer yeeuekeÀeb®³ee mJee³eÊeÊesuee HeeþeRyee osC³eeHeemetve l³eeb®³ee Jele&veeJej efve³eb$eCe þsJeC³eeHe³e¥le®³ee mlejeHe³e¥le peeles. pes efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&veeuee yeef#emes, leguevee ³ee meejK³ee yee¿e efve³eb$eCeeÜejs ÒesjCee osleele les Jele&vee®es efve³eb$ekeÀ mecepeues peeleele. l³ee®eÒeceeCes pes DeM³ee yee¿e efve³eb$eCe©Heer ÒesjCeeb®ee keÀceerle keÀceer GHe³eesie keÀjleele Je ³eeTueì pes yeeuekeÀeb®³ee keÀuHevee, mecem³ee Je l³ee®es mJe³ebkeÀle=ÊJe ³ee meboYee&le l³eeb®³ee Debleie&le ÒesjCeebvee ceeveleele l³eebvee mJee³eÊelee®es HeeþerjeKes mecepeu³ee peeles.

‘efMe#ekeÀ efve³eb$eCe efJe©× mJee³eÊelee j®evee’ ³ee®es ®eej Jeie& He[leele :-

• Deefle efve³eb$eCe

• ceO³ece efve³eb$eCe

• Deefle mJee³eÊelee

• ceO³ece mJee³eÊelee

Deefle ÒeceeCeebleerue efve³eb$ekeÀ efMe#ekeÀ Ghee³e MeesOetve keÀe{leele Je ®eesKe yee¿e ÒesjkeÀ ³ee GkeÀueer®es DebceueerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer JeeHejleele. ceO³ece Òeefle®es efve³eb$ekeÀ efMe#ekeÀ GkeÀue MeesOetve

41

keÀe{leele HeCe ³ee GkeÀueer®es DebceueerkeÀjCe keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee mJele:®³ee Debleie&le peyeeyeoejer®³ee DeeOeejeJej ÒesjCee osleele. Goe. "keÀe³e keÀje³euee nJes les þjJee" efkebÀJee l³eeb®³ee ceveele mecem³esyeeyele®eer keÀeUpeer efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele p³eele ogmeN³eeb®eb SskeÀC³ee®eer ÒesjCee Demeles Je “les legce®³ee®e Yeu³eemeeþer Deens”. DeMeer GkeÀueer®³ee DebceueerkeÀjCee®eer ÒesjCee osleele.

ceO³ece Òeefle®es mJee³eÊe efMe#ekeÀ cegueebvee legueveelcekeÀ ceeefnleer®ee GHe³eesie keÀjC³eeme Òeeslmeenve osleele peer l³eebvee l³eeb®³ee meceJe³emkeÀ efce$eebveer mecem³ee keÀMeer MeesOeueer Je l³eeJej keÀesCeles Ghee³e kesÀues ³eeyeÎue l³eebvee DeekeÀueve keÀ©ve osleele.

G®®e Òeefle®³ee mJee³eÊelesJej efJeMJeeme keÀjCeejs efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee mJele:®³ee mecem³ee MeesOeC³eeme, l³eeJej Ghee³e le³eej keÀjC³eeme Je les mJele: JeeHe©ve yeIeC³eeme Òeeslmeenve osleele.

efMe#ekeÀ GodyeesOevee®³ee ‘ceeveJeleeJeeoer efJeÐeeLeea efve³eb$eCe’ keÀer ‘DeefOekeÀejJeeoer efJeÐeeLeea efve³eb$eCe’ ³ee ogmeN³ee Yeeiee®es DeekeÀuevener Jne³euee nJes. ceeveJeleeJeeoer efmLeleer%eeveeletve MeeUe ner DeMeer Meeues³e mebmLee cnCetve yeefIeleu³ee peeles lesLes efJeÐeeLeea menkeÀejer-Deeblejef¬eÀ³ee Je DevegYeJeeÜejs efMekeÀleele. ³ee Òeefleceeveele DeO³e³eve Je Jele&ve ³eebkeÀ[s veweflekeÀ Debieeves ve yeIelee ceevemeMeem$eer³e Je meceepeMeem$eer³e Debieeves yeefIeleu³ee peeles. ner HeefjefmLeleer Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&®eer J³eefkeÌleieleles®³ee cenÊJeeJej Yej osles. lemes®e efJeÐeeL³ee¥®³ee JewefJeO³eHetCe& iejpeeb®³ee Hetleeameeþer ³eesi³e JeeleeJejCe efveefce&leeruee ÒeeOeev³e osles.

ceeveJeleeJeeoer efMe#eCekeÀlex ns efnlekeÀlex, menveMeerue DeeefCe menpeiel³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer keÀeceer ³esCeejs Demes Demeleele. les efJeÐeeL³ee¥®³ee met®eves®ee Je keÀuHeveeb®ee Deeoj keÀjleele Je efJeÐeeL³ee¥vee mJe³ebefMemle Je mJeeleb$³eemeeþer Òeeslmeeefnle keÀjleele.

³eeTueì, DeefOekeÀejJeeoer efmLeleer%eeveele Jeie&-JeeleeJejCe ns Del³eble efve³ebef$ele Je keÀ[keÀ efkebÀJee leeþj Demeles. ³eele efveleer efve³eceeb®³ee keÀ[keÀ HeeueveeJej Yej Demelees. ³ee HeefjefmLeleerle iewjJele&ve ns Jew³eefkeÌlekeÀ GHeceo& ceeveu³ee peelees Je efJeÐeeL³ee¥Jej ob[elcekeÀ DeefOekeÀej JeeHejeÜejs keÀ[keÀ efve³eb$eCe þsJeues Heeefnpes Demes ceeveu³ee peeles. DeMee ÒekeÀej®es efMe#eCekeÀlex efJeÐeeL³ee¥vee mebMeef³ele vepejsves yeIeleele, l³eeb®³eeJej DeefJeMJeeme oeKeefJeleele DeeefCe l³eeb®³eeMeer yengleskeÀoe jeieeves efkebÀJee De³eesi³e HeCes yeesueleele. pes efJeÐeeLeea iewjJele&ve keÀjleele l³eeb®³eeefJe<e³eer les efveCee&³ekeÀ Yee<else DeeHeueer Òeefleef¬eÀ³ee oMe&efJeleele. DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efMe#ekeÀe®es J³eJemLeeHekeÀ, menkeÀejer, efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀebyejesyej keÀmes mebyebOe DemeeJes? 2) efJeÐeeLeea efve³eb$eCe HeefjkeÀuHeves®eer ®e®ee& keÀje.

42

GHemebnej :-

efMe#eCee®es J³eeJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀjCe ns l³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Je=ef×meeþer Del³eble DeeJeM³ekeÀ Demeles. ¿ee Òeef¬eÀ³escegUs l³eeb®es l³eeb®³ee mebHekeÀe&le ³esCeeN³ee ueeskeÀebyejesyej ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele. efMe#ekeÀ-mebmLee efkebÀJee mebIeìvee SkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& DeefYe©ef®e mecegn cnCetve efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeefYe©ef®ebmeeþer keÀe³e& keÀjles. meboYe& :-

keÀes®ejve, Sce. & Pes®evej, k.m. 2005. " mì[eRie efì®eve Sp³egkesÀMe : o jerHeesì& Dee@HeÀ os Sjer³ee He@vesue Dee@ve efjme®e& DeB[ efì®ej Sp³egkesÀMeve." YeenJeen, Sve pes : uee@jsvme njeryece DemeesefmeSìdme. Jne@nce@ve, [yu³eg. Deej. ueesFjj, [er. Pes. 2000, "ÖeÀe@ce veme& ìg veme& De@vesmLesìermì : o FvHeÌ³egSvme Dee@HeÀ Spe DeB[ peW[j Dee@ve ÒeesHesÀMeveue meesMeuee³ePesMeve De@v[ De keÀjerDej keÀceerìcesbì Dee@HeÀ De@[Jeevme Òe@keÌìerme vemexme," pejveue Dee@HeÀ ÒeesHesÀMeveue vemeeAie, Jne@u³egce 16, veb. 1. Jeer[ce@ve, pes. meer; ìdJesue [er & mìsve, F. Sue. 2001, 'meesMeuee³ePesMeve Dee@HeÀ ûe@p³egSì DeB[

ÒeesHesÀMeveue' 'mìg[bìdme Fve ne³ej Sp³egkesÀMeve,' SSmeS®eF – SjerkeÀ, ne³ej Sp³egkesÀMeve jerHeesì&, Jne@u³egce 28, veb. 3, me@ve ÖeÀeefvmemkeÀes, (SkeÌmesm[d 15 pe@vesJeejer, 2010. De@Jnsuesyeue Dee@ve efJeues Fvìjmee³evme).

4

efMe#eCe, meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe efJekeÀeme ÒekeÀjCee®eer j®evee :-

4.1 efMe#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe

4.1.1 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®ee DeLe&

4.1.2 JewefMe<ìîes

4.1.3 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es efJeYeeie

4.1.4 mlejerkeÀjCee®es J³ekeÌleer®³ee jneCeerceeveeJej Je ieìeJej Peeuesues HeefjCeece

4.1.5 mlejerkeÀjCee®eer keÀejCes

4.1.6 mlejerkeÀjCee®eer He×leer

4.1.7 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es ÒekeÀej

4.1.8 mlejerkeÀjCeefJe<e³eer cenÊJee®es mHe<ìerkeÀjCe

4.2 mlejerkeÀjCee®eer efJeefMe<ì keÀe³ee&mebyebOeer®eer GHeHeÊeer

4.2.1 mlejerkeÀjCee®eer efJejesOe GHeHeÊeer

4.2.2 efveDees-ceeke&dÀefmemì

4.3 meeceeefpekeÀ Jeiee&®eer efveOee&jkesÀ

4.4 meceevelee - JewefMe<ìîes

4.4.1 ÒeJesMe

4.4.2 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer leÊJes

4.5 mlejerkeÀjCe DeeefCe Mew#eefCekeÀ mebOeerceOeerue meceevelee

4.5.1 Mew#eefCekeÀ mebOeerceOeerue meceevelee

4.5.2 Mew#eefCekeÀ mebK³es®ee JesieJesieUe opee&

4.5.3 Yeejleer³e meboYee&leerue DevegketÀue YesoYeeJe

4.5.4 ceesHeÀle efMe#eCe DeeefCe efMe<³eJe=Ê³ee

4.5.5 Mew#eefCekeÀ mebOeerceOeerue meceevelee

4.5.6 efMe#eCee®³ee mebOeerceOeerue meceevelesceO³es ³esCeeN³ee De[®eCeer

4.5.7 vegkeÀmeeve Ye©ve keÀe{Ceejs Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce

4.5.8 peyeeyeoeN³ee

4.5.9 mece=× YejHeeF& keÀjCeejs Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce

4.5.10 efve³eefcele Je YejHeeF& efMe#eCeeceOeerue mebyebOe

44

4.5.11 %eeveelcekeÀ efJekeÀeme

4.5.12 Jee®eve

4.5.13 ieefCele

4.5.14 DeeJneve

4.5.15 efMe#eCe ne nkeÌkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®ee IeìkeÀ

4.5.16 Mew#eefCekeÀ meceeveles®eer J³eeK³ee

4.5.17 Demeceeveles®es mHe<ìerkeÀjCe

4.1 efMe#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe :- meceepeMeem$eeceO³es mlejerkeÀjCe cnCepes meceepeeleerue J³ekeÌleeR®es meeceeefpekeÀ Jeie& DeeefCe peeleerceO³es Peeuesues ÞesCeer³egkeÌle JeieeakeÀjCe nes³e. ns ÞesCeer³egkeÌle JeieeakeÀjCe ¢M³e efkebÀJee De¢M³e (mHe<ì efkebÀJee DemHe<ì) ³eeÒeceeCes Demeles. efkebÀJee keÀener keÀener meceepeeceO³es Demelemeg×e veener. Hejblet jep³e HeeleUerJej ns meceeve Demeles. DeeHeCe DeeHeu³ee meceepeeleerue ueeskeÀeb®es l³eeb®³eekeÀ[s Demeuesu³ee ogefce&U m$eesleebvegmeej JeieeakeÀjCe keÀjle Demelees. Hewmee DeeefCe ceeueceÊee ns DeeHeu³ee meceepeeleerue ogefce&U m$eesle Deensle. l³eecegUs pes ueeskeÀ Hewmee DeeefCe ceeueceÊee ³eebveer ³egkeÌle Demeleele DeLee&le®e Þeerceble ueeskeÀ ³ee®ee JeeHej Òeefle<þe efceUefJeC³eemeeþer keÀjleele Demes cnìues peeles keÀer keÀener DeeojCeer³e ueeskeÀ keÀener JesieUs ogefce&U m$eesle cnCepes®e ueeskeÀeb®ee Deeoj efceUJetve l³ee®ee JeeHej Òeefle<þe efceUefJeC³eemeeþer keÀjleele. jepekeÀer³e vesles ns ³eeHewkeÀer SkeÀ Deensle. keÀejCe les jepekeÀer³e ieìeleerue meYeemeobevee l³eeb®³eekeÀ[erue mellesves efve³ebef$ele keÀjleele. ueeskeÀeb®es l³eeb®³ee mebHeÊeer, Òeefle<þe, DeeefCe ieìeleerue efmLeleer ³eeJe©ve efouesues mLeeve efkebÀJee HeoJeer cnCepes meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe nes³e. mlejerkeÀjCe ns Þeerceble Je iejerye ³eebvee, MekeÌleerceeve Je MekeÌleernerve ³eebvee JesieUs keÀjles. p³eeb®³eekeÀ[s ogefce&U m$eesle Deensle l³eebvee G®®e Heo DeeefCe p³eeb®³eekeÀ[s keÀceer m$eesle Deensle l³eebvee keÀefve<ì Heo efoues peeles. meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeeceO³es Demeuesues DeeHeues Heo DeeHeu³ee peerJeveeJej KetHe HeefjCeece keÀjles. DeeHeCe kegÀþs jenlees, keÀesCel³ee MeeUsle peelees, keÀesþs keÀece keÀjlees, keÀe³e Keelees DeeefCe keÀesCeeMeer ueive keÀjlees ³eeJej l³ee®ee HeefjCeece neslees. DeeHeu³ee ueQefiekeÀ Jele&veeJej, KesU, íbo DeeefCe Deejesi³e ³ee meJee¥Jej meceepeeves DeeHeu³eeuee efouesu³ee mLeevee®ee HeefjCeece neslees. cnCetve meceepeMeem$e%eevee®es meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns KetHe DeefYe©®eer®ee efJeYeeie Deens. 4.1.1 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®ee DeLe& :-

mlejerkeÀjCe ne Meyo YetieYe&Meem$eeleerue Strata cnCepes®e vewmeefie&keÀ yeoueebcegUs Ke[keÀeb®es Peeuesues mlej ³ee Heemetve Iesleuesuee Deens. p³eeÒeceeCes Ke[keÀeb®es mlej SkeÀceskeÀebJej j®euesues Demeleele l³ee®eÒeceeCes meceepeeleosKeerue HejbHejsvegmeej DeeefLe&keÀ opee&Jej DeeOeejuesues DeveskeÀ mlej Demeleele. J³eeK³ee :-

jsceb[ [yu³et cetjs ³eeb®³es Meyoele, “G®®e Je keÀefve<ì DeMee meeceeefpekeÀ IeìkeÀebceO³es Peeuesueer meceepee®eer meceleue efJeYeeieCeer cnCepes mlejerkeÀjCe nes³e.”

45

Òel³eskeÀ meceepe ne keÀceer-peemle ÒeceeCeele JesieJesieÈ³ee ieìeceO³es efJeYeeieuesuee Deens. Òee®eerve keÀeUermeg×e meceepee®eer efJeYeeieCeer efJeefJeOe mlejeceO³es Peeuesueer nesleer efkebÀJee Òee®eerve meceepeelemeg×e meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Peeuesues nesles. efieueyeì& ³eeb®³eeÒeceeCes, “p³eeb®es HejmHejmebyebOe Þes<þÊJe - keÀefve<ìÊJee®³ee keÀuHevesJej DeeOeejvesJej DeeOeejuesues Demeleele. DeMee keÀe³ece mJe©Hee®³ee ieìele kesÀues peeCeejs meceepee®es efJeYeepeve cnCepes meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe nes³e. ” kegÀì& yeer ces³ej ³eeb®³eeÒeceeCes, “meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ner efJeYesovee®eer DeMeer He×leer Deens keÀer efpe®³eeceO³es meeceeefpekeÀ opee&®eer Glejb[ meceeefJe<ì Demeles. DeeefCe opee&®³ee Glejb[erceO³es efJeefMe<ì Demes mLeeve DemeCeeN³ee J³ekeÌleer®eer HejmHej leguevee keÀ©ve Jeefj<ì, meceeve, keÀefve<ì Demes mebyeesOeues peeles. ”

ueb[yeie& efueefnleele, “Demeceevelee, ueeskeÀebceOeerue HeÀjkeÀ ³eebvegmeej meceepe ne þUkeÀHeCes mlejerle Peeuesuee Deens DeeefCe ³eevegmeej G®®e Je keÀefve<ì Demee opee& l³eebvee efouesuee Deens. ” Heerìj je@yeì& meeB[me& ³eeb®³eeÒeceeCes DeeOegefvekeÀ HeeefM®eceel³e meceepeeceO³es mlejerkeÀjCe ns meeceepeerkeÀ Je DeeefLe&keÀ Jeiee&leerue G®®e Jeie&, ceO³ece Jeie& DeeefCe keÀefve<ì Jeie& ³eebJej DeJeuebyetve Demeles. Òel³eskeÀ Jeie& ne Heg{s l³eentve ueneve Jeiee&ceO³es l³eeb®³ee J³eJemee³e Je IeìkeÀeJe©ve efJeYeeieuee peelees. Lees[keÌ³eele meebiee³e®es Peeu³eeme, J³ekeÌleer SkeÀceskeÀeb®es JesieJesieÈ³ee efJeYeeieele JeieeakeÀjCe keÀ©ve l³ee Jeiee¥vee G®®e Je keÀefve<ì Demee opee& osle Demele. ³ee JeieeakeÀjCe keÀjC³ee®³ee ef¬eÀ³esuee®e meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Demes cnCeleele DeeefCe ³ee HeefjCeeceer opeeake=Àle JeieeakeÀjCeeuee mlejerkeÀjCe yeebOeCeer Demes cnCeleele. ³ee JeieeakeÀjCeeuee Strata Demes mebyeesOele Demele. meJee¥vegceles l³eeuee peeleer / Jeie& Demes cnCele. 4.1.2 JewefMe<ìîes :-

meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer ÒecegKe JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ mleje®eer mHe<ì yeebOeCeer Deens.

2) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns meceepeeleerue peele, Jeie&, opee& Je meÊee ³eebJej DeeOeejuesues Demeles efkebÀJee meceepeeleerue ueeskeÀebvee efJeefJeOe YeeieeceO³es j®euesues Demeles.

3) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns J³ekeÌleer®³ee iegCekeÀewMeu³eebceOeerue vewmeefie&keÀ HeÀjkeÀecegUs efvecee&Ce nesles.

4) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeecegUs meceepe efmLej nesC³eeme ceole nesles DeeefCe l³eeuee SkeÀef$eleHeCes ceev³elee efceUles.

5) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns ue{eF& lebìs keÀceer keÀjles DeeefCe meceepee®³ee j®evesmeeþer ceole keÀjles.

6) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns JebMe, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee&vegmeej kesÀuesues vewmeefie&keÀ Je Ssef®íkeÀ He=LLekeÀjCe Deens.

46

4.1.3 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es efJeYeeie :-

meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es efJeYeeie Heg{erueÒeceeCes Deensle : meeceeefpekeÀ Jeie&, efuebie, JebMe DeeefCe ceeveJeJebMemebyebOe, Je³e DeeefCe ogyeUsHeCee. a) meeceeefpekeÀ Jeie& :-

• efceUkeÀle DeeefCe mebHeÊeer ³eebceOeerue Yeso DeeefCe l³eeb®eer meceepeeleerue efJeYeeieCeer.

• meeceeefpekeÀ ieleerefMeuelee DeeefCe Jeie& DeeefCe peerJeveeceOeerue mebOeerleerue ogJee.

• Jeiee&®es yeoueles mJe©He DeeefCe l³ee®es DeLe&J³eJemLee Je J³eeJemeeef³ekeÀ j®evee ³eeb®³eeMeer Demeuesues veeles.

b) efuebie :-

• peerJeMeem$eer³e celeevegmeej efuebie DeeefCe meeceeefpekeÀ celeevegmeej eEueie ³eeleerue HeÀjkeÀ.

• efvemeie& Je meceepeeJej nesCeeje efuebie - meeceeefpekeÀles®ee HeefjCeece / cenÊJe.

• J³eJemee³e, kegÀìgbye DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀe³e& DeeefCe DeHes#ee ³eeleerue efuebieevegmeej Demeceevelee. c) JebMe DeeefCe ceeveJeJebMemebyebOe :-

• DeeOegefvekeÀ meceepeeleerue JesieJesieÈ³ee JeebefMekeÀ DeeefCe ceeveJeJebMemebyebefOele ieìeb®es mJeYeeJe, DeekeÀej DeeefCe efJeYeeieCeer.

• efMe#eCe, jespeieej DeeefCe peerJevemebOeer ³eeleerue JebMe Je ceeveJeJebMe mebyebOeeMeer mebyebefOele YesoYeeJe DeeefCe Demeceevelee

• ceeveJeJebMe mebyebOeemeeþer þjeJeerkeÀ mee®³eeceO³es Je HeefjCeeceebceO³es Òemeej ceeO³eceeb®es keÀe³e&. d) Je³e :-

• Je³ee®eer meeceeefpekeÀ yeebOeCeer, yeeueHeCe, Heewieb[eJemLee, Je=×eJemLee ³eeyeÎue®eer efJeefJeOe celeevegmeej peeie©keÀlee

• Je³eevegmeej Demeceevelee Goe. jespeieej, yesjespeieejer, keÀceer Jesleve, HeÀe³eÐee®³ee peJeU peeC³ee®eer mebOeer DeeefCe meeceeefpekeÀ Jele&CetkeÀerme efJejesOe.

e) ogye&uelee :-

• meeceeefpekeÀ ogye&ueles®eer GYeejCeer

• ogyeUsHeCeeefJe<e³eer Demeceevelee Lees[keÌ³eele efMe#eCee®eer yeebOeCeer, jespeieej DeeefCe mebOeer

• ogye&ue J³ekeÌleer DeeefCe ieì ³eebmeeþer vekeÀejelcekeÀ mee®ee DeeefCe l³eeb®es HejerCeece ³eeb®³ee GYeejCeerceO³es ÒemeejceeO³eceeb®es keÀe³e&.

47

4.1.4 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es J³ekeÌleer®³ee DeeefCe meceepee®³ee jneCeerceeveeJej Peeuesues HeefjCeece :-

meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®³ee Jejerue IeìkeÀeb®ee DeY³eeme meeceeefpekeÀ veelesmebyebOe, He×leer, j®eve DeeefCe Jeeoe®es efJe<e³e ³eeb®ee keÀmetve DeY³eeme keÀjC³eemeeþer keÀjeJe³eeme nJee. pesLes MekeÌ³e nesleerue. lesLes GHemebmke=Àleer, efJe©× mebmke=Àleer, SsefleneefmekeÀ GoenjCeeb®ee JeeHej keÀjeJee pesCeskeÀ©ve efJeÐeeLeea meO³ee®³ee meeceeefpekeÀ efJe<e³eebefJe<e³eer GÊesefpele nesleerue DeeefCe l³eeb®³ee peerJeveeceO³es l³eebvee Deeblej¢<ìer ÒeeHle nesF&ue. 4.1.5 meeceefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer keÀejCes :-

meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer cenÊJee®eer 5 keÀejCes Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) Demeceevelee :- J³ekeÌleer®³ee vewmeefie&keÀ #eceleebceO³es Demeuesu³ee HeÀjkeÀecegUs Demeceevelee efvecee&Ce nesles.

2) mebIe<e& :- meceepeeleerue JesieJesieÈ³ee mlejeleerue mebIe<ee&cegUs meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Go³eeme ³esles. Goe. G®®eYe´t J³ekeÌleer DeeHeu³eekeÀ[s Demeuesu³ee peemle melles®³ee DeeOeejeJej meceepeeleerue peemle iejpee efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.

3) meÊee :- DeeHeu³ee celeeÒeceeCes®e meeO³es ÒeeHle keÀ©ve meÊesves meceepeeJejerue DeeHeuee ÒeYeeJe jeKeuee peelees.

4) mebHeÊeer :- meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns mebHeÊeerleerue HeÀjkeÀecegUs efvecee&Ce nesles.

5) DeefmLejlee :- meceepeeleerue DeefmLejlee ns SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe Deens. meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe meceepeele efmLejlee Je J³ekeÌleeRvee keÀ<ì keÀjC³eele Go³egkeÌle keÀjles.

4.1.6 mlejerkeÀjCee®eer He×leer :-

meceepeeleerue J³ekeÌleeR®ee opee& ne Jeie& DeeefCe Òeefle<þe ³eeÒeceeCes yeouelees. Jeiee¥®ee opee& ne mebHeÊeer, Dee³ekeÀ DeeefCe mebOeer ³eebJej DeeOeejuesuee Demelees. J³ekeÌleeRkeÀ[tve efceUCeeN³ee Deeoj Je Òeefle<þsJe©ve opee& efvecee&Ce neslees. Jeie& DeeefCe opee& ns meÊee DeeefCe J³ekeÌleer®³ee mlejerkeÀjCeemeeþer GHe³eesieer He[Ceejs m$eesle Deensle. j®eveelcekeÀ DeefOekeÀejer efJeMJeeme keÀjleele keÀer mlejerkeÀjCee®eer He×leer efJekeÀefmele Peeueer keÀejCe meceepeeuee vesle=ÊJe iegCe DeeefCe vesle=ÊJe keÀjC³eeme le³eej Deensle ³eeb®eer iejpe nesleer. mebIe<e& GHeHeÊeerkeÀej cnCeleele keÀer mlejerkeÀjCe Go³eeme Deeues keÀejCe keÀener Jeiee¥vee ogefce&U m$eesleeb®eer JeejmeenkeÌkeÀeves cekeÌlesoejer efceUeueer nesleer Je les l³eeb®ee GHe³eesie DeeHeueer G®®e efmLeleer jeKetve þsJeC³eemeeþer keÀjle. mebMeesOeve Demes efveoxefMele keÀjles keÀer mlejerkeÀjCe ns peemle mHe<ì Peeues keÀejCe mebHeÊeer DeeefCe Jee{uesueer keÀeceieejeb®eer efJeYeeieCeer. meeO³ee meceepeeceO³es Lees[îee®e ÒeceeCeele keÀeceieejeb®eer efJeYeeieCeer DeeefCe mlejerkeÀjCe Peeues Deens. keÀejKeeveoejer meceepeeceO³es peemle Hewmee, peemle keÀeceieej efJeYeeieCeer DeeefCe peemle mlejerkeÀjCe Deens. mlejerkeÀjCee®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle. peeleer J³eJemLesceO³es peeleer®³ee Demeuesu³ee efmLeleerJe©ve

48

pevceeveblej efmLeleer ÒeeHle nesles DeeefCe leer peele Dee³eg<³eYej keÀe³ece jneles. Jeie&J³eJemLee ner keÀejKeeveoejer meceepeele®e Dee{Ules DeeefCe mebHelleer Je opee& ³eeb®³ee keÀceer-peemle ÒeceeCeeJeªve l³ee®eer ieleer efveefM®ele nesles. iejerye Je Þeerceble ³eeb®³eele ceesþîee ÒeceeCeele HeÀjkeÀ Dee{Ulees. lemes®e jneCeerceeve, Deejesi³e DeeefCe Mew#eefCekeÀ mebOeer ³eebceO³esner HeÀjkeÀ Dee{Ulees. ns®e peerJevemebOeeRJej HeefjCeece keÀjles. 4.1.7 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es ÒekeÀej :-

1) peele :- peeleer®eer J³eeK³ee DeMeer keÀjlee ³esF&ue keÀer, meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeeceO³es

DevegJebefMekeÀlesvegmeej ueive keÀ©ve J³eJemee³eevegmeej l³ee®ee Je l³eevegmeej J³eefkeÌle®ee opee& þjefJeuee peelees, l³eeuee peele Demes cnCeleele. Goe. meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeeceO³es ye´eïeCe peeleeruee G®®e mLeeve efouesues Deens. 2) Jeie& :- meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns Jeiee&Jej DeeOeejuesues Deens. Jeie& ne opee& Deens DeeefCe

meceepeeceO³es Òel³eskeÀ ieìevegmeej, ³ee®ee opee& yeouele Demelees. Jeie& cnCepes J³ekeÌleer®eer meceepeeleerue DeeefLe&keÀ efmLeleer nes³e. Jesyej®³ee celeevegmeej Jeie& ne mlejerkeÀjCeeleerue meJeex®®e IeìkeÀ veener. lees cnCelees p³eeÒeceeCes keÀejKeev³ee®es ce@vespej ns l³ee HeÀce&Jej efve³eb$eCe þsJeleele cnCepes®e les SkeÀìs ns keÀece keÀjle vemetve l³eeb®ee HetCe& mecegoe³e ³eeJej efve³eb$eCe þsJelees. 3) opee& :- opee& cnCepes J³ekeÌleer®eer Òeefle<þe, meeceeefpekeÀ Deeoj efkebÀJee meceepeeleerue Òeefme×er.

meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns opee&Jej osKeerue DeeOeeefjle Deens. Jesyej cnCelees keÀer, jepekeÀer³e meÊee ner Yeeb[JeueMeener meceepeeleerue cetU veener DeeefCe SKeeÐee®³ee Jew³eefkeÌlekeÀ opee&leeruener veener. 4) meÊee :- meÊee cnCepes Flejeb®³ee Jele&vee®es efve³eb$eCe keÀjC³ee®eer #ecelee nes³e. Goe. keÀener

J³ekeÌleerb®³ee neleer KetHe keÀceer ceeueceÊee efkebÀJee opee& Demettvener peemle meÊee OeejCe keÀjCeejs Demeleele. 4.1.8 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es cenÊJee®es JeCe&ve :-

meceepee®es mlejerkeÀjCe keÀe nesles? ³ee ÒeMveeJej DeveskeÀ meceepeMeem$e%e ³eeb®³ee JeeoefJeJeeoeveblej DeeefCe l³eeb®³ee JesieJesieÈ³ee ¢<ìerkeÀesveeletve DeveskeÀ veJeerve efJe<e³eeb®³ee efJeJeeoeuee DeekeÀej efceUeuee. mHesvmej efJeMJeeme keÀjlees keÀer Jeefj<þ J³ekeÌleer mJele:ntve efMekeÀleele DeeefCe vesles yeveleele. DeeefCe keÀefve<ì J³ekeÌleer vesnceer®e meceepeeceO³es Keeue®³ee opee&vegmeej lemes®e jneleele. ceekeÌme& ³egefkeÌleJeeo keÀjlees keÀer, iejerye ueeskeÀebveer l³eeb®³ee owveer DeJemLesyeÎue vesnceer peeie©keÀ jneJes Je yeb[ keÀjeJes. meO³ee®³ee veJeerve Meem$e%eeb®³ee mlejerkeÀjCe GHeHeÊeerbJej, j®eveelcekeÀ keÀe³ee&Jej DeeefCe mebIe<e& GHeHeÊeeRJej pegv³ee uesKekeÀeb®³ee GHeHeÊeerb®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej HeefjCeece Peeuesuee Deens.

4.2 mlejerkeÀjCee®eer efJeefMe<ì keÀe³ee&mebyebOeer®eer GHeHeÊeer / ¢<ìerkeÀesve :-

j®eveelcekeÀ DeefOekeÀejer mHesvmej®es cnCeCes Meg× keÀjleele keÀer meceepeeceO³es keÀesCel³eener peerJeeuee mJele:uee efMemle ueeJeeJe³eeme Je ®eebieu³ee DeJemLesle þsJeC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens.

49

Jejerue efJe®eejevegmeej meceepee®³ee keÀe³ee&meeþer mlejerkeÀjCe DeeJeM³ekeÀ Deens. iegbleeiegbleer®eer keÀejKeeveoejer He×leeruee SkeÀkeWÀêerHeCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens DeeefCe meÊee ner DeMee ueeskeÀeb®³ee neleer SkeÀJeìueer Heeefnpes keÀer pes vesles yeveC³eeme KejesKej®e meceLe& Deensle. vesle=ÊJeemeeþer efMe#eCe, cesnvele, peyeeyeoejer®eer YeeJevee ns iegCe DeeJeM³ekeÀ Deensle. meceepe ne DeMee ueeskeÀeb®ee Hewmee osTve melkeÀej keÀjlees keÀer pes vesles l³eebvee Demes vesle=ÊJeiegCe oeKeefJeleele. mebHeÊeer DeeefCe opee& ns JesieJesieUs m$eesle meÊee HegjefJeleele. cnCetve pes meceepeeuee Demes ogefce&U m$eesle HegjefJeleele les meÊeeOeejer yeveleele. cnCetve meceepee®³ee iejpeebcegUs Demeceevelee efvecee&Ce nesles. pej meceepeeceO³es meieÈ³ee keÀeceemeeþer meejK³ee iejpeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeleer lej meJe& ueeskeÀebceO³es meceevelee Demeleer. 4.2.1 mlejerkeÀjCee®eer efJejesOe GHeHeÊeer / mebIe<e&Jeeoer ¢<ìerkeÀesve :-

efJejesOe GHeHeÊeerkeÀejebveer j®eveelcekeÀ GHeHeÊeeruee vekeÀej efouee les cnCeleele keÀer, ueeskeÀeb®³ee ogefce&U m$eesleeb®³ee F®íe / DeekeÀeb#ee, IeÆ mebyebOe Demeuesu³ee ueeskeÀebceOeerue m$eesleeb®³ee efceUkeÀleermeeþer Demeuesues lebìs ³ee meJe& keÀejCeebcegUs Demeceevelee efJekeÀefmele Peeueer. ³ee efJe®eejevegmeej m$eesle ns yeg×er®es efkebÀJee keÀþerCe keÀecee®es ye#eerme veener Hejblet les JeejmeenkeÌkeÀeves, peguegce / peyejomleerves, efHeUJeCetkeÀerves efceUefJeues peeleele. pesJne SkeÀe ieìeHes#ee ogmeje ieì peemle m$eesle efceUefJelees lesJne Demeceevelee efvecee&Ce nesles.

Je®e&mJee®³ee Peie[îeeletve mlejerkeÀjCe DeefmleÊJeele ³esles. keÀener mecetneb®³ee Flej keÀener mecetnebJejerue Je®e&mJeecegUs efkebÀJee ÒeYegÊJeecegUs meeceeefpekeÀ efJe<ecelee efvecee&Ce nesles. p³eeb®es ogefce&U Jemlet Je mesJeebJej efve³eb$eCe Demeles les efMe#eCee®eer ceeO³eces, ÒemeejceeO³eces, Oece& DeeefCe jepekeÀejCe ³eebÜejs meÊee DeeefCe Òeefle<þe ÒeeHle keÀjleele. G®®e Jeiee&®³ee Òe®eejecegUs pej pevemeeceev³eebJej HeefjCeece Peeuee lej l³eebvee '®egkeÀer®eer peeie=leer' Demes ceekeÌme& cnCelees. les efJeMJeeme þsJeleele keÀer G®®e Jeie& ne Þes<þ Demetve l³eeuee meÊes®ee nkeÌkeÀ Deens. DeeefCe ogmeN³ee HeodOeleerle pej pevemeeceev³eebveer G®®e Jeiee&®eer celes GueLeJetve ueeJeueer DeeefCe l³eeb®³ee efHeUJeCetkeÀeryeeyele pej les peeie=le Peeues lej l³eeuee 'Jeie& peeie=leer' Demes cnCeleele. pej pevemeeceev³eebceO³es ®eebieueer veeskeÀjer Demesue Je les meceeOeeveer Demeleerue lej lesLes keÀceer ÒeceeCeele peeie=leer®³ee yeeyeleerle mebIe<e& GodYeJeleele. pesJne pevemeeceev³eeb®eer peemle efHeUJeCetkeÀ nesles DeeefCe Jeie& peeie=leer efvecee&Ce nesles lesJne peemle ÒeceeCeele mebIe<e& GodYeJeleele. 4.2.2 efveDees ceekeÌme&meermì :-

efveefce&leer®³ee meeOeveeb®³ee ceeuekeÀeryeeyele®³ee veelesmebyebOee®ee efJe®eej kesÀu³eeme cnCepes keÀejKeev³eeb®³ee ceeuekeÀer, yeBkeÀe F. Lees[keÌ³eele legcner DeMee Jeiee&ceO³es Demeeue keÀer je<ì^e®eer mebHeÊeer efceUJet MekeÀlee efkebÀJee efve³ebef$ele keÀ© MekeÀlee efkebÀJee vemeeue. ceekeÌme&meermì efHeUJeCetkeÀ ³ee mebkeÀuHeves®es Demes mHe<ìerkeÀjCe oslees keÀer p³eeb®³eekeÀ[s efveefce&leer®eer ceeuekeÀer Deens Je pes ³ee efveefce&leer®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es keÀece keÀ©ve iegpejeCe keÀjleele. ³eeb®³eeleerue veeleWmebyebOe, keÀeceieej Demes meebieleele keÀer, ns ceO³ece efmLeleerleerue ueeskeÀ l³eebvee peemle HeÀe³eoe nesC³eemeeþer keÀceerle keÀceer cepetjer cepetjebvee osleele.

50

³ee Jeiee&leerue ueeskeÀeb®³ee DeefYe©®eer HejmHej efYevve Demeleele. keÀejKeeveoejebvee HeÀe³eoe / veHeÀe Jee{Jee³e®ee Demelees DeeefCe cepetjebvee l³eeb®eer cepetjer Jee{Jee³e®eer Demeles.

ceekeÌme&meermì cnCeleele keÀer legcner oesIeebmeeþerner keÀece keÀ© MekeÀCeej veener.

4.3 meeceeefpekeÀ Jeiee&®eer efveOee&jkesÀ :-

meeceeefpekeÀ Jeie& cnCepes meceepeeleerue G®®e efkebÀJee keÀefve<ì efmLeleer Demeuesu³ee J³ekeÌleeR®ee mecetn nes³e. ce@keÌme Jesyej cnCeleele keÀer Jeie& cnCepes J³eefkeÌleb®ee SkeÀef$ele mecetn. p³eebvee keÀesCeleener ceeue IesC³ee®ee DeeefCe J³eJeefmLele opee&vegmeej jneC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens. meeceeefpekeÀ Jeiee&uee meebmke=ÀeflekeÀefjl³ee p³eebvee J³eJeefmLele efmLeleer DeeefCe opee& Deens Demee mecetn Demesner cnìues peeles. meeceeefpekeÀ Jeie& ne JesieJesieÈ³ee IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. Goe. mebHeÊeer, mebHeÊeercegUs efceUCeejer meÊee, peerJeve mebOeer. F.

4.4 meceevelee JewefMe<ìîes :- 4.4.1 ÒeJesMe :-

DeeOegefvekeÀ meceepee®ee DeHeJeeo ve JeieUlee keÀejCe DeeHeCe meeceeefpekeÀefjl³ee mlejerle Peeuesues Deenesle. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer meeceeefpekeÀ ieì Goe. kegÀìgbye, Jeie& efkebÀJee JeebefMekeÀ ieì Fl³eeefobvee DeeefLe&keÀ m$eesle, meÊee DeeefCe Òeefle<þe ³eebHeemetve efceUCeeN³ee HeÀe³eÐeeb®³ee yeeyeleerle Demeceeve ÒeJesMe Deens. DeMee ÒekeÀej®³ee Demeceevelee vesnceer®e efvecee&Ce nesles Demes veener. ceeveJeer FeflenemeeceO³es meceeveles®ee HeÀe³eoe meceepeeceO³es neslee. Hejbleg ³ee HeÀe³eoîeeb®³ee yeeyeleerle keÀener HeÀjkeÀ neslee. les HeÀe³eos Je³e, eEueie, #ecelee ³eebJej DeeOeeefjle nesles. Hejblet meJe& kegÀìgbyeebceO³es HeÀe³eÐeeb®³ee yeeyeleerleues nkeÌkeÀ meejKes®e nesles. keÀe³eÐeevJe³es DeeefLe&keÀ m$eesleeb®³ee yeeyeleerle, meÊee efkebÀJee Òeefle<þsuee Devegme©ve Demeceeve keÀe³eos nesles l³eeb®eer Òeefleke=Àleer Heg{erueÒeceeCes :-

1) meceevelesvegmeej meceepe 2) opexvegmeej meceepe 3) Jeiee&vegmeej meceepe

1) meceevelesJejerue meceepe ne mlejerle veJnlee. DeeefLe&keÀ m$eesle, meÊee, DeeefCe Òeefle<þe ³eeyeeyeleerle keÀesCel³eener ieìeceO³es Demeceevelee veJnleer.

2) Jecee&Jejerue meceepe ne mlejerle neslee. meeceeefpekeÀ ieìeceO³es DeeefLe&keÀ m$eesle, meÊee, Òeefle<þe ³eeb®³eeyeeyeleerle Demeceevelee nesleer. DeMee mlejerle meceepeeceO³es pevcee®³eeJesUer efouesues meYeemeoÊJe peerJeveYej DeyeeefOele jnele Demes.

51

JebMe ns Meem$eer³e¢<ìîee J³ekeÌleeruee Jeieeake=Àle keÀjC³eemeeþer®es meeOeve veJnles. G®®e efMe#eCeemeeþer®ee ÒeJesMe ne JebMe, efuebie, DeeefLe&keÀ efkebÀJee meeceeefpekeÀ Jeie&, Je³e, Yee<ee, Oece&, mLeeve DeeefCe ogye&uelee ³eeb®ee efJe®eej ve keÀjlee efouee peeF&. meceeve ÒeJesMe DeeefCe Jeeef<e&keÀ ngMeejer ns®e G®®e efMe#eCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues IeìkeÀ Deensle.

3) opee&Jejerue meceepe ne Lees[îee ÒeceeCeele mlejerle Deens. meeceeefpekeÀ ieìeceO³es DeeefLe&keÀ m$eesle efkebÀJee meÊee ³eeyeeyeleerle Demeceeve ÒeJesMe veJnles lej Òeefle<þs®³ee yeeyeleerle Demeceevelee nesleer.

1) meceepee®eer JesieJesieÈ³ee ieìebceOeerue efJeYeeieCeer ner cegK³eÊJes mebHeÊeer, meÊee DeeefCe Òeefle<þe ³eebvegmeej JesieUer nesleer.

2) meeO³e kesÀuesu³ee opee&Jej / meÊesJej opee& DeJeuebyetve neslee. 3) opee&Jejleer peele DeJeuebyetve nesleer. 4.4.2 meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer leÊJes :-

mlejerkeÀjCe ns Demeceeveles®³ee He×leerves meceepee®es Peeuesues mlej efveoxefMele keÀjles. l³ee®eer KeeueerueÒeceeCes Hee®e leÊJes Deensle.

1) mlejerkeÀjCe ns meeceeefpekeÀ Deens vewmeefie&keÀ veener.

2) mlejerkeÀjCe ns meceepe yeoueuee lejerner oerIe&keÀeueerve Deens.

3) mlejerkeÀjCe ns meJe& meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerle meceepeJ³eeHeer He×leerceO³esner meJe& J³eeHeer Deens.

4) mlejerkeÀjCe ns met#ce lemes®e ceesþîee DeMee oesvner efmLeleerle Dee{Ules.

4.5 mlejerkeÀjCe DeeefCe Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue meceevelee :- 4.5.1 Mew#eefCekeÀ mebmLeebceOeerue opee¥lcekeÀ leHeÀeJele :-

iejerye kegÀìgbyeeleerue cegues ner keÀceer Òeleer®³ee mebmLesceO³es cnCepes®e pesLes J³eJeefmLele meeOevemeecegûeer, efMe#ekeÀ, Mew#eefCekeÀ meeefnl³e DeeefCe meeOeves ³eeb®eer keÀcelejlee Deens lesLes efMe#eCe Iesleele. vesnceer Menjer MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³es ³eeb®ee opee&, ne ûeeceerCe MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³eebHes#ee peemle ®eebieuee Demelees. Mew#eefCekeÀ mebmLeebceOeerue ne HeÀjkeÀ efJeÐeeL³ee¥ceOeerue opee&lcekeÀ Demeceevelesme keÀejCeerYetle Deens.

4.5.2 Yeejleer³e meboYee&leerue DevegketÀue YesoYeeJe :-

Mew#eefCekeÀ mebOeerleerue meceevelee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer keÀener Ghee³e lJejerle keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns Ghee³e iejpesJej DeeOeejerle Demeleerue pemes De³eesi³e opee&, ogye&ue cegues Je cegueer ³eebvee efceUCeeN³ee iejpeebvee HetCe& keÀjleerue.

1) ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe :-

ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ns meJe& J³ekeÌleeR®³ee cetueYetle iejpee YeeieefJeCeejs DemeeJes. lesLes DeY³eeme¬eÀcee®³ee, ÞesCeeRceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee HeÀjkeÀ Demet ve³es. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee Mew#eefCekeÀ

52

mebOeeRceO³es meceevelee DeeJeM³ekeÀ Demetve lesLes meJe& cegueebvee YesoYeeJe ve keÀjlee mekeÌleer®es efMe#eCe osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. 2) ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe :-

cegues Je cegueer ³eeb®³eeleerue J³eefkeÌleiele YesoYeeJe Demeu³eecegUs ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeleerue DeY³eeme¬eÀce ne JesieJesieÈ³ee He×leerves l³eeb®³ee iejpee, DeefYe©®eer Je #ecelee ue#eele IesTve l³ee®eer DeesUKe keÀ©ve osCes iejpes®es Deens. 3) G®®e J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe :-

J³eefkeÌle®³ee G®®e efMe#eCee®³ee DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCee®³ee JesUer l³eeb®eer #ecelee efkebÀJee iegCeJeÊee DeeefCe opee&lcekeÀ meelel³e yeIetve®e efMe#eCe ÐeeJes. 4) (vegkeÀmeeve) YejHeeF& efMe#eCe :-

meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerves ieebpeuesu³ee ueeskeÀebmeeþer efJeMes<e keÀe³e&¬eÀcee®eer ³eespevee keÀ©ve keÀener ÒeceeCeeble ner GCeerJe Ye©ve keÀe{Ces cnCepes YejHeeF& efMe#eCe cnCeleele. les keÀesCel³eener ÒekeÀej®es cetueYetle efMe#eCe HetCe& ve keÀjlee ÒeeLeefcekeÀ MeeUebceO³es ÒeJesMe nesT MekeÀleele. meeJe&peefvekeÀ MeeUe He×leer :-

Mew#eefCekeÀ mebOeeRleerue meceevelee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ MeeUe He×leer ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ ³ee oesvner JesUer DebieerkeÀejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. leer He×le Heg{erueÒeceeCes Demesue.

1) leer meJe& cegueebvee keÀesCel³eener YesoYeeJeevegmeej Kegueer Deens keÀe?

2) lesLeerue ÒeJesMe iegCeJewefMe<ìîeebJej DeeOeejerle Deensle keÀe?

3) lesLes HegjsMee mees³eermegefJeOee Je DeeJeM³ekeÀ ®eebieuee opee& meebYeeUuee peelees keÀe?

4) lesLes ìîegMeve HeÀer Iesleueer peeles keÀe?

5) ceO³ece DeeefCe keÀceer Jeiee¥®³ee iejpee lesLes YeeieefJeu³ee peeleele keÀe? je<ì^er³eerkeÀjCe, ner efMe#eCe He×leerleerue cenÊJee®eer Hee³ejer Deens. p³eecegUs Mew#eefCekeÀ mebOeeRceO³es meceevelee efvecee&Ce nesles. osMeeceO³es efMe#eCee®ee Òemeej Je efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer SkeÀ®e ceeO³ece DemeeJe³eeme nJes. keÀesCeleerner Jew³eefkeÌlekeÀ mebmLee ³eebvee efMe#eCeeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®ee DeefOekeÀej veener. meceeve Mew#eefCekeÀ megefJeOee ³ee je<ì^er³e efMe#eCe He×leerle®e HegjefJeu³ee peeleele. 4.5.3 ceesHeÀle efMe#eCe DeeefCe mkeÀe@uejefMeHme :-

6 les 14 Je³eesieìeleerue cegueebvee ceesHeÀle DeeefCe JewefMJekeÀ ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe HegjefJeCes ns IeìveelcekeÀjerl³ee yebOevekeÀejkeÀ Deens. HetCe& efMe#eCe ns ceesHeÀle DemeeJes. ceesHeÀle HegmlekesÀ Je efueKeeCe

53

meeefnl³ee®eer GHeueyOelee iejerye efJeÐeeL³ee¥vee keÀ©ve ÐeeJeer. lemes®e efJeJeeefnle efJeÐeeL³ee¥vee meceeveles®eer nceer osC³eemeeþer DeveskeÀ mkeÀe@uejefMeHme lemes®e DeveskeÀ DeY³eeme¬eÀce efveJe[C³ee®eer mebOeer ÐeeJeer. 4.5.4 Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue meceevelee :- Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue meceevelee ner meeceeefpekeÀ He×leeruee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje ogJee Deens. meceeve Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue veeJeerv³elee ner meeceeefpekeÀ He×leer oeKeefJeles. DeeOegefvekeÀ keÀejKeeveoejer meceepeeceO³es efMe#eCe ns keÀe³eosMeerjefjl³ee Gllece peeiejerkeÀ Je meceepeeleerue GlHeeefole meom³e efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. DeewHe®eejerkeÀ efMe#eCe ns cegK³eÊJes le³eej kesÀuesues veener keÀejCe DeeefLe&keÀ GlHeeoveeceO³es menYeeieer nesC³eemeeþer ueeieCeejer keÀewMeu³es ner kegÀìgbye Je ogmeN³ee keÀesCel³eener IeìkeÀeceOetve efceUt MekeÀle veenerle. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®ee veJeerve keÀejKeeveoejer meceepeeleerue menYeeie ne jep³eeleerue veeiejerkeÀebmeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. DeewHe®eeefjkeÀ mebmLee-MeeUe, keÀe@uespe DeeefCe efJeÐeeHeerþs ner ³ee®e nsletves efveefce&uesueer Deensle. yee@[&veves kegÀìgbye DeeefCe meceJe³emkeÀebceOeerue yebOeveebceOeerue veeles ue#eele IesTve keÀesCel³eener iees<ìer®eer efveJe[ ³eeb®es veeles oeKeefJeues. l³ee®es keÀe³e& Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue, Demeceevelee otj keÀjC³eeme cenÊJee®es þjues. yee@[&ve meebielees keÀer, og³³ece opee&®es mlejerkeÀjCe otj keÀjC³eemeeþer SketÀCe oesve ceeie& Deensle. Heefnu³eeceO³es Mew#eefCekeÀ He×leer®ee meceeJesMe neslees. pej l³eeves meJe& efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀ®e mekeÌleer®ee DeY³eeme¬eÀce l³eeb®³ee DeeJe[l³ee IeìkeÀebleerue efveJe[ DeeefCe He×leer®ee keÀeueeJeOeer HegjefJeuee lej ns mlejerkeÀjCe otj nesF&ue. keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee KetHe keÀeU l³ee keÀesme&®ee HeefjCeece nesCeej veener DeeefCe HetCe& JesU l³ee efMe#eCeeceO³es lees yeebOeuee jeefnue. efMe#eCee®³ee DeveskeÀ He×leerleerue l³eeuee DeeJe[l³ee Je l³eeuee PesHeCeeN³ee DeY³eeme¬eÀcee®ee lees mJeerkeÀej keÀjsue efkebÀJee mees[tve osF&ue. yee@[&ve®ee Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue Demeceevelee otj keÀjC³ee®ee Ghee³e cnCepes meeceeefpekeÀ, mlejerkeÀjCee®es efvecet&ueve nes³e. lees cnCelees keÀer Mew#eefCekeÀ mebOeerbceOeerue Demeceevelee otj keÀjC³eemeeþer ³ee®ee mejU DeeefLe&keÀ meceevelesJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee mebOeeR®es efvece&tueve nes³e. ³ee®ee HeefjCeece cnCepes ner Demeceevelee MeeUsHes#ee yeens©ve®e efvecet&ueerle keÀjC³ee®eer mebOeer Deen. yee@[&ve Demee efve<keÀ<e& keÀe{lees keÀer Mew#eefCekeÀ mebOeeRceOeerue Demeceevelee otj keÀje³e®eer Demesue lej SkeÀlej meceepe ne Demlejerle DemeeJee veener lej MeeUsleerue efMe#eCe He×leer ner meejKeer DemeeJeer. 4.5.5 efMe#eCee®³ee mebOeeRceOeerue meeOeveebceO³es ³esCeeN³ee De[®eCeer :-

efMe#eCe ns meceevelee DeeefCe meeceeefpekeÀ v³ee³ee®eer GYeejCeer keÀjles Hejblet efMe#eCee®eer He×leer mJele:®e Demeceevelee efvecee&Ce keÀjles. efMe#eCeeceOeerue mebOeerleerue Demeceevelee Heg{erue keÀejCeebcegUs efvecee&Ce nesles.

• oeefjêîe keÀejCe iejerye ueeskeÀebvee efMe#eCee®ee Ke®e& HejJe[le veener.

• ûeeceerCe Yeeieele efMekeÀCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee Menjer Yeeieeleerue HetCe& meeOeve meecegûeer³egkeÌle MeeUeleerue efJeÐeeL³ee¥yejesyej mHeOee& keÀjeJeer ueeieles.

54

• p³ee efþkeÀeCeer ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ, G®®e ceeO³eefcekeÀ Mew#eefCekeÀ mebK³ee DeefmleÊJeele veenerle lesLeerue cetueebvee yeepet®³ee efþkeÀeCe®³ee cegueeb®³ee leguevesle lesJe{îee efMe#eCee®³ee mebOeer efceUle veenerle.

• kegÀìgbyeeleerue JeeleeJejCe JesieJesieUs Demeu³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele Demeceevelee efvecee&Ce nesles. ûeeceerCe efkebÀJee PeesHe[HeÆerleerue cegueebvee Menjer Yeeieeleerue megefMeef#ele HeeuekeÀ DemeCeeN³ee cegueebFlekeÌ³ee ®eebieu³ee mebOeer efceUle veenerle.

• YeejleeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele efuebieYeso Dee{Ulees. cegueebFlekesÀ cegueeRvee efMe#eCee®³ee yeeyeleerle Heeefþbyee efouee peele veener.

• ceeieeme Jeie& Goe. SC DeeefCe ST DeeefCe DeeefLe&keÀ¢<ìîee ceeieeme Yeeieeleerue Jeiee¥vee Flejeb®³ee leguevesle Mew#eefCekeÀ mebOeer keÀceer efceUleele.

4.5.6 YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce :- J³eeK³ee :- meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerves ieebpeuesu³ee ueeskeÀebmeeþer, DeeJeM³ekeÀlesHes#ee Yee<ee,

keÀuee, ieefCele DeeefCe Jee®eve, ³eebceO³es keÀceer ³eMe efceUefJeuesu³eebmeeþer efJeMes<e keÀe³e&¬eÀceeb®eer ³eespevee keÀ©ve keÀener ÒeceeCeele ner GCeerJe Ye©ve keÀe{Ces cnCepes YejHeeF& keÀe³e&¬eÀce nes³e. OeesjCe :-

1) pes efJeÐeeLeea keÀuee, ieefCele, Jee®eve ³eeceO³es DeHes#esHe#ee keÀceer mebHeeoCetkeÀ oeKeefJeleele DeMee Lees[keÌ³ee®e efJeÐeeL³ee¥vee YejHeeF& keÀe³e&¬eÀceeDebleie&le HetjkeÀ efMe#eCe ÐeeJes.

2) YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce ns ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue efJeÐeeL³ee¥vee p³eebvee efJeefMe<ì Mew#eefCekeÀ megefJeOeeb®eer iejpe veener l³eebvee nslet keÀjle veener pesJne efJeefMe<ì efMe#eCe ns efJeÐeeL³ee¥vee YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®³ee ÒeJesMe He×leerles®e osC³eele ³eeJes.

3) YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®ee DeejeKe[e ne SkeÀ HetjkeÀ keÀe³e&¬eÀce ³ee ¢<ìerves le³eej kesÀuesuee Demelees. l³eeceO³es cetueYetle ÒeeLeefcekeÀ met®evee efouesu³ee vemeleele.

4) efJeÐeeLeea ³ee keÀe³e&¬eÀceeble Hee$e Deensle keÀer veener ns ®ee®eC³eebÜejs MeesOeues peeles. DeeefCe l³eevegmeej keÀe³e&¬eÀce þjJetve l³ee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee Heeefnueer peeles.

5) ®ee®eCeer Hejer#ee He×leer ner efJeÐeeL³ee¥®³ee Òeieleerleerue cetu³eceeHeve DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®eer efve³egkeÌleermeeþer JeeHejues peeles.

6) HetCe& keÀe³e&¬eÀceemeeþer 40 ìkeÌkeÌ³eebHes#ee keÀceer Yee<ee, ieefCele DeeefCe Jee®eve ³eeleerue mebHeeoCetkeÀ Heentve ®ee®eCeer Iesleueer peeles.

7) YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeceO³es HeeuekeÀeb®eener menYeeie Demelees.

8) efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee SkeÀ les ®eej opee&vegmeej met®evesme ÒeeOeev³e efoues peeles. ³ee opee¥®³ee megOeejCesmeeþer Deieoer ³eesi³e Ghee³e HegjefJeuesues Demeleele.

55

9) Jeeef<e&keÀ cetu³eceeHeve keÀe³e&¬eÀce, jskeÀe@[& neleeUCeer, ner J³eJeefmLele He×leerle kesÀuesueer Demeles. p³eeJe©ve YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®³ee GHe³egkeÌleles®eer Kee$eer Heìles.

4.5.7 peyeeyeoeN³ee :-

1) meb®eeuekeÀ ne Heg{erue keÀejCeebmeeþer peyeeyeoej Demelees. A. efJekeÀeme, keÀe³e&Jeener, keÀe³e&ceeve-cetu³eebkeÀve ³eeyeeyeleerleerue nceer B. efMe#eCee®ee cegK³e veslee, leke&ÀMeem$e%e ³eeb®³eeleerue ³eesi³e pegUCeer.

2) ÒeeosefMekeÀ meb®eeuekeÀ ne peyeeyeoej Demelees.

A. efJekeÀeme, keÀe³e&Jeener, keÀe³e&ceeve-cetu³eebkeÀve, DeeefCe YejHeeF&³egkeÌle keÀe³e&¬eÀcee®eer DeesUKeer®³ee nceeryeeyele

B. ®ee®eCeer®eer meecegûeer, DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer DeeefCe m$eesleeb®eer GYeejCeer Je veeWoefJeuesu³eeb®eer mebK³ee ³eeb®eer ceeefnleer HegjefJeCes.

3) efpeuneefOekeÀejer peyeeyeoej Demelees.

A. YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceebleerue mìeHeÀ ³eeb®³eeleerue pegUCeer B. Meeues³e opee&Jejerue YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®eer keÀe³e&Jeener DeeefCe cetu³eceeHeve

³eeyeeyeleerleerue nceer. 4) MeeUsleerue cegK³eeO³eeHekeÀ DeeefCe menkeÀejer peyeeyeoej Demeleele.

A. efJekeÀeme, keÀe³e&Jeener, Jeeef<e&keÀ cetu³eceeHeve, CEP ceOeerue megOeejCee ³eeleerue nceer B. efpeuneefOekeÀejer DeeefCe / efkebÀJee ÒeeosefMekeÀ meb®eeuekeÀ MeeUsleerue YejHeeF&³egkeÌle efMe#eCeeleerue

iejpeeb®es efMeHeÀejmeHe$e osCes. C. MeeUsleerue CEP®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer HetCe& meefceleer®ee JeeHej keÀjCes. D. YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceemeeþer Heg{erue DeejeKe[îee®eer keÀe³e&Jeener keÀjCes. E. ÒeeosefMekeÀ meb®eeuekeÀ DeeefCe efpeuneefOekeÀejer ³eebvee veeWoefJeuesu³ee mebK³ee, ®ee®eCeer meecegûeer,

Jeeef<e&keÀ cetu³eceeHevee®ee efjHeesì&, DeeefCe DeeJeM³ekeÀ leer meJe& ceeefnleer HegjefJeCes. 4.5.8 mece=× keÀjCeejs YejHeeF& Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce :-

YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceebleerue efJekeÀemeeyeeyele HeejbHeeefjkeÀjerl³ee Demes ceeveues peeles keÀer p³ee efJeÐeeL³ee¥vee keÀceer DeY³eeme¬eÀceeletve DeeefCe DeHegN³ee O³es³eeletve peemleerle peemle HeÀe³eos efceUleele. cetu³eceeHevee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee DeY³eeme¬eÀceeleerue keÀcelejlee ner JesieJesieÈ³ee ®ee®eC³eebÜejs Heeefnueer peeles. 4.5.9 efve³eefcele DeeefCe YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ Jeiee&leerue pegUCeer :-

vesnceerÒeceeCes YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeleerue nslet®³ee mHe<ìlesleerue keÀcelejlee ner efMe#ekeÀ DeeefCe mebmLeebceO³es HeneJe³eeme efceUles. ³esLeerue cegueebvee Flej cegueeb®³ee leguevesle keÀceer %eeve efceUles.

56

efve³eefcele Jeie&efMe#ekeÀ ns vesnceer Jee®etve efjHeesì& osleele lej Flej keÀOeer keÀOeer met®evee, ceeefnleer, celes Je meeefnl³e osleele. efve³eefcele Jeie&efMe#ekeÀ DeeefCe Jee®etve oeKeefJeCeejs efMe#ekeÀ ns vesnceer met®eveeb®³ee DeejeKe[îeeuee DeeefCe Heesnes®eefJeC³eeuee keÀesCe peyeeyeoej Deens ³eeyeeyeleerle efÜOee ceve:efmLeleerle Demeleele. DeY³eeme¬eÀce DeeefCe efMe#eCe ³eeceO³es mece©Helee DemeeJe³eeme nJeer. DeeHeCe keÀesCeleer meeOeves JeeHejlees, keÀesCel³ee He×leerves JeeHejlees DeeefCe met®eveeb®³ee He×leer ³eebceO³esner mece©Helee DemeeJeer ueeieles. pesJne Heefnues Jee®eve DeeefCe veblej®es efMe#eCe ³eeceO³es leHeÀeJele peeCeJeles lesJne mebIe<e& efvecee&Ce neslees.

4.5.10 %eeveelcekeÀ efJekeÀeme :-

Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce ns efMe#eCee®³ee %eeveelcekeÀ Je HeefjCeeceelcekeÀ DeMee oesvner mebOeer HegjefJeleele. p³eeceO³es keÀmes efMekeÀeJes DeeefCe efJeÐeeLeea keÀmee DemeeJee ns meebefieleues peeles.

Heerìjmeve cnCeleele keÀer keÀceer meeO³elee Demeuesues efJeÐeeLeea JesieJesieUs %eeveelcekeÀ opee& Demeuesues Demeleele. pemes keÀer mcejCeMekeÌleer, mJele: ÒeMve mees[efJeCes, GpeUCeer, JesUeHe$ekeÀ, O³es³ee®eer yeebOeCeer ÒeMve efJe®eejCes, veJeerve DeY³eemeeb®eer keÀewMeu³es F. DeeefCe YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce l³eeb®³ee ³ee opee&®ee efJekeÀeme keÀjles. Demes ue#eele I³ee³euee nJes keÀer pesJne Jeie&efMe#ekeÀebJ³eefleefjkeÌle, keÀesCeerner SKeeoe IeìkeÀ/ke=Àleer efMekeÀefJelees lesJne Jew®eeefjkeÀ Jeie& veJeveJeerve De[®eCeer efvecee&Ce keÀjlees DeeefCe mees[efJelees. l³eecegUs YejHeeF&³egkeÌle Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce ns efJeÐeeL³ee¥®ee %eeveelcekeÀ efJekeÀeme keÀjleele keÀer keÀmes efMekeÀeJes.

4.5.11 Jee®eve :-

efJeÐeeL³ee¥®³ee Jee®eve #ecelesceO³es Jee{ nesC³eemeeþer KetHe Òe³elve kesÀues iesues. DeeefLe&keÀ opee& DeeefCe Jee®eveeleerue meeO³elee ³eeb®³eeleerue mebyebOe lemes®e jeefnues. megefMeef#eleHeCee ne cetueYetle keÀewMeu³eebceOetve efkebÀJee keÀceerle keÀceer mHeOexceOetve ³esle veener lej megefMeef#ele ceeCetme ne veJeveJeerve Yee<es®³ee ceeO³eceeletve efMekeÀle Demelees. l³eecegUs efMe#eCee®³ee Jee®eve, uesKeve, leesb[er Yee<ee ³eeb®³ee IeìkeÀebkeÀ[s efJeMes<e ue#e efoues Heeefnpes.

4.5.12 ieefCele :-

%eeveelcekeÀ efJekeÀemeemeeþer Jee®evee®es keÀe³e&¬eÀce Hegjsmes veenerle peesHe³e¥le ieefCelee®es %eeve nesle veener. je@cyeie& ³eeme Demes efveoMe&veeme Deeues keÀer ieefCeleeleerue YejHeeF&³egkeÌle keÀe³e&¬eÀcee®es SketÀCe leerve efJeYeeie Deensle. mece=× keÀe³e&¬eÀce; pes efJeÐeeL³ee¥vee keÀceer Dee³ekeÀ efceUefJeC³eeme ceole keÀjles. yeewefodOekeÀ keÀe³e&¬eÀce-pes ceO³ece Jeiee&keÀ[s Deens DeeefCe JesieUs keÀe³e&¬eÀce pes efJeÐeeL³ee¥vee JesieÈ³ee He×leerves JeeieefJeles.

je@cyeie& (1986) meebielees keÀer, ieefCeleer³e keÀe³e&¬eÀce ns De#ejMe: ³ee He×leer®es npeejes legkeÀ[s kesÀues lejer l³ee®ee DebMe nesCeej veener. les cegueebvee ieefCele efMe#eCee®eer ³eesi³e mebOeer HegjefJeles. ieefCeleeuee Demes cnìues peeles keÀer, Yee<ee DeeefCe efJe%eeve pes HetCe& peieeuee JesieJesieÈ³ee HeefjefmLeleerceO³es, veel³eebceO³es, ÒeMve mees[efJeC³eeceO³es DeeefCe efJe®eejebceO³es ceole keÀjlees.

4.5.13 DeeJneve :-

Jebef®ele efJeÐeeL³ee¥®ee DeY³eeme¬eÀce ne Jee®eve DeeefCe ieefCele ³eeb®³ee met®evee osCeeje Lees[keÀe / ceespekeÀe vemeeJee. lees pesJe{e peemle DeeefCe leewueveer³e DemeeJee keÀejCe lees G®®e O³es³e ÒeeHle keÀjCeeN³ee cegueebmeeþer Demelees.

57

Jebef®ele efJeÐeeL³ee¥vee Jee®eve, Yee<ee, keÀuee, efueKeeCe, ieefCele, meeceeefpekeÀ Meem$es, efJe%eeve, Deejesi³e, Mejerj Meem$e efMe#eCe efkebÀJee ogmeN³ee Yee<es®ee DeY³eeme ³eemeeþer Demeuesu³ee DeY³eeme¬eÀceeceO³es ÒeJesMe efceUC³ee®eer iejpe Deens. l³eebvee leebef$ekeÀ efMe#eCeeceO³esner ÒeJesMe efceUC³ee®eer iejpe Deens. keÀewMeu³es, %eeve, mecepetleoejHeCee, cece&¢<ìer ³ee iees<ìer meJe& cegueebvee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. 4.5.14 efMe#eCe ne nkeÌkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®ee IeìkeÀ :-

ceeveJeer meceepeeceO³es DeveskeÀ meeceeefpekeÀ efJeefJeOelee DeefmleÊJeele ³esles. meceepe ne lesLeerue J³ekeÌleervee Demeuesu³ee meeceeefpekeÀ efmLeleerJe©ve JesieJesieÈ³ee opee&Jej efJeYeeieuesuee Deens. ne Jeie& mHe<ì efkebÀJee DemHe<ìHeCes cepetjeb®³ee efJeYeeieCeerJej DeJeuebyetve Deens DeeefCe FeflenemekeÀeueerve meboYee¥veer l³eeJej HeefjCeece Peeuesuee Deens. ³ee GY³ee ÞesCeer³egkeÌle efJeYeeieCeeruee®e meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Demes cnCeleele. mHe<ìerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee ner vesnceer j®eveelcekeÀ meeceeefpekeÀ Demeceevelesuee ueeiet He[les. cnCepes keÀesCel³eener J³ekeÌleeR®³ee ieìeleerue Demeceeveles®ee He×leMeerj DeY³eeme pees meeceeefpekeÀ He×leer Je veel³eebJej HeefjCeece keÀjlees. keÀener meceepeeceO³es efMe#eCe ns mlejerkeÀjCeeme, keÀejCeerYetle Demeuesuee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens keÀejCe %eeve, keÀewMeu³es DeeefCe Jele&ve ³eeb®ee MeeUsceO³es Peeuesuee efJekeÀeme meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeuee keÀejCeerYetle þjlees. pemes keÀer cetueYetle efMe#eCe ne meg×e meeceeefpekeÀ v³ee³e Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ Deens. lees keÀesCel³eener meeceeefpekeÀ Jeie&, Dee³ekeÀ DeeefCe keÀesCel³eener efþkeÀeCe®ee Demeuee lejerner peJeUpeJeU peiee®³ee ueeskeÀ mebK³es®³ee 1/3 ueeskeÀ ns DeefMeef#ele Deensle. ngMeejer + HeefjÞece = iegCeJeÊee efMe#eCee®³ee ÒemeejeJe©ve keÀefve<ì meeceeefpekeÀ Jeiee&leerue KetHe ceesþîee mebK³esves cegues DeeefCe JesieJesieÈ³ee JeebefMekeÀ ieìeleerue m$eer-efJeÐeeL³ee¥®es ÒeceeCe Jee{uesues Deens. lejerner lesLeerue veelesmebyebOeeleerue HeÀjkeÀecegUs Depegvener Demeceevelee Jee{le Deens. 4.5.15 Mew#eefCekeÀ meceeveles®eer J³eeK³ee :-

1) HegjJeþe (efMe#eCee®es ÒeceeCe DeeefCe opee&, efMe#eCe He×leer®es megmebIeìve) 2) ÒeJesMe (efveJe[ DeeefCe l³ee®eer He×leer), JeeHej (J³eefkeÌle®³ee peerJeveeleerue efMe#eCee®ee DeLe&) 3) efve<HeÊeer (HeoJeer DeeefCe keÀeceefiejer DeeefCe l³eeb®³ee J³eeK³ee). DeeHeCe meceeve mebOeeryeeyeleerleerue ÒeJesMe ns efJeÐeeLeea DeeefCe HeoJeerOej efJeÐeeLeea ³eeb®³ee efJeYeeieCeerleerue leguevee ner meeceeefpekeÀ Jeie&, eEueie DeeefCe JeebefMekeÀ ieì ³eebvegmeej keÀjlees. ns meJe& meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ mebMeesOeveeceO³es meeceeF&keÀ Deens. lemes®e ner efJeYeeieCeer HeeuekeÀeb®es meceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ opee& Heentvener kesÀueer peeles.

efMe#eCee®³ee keÀe³ee&®ee meieÈ³eele DeeMeeJeeoer cegÎe Deens keÀer meceepeeleerue Demeceevelee otj keÀjCes.

58

4.5.16 Demeceeveles®es mHe<ìerkeÀjCe :- ieleerMeerueles®³ee mebkeÀuHevesle J³eefkeÌle®³ee cetU meeceeefpekeÀ mLeeveele efkebÀJee meeceeefpekeÀ opee&le yeoue nesCes Demee DeLe& DeefYeÒesle Deens. J³ekeÌleerÒeceeCes®e mlejerkeÀjCe J³eJemLesleerue SKeeÐee mecetne®es meeceeefpekeÀ mLeeve Jee opee& yeoueCes cnCepes ieleerMeeruelee nes³e. meeceeefpekeÀ ieefleMeerueles®³ee Òeef¬eÀ³esle J³ekeÌleer efkebÀJee mecetnebveer mlejerkeÀjCe J³eJemLesDebleie&le efJeefJeOe mlejebHewkeÀer SkeÀe mlejeletve ogmeN³ee mlejele peeCes DeefYeÒesle Deens. DeeefLe&keÀ mHeOee& DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe ³eeb®ee meeceeefpekeÀ DemeceevelesJej HeefjCeece neslees. DeeefCe l³eecegUs keÀceer efkebÀJee peemle ÒeceeCeele Mew#eefCekeÀ DemeceevelesJejner HeefjCeece neslees. keÀener osMeebceO³es ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®³ee ueeskeÀmebK³esle m$eer³eeb®es ÒeceeCe peemle Deens. m$eer³eeb®es efMe#eCeeleerue Jee{les ÒeceeCe ue#eele Ieslee Mew#eefCekeÀ He×leerleerue j®evee, meO³ee®eer DeLe&J³eJemLee, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ ieì ns melele yeouele Deensle. Heefnuee efve<keÀ<e& Demee keÀer mJeer[vener DeMee yeeyeleerle JesieUe veener. meceevelee ner meieÈ³ee Jeiee&ceO³es veener DeeefCe ogmeN³ee cene³eg×eveblejner veJnleer. meg©Jeeleer®³ee kegÀìgbye meceepeerkeÀjCeeceO³es DemeceeCelee ÒeeLeefcekeÀjerl³ee DebieJeUCeer He[ueer nesleer. Meeues³e peerJeveele DeeefCe meceJe³emkeÀ ieìebceO³es mejeJeeves JesieJesieUer Demeceevelee DebieJeUCeer He[ues nesles. ÒeeLeefcekeÀ mJe©Heeleerue ÒeMve :-

1) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe Demeceeveles®³ee mebkeÀuHevee, %eeve DeeefCe ¢<ìerkeÀesve legce®³ee mJele:®³ee DevegYeJeebvee keÀmes ÒekeÀeefMele keÀjleele?

2) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe ns legce®³ee mJele:®³ee peerJeveeleerue SkeÀ IeìkeÀ keÀMee ÒekeÀejs Deens?

3) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe Demeceevelee ³eeefJe<e³eer legce®ee ¢<ìerkeÀesve keÀe³e?

4) legcner meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe Demeceeveles®es JeCe&ve DeeefCe mHe<ìerkeÀjCe keÀMee ÒekeÀejs keÀjeue?

5) Jeie&, meÊee, DeeefLe&keÀ m$eesle, Òeefle<þe, meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee DeeefCe oeefjÐe ³eeb®es m$eesle DeeefCe efJeYeeieCeer cnCepes keÀe³e?

6) iesu³ee MelekeÀeceO³es DecesefjkesÀleerue meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe Demeceevelee keÀmes DeeefCe keÀe yeouele iesues DeeefCe ³ee yeoueeb®es JewefMe<ìîes keÀe³e?

7) DecesefjkeÀe ner ceO³ece Jeieea³e pevemeeceev³eeb®ee meceepe Deens?

8) oeefjê cnCepes keÀe³e? oeefjÐee®es ÒeceeCe keÀesCe efveoxefMele keÀjles?

9) keÀesCe iejerye Deens ns keÀMeeves þjefJeues peeles? oeefjê ns keÀmes Je keÀe keÀceer kesÀues Heeefnpes?

59

Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs Ðee :-

1) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe cnCepes keÀe³e?

2) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es cenÊJee®es ÒekeÀej keÀesCeles? mHe<ì keÀje.

3) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer JewefMe<ìîes keÀesCeleer?

4) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®eer keÀejCes keÀesCeleer?

5) meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHe<ì keÀje.

6) mlejerkeÀjCee®³ee He×leerleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

7) Jesyej®eer mlejerkeÀjCee®eer ef$emet$eer keÀesCeleer?

8) mlejerkeÀjCee®es ¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀje.

9) meeceeefpekeÀ Je j®eveelcekeÀ ieleerMeeruelee cnCepes keÀe³e?

10) meeceeefpekeÀ ieleerMeerueles®eer J³eeK³ee Ðee.

11) mlejerkeÀjCe efvecee&Ce nesC³ee®es Hee®e cenÊJee®es cegÎs efuene.

12) keÀesCel³ee YeeieeceO³es meeceeefpekeÀ Demeceevelee efvecee&Ce nesles?

13) meceeveles®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.

14) meeceeefpekeÀ Jeiee&Jej HeefjCeece keÀjCeeN³ee iees<ìer keÀesCel³ee?

15) JeebefMekeÀlee cnCepes keÀe³e?

16) meeceeefpekeÀ Demeceevelee cnCepes keÀe³e?

5

Meeues³e efMe#eCe DevegYeJee®es HeefjCeece DevegYeJee®³ee J³eefkeÌleiele peerJeveele Meeues³e efMe#eCe HeefjCeecee®es DeJeueeskeÀve keÀjC³ee®es cegK³e DeefYeiece.

ÒekeÀjCee®eer j®evee :-

5.0 GefÎ<ìs

5.1 ÒemleeJevee efMe#eCe Je meceepe ns SkeÀ$e efJeCeuesues Demeu³eecegUs J³eefkeÌleb®³ee peerJeveeJej ÒeYeeJe Hee[leele. HeefjJeej, keÀe³e&mLeU, jepekeÀejCe ³eemeejK³ee yengefJeOe mebmLeekeÀer³e #es$eebJej lemes®e SkeÀe Òeew{ J³eefkeÌle®³ee DeefYeJe=Êeer, ceev³elee Je Jele&veeJejner ³ee Meeues³e efMe#eCee®ee keÀe³e HeefjCeece neslees les leHeemeCes meceHe&keÀ þjsue. Meeues³e efMe#eCe DevegYeJee®es Òeew{ebJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®es MeesOeelcekeÀ Òeefleceeve :-

Meeues³e efMe#eCe DevegYeJe

%eeveelcekeÀ Je yeesOeelcekeÀ efJekeÀeme meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efve<HeefÊe keÀe³e& #es$eeleerue efmLeleer

meeceeefpekeÀ menYeeie DeeefCe Heeefþbyee

ceevemeMeem$eer³e efnle MeejerjerkeÀ mJeemLe Je nerle

HeefjJeej jepekeÀer³e menYeeie cegu³es

HeÀeJeuee JesU

61

%eeveelcekeÀ Je yeesOeelcekeÀ efJekeÀeme :- p³eebvee Meeues³e efMe#eCee®ee DevegYeJe peemle Demeles l³eebb®es yengefJeOe #es$eeleerue %eeve l³eeb®³eeHes#ee keÀceer efMeef#ele meceJe³emkeÀ J³eefkeÌleHes#ee DeefOekeÀ Demeles. GoenjCeeLe&, DeÐe³eeJele Ieìvee, osMeer, efJeosMeer, jepekeÀejCe, He³ee&JejCe, efJe%eeve F. G®®e efMeef#ele ueeskeÀebceO³es keÀceer efMekeÀuesu³ee ueeskeÀebHes#ee peemle ÒeceeCeeble yeesOeelcekeÀ ueJeef®ekeÀlee Je mecem³ee-efvejekeÀjCee®es keÀewMeu³e efometve ³esles. efMeJee³e G®®e efMeef#ele J³eefkeÌle pevemebHeke&À ceeO³eces mebÒes<eCeleb$eeb®³ee peemle mebHekeÀe&le Demeleele Je l³eele menYeeieer nesleele. Meeues³e efMe#eCe DevegYeJe J³eefkeÌlebceO³es l³eeb®³ee mebHetCe& peerJeve ÒeJeemeele ef®ejmLee³eer DeO³e³eve ûenCeMeeruelee efvecee&Ce keÀjles. efMeef#ele ueeskeÀeb®es efJeefMe<ì leL³eelcekeÀ %eeveeJej Je®e&mJe Demeles, l³eeb®³eele G®®e mlejer³e mee#ejer %eevee®es keÀewMeu³e efometve ³esles. Goe. ieÐe-mee#ejlee (keÀLeveelcekeÀ ieÐee®es DeekeÀueve), omleSsJepe mee#ejlee (efvel³evesceeves ojjespe neleer He[CeeN³ee omleSsJepee®es DeekeÀueve, mebK³eelcekeÀ mee#ejlee (cetueYetle ieefCeleer keÀewMeu³ee®es Demmeue meboYee&le DeekeÀueve) ner keÀewMeu³es keÀceer Meeues³e efMe#eCe Iesleuesu³ee ueeskeÀebHes#ee peemle Demeleele. Mew#eefCekeÀ %eeveÒeeefHle / DeeefCe mee#ejlee ÒeeefJeC³ee®³ee mlejele ¢{ mebyebOe Deens. Òeew{ mee#ejlee ÒeeefJeC³eeJej MeeUsle efMekeÀuesu³ee keÀewMeu³ee®es Òeefleefyebye Demeles. efMe#eCe meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ op³ee&®es efveoMe&keÀ Deens. lemes®e efMe#eCe meeceeefpekeÀjCee®ee ÒeefleefveOeerner Demelees. efMe#eCee®³ee meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ opee& J³eefkeÌleb®³ee ceevemeMeem$eer³e mJeemLeemener ÒeYeeefJele keÀjlees. G®®e cnCetve®e G®®e efMeef#ele J³eefkeÌlebceO³es l³eeb®ee l³eeb®³ee peerJeveeJej HetCe& efve³eb$eCe Demeu³ee®eer YeeJevee Demet MekeÀles. HeefjCeecele: les mJele:®e mecepetve l³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®es Òe³elve keÀjleele. peemle Meeues³e efMe#eCee®ee DevegYeJe Demeuesu³ee J³eefkeÌle veJeveJeerve keÀuHeveeb®es mJeeiele keÀjleele; lemes®e keÀceer efMeef#ele ueeskeÀebHes#ee ueJekeÀj veJeerve yeoueeb®ee efmJekeÀej keÀjleele. GoenjCeeLe&, SkeÀ ®eebieuee efMekeÀuesuee MeslekeÀjer veJeerve MeslekeÀer leb$eeb®ee efmJekeÀej keÀjerue Je efvecee&CeelcekeÀ leb$e%eevee®³ee yeouee®³ee efJejesOee®ee meecevee keÀjerue. peemle Meeues³e efMe#eCe Iesleuesu³ee J³eefkeÌle pevemebHeke&À ceeO³eceeb®³ee melele mebHekeÀe&le jentve DeeHeues %eeve Jee{efJeleele. les Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀ Je HegmlekesÀ Jee®eC³ee®eer peemle MekeÌ³elee Demeles. les ogjoMe&ve yeIeC³eele efkebÀJee DeekeÀeMeJeeCeer SskeÀC³eele keÀceer JesU IeeueefJeleele. l³eeb®ee Demee efJeMJeeme Demelees keÀer cegêCe ceeO³eces Flej ceeO³eceebHes#ee DeefOekeÀ ÒeeceeefCekeÀ Je Demmeue %eeve Òemeeefjle keÀjleele. DeMeeÒekeÀejs JewefJeO³eHetCe& ceeO³eces JesieJesieÈ³ee ÒeceeCeele Meeues³e efMe#eCe Iesleuesu³ee J³eefkeÌleceO³es %eevee®es Deblej DeefOekeÀ Jee{efJeleele pevemebHeke&À ceeO³eceebyejesyej®ee J³eefkeÌleb®ee DevegYeJe l³eeb®³ee DeÐe³eeJele Ieìvee lemes®e Flej peerJeveMewueer mebyebefOele meÐeefmLeleer®³ee iees<ìer efMekeÀC³ee®³ee mebOeer®es efveoMe&keÀ Demeles. DeMee efMeef#ele J³eefkeÌle l³eeb®es DeO³e³eve Jee{efJeC³eemeeþer DeefOekeÀ peemle mebOeer®³ee MeesOeele Demeleele lemes®e leMee mebefOener efvecee&Ce keÀjleele. les DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele mJes®ísves peeie©keÀ Demeleele lemes®e l³ee®ee HeÀe³eoe keÀ©ve IesC³ee®ee l³eeb®³eele DeelceefJeMJeeme Demelees. mece=× ceeefnleer les Flej keÀceer Meeues³e efMe#eCe Iesleuesu³ee ueeskeÀebHes#ee menpe ÒeeHle keÀ© MekeÀleele. ³eecegUs l³eebvee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e peieeefJe<e³eer DeefOekeÀ %eeve Demeles p³ee®ee GHe³eesie les DeeHeues YeefJe<³e Ie[efJeC³eemeeþer keÀjleele.

62

p³eeÒeceeCes meeceeefpekeÀjCe ner Meeues³e efMe#eCe DevegYeJee®eer HeÀueÞegefle Deens l³ee®eÒeceeCes Meeues³e efMe#eCe J³eefkeÌle®³ee meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ opee&ner meg®eefJeles. J³eefkeÌle®eer meeceeefpekeÀ j®evesleerue efmLeleer Meeues³e efMe#eCe efveefM®ele keÀjles Je DeO³e³eveeyeÎue efveefM®ele cegu³es Demeuesu³ee meebmke=ÀeflekeÀ mecegnele l³ee®ee ÒeJesMe meeO³e keÀjC³eeme keÀejCeerYetle þjles. efMe#eCe ÒeeefHle®ee mlej Þece MeefkeÌle®³ee menYeeieeJej ÒeYeeJe Hee[lees. keÀceer mleje®³ee efMe#eCee®eer HeefjCeerleer keÀejkeÀeroealeerue mLew³ee&®³ee keÀþerCelesle nesles DeM³ee J³ekeÌleer meejK³ee veeskeÀN³ee yeouele Demeleele. ³eeGueì SkeÀ G®®e mlejer³e efMe#eCe DeefOekeÀ mLew³e& Demeuesu³ee keÀe³ece mJe©Heer veeskeÀjer ÒeeHle keÀ©ve osles peer peemle HeÀe³eÐee®eer Demeles Je J³eefkeÌle®³ee op³ee&Jej Je keÀceeF&®³ee #ecelesJej ÒeYeeJe ìekeÀles. ³ee®eer HeefjCeerleer IejeMeer mebyebefOele mece=ef×®eer Jee{ nesC³eelener nesles. keÀe³e&#es$e efmLeleer :- J³eefkeÌle DevegYeefJele Demeuesu³ee keÀe³e&#es$eeleerue efmLeleer Je meboYee&Jej Meeues³e efMe#eCee®es efJeefJeOe HeefjCeece nesleele. J³eefkeÌle p³ee ÒeceeCeeble Meeues³e efMe#eCe ÒeeHle keÀjles l³eeÒeceeCes l³ee®ee ÒeYeeJe les keÀjerle Demeuesu³ee keÀe³ee&Jej He[lees. Je l³ee®³ee mJele:®³ee keÀe³ee&Jejerue lemes®e Flejeb®³ee keÀe³ee&Jejerue l³ee®³ee efvejb$eCeemener Meeues³e efMe#eCe ÒeYeeefJele keÀjles. Flejeb®³ee keÀe³ee&Jejerue l³ee®³ee efve³eb$eCeemener ÒeYeeefJele keÀjles. Heeb{jHesMee keÀe³ee&le efMeef#ele J³eefkeÌle efmLejeJeles. l³ee®eÒeceeCes keÀe³e&#es$eeleerue l³ee®³ee keÀecee®³ee mJe©HeeJej Je JesieeJej l³ee®es efve³eb$eCe Demeles. Meeues³e efMe#eCe keÀe³e&meceeOeeveemener ÒeYeeefJele keÀjles. ³ee®eer HeefjCeerleer peemle ®eebieu³ee ÒekeÀej®³ee keÀe³e& efve<HeefÊele nesles. G®®eefMeef#ele J³eefkeÌle peemle MeejerjerkeÀ Þecee®eer veeskeÀjer IesC³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer Demeles. les FlejebJej osKejsKe keÀjC³ee®es keÀece yeIeleele Je mJele:®³ee keÀe³ee&Jej l³eeb®es efve³eb$eCe Demeles Je l³eebvee keÀe³ee&le mJee³eÊelee efceUles. Demes ueeskeÀ Heþ[er yeensjerue keÀeceele peemle ceive Demeleele Je J³eJemee³eele efveoxMeve, efve³eb$eCe DeeefCe efve³eespeve, JesUs®ee leeCe DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeleerue keÀe³e& mebyebefOele peyeeyeoejer DeMee iees<ìer l³eeb®³ee keÀe³ee&le meeceerue Demeleele. Hejbleg pej keÀe³e&#es$e efmLeleer Je JeeleeJejCe, keÀceeF& Je J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefle<þe efve³ebef$ele Demeleerue lej G®®e efMeef#ele J³eefkeÌle ³ee keÀceer efMeef#ele J³eefkeÌlebHes#ee keÀceer meceeOeeveer Demeleele. efvecve mlejer³e Meeues³e efMe#eCee®eer HeefjCeerleer efveÈ³ee HesMee®³ee efkebÀJee ÞeefcekeÀ mJe©Hee®³ee veeskeÀjer efceUC³eele nesles. DeMee veeskeÀjerceO³es peemle MeejerjerkeÀ Þece Demeles Je keÀceer yeewefOokeÀ Þecee®eer keÀe³ex efoueer peeleele. DeM³ee keÀe³ee&le J³eefkeÌleuee efve³eb$eCee®³ee keÀceer mebefOe Demeleele.

SkeÀe efveefJe&keÀuHe Devegceeveevegmeej Meeues³e efMe#eCe DevegYeJe Demes %eeve, keÀewMeu³e Je cegu³es efJekeÀefmele keÀjles, pes SkeÀ cegK³e DeeHeu³ee keÀce&®eeN³eebceO³es DemeC³ee®eer SkeÀlej DeHes#ee keÀjlees efkebÀJee DeeHeu³ee G®®e opee&®³ee Heeb{jHesMee veeskeÀjermeeþer Demes keÀe³e& keÀjC³eeme F®ígkeÀ Demelees. meeceeefpekeÀ menYeeie Je Heeefþbyee :-

G®®e mlejer³e Meeues³e efMe#eCee®ee DevegYeJe DemeCeeN³ee J³eefkeÌleb®es l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ efJeMJeele DeefOekeÀ cepeyegle Je ÒeYeeJeer meeceeefpekeÀ mebyebOe Demeleele. les meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce Je Dee³eespeveeceO³es Yeeie Iesleele. l³eeb®es efJeMeeue meeceeefpekeÀ Deeblejpeeue Demeles Je keÀceer efMe#eerle ueeskeÀebHes#ee les

63

meeceeefpekeÀ HeeþeRy³ee®eer DeefOekeÀ DeHes#ee keÀjleele. Meeues³e efMe#eCe l³eebvee Òeew{ meeceeefpekeÀ peerJeveele menYeeieer nesC³eeme me#ece yeveefJeleele. GoenjCeeLe&, mJe³ebmesJeer mecegnele Meeceerue nesCes, Dee³eesefpele keÀe³e&¬eÀceeble peemleerle peemle Yeeie IesCes, mJe³ebceoleer®³ee ieìele meceeefJe<ì nesCes. J³eefkeÌleb®eer meeceeefpekeÀ ieìebyejesyej yeebefOeuekeÀer Deu³eecegUs Meeues³e efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ Heeefþby³eeMeer mebyebefOele Demeles. G®®e mlejer³e efMe#eCeecegUs mecem³esmebyebOeer FlejebMeer yeesueC³ee®eer MekeÌ³elee Jee{les keÀejCe FlejebJej DeeHeCe meuu³eemeeþer Je Òeeslmeenveemeeþer efJeMJeeme þsJet MekeÀlees ner YeeJevee efvecee&Ce nesles. ceevemeMeem$eer³e mJeemL³e :-

peemle ÒeceeCeeleerue Meeues³e efMe#eCee®ee DevegYeJe Demeuesu³ee J³eefkeÌleb®es ceevemeMeem$eer³e mJeemL³e Je nerle ns mekeÀejelcekeÀ Demeles. Demes Dee{Utve Deeues Deens. GoenjCeeLe&, l³ee®es mJe³ebefve³eb$eCe, peerJeve O³es³e, leeCe-leCeeJe Je efvejeMee lemes®e YeeJeefvekeÀ mJeemL³eeb®ee opee& ne keÀceer efMeef#ele ueeskeÀebHes#ee vesnceer Gb®e Je ®eebieuee Demelees. l³eeb®es mJele:Jej DeefOekeÀ efve³eb$eCe Demeles Je l³eeb®es peerJeveO³es³e ner G®®e Demeles.

Mew#eefCekeÀ ÒeeefHle Je ceevemeMeem$eer³e leeCe Je efvejeMee ³eele efJe©× mebyebOe Demelees. GoenjCeeLe&, peemle Mew#eefCekeÀ ÒeeefHle keÀceer leeCe Je efvejeMes®ee DevegYeJe. Meeues³e efMe#eCe peemle Peeuesu³ee J³eefkeÌlebvee ®eebieu³ee Heieeje®es Je l³ee®³ee DeHes#ee Je ³eesi³elesvegmeej keÀece efceUCes megueYe peeles. DeMeeÒekeÀej®es keÀe³e& kesÀu³eeves mJele:Jej HetCe& efve³eb$eCe Demeu³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles p³ee®ee HeefjCeece leeCe, efvejeMee, jeie F. vekeÀejelcekeÀ YeeJevee ³esC³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer nesC³eele neslees. DeMeer J³eefkeÌle yeewef×keÀ¢<ìîee ueJeef®ekeÀ Demetve l³ee®ee G®®e meeceeefpekeÀ mlej Demelees.

HeefjCeecele: l³eeuee efJeMeeue meeceeefpekeÀ peeUs ÒeeHle nesles pes l³ee®³ee ceevemeMeem$eer³e efvejeMesceOetve yeensj He[C³eemeeþer cepeyegle HeeþyeUe®es keÀe³e& keÀjles.

DeefOekeÀ Meeues³e efMe#eCe Demeuesu³ee J³eefkeÌlebvee peemleerle peemle efve³eb$eCe, ceeie&oMe&ve, Je Dee³eespeve keÀjlee ³esC³eemeejKes keÀe³e& efceUles. l³eecegUs l³eeb®es mJe³ebefve³eb$eCe Je vewHegC³ee®eer YeeJevee keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee vewjeM³eeuee keÀceer keÀjC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.

ceevemeMeem$eer³e leeCe Je efvejeMee ner J³eefkeÌle®³ee peerJeveeleerue YeeweflekeÀ HeefjefmLeleer®eer

Òeefleef¬eÀ³ee Demeles, peer efle®³ee keÀe³e&#es$eecegUs GodYeJeuesu³ee meeceeefpekeÀ–DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerMeer efveie[erle Demeles. Mew#eefCekeÀ ÒeeefHle Je J³eefkeÌle®³ee Mew#eefCekeÀ opee& Je yeewef×keÀ keÀewMeu³eevegmeej Heeefþbyee osCeeN³ee meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer l³eebvee GHeueyOelee Demeles.

HeefjJeeje®ee ÒeYeeJe :-

Meeues³e efMe#eCe DevegYeJee®ee HeefjCeece HeefjHekeÌJe kegÀìgbye peerJeveeJej neslees ns peeCetve IesCes cenÊJee®es þjles. efpelekesÀ Meeues³e efMe#eCe Peeues Deens, l³ee ³eesi³eles®³ee ÒeceeCeeble J³eefkeÌle DeeHeu³ee peerJevemeeLeer®eer efveJe[ keÀ©ve l³ee®ee JewJeeefnkeÀ Dee³eg<³eeleerue ®e{GleejebJej ÒeYeeJe Hee[C³ee®ee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjlees. Meeues³e efMe#eCe DevegYeJe ueivemece³e Je cegueeb®³ee pevcee®³ee JesUebJejner ÒeYeeJe Hee[leele. GoenjCeeLe& G®®e efMeef#ele J³eefkeÌle ³eesi³e JesUsDeeOeer cegueeb®es pevce efkebÀJee ueivekeÀe³e& nesT osCeej veener. l³ee®eÒeceeCes meceeve Mew#eefCekeÀ ÒeeefHle®³ee®e men®eeN³ee®eer efveJe[ner Meeues³e efMe#eCeeJej DeJeuebyetve Demeles. Hejblet Demee men®eeN³ee®ee Mew#eefCekeÀ mlej megKeer Je meceeOeeveer mebmeeje®es ÐeeslekeÀ veJns. efm$e³eeb®es G®®e efMe#eCe yeeuepevce GefMeje nesT osC³eeJej Yej oslees. keÀejCe DeMee efm$e³eebvee Iej, keÀe³e& Je ceele=ÊJe ³eele meceleesue meeOeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

64

³ee®ee HeefjCeece cegueebvee yeeueJee[erle HeeþHeCes efkebÀJee peesHe³e¥le ³eemeeþer l³eeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer YekeÌkeÀce nesle veener leesHe³e¥le LeebyeCes ³eele neslees. cnCepes®e Meeues³e efMe#eCe efpelekesÀ peemle eflelekesÀ ueivekeÀe³e& Je yeeuepevce ueebyeCeerJej ìekeÀC³ee®eer ÒeJe=efÊe Demeles. ogmeje cenÊJee®ee cegÎe cnCepes efpelekesÀ peemle Meeues³e efMe#eCe eflelekeÀer®e ueive cees[C³ee®eer ÒeJe=efÊe Jee{C³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. keÀejCe DeMee efm$e³ee l³eeb®es nkeÌkeÀ, DeefOekeÀej ³eeyeeyele peeie©keÀ Demeleele Je l³eebvee cegu³es, keÀe³ee&®eer DeefOekeÀ mebefOe, Dee³eg<³eeleues ÒeeOeev³e F. efJe<e³eer Fl³ebYetle ceeefnleer Demeles. p³eecegUs les HeejbHeeefjkeÀ meeceeefpekeÀ ceevekeÀ Je peesKe[eletve mJele:uee mees[JeC³ee®eer Oe[He[ keÀ© MekeÀleele. jepekeÀer³e menYeeie :-

peemle Meeues³e efMe#eCe DevegYeJe Demeuesu³ee J³eefkeÌle keÀceer efMeef#ele ueeskeÀebHes#ee jepekeÀer³e Ie[ecees[erle peemle iegbleuesues Demeleele. veeieefjkeÀ peyeeyeoeN³eebyeÎue les DeeHeueer celes ceeb[t MekeÀleele Je jepekeÀejCeele jme Iesleele. ¿ee J³eefkeÌle mLeeefvekeÀ, jep³emlejer³e Je keWÀefê³e celeoeve Òeef¬eÀ³esle DeLe&HetCe& Yeeie IesC³ee®eer peemle MekeÌ³elee Demeles. l³eeb®³ee G®®e mlejer³e veeieefjkeÀles®³ee YeeJeveeb®ee celeoeve lemes®e jepekeÀer³e DeefYeJe=efÊe Jej ÒeYeeJe Demelees. efMe#eCeecegUs J³eefkeÌle®eer iegbleeiegbleer®³ee Je Decetle& jepekeÀer³e keÀuHeveebJej ³eMemJeerHeCes keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee Jee{les. ³eecegUs l³eeb®es jepekeÀer³e Jeleg&Ueleerue cegÐeebyeÎue®es %eeve efJekeÀefmele nesTve l³eeb®ee jepekeÀer³e #es$eeleerue ÒeJeeme menpemeeO³e Je efveefM®ele neslees. DeMeeÒekeÀejs jepekeÀer³e Òeef¬eÀ³esle ¿ee J³eefkeÌle ®eebieueer ©ef®e oeKeefJeleele. Je ³eele Yeeie IesCes ner veweflekeÀ peyeeyeoejer mecepeleele. DeMee J³eefkeÌle keÀceerle keÀceer Ke®ee&le, Ye´<ìe®eej ve nesT oslee ³eesi³eHeCes Je DeLe&HetCe& celeoeve Òeef¬eÀ³ee Heej Hee[t MekeÀleele. cetu³es Je HeÀeJeuee JesU :-

mebMeesOeve Demes megef®ele keÀjles keÀer J³eefkeÌleb®ee meeceeefpekeÀ keie& Je HeeMJe&Yetceer les efkeÀleer keÀeU Meeues³e efMe#eCe Iesleerue Je cetu³es DebefiekeÀejleerue ³eeuee DeekeÀej osleele. efMe#eCe J³eefkeÌleuee mJeeleb$³ee®es cenÊJe efMekeÀJeles. DeMeeÒekeÀejs l³eeb®es meeceeefpekeÀ HeÀe³eos efkebÀJee ueeYe l³ee®³ee Òeew{ keÀeUeleerue J³eeJemeeef³ekeÀ mlejeuee ÒeYeeefJele keÀjerle Demeu³eecegUs l³ee®ee HeefjCeece l³eeb®³ee cetu³eÒeCeeueer Jejner neslees. lemes®e ³ee®ee HeefjCeece l³eeb®³ee HeÀeJeu³ee JesUe®³ee GHe³eesieeJejner neslees. efMeef#ele J³eefkeÌle l³eeb®³ee HeÀeJeu³ee JesUe®ee meogHe³eesie veJeveJeerve keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjC³eele efkebÀJee mJele:®es meebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efJemleeefjle keÀjC³eele keÀjleele. GoenjCeeLe&, keÀues®eer peesHeemevee, ve=l³e Deeefo keÀuee efMekeÀCes efkebÀJee l³ee®ee Deevebo IesCes. meboYe& meeefnl³e :-

Pallas, Aaron M. “The Effect of schooling on individual lives.” Handbook of the Sociology of Education, Maureen T. Hallinan, Springer Publication.

6

meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemeeJej efMe#eCee®es nesCeejs HeefjCeece ÒekeÀjCee®eer j®evee :-

6.0 GefÎ<ìs 6.1 ÒemleeJevee 6.2 mebmke=Àleer : Dee{eJee

i. De¢M³e mebmke=Àleer ii. mebmke=Àleer®es ÒekeÀej (efJe<e³eevegmeej) iii. mebmke=Àleer®es ÒekeÀej iv. efMe#eCe Je mebmke=Àleer®es HeM®ee³eve v. meebmke=ÀeflekeÀ Jee{ Je efJekeÀeme

6.3 efMe#eCe Je mebmke=Àleer i. efMe#eCeeJej mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe ii. mebmke=ÀleerJej efMe#eCee®ee HeefjCeece

6.0 GefÎ<ìs :- ns IeìkeÀ Jee®eu³eeveblej legcneuee

• mebmke=Àleer ³ee mebkeÀuHeves®ee Dee{eJee ³esF&ue.

• efMe#eCe Je mebmke=ÀleerceOeerue mebyebOeeb®es DeekeÀueve nesF&ue.

• efMe#eCeeJej mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe ue#eele ³esF&ue.

• Mew#eefCekeÀ efJekeÀemee®ee mebmke=ÀleerJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®es DeekeÀueve nesF&ue.

6.1 ÒemleeJevee :- ieesu[ ces³ej ³eeb®³ee Meyoele “peieele Òel³eskeÀ leemeeieefCele pevceeme ³esCeeN³ee npeejes Demebmke=Àle ceeveJeebvee megmebmke=Àle keÀjCes ne efMe#eCee®ee ÒecegKe nslet Deens.” efMe#eCe pej DeO³e³eve keÀl³ee&uee megmebmke=Àle yeveJeC³eeme DemeceLe& þjues lej les efve©He³eesieer Deens. J³ekeÌleerceO³es HeefjJele&ve keÀjC³eeme efMe#eCe ns SkeÀ ÒecegKe Dem$e Deens. efMe#eCe J³ekeÌleeruee megmebmke=Àle yeveJeles lej ogmeN³ee DeLee&ves meceepeeleerue mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve, meb¬eÀceCe Je efJekeÀeme keÀjles. Lees[keÌ³eele efMe#eCe Je mebmke=Àleer ns oesvner l³eeb®³ee mJe©He Je ke=Àleerbveer SkeÀceskeÀebJej HejmHejeJeuebyeer, HetjkeÀ Deensle. l³eecegUs mebmke=Àleer Je efMe#eCe ³eebvee efJeYekeÌle keÀjlee ³esle veener. efkebÀJee mebmke=Àleer Je efMe#eCe ns DeefJeYekeÌle Deensle.

66

J³ekeÌleer®³ee peerJeveele mebmke=Àleer cenÊJee®es keÀe³e& yepeeJeles. mebmke=Àleer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®es efMe#eCe J³ekeÌleeruee vewmeefie&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerMeer pegUJetve IesC³eemeeþer, J³eefkeÌlecelJe efJekeÀemeemeeþer J³eefkeÌleuee meceepeefÒe³e yeveefJeC³eemeeþer HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eemeeþer DeeefCe ogmeN³ee mebmke=Àleer Je Deewoe³e& ³eeb®ee DeLe& mecepetve IesC³eemeeþer ceole keÀjles. kegÀìgbye, meceepe Je MeeUe ³eeb®³eekeÀ[tve mebmke=Àleer®es efMe#eCe efoues peeles. J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue mebmke=Àleer®es cenÊJe DeeefCe meceepee®³ee DeeefCe meceepeerkeÀjCee®³ee ¢<ìerves efMe#eCee®es cenÊJee®es keÀe³e& ue#eele Ieslee mebmke=Àleerleerue Peeuesu³ee yeoueeb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Deens. p³eecegUs mebmke=Àleeruee SkeÀ veJeerve DeekeÀej efceUeuee Deens. ÒeLece efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJej nesCeeje HeefjCeece DeY³eemeC³eeHetJeea mebmke=Àleer ³ee mebkeÀuHevesyeÎue Lees[keÌ³eele mecepetve IesT.

6.2 mebmke=Àleer :- Dee{eJee ¬eÀesSyej DeeefCe keÌuekeÀne@ve ³eebveer JesieJesieÈ³ee Yee<es®³ee yeebOeCeerletve mebmke=Àleer ³ee Meyoe®³ee Feflenemee®ee DeY³eeme kesÀuee. l³eebveer JesieJesieÈ³ee Meer<e&keÀeKeeueer Goe. ceevemeMeem$eer³e, pevegkeÀer³e mebmke=Àleer®³ee DeLee&®eer HeenCeer kesÀueer. l³eebvee 164 J³eeK³ee efou³ee. l³eebveer mJele:®³eener keÀener J³eeK³ee efou³ee Hejblet l³eebveer l³ee J³eeK³eebvee 165 Jee vebyej efouee veener keÀejCe l³ee J³eeK³ee DeeOeer®³ee J³eeK³eebJej DeeOeeefjle efkebÀJee meeceeJeuesu³ee nesl³ee. mebmke=ÀleerceO³es De¢M³e / ¢M³e, mHe<ì, DemHe<ì ³eeb®ee meceeJesMe neslees. mebmke=Àleer®³ee cenÊJee®³ee YeeieeceO³es HeejbHeeefjkeÀ keÀuHevee, (Goe. FeflenemekeÀeueerve efceUeuesu³ee Je efveJe[uesu³ee) DeeefCe l³ee®³eeMeer mebyebefOele cetu³e, mebmke=Àleer®³ee He×leer ³ee SkeÀe®e neleele SkeÀJeìu³ee Demeleerue lej Heg{erue ke=ÀleeRJej HeefjCeece neslees. J³ekeÌleer®³ee Jele&CetkeÀer®ee met#ce DeY³eeme keÀjC³eemeeþer GIe[CeeN³ee ojJeepee®eer mebmke=Àleer ner ®eeJeer Deens. JesieJesieÈ³ee meceepeeceO³es JesieJesieÈ³ee meCeebvee ner keÀe JesieUer Demeles? keÀener meceepeeceO³es J³ekeÌleer mebble keÀe yeveleele? ³ee meieUîeeb®es mHe<ìerkeÀjCe l³ee meeceepeeleerue mebmke=ÀleerceOetve ®eebieues efceUt MekeÀles. meieÈ³ee meceepeeceO³es mJele:®eer mebmke=Àleer Demeles. DeeHeCe keÀe³e KeeJes Je H³eeJes, Òesce Je eflejmkeÀej, KesU Je keÀece, cnCepes®e keÀe³e efJe®eej keÀjeJee ³ee meieÈ³eebJej mebmke=Àleer®es yebOeve Demeles. Òel³eskeÀ meceepeeceO³es efJeefMe<ì keÀuHevee Demeleele l³ee menpeHeCes ogmeN³ee meceepeeleerue Yee<esceO³es Yee<eeblejerle keÀjlee ³esle veenerle. pesJne l³eeb®es Yee<eeblej kesÀues peeles lesJne SkeÀlej l³ee®ee cetU DeLe& efkebÀJee iegCe ve<ì nesC³ee®eer De[®eCe Demeles. ÖeWÀ®e Meem$e%e cnCelees keÀer, "Yee<eeblej ns m$eermeejKes Deens. pesJne les megboj Demeles lesJne les efJeMJeemeen& vemeles Je pesJne les efJeMJeemeen& Demeles lesJne les megboj vemeles."

mebmke=Àleer®ee DeeCeKeer SkeÀ IeìkeÀ Demee keÀer DeeHeCe efMekeÀeJes DeeefCe efkeÀleer ns ngMeejer®es keÀe³e& Deens. Hejbleg DeeHeCe keÀe³e efMekeÀlees ns mebmke=Àleer®es keÀe³e& Deens. DeLee&le®e DeeHeCe l³ee iees<ìer efMekeÀlees p³ee DeeHeu³ee mebmke=ÀleerceO³es Deensle. DeeHeÊeer O³es³e ner meceepeeleerue mebmke=Àleervegmeej®e þjefJeueer peeleele. Goe. SefmkeÀceevee meeefnl³eemeeþer veesyesue Heejerleesef<ekeÀ efceUJee³e®es Deens. lejerner mebmke=Àleer®ee DeeCeKeer SkeÀ IeìkeÀ cnCepes pees peerJeMeem$eer³e IeìkeÀebJej Je ®eefj$eeJej HeefjCeece keÀjlees. l³eecegUs J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ peerJeve mecepetve IesC³eeme Je mHe<ì keÀjC³eeme ueeieCeeN³ee mebkeÀuHeves®eer mebmke=Àleer ner ®eeJeer Deens.

67

meceepeeleerue efJeefJeOe cetu³eeb®es efMe#eCe, ÒeceeCeJe opee& ns mebmke=ÀleercegUs®e keÀUles. DeeefCe SkeÀeefHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele nesles. Lees[keÌ³eele ueeskeÀ pes keÀjleele les cnCepes mebmke=Àleer. ³eeceO³es %eeve, Þe×e, keÀuee, leelHe³e&, keÀe³eos DeeefCe ceeveJee®³ee #ecelee Je meJe³eer, íbo ³eeb®ee meceeJesMe neslees. mebmke=Àleer®ee cenÊJee®ee nslet ne meceepeeuee GHe³eesieer He[Ceejs efMe#eCe osCes ne Deens. Lees[keÌ³eele mebmke=ÀleerkeÀ[tve keÀuHevee, JeeieCetkeÀ Je cetu³eeb®eer ceeuekeÀer efceUefJeCes Demes efveoxefMele nesles. i) De¢M³e mebmke=Àleer :- ¢M³e DeeefCe De¢M³e mebmke=Àleeruee mHe<ì efkebÀJee DemHe<ì, efkebÀJee GIe[/yebefomle mebmke=Àleer Demes cnìues peeles. keÀener mebmke=Àleer®es efMe#eCe ns yeensjerue iees<ìeRceOetve nesles. peemle meebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeceO³es DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOeles®³ee ®e®exceO³es ¢M³e IeìkeÀebJej Goe. Yee<ee, HeesMeeKe, Devvee®³ee He×leer, Oece&, DeeefCe Þe×e ³eeb®³eeJej ue#e efoues peeles. l³eecegUs ns ¢M³e IeìkeÀ De¢M³eHeCes DeeHeu³eeuee mebmke=Àleer®es %eeve osleele. mebmke=Àleer®³ee DemHe<ì DeeefCe De¢M³e IeìkeÀebveener cenÊJe Deens. meg©Jeeleeruee keÀmes yeesueeJes keÀesCel³ee iees<ìer ìeUeJ³eele, YeeJeefvekeÀ DevegYeJe, MeejerjerkeÀ J³eLee, l³ee J³eLee keÀMee J³eJeefmLeleHeCes meebieeJ³ee, SKeeÐee®³ee yeesueC³eekeÀ[s keÀeUpeerHetJe&keÀ ue#e osCes, ceesþîeeves Je Deleer ueneve DeeJeepeele ve yeesuelee HegjsMee DeeJeepeele keÀmes yeesueeJes, ³eemeejKes IeìkeÀ DeeHeCe ve Heneleener efMekeÀlees. DeeHeCeeuee YesìCeeN³ee J³ekeÌleeRceO³es ns IeìkeÀ JesieJesieUs Demeuesues efomeleele. keÀener J³ekeÌleer DeeHeu³eeuee DemenkeÀe³e&³egkeÌle eEkeÀJee G×ì efomeleele. l³eevegmeej DeeHeCe J³ekeÌleeRvee ®eebieuee, meY³e DeMee ÒekeÀej®eer veeJes osTve ìekeÀlees. De¢M³e mebmke=Àleerleerue HeÀjkeÀecegUs keÀener JesUe DeeblejieìeceO³es keÀener HeefjefmLeleerle Jeeo nesT MekeÀleele. ogmeN³eeb®³ee mebmke=Àleer®ee efJe®eej ve keÀjlee DeeHeu³ee Jew³eefkeÌlekeÀ iees<ìeRkeÀ[s ue#e efou³eecegUs ns keÀþerCe nesTve yemeles. DeeefCe vesnceer DeeHeCe l³eebvee oes<e oslees. lesJne DeeHeCe mebmke=Àleer®ee DevegYeJe Iesle Demelees ³ee®ee efJe®eej keÀjle veener. ii) mebmke=Àleer®es ÒekeÀej :-

Jejerue efJe<e³eevegmeej mebmke=Àleer®es SketÀCe ®eej ÒekeÀej Deensle. 1) J³eefkeÌleiele mebmke=Àleer :- Òel³eskeÀ J³ekeÌleerceO³es keÀener efJeMes<e iegCe DeeefCe opee& Demeleele pes

l³eeuee JesieJesieÈ³ee efJe<e³eebJej efJe®eej keÀjC³eeme Je meJe& #es$eebleerue GHe¬eÀceebceO³es Jele&CetkeÀ keÀjC³eeme ceeie&oMe&ve keÀjleele. ner J³ekeÌleer®eer Jew³eefkeÌlekeÀ DeeJe[, veeJe[, ©®eer, efJe®eej keÀjC³ee®³ee He×leer Je mee®ee, meeceepekeÀ Jele&CetkeÀ J³eefkeÌle®eer J³eefkeÌleiele mebmke=Àleer Ie[efJeleele. 2) peeleer³e mebmke=Àleer :- J³ekeÌleeriele mebmke=Àleer®³ee yeeyeleerle JesieJesieÈ³ee meceepeeefleue ogmeN³ee

mebmke=Àleer®³ee leguevesle jenCeerceevee®es JesieJesieUs iegCe oeKeefJeleele. JesieJesieÈ³ee meceepeeleerue meJe& meYeemeo JesieJesieUs iegCe oeKeefJeleele ³eeuee®e peeleer³e mebmke=Àleer Demes cnCeleele.

68

3) je<ìêr³e mebmke=Àleer :- l³ee®eÒeceeCes Òel³eskeÀ je<ìê®es keÀener JesieJesieUs iegCe DeeefCe efJeMes<e ue#eCes

Demeleele peer je<ìêr³e DeeoMe&, cetu³e, Jew®eeefjkeÀ He×leer Je Jele&CetkeÀ ³eebvee yebOevekeÀejkeÀ Demeleele. ³ee®e je<ìêr³e iegCeebvee je<ìêr³e mebmke=Àleer Demes cnCeleele. 4) peeieeflekeÀ mebmke=Àleer :- oUCeJeUCee®³ee Je mebÒes<eCee®³ee meeOeveebceO³es PeHeeìîeeves Jee{ Peeu³ee

keÀejCeeves peie ns DeefleMe³e ueneve Peeues Deens. ³ee®ee HeefjCeece cnCepes peieeleerue JesieJesieUer je<ì^s ner peie ³ee meceepeeceO³es meejKeer cetu³e. Goe. menkeÀe³e&, menevegYetleer, meeceeefpekeÀ keÀe³e&, meeceeefpekeÀ peeie=leer DeeefCe meeceeefpekeÀ nUJesHeCee F. ®³ee meene³³eeves SkeÀef$eleHeCes jneleele. ³eeuee®e peeieeflekeÀ mebmke=Àleer Demes cnCeleele. efkebÀJee ³eecegUs®e peeieeflekeÀ mebmke=Àleer le³eej nesles. iii) mebmke=Àleer®es ÒekeÀej :-

Deveg¬eÀceefCekesÀÒeceeCes Òel³eskeÀ meceepeeleerue mebmke=Àefle®es oesve ÒekeÀej Deensle.

1) YeeweflekeÀ mebmke=Àleer :- ceeveJeeves DeeHeu³ee YeeweflekeÀ HeÀe³eÐeemeeþer yeveefJeuesu³ee meJe& Jemlet p³eeb®ee

GHe³eesie Meeblelee Je ³eg×emeeþer keÀjlee ³esF&ue l³ee meJee¥®ee meceeJesMe YeeweflekeÀ mebmke=Àeflele neslees. Goe. keÀHe[s, Yeeb[er, Iejs, jmles, oeefieves, otjoMe&ve, DeekeÀeMeJeeCeer, JesieJesieUer ³eb$es DeeefCe oUCeJeUCee®eer Je mebÒes<eCee®eer meeOeves. 2) DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer :- DeYeeweflekeÀ mebmke=ÀleerceO³es DeeoMe&, Jele&CetkeÀ, DeeefCe cetu³es, ³eeb®ee

meceeJesMe neslees peer J³ekeÌleer®³ee Jele&CetkeÀeruee DeekeÀej osleele. Goe. Yee<ee, meeefnl³e, keÀuee, mebieerle, Oece&, Meemeve, HejbHeje F. iv) efMe#eCe Je mebmke=Àleer®es HeM®ee³eve :-

Meem$eer³e mebMeesOeve DeeefCe leebef$ekeÀ efJekeÀemeecegUs mebmke=Àleer®es YeeweflekeÀ mJe©He KetHe®e Heg{s iesues DeeefCe l³ee®ee efJemleej KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeuee. DeeOegefvekeÀ meceepe ne nUtnUt ner leb$es DeeefCe Meem$eer³e mebHeeefole iees<ìer ³eeb®ee DeeHeu³ee ojjespe®³ee peerJeveeceO³es peemleerle peemle ÒeceeCeele mJeerkeÀejle iesuee. l³ee®eJesUer cee$e mebmke=Àleer®es DeYeeweflekeÀ mJe©He KetHe®e ceeies jeefnues. ³ee®e YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleerleerue ceesþîee HeÀjkeÀeuee meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HeM®ee³eve Demes cnCeleele. YeeweflekeÀ mebmke=Àleerleerue Òeieleer®³ee ®eeueercegUs leer ceboeJeCes MekeÌ³e veJnles l³eecegUs DeYeeweflekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ j®evesceOeerue efJe®eej DeeefCe jneCeerceeve ³eeble Jesieeves yeoue nesCes iejpes®es nesles. ner jLee®eer oesve ®eekesÀ Demeu³eecegUs SkeÀef$eleHeCes Heg{s peeCes iejpes®es nesles. Meem$eer³e MeesOe, ®eewkeÀMeer Je mebMeesOeve ³eebcegUs KetHe Yeejleer³e ueeskeÀ ns YeeweflekeÀ mebmke=Àleer®³ee Òeieleer®eer HeÀUs DevegYeJele Deensle. Hejbleg Depetvener KetHe ceesþîee mebK³esves meJe&meeceev³e ueeskeÀ ns otue&ef#ele, metmle Je HetCe&HeCes ceeieemeuesues Deensle. efMe#eCe ns mebmke=Àleer®es HeM®ee³eve ve<ì keÀ© MekeÀles DeeefCe meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee Òeieleer®³ee ceeiee&ves Je DeeOegefvekeÀleskeÀ[s ®eebieu³ee leNnsves Jeeì®eeue keÀjC³eeme Go³egkeÌle keÀ© MekeÀles. v) meebmke=ÀeflekeÀ Jee{ Je efJekeÀeme :-

meceepeeleerue meebmke=ÀeflekeÀ Jee{ Je efJekeÀeme ns JesieJesieÈ³ee IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deensle pes IeìkeÀ meceepe, efMe#eCe DeeefCe efJe®eejeleerue efJekeÀeme ³ee IeìkeÀebvee leey³eele þsJeles. meceepeeleerue

69

JesieJesieÈ³ee mebmLee DeeefCe keÀ³ex ner GefÎ<ìeefOeef<þle / iejpeeefOeef<ìle Demeleele. l³eecegUs JesUsvegmeej l³ee mebmke=Àleer®es mJe©He yeoueleele. JesieÈ³ee Meyoeble meebiee³e®es Peeu³eeme ke=Àleer DeeefCe keÀe³ex ner iejpesvegmeej SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele nesleele. l³eecegUs mebmke=Àleer ner meceepeMeem$eer³e efmLeleer DeeefCe pewefJekeÀ iejpee ³eebHeemetve HetCe&HeCes yeveuesueer Deens. leer DevegJebMeerkeÀ efkebÀJee pewefJekeÀ¢<ìîee meb®eeefjle veener. mebmke=Àleerle melele yeoue nesle Demelees. l³eecegUs mebmke=Àleer ner melele ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens l³eecegUs mebmke=Àleer ner meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee SkeÀ$e yeebOetve /pees[tve þsJeles. p³eeJesUer meceepeeceO³es keÀener veJeerve iees<ìer Ie[leele l³eeJesUer mebmke=Àleer®eer Jee{ Je efJekeÀeme neslees. l³eecegUs mebmke=Àleer ner J³ekeÌleer®³ee ceeveJeleeJeeoer Je cegkeÌlelesceO³es Peeuesu³ee ÒeieleerceOeerue Jee{ Deens. GpeUCeer :-

³eesi³e He³ee&³e JeeHe©ve efjkeÀec³ee peeiee Yeje.

1) De¢M³e mebmke=Àleeruee _______ mebmke=Àleer Demesner cnìues peeles. a) GIe[ b) J³ekeÌle c) Dee®íeefole d) efJekeÀeme 2) _______ ns meebmke=ÀeflekeÀ HeM®ee³eve GYeejCeerceOeerue cenÊJee®es meeOeve Deens. a) efMe#eCe b) MeesOe c) ceeveJeleeJeeo d) DeeOegefvekeÀlee

3) JesieJesieÈ³ee meceepeeleerue meJe& meYeemeo JesieJesieUs iegCe oes<e oeKeefJeleele keÀejCe – a) cegkeÌlelee b) meeceeefpekeÀ mebmke=Àefle c) Òeieleerleerue Jee{ d) peeieeflekeÀ mebmke=Àleer 4) mebmke=Àleer ner _______ HeefjefmLeleer DeeefCe _______iejpee ³eebHeemetve HetCe&HeCes yeveuesueer

Deens. a) mebJesoveMeerue / leb$e%eeve b) YeeweflekeÀ / DeYeeweflekeÀ c) efveef<¬eÀ³e / jepekeÀer³e

d) meceepeMeem$eer³e pewefJekeÀ

6.3 efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer :-

efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer ns HetCe&HeCes SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyeuesues Deensle. meceepeele DeefmleÊJeele Demeuesueer mebmke=Àleer ner lesLeerue efMe#eCee®es mJe©He þjefJeles. Goe. Pej SKeeoîee meceepeeceO³es mebmke=Àleer®es DeO³eeeflcekeÀ mJeªHe Demesue lej Mew#eefCekeÀ He×leer veweflekeÀ Je MeeMJele cetu³eeb®³ee meeO³elesJej peesj osF&ue. JesieÈ³ee He×leerves meebiee³e®es Peeu³eeme pej meebmke=ÀeflekeÀ mJe©He YeeweflekeÀlesmebyebOeer Demesue lej DeLee&le®e lesLeerue Mew#eefCekeÀ mJe©He ns YeeweflekeÀ cetu³eeb®³ee meeO³elesuee ye{leer osleerue. pesCeskeÀªve lesLetve metKe DeeefCe YeeweflekeÀ mJeemL³e efceUsue. keÀesCel³eener mebmke=Àleer®³ee HetCe&HeCes efJejefnle meceepeeuee keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efveefM®ele Demes Mew#eefCekeÀ megmebIeìve vemesue. cnCetve keÀesCel³eener osMee®³ee mebmke=Àleer®ee lesLeerue Mew#eefCekeÀ mJe©HeeJej yeje®e ceesþe HeefjCeece nesle Demelees. mebmke=Àleer DeeefCe efMe#eCe ³eeleerue veeles GIe[ Deens keÀer efMe#eCee®es cenÊJee®es O³es³e ns cegueebJej l³eeb®³ee Jeef[ueesHeeefpe&le mebmke=Àleer®ee nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme keÀjCes keÀesCel³eener ceeveJeer

70

ieìeceO³es npeejess Je<ee¥®³ee DevegYeJeeveblej mebmke=Àleer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee DeeefCe legkeÀ[îeeb®ee meceeJesMe neslees DeeefCe les HetCe&lJeeves Heg{erue efHe{erkeÀ[s meesHeefJeues peeleele. cnCetve Òel³eskeÀ ceeCetme ne SkeÀe efJeefMe<ì mebmke=ÀleerceO³es pevcelees DeeefCe peerJevee®³ee ÒeJeemeele efJeefJeOe cegu³eebveer Je Jele&CegkeÀer®³ee He×leerbveer ceeie&oMe&ve keÀjles. l³eecegUs Òel³eskeÀ JesUer veJeerve Òe³eesiee®³ee JesUer l³ee®es mebj#eCe nesles. DeLee&le®e mebmke=Àleerner ceeveJee®³ee peerJeveeceO³es cenÊJee®es keÀece yepeeJeles. Goe. vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®³ee pegUCeerceO³es meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®³ee pegUCeerceO³es DeeefCe J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀemeeceO³es Je meeceeefpekeÀjCeeceO³es. Òel³eskeÀ meceepeeceO³es SkeÀ efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer mebmke=Àleer efkebÀJee He×leer Demeles Je leer SkeÀcesJeeefÜleer³e Deens. meceepeeceO³es megmebJeeoerHeCes jneC³eemeeþer lesLeerue meYeemeoebvee mebmke=Àleeruee (mebmke=ÀleerceO³es) ceev³e Demeuesu³ee efJeefJeOe He×leeR®eer ceeefnleer DemeeJe³eeme nJeer. ³ee®eer efMe#eCee®³ee Òeef¬eÀ³esÜejs (efJeÐeeL³ee¥vee) cegueebvee Je veJeerve meYemeoebvee ceeefnleer efoueer peeles. J³ekeÌleerves J³eJeefmLele jerleerves peieC³eemeeþer efvemeiee&®³ee efJeefJeOe iees<ìeRMeer DeeHeu³ee Jele&veeves ³eMemJeerHeCes ue{e Ðee³euee nJee. Deieoer meesH³ee, meeO³ee He×leerves cnìues peeT MekeÀles keÀer JewefMJekeÀ¢<ìîee efMe#eCee®ee Keje nslet cnCepes J³eefkeÌleuee l³ee®³ee mebmke=Àleer®eer He×le DeeefCe l³ee He×leeR®es ³eMemJeerefjl³ee ue{e osTve mJeerkeÀej keÀjCes ³eeyeeyeleerle ceeefnleer osCes nes³e. mHe<ì HeCes ieefYe&leeLe& Demee keÀer efJeefMe<ì osMeeleerue cegueebvee peieekeÀ[s keÀmes HeneJes Je DeeHeu³ee osMeeleerue keÀesCel³eener iees<ìer l³eeÒeceeCes keÀMee keÀjeJ³ee ³ee®es efMe#eCe Ðee³euee nJes. i) efMe#eCeeJej mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe :-

Jej meebefieleu³eeÒeceeCes mebmke=Àleer DeeefCe efMe#eCeeceO³es osJeeCeIesJeeCeer®es veeles Deens. JesieJesieÈ³ee mJe©HeeceO³es oesvnerner SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ Deensle. mebmke=Àleer®es efMe#eCeeJej Peeuesues HeefjCeece Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) efMe#eCee®eer O³es³es DeeefCe DeeoMe& ns cegK³eÊJes meceepeeleerue cegu³es Je GoenjCeebJe©ve efveefM®ele kesÀueer peeleele.

2) meceepeeleerue mebmke=ÀleerÒeceeCes DeY³eeme¬eÀcee®eer j®evee kesÀueer peeles. meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es HetCe&HeCes mecepeC³eemeeþer DeY³eeme¬eÀcee®eer j®evee meceepeeleerue DeeoMe& Je iejpee ³eebvegmeej kesÀuesueer Demeles.

3) efMekeÀefJeC³ee®³ee He×leer DeeefCe mebmke=Àleer ³ee SkeÀceskeÀebMeer HetCe&HeCes pees[uesu³ee Deensle. yeouel³ee meebmke=ÀeflekeÀ mJe©HeecegUs efMekeÀefJeC³ee®³ee He×leerceO³es DeveskeÀ ®eebieues HeefjCeece nesleele. efMe#ekeÀ keWÀefêle efMe#eCee®³ee peeieer meO³ee yeeuekeÀ keWÀefêle efMe#eCe He×leerves peeiee IesCes ³ee®es GÊece GoenjCe Deens. meceepeefÒe³e He×leer Goe. ÒeespeskeÌì (ÒekeÀuHe) He×leer, HejermebJeeo, ®e®ee&me$e, ®e®ee&uesKe F. ³eeb®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej GHe³eesie efMekeÀCes Je efMekeÀefJeCes ³eebceO³es kesÀuee peelees keÀejCe mebmke=Àleer®ee Demeuesuee HeefjCeece nes³e.

4) efMemleerJejosKeerue meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eeb®ee HeefjCeece neslees. meO³ee®es efJe®eejeb®es Je jneC³ee®es meebmke=ÀeflekeÀ mJe©He ns DeeHeu³ee efMemleer®³ee mebkeÀuHevesMeer mejUHeCes pees[uesues Deens. Òee®eerve keÀeUeleerue o[HeMeener®³ee efMemleer®eer peeiee meO³ee®³ee DeeOegefvekeÀ Je ceO³e³egieerve peerJeveeleerue cetu³eebveer Iesleueer Deens.

71

5) meO³ee®eer HeeþîeHegmlekesÀ ner meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es Je DeeoMee¥vee GÊespeve osC³ee®³ee ¢<ìerves efueefnuesueer Deensle.

6) p³ee efMe#ekeÀeves meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es Je DeeoMe& ³eeb®es ®eebieues ûenCe kesÀues Deens lees®e DeeHeues ue#³e ³eMemJeerefjl³ee HetCe& keÀ© MekeÀlees. les®e efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee&ceO³es G®®e DeeoMe& Je cetu³e ³eeb®eer ©peJeCetkeÀ keÀ© MekeÀleele.

7) MeeUe ner meceepee®eer ueneve Òeefleke=Àleer Deens. MeeUsleerue meJe& keÀe³e&¬eÀce Je GHe¬eÀce ns meebmke=ÀeflekeÀ DeeoMe& Je cetu³eebvegmeej Dee³eespeuesues Demeleele. cnCetve MeeUe ner meceepeeleerue meebmke=ÀeflekeÀ mJe©Heeuee ye{leer osCeejs, mee®esye×, megOeejCee Je efJekeÀeme keÀjCeejs keWÀê Deens.

ii) efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJejerue HeefjCeece :- pesLes lesLes ceeveJeer ieì Deensle lesLes mebmke=Àleer Deens. cnCepes®e He³ee&JejCee®ee ceeveJeefveefce&le Yeeie DeeefCe Jele&vee®ee efMekeÀuesuee mee®ee pesLes mebmke=Àleer Deens, leer Heg{®³ee efHe{erHe³e¥le Heesnes®eefJeC³ee®es meb¬eÀefcele keÀjC³ee®es keÀe³e& ns efMe#eCe keÀjles. keÀejCe ceeveJe ÒeeCeer ns vesnceer ieìeves jnele Demeu³eeves lesLes mebmke=Àleer Je efMe#eCe JesieJesieUîee ÒekeÀejs DeefmlelJeele Demeles. Meeues³e efMe#eCe ns efMeef#ele mebmke=ÀefleHegjles®e ce³ee&efole Deens. DeefMeef#ele ieìeceO³es efMe#eCee®es keÀe³e& ns KetHe keÀceer Deens. p³eeÒeceeCes DeeleeHe³e¥le mebmke=Àleer®ee efMe#eCeeJej Heie[e neslee l³ee®eÒeceeCes peieeceO³es efMe#eCee®eener KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej mebmke=ÀleerJej HeefjCeece Peeuesuee Deens. peiee®³ee mebmke=ÀefleJej efMe#eCee®ee HeefjCeece Keeueerue efJeefJeOe ceeiee¥veer Peeuesuee Deens. 1) meebmke=ÀeflekeÀ peesHeemevee :-

Òel³eskeÀ osMe ne Flejeb®³ee leguevesle DeeHeu³ee mebmke=Àleer®es – Þes<þÊJe ceesþîee efoceeKeele Je efJeMJeemeeves oeKeJele Demelees. cnCetve lees DeeHeu³ee mebmke=Àefle®eer peesHeemevee efle®³ee cetU®³ee®e mJe©HeeceO³es keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demelees. ns peyeeyeoejer®es keÀece keÀjC³ee®es SkeÀcesJe meeOeve cnCepes efMe#eCe nes³e. cnCetve efMe#eCe ns mebmke=Àefle®eer peesHemevee keÀjles.

2) mebmke=Àefle®es meb¬eÀceCe :-

mebmke=Àleer®³ee peesHeemeves®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es mebmke=Àleer meb¬eÀceCee®ee DebleYee&Je neslees. SkeÀe efHe{erkeÀ[tve otmeN³ee efHe{erkeÀ[s nesCeejs mebmke=Àleer®es meb¬eÀceCe ns efle®³ee peesHeemeves®eer ®eebieu³ee ÒekeÀejs nceer osles. Òeefme× meceepeMeem$e%e Dee@ìeJes ³eb®³ee Meyoele, "efMe#eCee®es cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes meeceeefpekeÀ cetu³es Je DeeoMe& ³eeb®es meceepeeleerue le©Ce Je ngMeej J³ekeÌleeRceO³es meb¬eÀceCe keÀjCes nes³e."

3) mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme :-

meceepee®eer Òeieleer Je melele efJekeÀeme nesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Je ³eesi³e ÒekeÀejs meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es Je DeeoMe& ³eeb®³eeceO³es meceepeele keÀesCelesner Lej ve yeveJelee yeoue keÀjJetve DeeCeCes ns efMe#eCee®es keÀe³e& Deens. efMe#eCe ns J³ekeÌleeruee mebmke=Àleer®³ee efJeefJeOe He×leeRceO³es mebMeesOeveeves megOeejCee DeeefCe KetHe mebMeesOeveeves J³ekeÌleeR®³ee DeveskeÀ iejpeebceO³es megOeejCee Ie[Jetve DeeCeles.

72

4) mebmke=Àefle®eer DeKeb[lee :-

mebmke=Àleer ns meceepee®es jkeÌle Deens. mebmke=ÀleerefMeJee³e meceepee®ee veeMe Je cejCe Deepe vee GÐee DeìU Deens. efMe#eCe ns DeeHeu³ee JesieJesieÈ³ee GHe¬eÀce Je keÀe³e&¬eÀceebÜejs mebmke=Àleer®eer DeKeb[lee G®euetve Oejles / efìkeÀJetve þsJeles. meceepe mebmke=Àefle®es peleve Je meb¬eÀceCe SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s keÀjC³eemeeþer MeeUs®eer mLeeHevee keÀjlees. Demes efveoMe&veeme Deeues Deens keÀer keÀener MeeUe efJeÐeeL³eee¥ceO³es Deefve<ì meebmke=ÀeflekeÀ ueneveceesþsHeCee Je iegbleeiegbleer®es Þes<þÊJe efJekeÀefmele keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. cegueebvee peemleerle peemle ÒeceeCeeble JesieJesieÈ³ee mebmke=ÀleeR®ee SkeÀceskeÀebJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer ÒesjCee Ðee³euee nJeer. Lees[keÌ³eele efMe#eCeeves cegueebvee l³eeb®³eeceO³es meefn<Cetlee DeeefCe Jele&veeceO³es osJeeCe-IesJeeCeer®³ee yeeyeleerle efceUlespegUles keÀ©ve IesC³eeme Je l³eeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme ceole keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeeOegefvekeÀ meceepeeceO³es ³ee®e ÒekeÀej®eer meebmke=ÀeflekeÀ SkeÀelcelee DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ SkeÀerkeÀjCe ³eeb®eer Ye³eevekeÀ DeeJeM³ekeÀlee Deens. [e@. Sme. jeOeeef¬eÀ<Ceve cnCeleele keÀer, Yeejleer³e mebmke=Àleer®es cenÊJee®es mJe©He cnCepes ³ee®ee yeejceener mJeYeeJe l³eebveer efvejer#eCe kesÀues keÀer Yeejleer³e mebmke=ÀleerceO³es yeoue nesleele, lemes®e keÀener lemes®e jenleele. Yeejleer³e ®ewlev³ee®eer MekeÌleer DeeHeCeeme keÀþerCe keÀeUer DeeOeej osles. ns DeveekeÀueveer³e Deens pes je<ì^euee ®eefj$e Je meeceL³e& osles. 5) J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀeme :-

efMe#eCe ns JesieÈ³ee ÒekeÀejs meebmke=ÀeflekeÀ mJe©Hee®³ee JeeieC³eeuee, yeesueC³eeuee, efJe®eejebvee DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eeb®³ee IeìkeÀebvee kesieUs keÀece osles cnCetve (pesCeskeÀ©ve) cegues MeejerjerkeÀ¢<ìîee, ceeveefmekeÀ¢<ìîee, meeceeefpekeÀ¢<ìîee Je YeeJeefvekeÀ¢<ìîee peemle ÒeceeCeele efJekeÀefmele nesleerue. cnCetve efMe#eCee®es cetueeb®ee J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀeme ns O³es³e meeO³e nesles. 6) mebmke=Àleer®es HeM®ee³eve otj keÀjCes :-

Meem$eer³e MeesOe Je vetleveerkeÀjCeecegUs YeeweflekeÀ mebmke=Àleer®ee peesjeves efJekeÀeme nesle Deens. l³ee®eJesUer DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer p³eeceO³es DeeoMe&, cetu³e DeeefCe ÒeceeCe ns ceeies He[le Demeu³eeves l³eeceO³es KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej ojer efvecee&Ce nesle Deens. efMe#eCe ns SkeÀcesJe meeOeve Deens keÀer p³eeleerue keÀe³e&¬eÀce DeeefCe efJekeÀefmele keÀe³e&¬eÀceebcegUs ns HeM®ee³eve ve<ì kesÀues peeles. 7) SkeÀelcelee ÒeeHle keÀjCes :-

ceveg<³epeeleerleerue SkeÀelcelesmeeþer mebmke=Àefle®ee Òemeej, HetCe& peieeceO³es nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meebmke=ÀeflekeÀ DeueieHeCee pee³euee nJee. DeeefCe lesLes keÀesCel³eener oesve mebmke=ÀleerceO³es He[oe vemeeJee. [e@. PeekeÀerj ngmewve ³eebvee Demes efvejer#eCeeme Deeues keÀer, megefMeef#ele ueeskeÀeb®ee, mebmke=Àleer®³ee O³es³eekeÀ[s HeneCee®ee ¢<ìerkeÀesve ne mekeÀejelcekeÀ Demelees ns l³eeb®es JewefMe<ìîe Deens Mew#eefCekeÀ Je mebmLeeHekeÀer³e keÀe³ee¥keÀ[s yeIeC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve ne ÒesceU DemeeJe³eeme nJee. 8) meebmke=ÀeflekeÀ og<ìHeCee®es Meemeve :-

meebmke=ÀeflekeÀ og<ìHeCeeJej efMe#eCe megOeejCee Ie[Jetve DeeCeles. efMe#eCe ns DenbkeÀej Je ®egkeÀer®³ee keÀuHevee ³eebvee mebmke=Àleer®es cenÊJe mHe<ì keÀ©ve og©mle keÀjles.

73

Mew#eefCekeÀ %eeve HeÀkeÌle meeQo³e&Meem$e keÀuee Je meewbo³e&& ³eeb®es iegCeûenCe keÀjle veener lej Goej ceve Je Deelcee ³eebveener oMe&efJeles. Mebmke=Àleer ceveeuee cegkeÌle keÀjles. mee#ejlee veweflekeÀ efMe#eCe DeeefCe keÀuesleerue efMe#eCe meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eeb®³ee KeN³ee leb$eeb®eer peeCeerJe Ie[efJeles. 9) efMe#eCe DeeefCe JeebefMekeÀ HetJe&ûen Je efJejesOe :-

efMe#eCe ns JeebefMekeÀ DeHee³e DeeefCe efJejesOe keÀceer keÀjles, pes Flej mebmke=ÀefleefJe<e³eer®³ee keÀuHeveeb®ee efvekeÀeue Demeles. mJele:®³ee mebmke=Àleer®es ûenCe keÀjCes, DeefYeceeve JeeìCes DeeefCe peleve keÀjCes ns osMeYekeÌleervegmeej®e Deens. Hejblet ³eeuee ÒeeflekeÀejelcekeÀ yeoue Ie[u³eeme ogmeN³ee mebmke=Àleer®³ee Deeiecevee®eer oej efceìueer peeleele. DeeefCe oesve mebmke=ÀleerceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej ojer efvecee&Ce nesles. ns mebmke=Àleer®³ee Jee{erkeÀ[s IesTve peeCeejs veener. mebmke=Àleer®ee Òemeej ne J³ekeÌleer®³ee meebmke=ÀeflekeÀ ieìemeeþer DeeefCe ceeveJeleeJeeoer ¢<ìerkeÀesveemeeþer KetHe ®eebieues Deens. 10) HetCe&ÊJe l³eeDeLeea ceeveJeer mebmke=Àleer :-

SkeÀe®³ee®e mJele:®³ee mebmke=Àleeruee KetHe cenÊJe efou³eeme SkeÀelcelee veeefnMeer nesF&ue DeeefCe JewefMJekeÀ mecepetleoejHeCee®ee DeYeeJe efvecee&Ce nesF&ue, pes efMe#eCee®es cenÊJee®es keÀe³e& Deens. JesieJesieÈ³ee mebmke=Àleer®ee Òemeej kesÀu³eeme®e ns MekeÌ³e Deens. ceeveJeer mebmke=Àleeruee efMe#eCeeves HetCe&ÊJeemeejKes JeeieefJeues Heeefnpes. "pemes keÀer SKeeos efJeefJeOe HeekeÀÈ³ee Demeuesues HetÀue, l³eeceO³es Òel³eskeÀ HeekeÀUer ner SkeÀe meebmke=ÀeflekeÀ ieìe®es peCet ÒeefleefveOeerÊJe keÀjle Deens." efMe#eCeeves efJeefJeOelesves SkeÀlee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Peie[ues Heeefnpes. 11) MeeUs®es keÀe³e& :-

MeeUe ns megueYe kesÀuesues He³ee&JejCe Deens pes meceepeeleerue Deepe®³ee mebmke=Àleer®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjles DeeefCe Meeues³e efMe#eCe ns cegueebvee lemes®e ûenCe keÀjC³eeme efMekeÀefJeles MeeUe ner meebmke=ÀeflekeÀ GYeejCeerceO³es keÀe³e& keÀjC³eemeeþer mebmke=Àleer®ee opee& þjefJeles. efMe#eCe ns mebmke=Àleer®es Mees<ekeÀ Je HejeJele&keÀ Deens. ns Deepe®³ee Jee{uee efHe{erceO³es meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es DeeefCe meceepee®eer He×leer ©peJeC³ee®es cegK³e ceeO³ece Deens. mejkeÀej®³ee ue#eJesOeer keÀeceecegUs DeeefCe efMe#eCee®³ee DeveskeÀ MeeKeebcegUs ueeskeÀebvee efMe#eCee®es cenÊJe ue#eele ³ee³euee ueeieues Deens. peemleerle peemle ueeskeÀ efMe#eCeeceO³es jme IesT ueeieues Deensle. HeeuekeÀner cegueebvee MeeUsceO³es HeeþJet ueeieues Deensle. l³eecegUs Fbûepeer ceeO³ecee®³ee MeeUebvee ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer ³esT ueeieueer Deens. peemleerle peemle Fbûepeer ceeO³ecee®³ee MeeUe, ICSE, CBSE DeeefCe jep³e efJeÐeeHeerþe®³ee MeeUe GIe[u³ee Deensle l³eebvee HegjsMeer efJeÐeeLeea mebK³eener efceUle Deens. ns ieleerefMeueles®es ®eebieues oMe&keÀ Deens. meO³ee meceepeeves SkeÀ$e efMe#eCener mJeerkeÀejues Deens. MeeUebceOeerue ueQefiekeÀ efMe#eCee®³ee efJejesOee®es ÒeceeCener keÀceer Peeues Deens. ns meieUs efMe#eCee®es mekeÀejelcekeÀ efvekeÀeue Deensle. 12) Deeblej meebmke=ÀeflekeÀ mecepetleoejHeCee / meecebpem³e :-

efMe#eCe ns JesieJesieÈ³ee mebmke=ÀleerceO³es Deeblej-meebmke=ÀeflekeÀ mecepetleoejHeCee Jee{erme ueeJeles. [e@. jeOeeef¬eÀ<Ceve cnCeleele keÀer, je<ì̂e®es ceesþs HeCe ns lesLeerue YeeweflekeÀ MekeÌleer Je mebHeÊeerJe©ve ceespeues peele veener lej lesLeerue J³ekeÌleeRceOeerue Deeblej meebmke=ÀeflekeÀ veelesmebyebOeeJe©ve ceespeues peeles. Deeblej

74

meebmke=ÀeflekeÀ meecebpem³e J³ekeÌleer®³ee mJeeLeea Je De©bo efJe®eejmejCeer®ee efJekeÀeme keÀjC³eeMeer, Flej mebmke=Àleerleerue cenÊJee®³ee ceewu³eJeeve iees<ìeRvee MeesOetve keÀe{C³eeMeer mebyebefOele Deens. Mew#eefCekeÀ ³eespekeÀebkeÀ[tve DeMee ÒekeÀej®es Mew#eefCekeÀ DevegYeJe DeeefCe keÀe³e&¬eÀce HegjefJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens pesCeskeÀ©ve menkeÀe³ee&®eer YeeJevee, Deeoeve Òeoeve, meebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme Je=×eRiele nesF&ue. efMe#eCeeueens je<ìêr³e mebmke=Àleer®es O³es³e meeO³e keÀjCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens pej je<ìêr³e SkeÀlee efìkeÀJee³e®eer Demesue lej keÌuee@mecesì cnCeleele, "Deelee meebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns efJeÐeeL³ee¥vee J³ekeÌleer®³ee meceepe DeeefCe peiee®³ee ¢<ìerves Demeuesuee HeÀjkeÀ DeeefCe DeeJe[ mecepeC³eeme ceole keÀjles." 13) mebmke=Àleer®es efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleermeeþer efMe#eCe :-

J³ekeÌleeruee ®eebieu³ee keÀuHevee DeeefCe keÀuee Deelcemeele keÀjC³eeme efMe#eCe ceole keÀjles. les J³ekeÌleer®eer DeeJe[ DeeefCe meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer Jee{efJeles. megmebmke=Àle ceveg<³e ne DeeHeues®e Kejs keÀjCeeje, Yeeb[Ceeje, otjeûener vemelees. lees DeeHeu³ee YeeJevee leerJe´lesves ®etkeÀer®³ee Yee<esletve J³ekeÌleer

keÀjle veener. DeMee J³ekeÌleer®³ee pe[Ce – Ie[Ceerle efMe#eCe cenÊJee®es keÀe³e& yepeeJeles. 14) HeejbHeeefjkeÀ mebmke=Àleerleerue HeefjJele&ve :-

mebmke=Àleer ner melele ieleerceeve Deens. meceepee®³ee yeoueeyejesyej®e leer yeoueles. keÀesCel³eener je<ìêuee efmLej mebmke=Àleer veener. Yeejlener l³eeuee DeHeJeeo veener. Òel³eskeÀ efHe{er ns veJeerve keÀenerlejer efceUefJeles efkebÀJee pegv³eevee veJeerve DeekeÀej osles. Yeejleeleerue keÀewìgbefyekeÀ yebOeves ner peieeleerue meJee&le IeÆ yebOeves Deensle. SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer ner nUtnUt keÀceer nesle Deens. íesìs kegÀìgbye, mJeeleb$³e, ³eebvee ceeie& keÀ©ve osle Deens l³eecegUs Jee{lee SkeÀìsHeCee DeeefCe Demegjef#elee efvecee&Ce nesle Deens. DeeHeCe Heent MekeÀlees keÀer íesìs kegÀìgbye DeeefCe l³eeb®eer mebmke=Àleer ner megefMeef#ele kegÀìgbyeeceO³es peesjeves, DeOe&Jeì efMekeÀuesu³eebceO³es l³eeHes#ee Lees[er keÀceer lej DeefMeef#ele ueeskeÀebceO³es nUtnUt mJeerkeÀejueer peeles. efMe#eCeecegUs JesieJesieÈ³ee mebmke=ÀleerMeer mebyebOe ³eslees l³eecegUs pesJeCee®³ee He×leer, HeesMeeKee®³ee He×leer, keÀuesceO³es DeeefCe Oeeefce&keÀ efJeMJeemeeceO³es yeoue nesleele. peemle ÒeceeCeele ueeskeÀ DeMee yeoueeb®ee pejener efJejesOe ve keÀjlee mJeerkeÀejleele. efMe#eCeeleerue efJekeÀemeecegUs YeìkeÌ³ee peeleer Je peceeleeRvee meceepeerkeÀjCeeceO³es KetHe Keeue®ee opee& neslee. l³eebvee DeeHeCener Flej peceeleeRmeejKes Deenesle Demee efJeMJeeme osC³eele Deeuee. cenÊJee®ee HeÀe³eoe Demee keÀer Deeblej-peeleer³e efJeJeenebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer. ³ee®eer HejerCeleer ner ngb[e He×leer efJejesOeele ceesefnce neleer IesC³eele Deeuee. ueeskeÀmebK³ee Jee{ ns He³ee&JejCee®³ee, meceepee®³ee He×leeruee DeeefCe DeeefLe&keÀ metJ³eJemLesuee cees[keÀUerle DeeCeCeeje IeìkeÀ Deens. peerJevee®³ee meieÈ³ee ceeiee&Jejleer ³ee®ee HeefjCeece HeneJe³eeme efceUlees. megefMeef#ele ueeskeÀebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele ueneve kegÀìgbyee®ee keÀe³eoe mJeerkeÀejuee Deens. ¢keÀ ceeO³eces ner DeefMeef#ele ueeskeÀebvee ueneve kegÀìgbyee®es HeÀe³eos Je ceesþîee kegÀìgbyee®es leesìs meebieleevee ®etkeÀer®³ee OeeefcekeÀ ©{er Je HejbHeje Goe. cegueiee ne JebMee®ee efoJee DeMeebyeÎue efMe#eCe osle Deensle. 15) m$eer®ee opee& ne Yeejleer³e meceepeeceO³es Jee{le Deens. peemleerle peemle ueeskeÀ efueieebceOeerue

meceevelee mJeerkeÀejle Deensle. keWÀê mejkeÀej Je jep³e mejkeÀej ³eeb®³eekeÀ[tve kesÀuesues keÀe³eos DeeefCe

75

mejkeÀejceev³e Je efJeveemejkeÀejceev³e mebmLeebveer kesÀuesues keÀe³e&¬eÀce ns ³eeuee GÊespeve osle Deensle. efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ, HeeuekeÀeb®³ee mebHeÊeerJejerue meejKee nkeÌkeÀ, jespeieejer®ee nkeÌkeÀ, meceeve jespeieej F. cegUs m$eer®³ee meeceeefpekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe peerJevee®³ee DeveskeÀ IeìkeÀebceO³es yeoue Peeuee Deens. keWÀê mejkeÀej®³ee oeueveeceO³es m$eer³eebvee Deejef#ele efleefkeÀìs ns efm$e³eeb®³ee opee& megOeejC³ee®es®e oMe&keÀ Deens. efMe#eCeeves meebmke=ÀeflekeÀ lemes®e m$eer³eeb®³ee opee&ceO³es DeveskeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeues. meO³ee efm$e³eebvee l³eeb®³ee HeeuekeÀeb®³ee mebHeÊeerceO³es meceeve Jeeìe Deens. meejK³ee keÀeceemeeþer meejKee jespeieej, ns meJe& efþkeÀeCeer ceev³e Deens. DeLee&le®e keÀener efþkeÀeCeer efJejesOe efomeuee. Hejbleg Heg{s efMe#eCeecegUs ueeskeÀeb®³ee ceveeceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eeme DeeefCe mekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve efvecee&Ce keÀjC³eeme ³eMe Deeues DeeefCe DeeHeu³ee mebmke=Àleer®ee lees DeefJeYekeÌle Yeeie yeveuee. 16) ceeveJe peeleerkeÀ[tve meceeve mebmke=Àleer®eer Hetle&lee :-

ceeveJee®³ee Me³e&leerceO³es efMe#eCee®ee yeewef×keÀ, YeeJeefvekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢<ìîee yebOeve Deens. Sef[meve®³ee Meyoeble meebiee³e®es Peeu³eeme, pesJne efMe#eCe ns YeJ³e ceveeves keÀe³e& keÀjles lesJne les Òel³eskeÀ iegHle meodiegCe DeeefCe efveoex<elee yeensj keÀe{les. efMe#eCe ns meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eebkeÀ[s ogue&#e keÀjle veener, keÀejCe leer He³ee&JejCeeuee DeLe& osleele. J³ekeÌleer ner DeeHeCe jnele Demeuesu³ee HeefjefmLeleerletve®e efMekeÀle Demelees. Goe. p³ee J³ekeÌleer Yesìleele, keÀuHeveeb®es Deeoeve-Òeoeve, YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer DeeefCe l³eeJesU®ee Fefleneme F. efMe#eCe ns meceepeele jneCeeN³ee J³ekeÌleeRceO³es meebmke=ÀeflekeÀ YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®es Je Jee{efJeC³ee®es SkeÀ cenÊJee®es ceeO³ece Deens. 17) yeeue cepetjebkeÀ[s HeneC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve ns SkeÀ JesieUs #es$e Deens p³eeceO³es KetHe ceesþîee

ÒeceeCeeJej yeoue Peeuee Deens. Yeejleer³e meceepeeceO³es yeeuekeÀeceieejebkeÀ[s HeneC³ee®³ee mebmke=ÀleerceO³es efJekeÀeme Peeuee Deens. mejkeÀej®³ee menkeÀe³ee&cegUs, 6-14 Je<ee¥He³e¥le®³ee cegueebvee ceesHeÀle Je mekeÌleer®es efMe#eCe ³ee keÀe³eÐeecegUs, ÒemeejceeO³eceeb®ee mekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve mejkeÀej®es meJe& efMe#ee DeefYe³eeveemeejKes GHe¬eÀce, Òeew{ efMe#eCe GHe¬eÀce, ³eecegUs meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee efMe#eCee®es cenÊJe Je iejpe keÀUle Deens. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve peemleerle peemle cegues Je Òeew{ efMe#eCe IesT ueeieues Deensle. l³eecegUs les l³eeb®³ee nkeÌkeÀ keÀle&J³eebyeeyele peemle peeie©keÀ Peeues Deensle. keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&¬eÀceebvee mJeerkeÀejues peele Deens Je l³ee®ee Òemeej ueies®e nesle Deens. lejerner Depetve ³ee®³eeceO³es KetHe ceeie&¬eÀceCe keÀjeJe³ee®es Deens.

18) efMe#ekeÀ – meebmke=ÀeflekeÀ GYeejCeerceOeerue ogJee :-

efMe#ekeÀ ne mebmke=Àleer®ee mebj#ekeÀ Je meceleeJeeoer ceO³emLe Deens Demes met#ce Heefj#eCeeDebleer efveoMe&veeme Deeues Deens. lees mebmke=Àleer®ee efMeuHekeÀej Deens keÀejCe pegv³ee meebmke=ÀeflekeÀ DevegYeJeebJe©ve lees veJeerve DevegYeJeeb®eer j®evee keÀjlees Je veJeerve efme×eble ceeb[lees.

Jejerue meJe& ®e®exveblej Demes ue#eele ³esles keÀer efMe#eCee®ee mebmke=Àleer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebJej ceesþîee ÒeceeCeele HeefjCeece neslees. efMe#eCeeleerue efJekeÀeme ne meceepeeleerue mebmke=Àleerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCelees. efMe#eCe ns meceepeeleerue Òel³eskeÀ iees<ìerceO³es nesCeeN³ee yeoueeb®ee DeY³eeme keÀjC³eeme GlmegkeÀ Demeles.

76

meejebMe :-

meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ yeoueeleerue cenÊJee®es meeOeve Demeu³eecegUs efMe#eCeeuee KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej mebOeer Deens. Òel³eskeÀeves Demes ue#eele I³eeJes keÀer, efMe#eCeeves kesÀJeU %eeveele®e Yej He[les Demes veener lej keÀmeye, ©®eer, Jele&CetkeÀ, cegu³eebceO³es efJekeÀeme neslee. meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleerle megOeejCee nesles. DeeefCe l³ee®eJesUer J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ opee&ceO³esner Jee{ nesles. efMe#eCe ns meebmke=ÀeflekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeles p³ee®ee HeefjCeece cnCetve meceepeeceO³es DeveskeÀ yeeyeleerle ®eebieues yeoue nesleele. efvejer#eCeeDebleer Demes mecepeues keÀer ³eecegUs cetu³eebceO³es efJeefJeOelee, efJe®eejmejCeer YeeweflekeÀ mebmke=Àleerleerue yeoue, keÀuHevee, keÀewìgbefyekeÀ veeleer, jepekeÀer³e mebmke=Àleer, jep³e, je<ì^er³e opee&, meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceebceOeerue menYeeie cnCepes®e Lees[keÌ³eele ceeveJeer ke=Àleerleerue DeveskeÀ IeìkeÀebceO³es yeoue Peeuee. DeY³eemeeLe& ÒeMve :- 1) Jejerue cepeketÀjeÒeceeCes / vegmeej mebmke=Àleer®es oesve ÒekeÀej Deensle. les Keeueer efuene.

i. _______ ii. _______

2) Jejerue efJe<e³eevegmeej mebmke=Àleer®es ®eej ÒekeÀej Deensle. l³eeb®eer Keeueerue ³eeoer keÀje.

i. _______ ii. _______ iii. _______ iv. _______

3) efMe#eCee®eer mene keÀe³ex Deensle. leer Keeueer efuene.

i. ii. iii. iv. v. vi.

ÒeMve :-

1) ¬eÀesSyej DeeefCe keÌuekeÀne@ve ³eeb®³ee mebmke=Àleer®³ee J³eeK³ee mHe<ì keÀje.

2) cepekegÀjeÒeceeCes Je efJe<e³eeÒeceeCes mebmke=Àleer®es JeieeakeÀjCe keÀje.

3) mebmke=Àleer ner melele ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens, meceLe&ve keÀje.

4) efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJej HeefjCeece neslees, efme× keÀje.

5) efMe#eCe mebmke=ÀleerJej keÀMee ÒekeÀejs HeefjCeece keÀjles? mHe<ì keÀje.

7

efµe#eCe DeeefCe efJekeÀeme DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJejer} efµe#eCee®ee HeefjCeece

IeìkeÀ mebj®evee :

7.0. Goodsµe

7.1. Heefj®e³e

7.2. DeLe&µeeðe efµe#eCeeµeer keÀmes mebyebefOele Deens?

7.3. efµe#eCee®es DeLe&µeeðe

7.4. SkeÀ iegbleJeCetkeÀ cnCetve efµe#eCe

7.5. efµe#eCe ne SkeÀ Gðeesie

7.6. efµe#eCe ns ceeveJeer Yeeb[Je} Deens.

7.7. DeeefLe&keÀ Jee{ Je efJekeÀemeemeeþer efµe#eCe.

7.8. efµe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleer} mebyebOe

7.9. efµe#eCee®ee HejleeJee

7.10. efµe#eCee®ee HeefjCeece

7.11. efµe#eCee®ee GlHeeove #ecelesJejer} HejerCeece

7.12. efµe#eCe Je keÀewµeu³e efJekeÀemee®³ee HeefjCeeceeJejer} HegjeJes.

7.13 meejebMe

7.14 mJeeO³ee³e

7.0. Goodsµe ë ne IeìkeÀ Jee®eu³eeveblej legcne}e Kee}er} iees<ìer µekeÌ³e nesleer} ë

• DeLe&µeeðe Je efµe#eCeeleer} mebyebOe mecepeCes.

• efµe#eCee®³ee efJeefJeOe yeepet mecepeCes pemes iegbleJeCetkeÀ cnCetve, GÐeesie cnCetve, ceeveJeer Yeeb[Je}, meeceeefpekeÀ Yeeb[Je}, yeewefOokeÀ Yeeb[Je} cnCetve F.

• J³ekeÌleeriele Je je<ìê®³ee Jee{ Je efJekeÀemeeJejer} efµe#eCee®ee HeÝeeJe mecepeCes.

• efµe#eCee®³ee GlHeeove#ecelee Je efJekeÀemeeJejer} HeefjCeeceeb®³ee DeY³eemee®³ee leerve Heéfleke=Àleer mecepeCes.

78

7.1. Heefj®e³e ë DeLe&µeeðe cnCepes ceeveJee®³ee `mebHelleer keÀceeJeC³ee®ee' Je `mebHelleer Ke®e& keÀjC³ee®³ee' ke=ÀleeR®³ee meboYee&leer} ceeveJee®es efJe%eeve. ns ceeveJeer F®oe Je l³ee HetCe& keÀjC³ee®³ee meeOeveebµeer mebyebefOele Deens. mecem³ee ner Deens keÀer ceeveJeer F®íe Decee³ee&o Deensle Je meeOeves cee$e ce³ee&efole Deensle. cnCetve l³ee}e HeéOeev³eevegmeej ®elegjeF&ves efveJe[ keÀjeJeer }eieles. ner®e iees<ì je<ìê}e megOoe }eieg He[les. SkeÀ }eskeÀµeener ns SkeÀ keÀu³eeCekeÀejer jep³e DemeeJe³eeme nJes, jep³ee®eer mebmeeOeves ce³ee&efole Deensle DeeefCe cnCetve jep³ee}e l³eeves }eskeÀµeener HeOoleerves þjefJe}su³ee HetJe& efveOee&jerle OeesjCes Je HeéOeev³eevegmeej efveOeer®es JeeìHe keÀjeJe³eeme nJes. efµe#eCe ns efJekeÀemee®es meJee&le cenlJee®es #es$e Deens pesLes keÀesCel³eener keÀu³eeCekeÀejer jep³ee}e Heíeleer meeOeC³eemeeþer JeFlej Heíeleerµeer} Je Heíele je<ìêbyejesyej ®ee}C³eemeeþer }#e o³eeJe³eeme nJes. veeiejerkeÀeb®es efµe#eCe osµee®³ee DeeefLe&keÀ Jee{erJej HejerCeece keÀjles DeeefCe G}ìHe#eer efµe#eCeemeeþer®eer DeeefLe&keÀ O³es³e-OeesjCes DeeefCe efveOeer JeeìHe veeiejerkeÀeb®³ee µew#eefCekeÀ HeíeleerJej HeefjCeece keÀjles. ³ee oesneWceOeer} HejmHejmebyebOe DeeHeCe leHeµeer}JeejHeCes Heent³ee.

7.2. DeLe&µeeðe efµe#eCeeµeer keÀmes mebyebefOele Deens?

lelJe%eeve, meceepeµeeðe Je ceevemeµeeðe ³eebvee efµe#eCee®es leerve DeeOeej ceeve}s peeleele. Hejbleg Deelee DeLe&µeeðe megodOee %eevee®³ee ³ee leerve µeeKeebHes#ee efµe#eCeeµeer keÀceer mebyebefOele veener. mebef#eHleHeCes, DeLe&µeem$e Je efµe#eCee®³ee Deeblej mebyebOee®eer meeceeF&keÀ #es$es Kee}er} HećeeCes Deensle.

i) DeLe&µeeðe efµe#eCee®eer keÀener HećegKe Gooder<ì³es þjefJe}s.

ii) DeLe&µeeðe efµe#eCee®es cenlJe mHe<ì keÀjles keÀejCeHe keÀer osµee®eer DeeefLe&keÀ Jee{ ner cegK³elJeskeÀjÀve efµe#eCee®³ee efJekeÀemeeJej DeeOeejerle Deens.

iii) efµe#eCe ner mJeleë DeeefLe&keÀ¢<ì³ee SkeÀ iegbleJeCetkeÀ Deens.

iv) efµe#eCe iejeryeer®es GHeµeceve (keÀceer) keÀjles keÀejCe efµe#eCe kegÀµe} keÀeceieej le³eej keÀjles DeeefCe keÀe³ee&meeþer Je efJekeÀemeemeeþer ³eesi³e He´Je=lleer efveefce&le keÀjles. lemes®e les DeefOekeÀ ®eebieu³ee peerJeveceeveeefJe<e³eer peeCemegOoe efvecee&Ce keÀjles.

v) efµe#eCe ns jespeieej j®evee, J³eeJemeeef³ekeÀ cetu³eeb®es ef®e$e þjefJeles DeeefCe }eskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ mLew³ee&®eer Kee$eer osles.

vi) efµe#eCee®³ee meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe DeeO³eeeflcekeÀ nsletbJ³eefleefjkeÌle efµe#eCee®es HeÀkeÌle `Yeepeer Je YeekeÀjer' ns meeOes Gooder<ì vepejsDee[ keÀjÀve ®ee}Ceej veener. Jemlegleë efµe#eCee®es ®eefjleeLe& ®ee}efJeC³ee®es Gooder<ì DeeefCe les megOoe ®eebieu³ee DeeefLe&keÀ ®eefjleeLe& ®ee}JeCes ns SkeÀ cenlJee®es Gooder<ì Deens.

7.3. efµe#eCee®es DeLe&µeeðe ë DeeefLe&keÀ cee}cellee cnCetve efµe#eCe: cee}celles}e DeeefLe&keÀ cee}cellee yeveC³eemeeþer oesve Deìer HetCe&

keÀjeJe³eeme nJ³eele. 1) GHe}yOelee ce³ee&efole nJeer. (2) les JeeìCeer keÀjC³eeme Hee$e nJes.

79

DeeefLe&keÀ cee}cellee oesve He´keÀej®³ee Deensle. (1) cetle& cee}cellee-YeeweflekeÀ efkebÀJee He´l³e#e cee}cellee. cetle& mebHelleer®³ee efveefce&leerle efµe#eCe SkeÀ cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. les ceeCemee}e l³ee®³ee meeceev³e keÀe³ee&le DeefOekeÀ yegefOoceeve, DeefOekeÀ }Jeef®ekeÀ Je DeefOekeÀ efJeµJeemeHee$e yeveefJeles. (2) Decetle& cee}cellee - ceeveJeer F®íe-DeekeÀeb#ee HetCe& keÀjCeeN³ee mesJee efµe#eCe ner Decetle& DeeefLe&keÀ cee}cellee Deens. les ceeveJeer F®íe le=Hle keÀjles. l³ee®ee HegjJeþe ce³ee&efole Deens DeeefCe les efJeYeepeveHee$e Deens. ns }#eele I³eeJe³eeme nJes keÀer efµe#eCe yegefOocellee Je meodiegCeeb®ee efJekeÀeme keÀjles. G®®e He´leer®eer DeeefLe&keÀ megefmLeleer ner ceeveefmekeÀ yeen³e-o=<ìerkeÀesve, leebef$ekeÀ %eeve DeeefCe keÀewµeu³eeJej DeJe}byetve Demeles. SkeÀ peeie=le ceve, ³eesi³e %eeve, meg³eesi³e keÀewµeu³e DeeefCe F<ì He´Je=lleer DeeefLe&keÀ efJekeÀemee}e ®ee}vee osles. les ieleerµeer}lee Jee{Jeles Je Heg{s He´Jeeefnle Tpee& cegkeÌle keÀjles. ceeveJee®³ee efJeOee³ekeÀ leerJe´ F®íe ³ee efµe#eCeeÜejs efveefce&le nesleele. DeefOekeÀ ®eebie}s megmebIeìerle keÀewµeu³e Je HeíeuYe µeesOekeÀJe=lleer ns efµe#eCee®es He´l³e#e HeÀef}le Deensle. ³eecegUs SkeÀmebIe J³eefkeÌlecelJe efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesles DeeefCe l³eebvee megmebJeeoer peerJeve peieC³eeme ceole keÀjles. efµe#eCe ner GlHeeokeÀe®eer lemes®e efieNneF&keÀe®eer (GheYeeskeÌl³ee®eer) Deµeer oesIeeb®eerner cee}cellee Deens. leer GlHeeokeÀe®eer cee}cellee Deens keÀejCe les Flej cee}cellee efveefce&leer®³ee Heéfke´À³esle JeeHej}s peeles. pes efµeef#ele Deensle les Flejebvee efµeef#ele keÀjÀ µekeÀleele DeeefCe l³eeÜejs DeefOekeÀ mebK³esves efµeef#ele }eskeÀ efvecee&Ce nesT µekeÀleele. efµe#ekeÀ, JekeÀer}, FbefpeefveDej, leb$e%e F. yeveC³eemeeþer ³ee®eer iejpe Demeu³eeves ner GlHeeokeÀe®eer cee}cellee Deens. cepee }gìCes ³eemeejK³ee SKeeÐee®³ee F®íeb®³ee meceeOeeveemeeþer HeÀkeÌle pej JeeHej}s lej ner efieNneF&keÀe®eer cee}cellee þjs}.

7.4. efµe#eCe SkeÀ iegbleJeCetkeÀ ë HetJeea efµe#eCee®ee µesJeì efµe#eCeele®e neslees Je efµe#eCe cnCepes DeveglHeeokeÀ Ke®e& Demes mecepe}s peeF&. cnCetve efJekeÀmeveµeer} osµeebpeJeU mebmeeOeveeb®eer keÀcelejlee efvecee&Ce Peeu³eeme l³eeb®³ee efµe#eCeeJejer} DeLe&mebkeÀefuHe³e Jeeì³eele vesnceer®e keÀHeele keÀjC³eele ³esF&. efµe#eCe ne Del³eeJeµ³ekeÀ Ke®e& Deens Demee DeeOegefvekeÀ ¢<ìerkeÀesve Deens. leer SkeÀ GlHeeokeÀ iegbleJeCetkeÀ Deens. l³ee®ee HejleeJee GHe³eesieer, efke´À³eeµeer} DeeefCe keÀe³e&#ece veeiejerkeÀeb®³ee mJejÀHeele Demelees. les osµee®³ee keÀu³eeCeele DeefOekeÀ ³eesieoeve osleele. efµe#eCe ner je<ìêr³e efJekeÀmeveµeer} iegbleJeCetkeÀ Deens. S®e.peer.Jesumevegmeej, ``keÀesCel³eener osµeekeÀjerlee efµe#eCeeleer} iegbleJeCegkeÀer}e SkeÀ DeefÜleer³e cenlJe Deens keÀejCe ³ee #es$eeleer} keÀceer iegbleJeCegkeÀer®es HeefjCeece keÀOeerner YejÀve efveIet µekeÀle veenerle. ceeveJeer Fefleneme efµe#eCe DeeefCe efJeHeoe DeefOekeÀeefOekeÀ mHeOee&lcekeÀ yevelees.'' J³ekeÌleermeeþer Je meceepeemeeþer efµe#eCee®es DeieefCele HeefjCeece Deensle. yeN³ee®e }eskeÀebmeeþer µew#eefCekeÀ Heéfke´À³esHeemetve `GHe³eesieer cetu³e' Demeles keÀejCe ceeveJe HeéCeer ne efpe%eemet Demeu³eeves lees efµekeÀCes Je veJeerve %eeve efceUefJeC³ee®ee Deevebo }gìlees. efµe#eCee}e Hegjsµee HećeeCeele ìegleJeCetkeÀ cetu³e' megOoe Deens. pes DeefOekeÀ keÀceeF& keÀjleele, jespeieeje®³ee G®®e HeeleUer ieeþleele DeeefCe DeefOekeÀ meceeOeevekeÀejkeÀ J³eJemee³ee®ee Deevebo }gìleele. efµe#eCe }eskeÀebvee peerJevee®ee Deevebo HetCee&Lee&ves }gìC³eele, meeefnl³e Je mebmke=Àleer®es iegCeieńCe keÀjC³eeme, DeefOekeÀ ceeefnleerHe´®egj keÀjC³eele DeeefCe meceepeele mecemle Pee}s}s veeiejerkeÀ Ie[efJeC³eele me#ece yeveJet µekeÀles.

80

7.5. efµe#eCe ne SkeÀ GÐeesie Deens ë SketÀCe je<ìêr³e GlHevve (GNI) ns µesleer, GÐeesie Je efµe#eCeemeejK³ee efJeefJeOe #es$eeJej DeefOekeÀeefOekeÀ HejleeJee efceUC³eemeeþer Je<ee&vegJe<ex Ke®e& kesÀ}s peeles. efµe#eCe ne SkeÀ Je=Ooder GÐeesie Deens DeeefCe lees SketÀCe DeLe&J³eJemLes}e iejpe Deme}su³ee mesJee efvecee&Ce keÀjlees Je jespeieej HegjefJelees. Flej GÐeesieeHećeeCes ne megOoe osµee®³ee SketÀCe je<ìêr³e veHeÌ³eele (GNP) ³eesieoeve oslees. Deµee He´keÀejs je<ìê®³ee SketÀCe DeLe&J³eJemLesle ne Hegjsmes ³eesieoeve oslees DeeefCe ³ee®³ee J³eefleefjkeÌle DeLe&J³eJemLee KetHe®e ogyeUer nesTve peeF&ue. ns }#eele I³eeJe³eeme nJes keÀer efµe#eCe keÀesCeleerner cetle& cee}cellee, peer ceeveJeer F®íe HetCe& keÀjs}, efvecee&Ce keÀjle veener. ³ee meJe& yeeyeer oµe&efJeleele keÀer efµe#eCe ne GÐeesie Deens. ns GIe[®e Deens keÀer efµe#eCe ns HegjJeþe-ceeieCeer He=LekeÌkeÀjCee}e peyeeyeoej Deens. efJeÐeeLeea, Hee}keÀ Je veeskeÀjJeie& DeeefCe mejkeÀej efµe#eCee®eer efJeefJeOe efkebÀceleeRvee ceeieCeer keÀjle Demeu³eeves DeeefCe ner ceeieCeer efµeef#ele ceeveJeeryeU, ®eebie}s Heéfµeef#ele veeiejerkeÀ Je efµeef#ele }eskeÀ F. mJejÀHeele µew#eefCekeÀ efve<HelleerÜejs HetCe& nesle Demeu³eeves, ceeieCeer-HegjJeþe efmeOoevle efµe#eCee}emegOoe }eieg He[lees. efJeefJeOe He´keÀej®³ee Je mebK³es®³ee efµe#eCee®ee HegjJeþe ne mebiele efkebÀcele meceeefJe<ì keÀjlees. ns meJe& Hegvne SkeÀoe meg®eefJeleele keÀer efµe#eCe ns DeeefLe&keÀ He=LekeÌkeÀjCee®³ee ¢ef<ìves yeefIele}s peeT µekeÀles. efµe#eCe ns }eskeÀmebK³es®³ee cetle& Je Decetle& F®íe Hetleeameeþer GlHeeokeÀ #ecelee Deme}suee meceepe efvecee&Ce keÀjlees. efµe#eCeeleer} iegbleJeCegkeÀ ner oerIe&keÀe}erve iegbleJeCetkeÀ mecepe}er peeles keÀejCe ³ee®ee HejleeJee efJeefµe<ì keÀe}eJeOeerveblej®e ³esCes megjÀ nesles cnCepes mecepee efµe#eCe mebHeu³eeJej les keÀceJee³e}e }eieleele. Deef}keÀ[s®e peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee HeÝeeJeecegUs efµe#eCee®es DeeefCe efJeµes<eleë G®®e Je leb$e efµe#eCee®es J³eeHeejerkeÀjCe Pee}s Deens. Jemlegleë efµe#eCe ne SkeÀ J³eJemee³e yeve}e Deens. efJeefJeOe efµe#eCe HegjefJeCeeN³eebvee cegK³elJeskeÀjÀve veHeÀe keÀceefJeC³eele®e jme Deens. J³eJemee³eele JeeHeju³ee peeCeeN³ee yeN³ee®e meb%ee pemes efµe#eCe HegjefJeCeeN³eebmeeþer `DeeOeejmlebYe' DeeefCe `GÐeespekeÀ', efJeÐeeL³ee¥meeþer èfieNneF&keÀ' ³ee efµe#eCe HeOodleerle efJemle=le HećeeCeele JeeHeju³ee peeleele. HeÀer Je lelmece Ke®e& ne ieievee}e efYe[}e Deens pees oejerê³ejs<esJejer} Je meeceev³e ceeCemee®³ee DeeJeekeÌ³eeyeensj Deens. WTO Je GATT keÀjejeves efµe#eCee}e mesJes®³ee jÀHeele DeeCeC³eekeÀjerlee efveCee&³ekeÀ YetefcekeÀe yepeeJe}s}er Deens p³eecegUs efµe#eCee®³ee peieeleer} osµeebojc³eeve J³eeHeej (osJeeCeIesJeeCe) nesT µekeÀlees. yejs®emes ³egjesHeer³e osµe, DecesjerkeÀe DeeefCe Dee@mì^sef}³ee ³eeb®³ee GNP ®ee ceesþe efnmmee ne eflemeN³ee peieeleer} osµeebvee efµe#eCe efJeketÀve ³eslees. Deeoµe&efjl³ee efµe#eCeeves iejerye Je Þeercebleeleer} ojer keÀceer keÀjC³eemeeþer cenlJee®ee IeìkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjeJe³eeme nJes. efµe#eCe DeefOekeÀ ®eebieu³ee veeskeÀN³eebmeeþer DeefOekeÀ ®eebieu³ee mebOeer GHe}yOe keÀjles. DeefOekeÀ ®eebieu³ee veeskeÀjercegUs SKeeÐee}e ®eebie}s GlHevve keÀceeJeCes µekeÌ³e nesles. DeefOekeÀ ®eebie}s GlHevve jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeles lemes®e DeefOekeÀ ®eebie}er ye®elemegOoe Ie[Jetve DeeCeles. DeefOekeÀ ®eebieu³ee ye®eleercegUs Yeeb[Je}er cee}cellee Je efµe#eCeeleer} iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ keÀjC³eeme ceole nesles. ³eecegUs l³eeb®³ee ceg}ebvee opee&³egkeÌle efµe#eCe efceUC³eeme ceole nesles. ns ®eke´À Demes®e ®ee}t jenles. ns Yeejleer³e mebefJeOeeveeves efµe#eCe mebmLeebceO³es meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ¢<ì³ee ceeieeme}su³ee }eskeÀebvee Deej#eCe osC³eeceeie®es SkeÀ meyeU keÀejCe Deens. lejermegOoe }eskeÀmebK³es®ee SkeÀ ceesþe ieì ne efµe#eCeeHeemetve DeeefCe Keeme keÀjÀve G®®e Je leebef$ekeÀ efµe#eCeeHeemetve Jebef®ele jenlees. ³ee}e keÀejCe cnCepes GoejceleJeeoer, KeepeieerkeÀjCe Je peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer OeesjCes nesle p³eecegUs opee&³egkeÌle efµe#eCe ns l³ee®³ee G®®e µew#eefCekeÀ cegu³eecegUs ceO³ece Jeie& Je keÀefve<þ Jeiee&®³ee DeeJeekeÌ³eeyeensj ies}s Deens.

81

l³eecegUs HeÀkeÌle G®®e Jeieea³e opee&³egkeÌle efµe#eCee®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer iegbleJeCegkeÀ keÀjC³eeme me#ece þjleele Je l³ee³eesies iejerye Je Þeercebleeleer} ojer efìketÀve jenles Je DeefOekeÀ jbÀo nesles. Yeejleer³e }eskeÀ ®eebie}s Dee³eespekeÀ Hejbleg keÀcekegÀJele Debce}yepeeJeCeeroej ceeve}s peeleele. mecem³ee efveJeejCeemeeþer yeN³ee®e ³eespevee Je keÀe³e&ke´Àce GYeej}s peeleele Hejbleg DeHesef#ele HeefjCeece efceUC³eeHeemetve keÀesmees otj jenleele. SKeeo³eeves peeieeflekeÀerkeÀjCee®es HeÀe³eos efJemejlee keÀecee ve³es. Hejbleg ner JemlegefmLeleer Deens keÀer HeÀe³eos ns Kee}®³ee mlejeHe³e¥le Heesn®e}s}s veenerle lej Gueì Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble nesle Deensle Je iejerye DeefOekeÀ iejerye yevele Deensle. ³eesi³e Je HeefjCeelcekeÀ mejkeÀejer nmle#esHe®e HeefjefmLeleer Jee®eJet µekeÀlees. efµe#eCee®ee DeefOekeÀeefOekeÀ jep³e efveOeer ³ee HeefjefmLeleer}e yeN³ee®e HećeeCeele Jee®eJet µekeÀlees.

7.6. efµe#eCe ns ceeveJeer Yeeb[Je} Deens ë Deµeer keÀesCeleerner iees<ìer peer keÀeUeveg©He GlHevvee®ee ðeesle yeveles leer Yeeb[Je} Demeles. Yeeb[Je} ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Heéfke´À³esle, p³eele leelkeÀeU eEkeÀJee efoIe& keÀe}eJeOeerle GlHevve efvecee&Ce keÀjC³ee®eer efkebÀJee meb®eef³ele keÀjC³ee®eer #ecelee Demeles, cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. ³ee meboYee&le S®e.peer.pee@vmeve ves Yeeb[Je}e®es Kee}er} He´keÀej JeieeakeÀjCe kesÀ}s Deens. i) Yeeb[Je}er cee}cellee ë- peer cee}keÀekeÀ[tve efveefce&leermeeþer efkebÀJee GHe³eesieemeeþer efJeefµe<ì mesJee

HegjefJeles. ii) ceeveJeer Yeeb[Je} ë- (meesF&mkeÀjjerl³ee keÀeceieej mebyeesOe}s peeles) ³ee®es þUkeÀ Jewefµe<ì³e cnCepes

Yeeb[Je}e®³ee JeeHeje®ee DeefOekeÀej mJeYeeJeleë Je keÀe³eosµeerjjerl³ee ne Yeeb[Je}ele DebleYetle& Deme}su³ee J³ekeÌleer}e yene} kesÀ}s}e Deens ceie DeeefLe&keÀ efkebÀJee iebgleJeCegkeÀer®ee ðeesle keÀenerner Demees. iii) meeceeefpekeÀ Yeeb[Je} efkebÀJee meecetefnkeÀ Yeeb[Je} ë- ³ee®³ee cet}leë iejpescegUs efkebÀJee

keÀejYeeje®³ee mees³eermeeþer, ³ee®³ee GlHeeovee®³ee efkebÀJee GHe³eesiee®³ee mesJee J³ekeÌleeriele JeeHejCeeN³eeJej (GheYeeskeÌl³eeJej) }eou³ee peele veenerle Hejbleg cegK³elJeskeÀjÀve meeceeefpekeÀ keÀjejeÜejs ®egkeÀefJeu³ee peeleele. iv) yeewefOodkeÀ Yeeb[Je} ë- ³ee®es DeOeesjsefKele Jewefµe<ì³e cnCepes SkeÀoe efvecee&Ce Pee}er keÀer ner

cee}cellee cegkeÌle Demeles cnCepes®e SKeeÐeekeÀ[tve ³ee®ee JeeHej ne Flejeb®eer GHe}yOelee keÀceer keÀjle veener. efµe#eCe ns SkeÀ DeeJeµ³ekeÀ ceeveJeer Yeeb[Je} Deens keÀejCe les ceeveJee®es iegCe Je #ecelee He´l³e#eefjl³ee He´JeefOe&le keÀjles. les yeewefOodkeÀ ³eesieoeve megOoe osles DeeefCe Debµeleë efveoeveHe#eer meeceeefpekeÀ Yeeb[Je} yeveJeles. ceeveJeer iegCeeb®eer efkebÀcele KetHe Deens keÀejCe ceeveJeer ceWot Je µekeÌleer®e YeeweflekeÀ Yeeb[Je} GYes keÀjles pes efkebÀceleerJeeve Deens. DeLe&le%e ceeveJee}e Kee}er} keÀejCeebmeeþer Yeeb[Je}e®es SkeÀ mJejÀHe mecepeleele. 1) ceeveJeer Yeeb[Je}e®eer efveefce&leer Je efJekeÀeme efkebÀceleeR®eer ceeieCeer keÀjlees. 2) kegÀµe} ceeveJeer mebmeeOeves je<ìêr³e GlHeeoveele Yej Iee}leele. 3) ceeveJeer mebmeeOeveeJejer} Ke®e& ne je<ìêr³e mebHelleerµeer efceUlee-pegUlee Demelees.

82

ceeveJeer Yeeb[Je}e®³ee efveefce&leerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ cnCepes DeewHe®eeefjkeÀ efµe#eCeeleer}, megOeejerle Deejesi³eeleer}, veeskeÀjer Heéfµe#eCeeJejer}, ceeveJeer µekeÌleer®³ee megefmLeleerkeÀjCeeJejer}, mLe}eblejCeeJejer} iegbleJeCetkeÀ. ³eeceOeer} cegK³e IeìkeÀ ne DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCe Deens keÀejCe ne ceeveJee®eer keÀceeF& µekeÌleer Je ®ee}t mebHelleer cetu³e Jee{Jetve ceeveJeer Yeeb[Je}e®es DeeefLe&keÀ cetu³e Jee{efJelees. efµe#eCe cenlJee®es Deens keÀejCe les ceeCemee}e DeefOekeÀ ®eebieuee GlHeeokeÀ yeveefJeles. efµe#eCe ns DeeefLe&keÀ mLew³ee&®eer nceer cnCetvemegOoe keÀe³e& keÀjles keÀejCe efµe#eCe J³eeJemeeef³ekeÀ cetu³e, jespeieej j®evee F. þjefJeles. ner megOoe He´mLeeefHele yeeye Deens keÀer osµee®eer DeeefLe&keÀ Heíeleer ner µew#eefCekeÀ efJekeÀemee®³ee meceHećeeCeele Deens. %eeve ns Yeeb[Je} Deens. yeewefOokeÀ Yeeb[Je}, %eeve efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ }e³ekeÀer ns ®eej Yeeb[Je}ebHewkeÀer SkeÀ Deens. Yeeb[Je} ner GlHevve efveefce&leer®eer Je He³ee&³eeves DeeefLe&keÀ Jee{er®eer efkeÀu}er Deens. Yeeb[Je} ner Deµeer keÀesCeleerner yeeye Deens peer efkebÀcele meeceeJeles Hejbleg keÀeUe®³ee DeesIeele GlHevvee®ee DeesIe efvecee&Ce keÀjles. µeguìPed vegmeej SkeÀ efµeef#ele ceveg<³e efµe#eCe HeéHle keÀjC³eekeÀefjlee mJeleë}e KetHe iegleefJelees DeeefCe leer iegbleJeCetkeÀ megOoe Yeeb[Je}ele Deens. µew#eefCekeÀ Ke®e& ne cnCetve®e GheYeesie veener efkebÀJee Ke®e& veener Hejbleg iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Deens.

7.7. DeeefLe&keÀ Jee{ Je efJekeÀemeemeeþer efµe#eCe ë osµee®eer DeeefLe&keÀ Jee{ ner cegK³elJeskeÀjÀve µew#eefCekeÀ efJekeÀemeeJej DeeOeejerle Deens. DeeefLe&keÀ Jee{ ner Heíeleer Je DeefOekeÀ ®eebieu³ee peerJeveµeer mecelegu³e Deens. pe}o DeeefLe&keÀ Jee{ ner osµee®³ee veeiejerkeÀe}e G®®e jenCeerceevee®ee Deevebo }gìC³eeme ceole keÀjles. ³eecegUs DeefOekeÀ ®eebieu³ee meeceeefpekeÀ mesJee Ie[tve ³esles. keÀener DeLe&le%e ceeveleele keÀer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme cnCepes je<ìêr³e GlHevvee®ee lees Yeeie pees YeeweflekeÀ iegbleJeCegkeÀerle meceefHe&le Deens. ³eevegmeej efJekeÀefmele osµe l³eeb®ee Yeeb[Je} meeþe He´®eb[ iegbleJeCegkeÀerÜeje melele Jee{Jele jenleele DeeefCe efJekeÀmeveµeer} osµe l³eeb®³ee je<ìêr³e GlHevvee®³ee keÀceer HeeleUercegUs l³eeb®³ee Yeeb[Je} meeþ³eele leg}veelcekeÀ¢<ì³ee keÀceer meb®e³e keÀjleele. ogmeje celeHe´Jeen Deens keÀer iegbleJeCegkeÀer®eer jeµeer ner Jee{er®eer efkeÀu}er veener Deens lej efµe#eCeeHeemetve ³esCeejer leebef$ekeÀ ceeefnleer ner Kejer efkeÀu}er Deens. lejerner DeLe&le%eeb®ee ogmeje ieì mecepelees keÀer oj[esF& GlHevve ns DeeefLe&keÀ Jee{er®es %eeslekeÀ Deens. l³ee¢ef<ìves FjeCe, meewoer Dejsefye³ee DeeefCe kegÀJesle meejKes mece=Ood les} GlHeeokeÀ osµe p³eeb®ee oj Gvvele Deens les YekeÌkeÀce DeLe&J³eJemLes®eer HegÀµeejkeÀer ceejÀ µekeÀleele. lejerner keÀener Flej DeLe&le%e ³ee ¢ef<ìkeÀesvee®es Deensle keÀer ®eebie}e He´sefjle keÀeceieej Jeie& ne osµee®es GlHevve Jee{Jet µekeÀlees. Hejbleg ce³ee&efole Yeeb[Je}emen efkebÀJee meeOeveebefµeJee³e DeeefCe keÀe³e& mLeUeefµeJee³e®ee DeefOekeÀ®ee keÀeceieej Jeie& ne efJekeÀemee®³ee ceeiee&le De[LeUe®e efvecee&Ce keÀjlees. Jejer} ¢<ìerkeÀesvee®ee efJe®eej keÀjlee pee@ve JesPeerves DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer megOeejerle J³eeK³ee Heg{er} HećeeCes kesÀ}er Deens, ``DeeefLe&keÀ efJekeÀeme cnCepes keÀeceieej Jeiee&®ee efJekeÀeme, YeeweflekeÀ Yeeb[Je}e®es meb®e³eve, %eevee®³ee meeþ³eeleer} Je meceepeeleer} GHe}yOe keÀewµeu³eeleer} Yej ³eeb®ee SketÀCe HeefjCeece.

83

meceer#ee DeY³eeme: 1) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee DeLe& keÀe³e ?

2) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Heéfke´À³esle efµe#eCe keÀµeer ceole keÀjles? mHe<ì keÀje.

3) èfµe#eCe ne SkeÀ GÐeesie Deens' ne Deeµe³e mHe<ì keÀje.

4) efµe#eCee}e ceeveJeer Yeeb[Je} Demes keÀe mebyeebOe}s peeles?

5) òj[esF& GlHevve ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ³eesi³e ceespeceeHe (HeefjCeece) veener' ns efJeOeeve mHe<ì keÀje.

efjkeÀec³ee peeiee Yeje. 1) osµee®³ee DeeefLe&keÀ Jee{erle efµe#eCee®es cenlJe . . . . . . . . .mHe<ì keÀjles.

2) efµe#eCe . . . . . . . . . . ®es GHeµeceve keÀjles keÀejCe les kegÀµe} keÀeceieej le³eej keÀles DeeefCe keÀe³ee&meeþer Je efJekeÀemeemeeþer ³eesi³e He´Je=leer efveefce&le keÀjles.

3) efµe#eCe ner . . . . . . . . . . .yeveC³eemeeþer efJeYeepeveeme Hee$e JneJes Je l³ee®ee HegjJeþe ce³ee&efole nJee.

4) . . . . . . . . . . .³eemeejK³ee SKeeo³ee®³ee F®íeb®³ee meceeOeeveemeeþer®e pej efµe#eCe JeeHej}s ies}s lej leer efieNneF&keÀe®eer (GheYeeskeÌl³ee®eer) cee}cellee þjles.

5) µew#eefCekeÀ Ke®e& ne iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Deens keÀejCe lees keÀeUe®³ee DeesIeele . . . . . . . . .®ee DeesIe efvecee&Ce keÀjlees.

6) pe}o DeeefLe&keÀ Jee{ ner osµee®³ee veeiejerkeÀe}e G®®e . . . . . . . . . . . Deevebo }gìC³eeme ceole keÀjles Je l³eecegUs DeefOekeÀ ®eebie}er . . . . . . . .Ie[tve ³esles.

7.8. efµe#eCe Je DeeefLe&keÀ efkekeÀemeeleer} mebyebOe ë- lelJe%eeveer DeLe&le%e De@[ce efmceLe DeeefCe DeLe&µeeðee®³ee efµemleer®ee meJee&le De<ìHew}t ³eesieoelee ceeµe&} ³eebveer efµe#eCe Je efJekeÀemeeleer} mebyebOe HeÀej HetJeea®e DeesUKe}e neslee. De@[ce efmceLe `FvekeÌJee³ejer Fveìt o ves®ej DeB[ keÀe@Pesme Dee@HeÀ vesµevme' ³ee l³ee®³ee HegmlekeÀele cnCelees, `èfµe#eCe SkeÀe meeceev³e keÀe³e& keÀjCeeN³ee ceeCemee}e megOoe KetHe®e DeHe´l³e#e HeÀe³eos osles. les l³ee®eer ceeveefmekeÀ efke´À³ee Gllesefpele keÀjles, les l³ee®³eele µeneCeHeCee®eer efpe%eemet Je=lleer®eer meJe³e Jee{efJeles, les l³ee}e l³ee®³ee keÀeceele DeefOekeÀ yegefOoceeve, leHlej Je efJeµJeemeHee$e yeveefJeles, les l³ee®³ee peerJeveeleer} keÀecee®³ee leemeeb®³ee JesU Jee{efJeles; les cetle& mebHelleer®³ee efveefce&leerkeÀjerlee Deme}s}s meJee&le cenlJee®es meeOeve Deens.'' De@[ce efmceLeves efveefj#eCe kesÀ}s Deens keÀer efµe#eCeeÜejs yegefOocellee mebHeeoveele KejesKejer®e Ke®e& ³eslees, pes efveefµ®ele Je mebyebefOele J³ekeÌleerves peeCe}s}s Yeeb[Je} yeveles Je Depetve cnCepes leer yegefOocellee l³eeb®³ee YeefJe<³ee®ee lemes®e l³eeb®³ee meceepee®ee Yeeie yeveles. ³ee #es$eeleer} Deef}keÀ[er} peeefCeJesves Deble¢&<ìer efo}er Deens keÀer efµe#eCee®es DeeefLe&keÀ ³eesieoeve ns efµe#eCeeÜejs efvecee&Ce Pee}su³ee ceeveJeer Yeeb[Je}e®³ee jÀHeele mHe<ì kesÀ}s peeT µekeÀles. µetcHeerìj DeeefLe&keÀ Jeeìer®³ee meboYee&le mebIeìve Je veJeerve mebµeesOevee®³ee HeefjCeecee®eer yeepet Iesleebvee peesj osTve meebielees, `GHe}yOe mebmeeOeveeb®eer megOeejCee Flej meJe& yeeyeleerle HeÀkeÌle efµe#eCeeÜejs®e µekeÌ³e Deens.' keÀeue& ceekeÌme&ves efµe#eCeeefJe<e³eer®eer keÀUkeÀU ³ee DeeOeejJej kesÀ}er Deens keÀer `ns (efµe#eCe) Þecee®³ee

84

efJeYeeieCeer®³ee DeceeveJeer HeefjCeeceeme lees}eme lees} Deens.' efLeDees[j µetuìPedves megOoe DeefOekeÀ Jee{ermeeþer efµe#eCee®³ee #eceleebJej mHe<ìHeCes peesj efo}s}e Deens. ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemeeÜejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveµeer} osµeebmeeþer Del³eble cenlJee®ee Deens. neefye&meve DeeefCe cee³emesme& ³ee celee®es Deensle keÀer ceeveJeer mebmeeOevee®³ee efkekeÀemee®eer µew#eefCekeÀ Heéfke´À³ee ner meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e mebmLeeb®³ee jÀHeeblejCeemeeþer iejpes®eer Deens p³eemeeþer DeeOegefvekeÀerkeÀjCeekeÀ[s PesHeeJeCeeN³ee osµeeb®es }eskeÀ Peie[le Demeleele. leLeeefHe ns }#eele I³eeJe³eeme nJes keÀer efo}su³ee meeceeefpekeÀ J³eJemLesle efµe#eCe HeoOoleer DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{ ns HejmHejebµeer Deµee efjleerves mebyebefOele Deensle keÀer SkeÀ ogmeN³ee efµeJee³e DeefmlelJeele Demet µekeÀle veener. cnCetve efµe#eCeeleer} DeOeesieleer ner DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjs} DeeefCe cebo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne efµe#eCe HeOoleer Je opee&Jej HeefjCeece keÀjs}. DeLe&le%e Je efµe#eCele%eebveer SkeÀ Deefleµe³e efkeÌ}<ì meeceeefpekeÀ mecem³esJej nu}e keÀjC³eemeeþer neleele nele iegbHeÀ}s Deensle. leer mecem³ee cnCepes DeLe&J³eJemLes®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ cnCetve osµee®³ee mebHetCe& µew#eefCekeÀ J³eJemLes®eer ³eespevee. DeLe&le%eebvee Jeeìles keÀer efµe#eCele%eebveer keÀceerle keÀceer efkebÀceleerle DeefYe³ebles, [e@keÌìme&, efµe#ekeÀ Je Flej leebef$ekeÀ keÀce&®eejer efvecee&Ce keÀjeJesle. DeLe&le%e mebK³eelcekeÀ ceeHeob[eves peeleele lej efµe#eCele%e ns opee&efJe<e³eer ef®ebleerle Deens. pee@ve JesPeer cnCeleele `èfo}su³ee HeOoleerle SkeÀ HeoJeerOej efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ceeO³eefcekeÀ µeeUsle one }eskeÀ Je HeéLeefcekeÀ µeeUsle µebYej }eskeÀ nJesle.'' DeLe&le%e Je efµe#eCele%e ³eeb®³eeleer} Yeeieeroejerleer} }#eCeer³e cegoode ne Deens keÀer oesvnerner GlHeeoveeleer} Jee{erJej HeefjCeece kesÀu³eeefJevee efkebÀceleerleer} Lees[³ee IemejCeerSJe{s µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àceemeeþer®³ee efveOeer®³ee meesF&efJe<e³eer ef®ebleerle veener. DeLe&le%eeb®eer F®íe Deens keÀer efµe#eCe HegjefJeCeeN³eebveer Demee keÀener veJeerve Gheke´Àce keÀe{eJee keÀer pesCeskeÀjÀve µeeUeb®eer GlHeeokeÀlee ner efkebÀceleerleer} DeuHe Jee{ efkebÀJee keÀenerner Jee{ ve keÀjlee Jee{eJeer. efµe#eCeeleer} mebK³ee Je opee& Jee{efJeC³eemeeþer opexoej keÀeceieej, keÀe³e&#ece meb®ee}keÀ, megHeéfµeef#ele efµe#ekeÀ, µew#eefCekeÀ veJeerve Gheke´Àce Je mebµeesOeve ns DeeJeµ³ekeÀ Deens. HeCe ³ee}e Heg{er} DeeefLe&keÀ Heeefþbyee iejpes®ee Deens. efveOeer KetHe®e leeskeÀ[e Deens DeeefCe GHe}yOe efveOeer ne Flej efJekeÀeme keÀe³e&ke´ÀceebkeÀ[s JeUefJe}e peelees ³ee efJeJeeoeKee}er efµe#eCeemeeþer®es JeeìHe KetHe leeCe}s ies}s Deens. [erve jmkeÀ ³eeb®³ee vegmeej, `èfµe#eCe ner keÀener ®ewve veener peer efJekeÀeme Peeu³eeveblej HejJe[s}. leer efJekeÀmevee®³ee Heéfke´À³es®ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens.'' efµe#eCeele opee&lcekeÀ megOeejCee keÀjC³ee®eer Je ceeveJeer mebmeeOeve DeefOekeÀ GlHeeove#ece yeveefJeC³ee®eer leekeÀo Deens. Jejer} JeekeÌ³ee®es pJe}ble GoenjCe cnCepes 1920 ®ee USSR osµe. ``Demes He´mLeeefHele kesÀ}s Deens keÀer HeéLeefcekeÀ efµe#eCe Iesle}su³ee }eskeÀeb®es keÀe³e& l³ee®e Je³ee®³ee Je les®e keÀece keÀjCeeN³ee Deefµeef#ele }eskeÀebHes#ee oer[Heì DeefOekeÀ GlHeeove#ece nesles lej ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe Iesle}su³eeb®es keÀe³e& ns ogHHeì GlHeeove#ece lej HeoJeerOejeb®es keÀe³e& ®eewHeì GlHeeove#ece nesles.'' 20 J³ee µelekeÀeleer} peHeeve ns ogmejs GoenjCe Deens.lees DeefOekeÀ pe}o DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOet µekeÀ}e pejer l³ee®³ee vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®eer DeuHelee, }eskeÀmebK³es®eer G®®e Ievelee DeeefCe ³ee #es$eeleer} Gefµeje®ee efµejkeÀeJe Deµee iebYeerj mecem³ee nesl³ee. ³ee®es keÀejCe Debµeleë keÀe nesF&vee, cnCepes ogmeN³ee cene³egOoeveblej l³eeb®³ee efµe#eCeeJejer} meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&leer} Jee{ nes³e.

85

efJekeÀmeveµeer} osµeebleer} mee#ejlee ner efJekeÀeefmele osµeeleer} mee#ejlesHes#ee KetHe®e keÀceer Deens. efvej#ejlee ner Deµee He´keÀejs DeefJekeÀemeeµeer Deveg<ebefiekeÀ Deens. 1961-71 ®³ee ojc³eeve Yeejleeleer} mee#ejlesleer} Jee{ ner HeÀkeÌle 6% nesT µekeÀ}er. efvej#ejlee ns DeefJekeÀefmele osµeeb®es meJe&meeOeejCe Jewefµe<ì³e Deme}³eeves DeeefCe keÀceer GlHevve ieìeleer} meeceev³e yeeye Deme}³eeves, leer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele De[LeUe þjles Demes Dee{Utve Dee}s Deens keÀer Deefµeef#ele }eskeÀ µesleer, kegÀìgbye keÀu³eeCe keÀe³e&ke´Àce, ieéceerCe Yeeieele veJeerve leb$e%eevee®ee DeJe}bye ³ee #es$eeleer} DeeefLe&keÀ Jee{ermeeþer efveefce&le megefJeOeeb®ee HegjsHegj JeeHej keÀjC³eele efkebÀJee GlHeeove Jee{efJeC³eemeeþer pecee jkeÀces®ee keÀe³e&#ece JeeHej keÀjC³eele vee Go³egkeÌle Demeleele vee Hee$e Demeleele. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele J³eeJenejerkeÀ (Heél³eef#ekeÀ) keÀe³e& DeeefCe ceeveJeer keÀe³e& ³eeceOeer} efJeOee³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve cees}e®ee þjlees. Deµeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesC³ee®ee OeeskeÀe Demelees p³eele efµe#eCe SKeeo³ee}e Heél³eef#ekeÀ keÀe³e& ìeUtve KetHe keÀceJee³e®ee Je yegefOoJeeoer Jeiee&®³ee cee}efkeÀ®eer HeÀUs ®eeKee³e®ee DeefOekeÀej osles. efµe#eCee}e }eskeÀeb®³ee He´Je=lleer Je meJe³eerleer} yeo}eJej HeefjCeece keÀjC³eele cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[eJe³ee®eer Deens. pesJne }eskeÀ GlHeeove Heéfke´À³esle efJeµee} HećeeCeele menYeeieer nesleele lesJne®e DeeefLe&keÀ Jee{ ner KejesKejer®e DeLe&HetCe& yeveles. Jee{er®es Kejs DeeJneve ns HetCe& jespeieej HegjefJeC³eele Deens. }IegGÐeesie #es$e ns DeeHeu³ee DeLe&J³eJemLes®³ee l³ee JemlegefmLeleer®es HeéflekeÀ Deens pes meeOeveebÜejs GlHeeoveeHes#ee }eskeÀmecegneÜejs GlHeeove He´leerle keÀjles. meceer#ee He´µve ë 1) keÀece keÀjCeeN³ee ceeCemeeJejer} efµe#eCee®³ee HeefjCeeceJej De@[ce efmceLe®ee ¢<ìerkeÀesve keÀesCelee

neslee?

2) efµe#eCee®³ee iejpesmeeþer keÀeue& ceekeÌme&ves cegoods keÀe GheefmLele kesÀ}s?

3) ``cetle& mebHelleer®³ee GlHeeoveemeeþer efµe#eCe ns cenlJee®es meeOeve Deens'' keÀmes?

4) neefye&meve Je cee³ememe& vegmeej efµe#eCee®eer iejpe keÀe³e?

5) efµe#eCee®³ee meboYee&le 1920 ®³ee USSR ®³ee GoenjCeeHeemetve legcner keÀe³e efveefj#eCe veeWoJee}?

6) efvej#ejlee Je efJekeÀemeeleer} mebyebOe keÀe³e?

7.9. efµe#eCee®ee HejleeJee / ceesyeo}e ë efµe#eCee®ee Keepeieer Je meeceeefpekeÀ HejleeJee ³eeceO³es cenlJee®ee Yeso kesÀ}e peeT µekeÀlees. Keepeieer HejleeJee ne SKeeoer J³ekeÌleer p³eeves DeefOekeÀ®ee DeY³eemeke´Àce HeéHle kesÀ}s}e Deens l³ee}e efceUCeeN³ee HeÀe³eo³eebµeer mebyebefOele Deens. ³eeceO³es DeeefLe&keÀ HeÀe³eos pemes peerJeveYeje®eer G®®e keÀceeF&, yesjespeieejer®eer keÀceer HeeleUer DeeefCe DeefOekeÀ J³eJemee³e meceeOeevekeÀejkeÀlee meceeefJe<ì Deensle. l³eeceO³es megOeejerle Deejesi³e Je oerIee&³eg<³e megOoe meeceeJe}s peeT µekeÀles. meeceeefpekeÀ HejleeJee ne efkeÀleer efµe#eCe HeéHle keÀjeJe³ee®es ³ee®ee efveCe&³e IesCeeN³ee J³ekeÌleer efkebÀJee kegÀìgbyeeHes#ee J³ekeÌleeRvee efceUCeeN³ee efJeOee³ekeÀ (efkebÀJee keÀoeef®ele vekeÀejelcekeÀ) HeefjCeeceebµeer mebyebefOele Deens. les cnCetve®e Demes HeÀe³eos (keÀoeef®ele efkebÀcele megOoe) Deensle pes efveCe&³e IesCeeN³eebkeÀ[tve efJe®eejele Iesle}s peele veenerle. pej Demes `yeen³e

86

HeÀe³eos' Hegjsmes Demeleer}, lej mejkeÀejer ceO³emLeerefJevee les efµe#eCeeleer} yeN³ee®e keÀceer iegbleJeCegkeÀerle HeefjCele nesT µekeÀleele. yeN³ee®e efveefj#ekeÀebveer meg®eefJe}s}s Deens keÀer µeeUsle peeC³ee®es yejs®e meeceeefpekeÀ HeÀe³eos Deensle DeeefCe ³ee DeeOeejeJej efµe#eCee®es DeLe&mene³³e Je meesF&megefJeOee osC³eele mejkeÀejer menYeeie meg®eefJe}suee Deens. KejesKejer®e, µew#eefCekeÀ OeesjCee®eber ®e®ee& keÀjleebvee yeN³ee®e Glke=À<ì DeLe&le%eebveer mejkeÀejves J³eeHeej Je Goerce ³eeceO³es efve³eb$eCe ve DeeCeC³ee®es l³eeb®es vesnceer®es OeesjCe mees[tve efo}s. GoenjCeeLe& o JesuLe Dee@HeÀ vesµevme ceO³es De@[ce efmceLe cnCeleele, ``meeceev³e ceeCemee®³ee efµe#eCeeHeemetve jep³e keÀesCel³eener }#eCeer³e HeÀe³eoe G®e}le veener. l³eebvee efµe#eCe efou³eeme les DeefJeµe Je DebOeÞeOos®³ee Yećee®³ee keÀceer DeefOeve jenleer} peer De%eeveer osµeeleer} JeejbJeej Dee{UCeejer meJee&le Ye³ebkeÀj DeJ³eJemLee Deens.'' ³ee cegÐeeb®es DeefOekeÀ mecekeÀeef}ve GoenjCe cnCepes efceuìve efHe´À[ceve®es µeeUe efµekeÀJeC³eeleer} mejkeÀej®³ee YetefcekesÀJejer} cele ë ``SkeÀ efmLej Je }eskeÀµeener meceepe ne yengleebµe veeiejerkeÀebkeÀ[tve keÀener meeceeF&keÀ cetu³eeb®ee efJemle=le efmJekeÀejeefJevee DeeefCe mee#ejlee Je %eevee®ee efkeÀceeve mlej Demeu³eeefJevee µekeÌ³e veener. efµe#eCe oesneWceO³es ³eesieoeve osles. l³ee Deveg<ebieeves, SKeeo³ee ceguee®³ee efµe#eCeeHeemetve efceUCeeje }eYe ne HeÀkeÌle l³ee ceg}e}e efkebÀJee l³eeb®³ee Hee}keÀebvee®e efceUle veener lej meceepeeleer} Flej meom³eebvee megOoe efceUlees; ceeP³ee ceg}e®es efµe#eCe SkeÀ efmLej Je }eskeÀµeener meceepee®es mebJeOe&ve keÀjÀve Flej }eskeÀeb®³ee keÀu³eeCeele neleYeej }eJeles.''(efHe´À[ceve 1955)

7.10. efµe#eCee®es HeefjCeece ë JesieJesieU³ee mlejeJejer} µeeUebvee DeLe&mene³³e osC³eele Je megefJeOee HegjefJeC³eele mejkeÀej®ee Jewefµe<ì³eHetCe& efjl³ee He´l³e#e cepeyetle menYeeie Demelees. cnCetve ³ee #es$eeleer} meeJe&peefvekeÀ OeesjCeeb®ee osµee®³ee ceeveJeer Yeeb[Je}e®³ee meb®e³eeJej HeÀej ceesþe HeÝeeJe Demelees. DeejbefYekeÀ oj[esF& GDP ®³ee efo}su³ee mlejemeeþer ceeveJeer Yeeb[Je}e®ee megjÀJeeleer®ee G®®e meeþe ne ceeveJeer Yeeb[Jee}®es YeeweflekeÀ Yeeb[Je}eµeer Deme}s}s G®®e iegCeesllej oµe&efJelees. ns G®®e iegCeesllej keÀceerle keÀceer oesve ceeiee&Üejs G®®e DeeefLe&keÀ Jee{ efvecee&Ce keÀjÀ µekeÀles. Heefnuee cnCepes, DeefOekeÀ ceeveJeer Yeeb[Je} Heíele osµeebkeÀ[tve Glke=À<ì leb$e%eeve ieńCe keÀjCes megkeÀj keÀjles. ne ceeie& efJeµes<eleë ceeO³eefcekeÀ Je G®®e HeeleUerJejer} µeeUsmeeþer cenlJee®ee DemeC³ee®eer µekeÌ³elee Deens. ogmejs cnCepes ceeveJeer Yeeb[Je} pegUJetve IesC³eeme YeeweflekeÀ Yeeb[Je}eHes#ee DeefOekeÀ keÀþerCe Deens. cnCetve Demee osµe pees ceeveJeer Yeeb[Je}e®³ee YeeweflekeÀ Yeeb[Je}eµeer Deme}s}³ee G®®e iegCeesllejeves megjÀJeele keÀjlees - pemes ³egOoesllej keÀeUele YeeweflekeÀ Yeeb[Je} ve<ì Pee}s}s Demeles - lees YeeweflekeÀ Yeeb[Je}e®eer jeµeer pegUJetve IesTve Jesieeves Heíeleer keÀjÀ µekeÀlees. yeN³ee®e osµeeleer} Je=Ooer ceb[Ueleer} G®®e mlejer³e µeeUe leejlec³e peeCeCeeN³ee ke=Àleer DeJe}befyeleele p³ee DeewHe®eeefjkeÀ keÀeceieej yeepeejeleer} megefµeef#ele efðe³eeb®³ee keÀe³e&#ece }gyee[CegkeÀerme DeìkeÀeJe keÀjleele. ³ee ke=Àleer efo}su³ee Demeleebvee ns Deeµ®e³e&keÀejkeÀ veener keÀer efðe³eeb®³ee G®®e efµe#eCeemeeþer DeefOekeÀ mebmeeOeves meceefHe&le keÀsu³eeves Jee{erJe Je=Ooer efomeCeej veener. ðeer®es HeéLeefcekeÀ efµe#eCe keÀceer pevceoje}e Gllesefpele keÀjÀve DeHe´l³e#eHeCes Je=Ooer mebJeOe&ve keÀjles.

87

7.11. efµe#eCee®ee GlHeeove#eceles®³ee megOeejCeeJejer} HeÝeeJe ë keÀeceieej yeepeeje®³ee efve<Helleer®³ee mHe<ìerkeÀjCeemeeþer JesieJesieUs efmeOoebvle efJemle=leHeCes JeeHej}s peeleele. ³ee He´leerke=Àleer jespeieej mebOeer DeeefCe GlHeeove#ecelesJejer} efµe#eCee®³ee HeÝeeJee®³ee DeY³eemee®es JesieJesieUs ¢<ìerkeÀesve Heg{s ceeb[leele. Kee}er Deµee He´keÀej®³ee leerve Heéfleke=Àleer efou³ee Deensle. i) ceeveJeer Yeeb[Je} Heéfleke=Àleer ë ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoebvle ne keÀeceieej yeepeej efve<Helleer mHe<ì keÀjC³eemeeþer efJemle=leHeCes JeeHej}e peelees. ³ee efmeOoeblee®es meej cnCepes GlHeeove#ecelee Jee{efJeC³eemeeþer ceeveJeer mebmeeOeveele iegbleJeCetkeÀ kesÀ}er peeles DeeefCe cnCetve He³ee&³eeves jespeieej mebOeerle Je keÀceeF&le Jee{ nesles. J³ekeÌleer DeewHe®eeefjkeÀ efµe#eCe DeeefCe/efkebÀJee keÀe³ee&vegYeJeeÜejs keÀewµeu³e HeéHle keÀjlees DeeefCe ner keÀewµeu³es l³ee®eer l³ee®³ee cee}keÀe®³ee ¢<ìerves Deme}s}er efkebÀcele Jee{Jeleele Je l³ee®eer YeefJe<³eeleer} keÀceeF& Jee{efJeleele.ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevlee®es efJeefJeOe keÀUer®es cegoods ns }#eele IesC³eepeesies Deensle. Heefn}e cnCepes ne iegbleJeCetkeÀ efveCe&³ee®ee efmeOoevle Deensë ³eele J³ekeÌleer YeefJe<³eeleer} HeÀe³eos efceUefJeC³eemeeþer meo³eefmLeleerle efkebÀcele DebieeJej Dees{tve Ieslees. ns iegbleJeCegkeÀ HeefjCeece Keeme keÀjÀve cenlJee®es Deens keÀejCe ceeveJeer Yeeb[Je} mebHeeovee®es HeÀe³eos efJeµes<eleë yeN³ee®e Je<ee&veblej G®®e keÀceeF& DeesIee®³ee mJejÀHeele oerIe&keÀe}ele Jee{leele. ogmejs cnCepes HeÀe³eos YeefJe<³eele Jee{Ceej Demeu³eeves iegbleJeCegkeÀerÜejs efceUCeeN³ee Hejleer®³ee jkeÀces®³ee HećeeCeeefJe<e³eer Keeme keÀjÀve Deefveefµ®elelee Demeles. ceeveJeer Yeeb[Je} iegbleJeCetkeÀ ner meeceev³eleë OeeskesÀoe³ekeÀ iegbleJeCetkeÀ Demeles. eflemejs cnCepes ceeveJeer Yeeb[Je} mebHeeovee®³ee efkebÀceleer®ee cegK³e IeìkeÀ ne efJeµes<eleë mebOeer cetu³e Demeles. keÀece ve keÀjlee efveëmebosn GlHevve. efµe#eCeeefJe<e³eer®es efveCe&³e µeeUsmeeþer meceefHe&le JesUe®eer jeµeer DeeefCe µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àcee®eer efveJe[ ns oesvner ö - ceeveJeer Yeeb[Je} efveefce&leer®es ìegbleJeCegkeÀ' Je `GHeYeesie' ³ee oesvner IeìkeÀebveer HeÝeeefJele nesF&}. veblej®eer yeeye ner JemlegefmLeleer oµe&efJeles keÀer keÀenerbmeeþer DeO³e³eve ner Deevebooe³ekeÀ ke=Àleer Demes} Hejbleg Flejebmeeþer keÀceer Deevebooe³ekeÀ efkebÀJee ogëKeoe³ekeÀ megOoe Demes}. Flej IeìkeÀ meceeve Demeu³eeves p³ee J³ekeÌleer DeO³e³evee®ee Deevebo }gìleele les µeeUsle oerIe&keÀeU jenC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles.l³ee®eHećeeCes Flej iees<ìer meceeve Demeu³eeves efJeÐeeLeea DeeJe[er®es Je GllespekeÀ µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àce efveJe[C³ee®eer µekeÌ³elee DeefOekeÀ Demeles. SkeÀ cenlJee®ee Yeso cnCepes ceeveJeer Yeeb[Je} efveefce&leerleer} Keepeieer Je meeceeefpekeÀ HejleeJee. Keepeieer HejleeJee lees Demelees pees efµe#eCe mebHeeove keÀjle Deme}su³ee J³ekeÌleerves iegbleefJe}su³ee efkebÀceleerJej Je efceUefJe}su³ee HeÀe³eo³eeJej DeeOeejerle Deens. ³ee HeÀe³eo³eele µeeUs®es GheYeesie Je iegbleJeCegkeÀ HeefjCeece oesvner meceeefJe<ì Deensle. meeceeefpekeÀ HejleeJes ns meceepeeves SketÀCe iegbleefJe}su³ee efkebÀceleerJej Je efceUefJe}su³ee HeÀe³eo³eebJej DeeOeejerle Deensle. Keepeieer Je meeceeefpekeÀ efkebÀcele lemes®e Keepeieer Je meeceeefpekeÀ HeÀe³eos ³eele HeÀjkeÀ Demet µekeÀlees. ne Yeso cenlJee®ee Deens keÀejCe J³ekeÌleer}e l³eeb®ee DeY³eemeke´Àce DeefOekeÀ efµeef#ele keÀeceieeje®³ee peerJeveYej keÀceeF& ef®e$eeJej pes lelmece keÀceer efµeef#ele keÀeceieeje®³ee keÀceeF& ef®e$ee®³ee Jej Demeles, DeeOeej}s}s DeHesef#ele Demet µekeÀles. ii) oµe&keÀ Heéfleke=Àleer / ieeUCeer Heéfleke=Àleer ë ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevle J³ekeÌleeR®³ee GlHeeove #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer cnCetve efµe#eCee®³ee YetefcekesÀJej peesj oslees. efµe#eCee®ee SkeÀ efJejesOeeYeemeer ¢<ìerkeÀesve pesLes J³ekeÌleer®³ee GlHeeoveeJej keÀenerner HeefjCeece veener lees cnCepes oµe&keÀ Heéfleke=Àleer. ³ee efmeOoebvleevegmeej efµe#eCe ns J³ekeÌleer®³ee GlHeeove

88

#eceles®es oµe&keÀ/He´leerkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjÀ µekeÀles. ³ee efmeOoevlee®³ee keWÀêmLeeveer DeHetCe& ceeefnleer®es cenlJe Deens. l³eeb®³ee Yee[slelJee®³ee efveCe&³eele, mesJes®ee }eYe IesCeeN³eebvee (cee}keÀ, meb®ee}keÀ) me#ece keÀeceieejeb®³ee #ecelesefJe<e³eer DeHetCe&jerl³ee ceeefnleer efo}er peeles. l³eecegUs les veJeerve Yee[slelJeeJejer} keÀeceieejeb®³ee YeefJe<³eeleer} GlHeeove#eceles®es oµe&keÀ cnCetve efµe#eCeee®ee GHe³eesie keÀjÀ µekeÀleele. pej mesJes®ee }eYe IesCeeN³eeb®ee efJeµJeeme HeefjCeeceleë He´l³e#e DevegYeJeeves yeUkeÀì Pee}e (cnCepes, DeefOekeÀ efµeef#ele keÀeceieej ns DeefOekeÀ GlHeeove#ece efmeOod Pee}s) lej mesJes®ee }eYe IesCeejs efµe#eCee®ee oµe&keÀ cnCetve JeeHej ®ee}t þsJeleer}, mesJes®ee }eYe IesCeejs Deµee He´keÀejs DeefOekeÀ efµeef#ele keÀeceieejebvee DeefOekeÀ G®®e cepegjer (Heieej) osleer}, efµe#eCe (pes HeéHle keÀjCes ceneie Demeles) DeeefCe cepegjerleer} efJeOee³ekeÀ mebyebOeeb®eer yeepet Heenleebvee, J³ekeÌleer}e efµe#eCeele iegbleJeCetkeÀ ner GllespeveeLe& yeeye þjs}.oµe&keÀ Heéfleke=Àleer®es ceO³eJeleea ie=efnlekeÀ ns Deens keÀer Demes J³ekeÌleer keÀer pes pevcepeele DeefOekeÀ kegÀµe} efkebÀJee me#ece Deensle l³eeb®³eemeeþer efµe#eCe HeéHle keÀjCes ns keÀceer Keef®e&keÀ Deens, pej ns ie=efnle mel³e Demes} lej G®®e #eceleeJeeve J³ekeÌleer keÀceer #eceleeJeeve J³ekeÌleerHes#ee efµe#eCeele DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ keÀjleer}, G®®e Je keÀceer #eceleeJeeve J³ekeÌleer µeeUsleer} iegbleJeCegkeÀerHeemetve efceUCeeN³ee meceeve #eceles®³ee HeÀe³eo³eebvee meeceesjs peeleer} Hejbleg keÀceer #eceleeJeeve keÀeceieej DeefOekeÀ efkebÀceleer}e leeW[ osleer} DeeefCe cnCetve keÀceer efµe#eCe mebHeeove keÀjleer}. ³ee HeefjefmLeleerle, mesJes®ee }eYe IesCeeN³eeb®ee efµe#eCe DeeefCe keÀeceieejeb®eer GlHeeove#ecelee ³eeleer} mebyebOeeefJe<e³eer®ee efJeµJeeme yeUkeÀì nesF&}. µee}s³e peerJevee®ee (ie=efnleevegmeej) keÀeceieeje®³ee GlHeeove#ecelesJej keÀenerner HeefjCeece veme}e lejerner mesJes®ee }eYe IesCeeN³eebvee DeefOekeÀ G®®e efµeef#ele keÀeceieejebvee DeefOekeÀ G®®e Heieej osCes He´sjkeÀ þjles DeeefCe DeefOekeÀ G®®e #eceleeJeeve J³ekeÌleeRvee efµe#eCeeleer} iegbleJeCetkeÀ He´sjkeÀ þjles.³ee Heéfleke=Àleerle, efµe#eCe ns `JeieeakeÀjCe meeOeve' þjles pes keÀceer #eceleeJeeve keÀeceiejebHeemetve G®®e #eceleeJeeve keÀeceiejebvee De}ie[ keÀjles. ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevleeHećeeCes, oµe&keÀ/ieeUCeer Heéfleke=Àleer ner µeeUsle peeCes Je keÀeceieej yeepeej efve<Helleer pemes keÀceeF& ³eeceOeer} DeefmlelJeele Deme}s}e efJeOee³ekeÀ mebyebOe mHe<ì keÀjÀ µekeÀles. leLeeefHe, ³ee oesve efmeOoevleebceO³es cenlJee®es HeÀjkeÀ Deensle. ceeveJeer Yeeb[Je} Heéfleke=Àleerle, efµe#eCe ns Keepeieerjerl³ee Je meeceeefpekeÀjerl³ee GlHeeove#ece Deens. ³eeG}ì, oµe&keÀ Heéfleke=Àleerle efµe#eCe ns Keepeieerjerl³ee GlHeeove#ece Deens (G®®e #eceleeJeeve J³ekeÌleer efµe#eCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjÀve HeÀe³eoe G®e}lees) Hejbleg meeceeefpekeÀjerl³ee GlHeeove#ece veener keÀejCe efµe#eCee®ee meceepeeves efvecee&Ce kesÀ}su³ee SketÀCe cee}cellee DeeefCe mesJeebJej HeefjCeece veener nesle. ogmeje cenlJee®ee HeÀjkeÀ cnCepes ceeveJeer Yeeb[Je} Heéfleke=Àleerle µee}s³e peerJeve keÀeceieejeb®³ee GlHeeove#ecelee DeeefCe leodvegmeej keÀceeF& Jej keÀejCeerYetle HeÝeeJe ìekeÀles. oµe&keÀ Heéfleke=Àleerle, efµe#eCee®ee keÀeceieeje®³ee GlHeeove#ecelesJej keÀener HeefjCeece veener nesle cnCetve efµe#eCee®ee keÀceeF&Jej keÀejCeerYetle HeÝeeJe veener. G}ì µee}s³e peerJeve Je keÀceeF&leer} efJeOee³ekeÀ mebyebOe efvecee&Ce neslees keÀejCe oesvner ®e}s ner eflemeN³ee SkeÀe IeìkeÀeµeer -keÀeceieej #ecelesµeer efveie[erle Deensle. yeN³ee®e HeefjefmLeleerle keÀeceieej #ecelee ner og}&ef#e}er peeles. cnCetve efµe#eCe Je keÀceeF&ceOeer} efJeOee³ekeÀ mebyebOe efvecee&Ce neslees keÀer veener ns þjefJeCes keÀþerCe nesles keÀejCe µee}s³e peerJeve (efµe#eCe) keÀeceieeje®eer GlHeeokeÀ #ecelee Jee{efJeles (ceeveJeer Yeeb[Je} mHe<ìerkeÀjCe) efkebÀJee µee}s³e peerJeve G®®e Je keÀceer #eceleeJeeve J³ekeÌleeRvee De}ie keÀjles. iii) J³eJemee³e (veeskeÀjer) pegUJeCeer efkebÀJee ceeefnleer-DeeOeejerle Heéfleke=Àleer ë ceeveJeer Yeeb[Je} Heéfleke=Àleerle, J³ekeÌleer µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àcee®³ee efkebÀceleervegmeej DeeefCe les efvecee&Ce keÀjle Deme}s}s mebyebefOele peerJeveYeje®³ee keÀceeF&®³ee DeesIe (DeeefCe Flej HeÀe³eos) ³eevegmeej He³ee&³eer µew#eefCekeÀ efveJe[er®³ee HeÀe³eo³ee®es YeeefkeÀle keÀjC³eemeeþer efkebÀJee DeesUKeC³eemeeþer ceole keÀjC³eele ceeefnleer YetefcekeÀe yepeeT µekeÀles. µew#eefCekeÀ Heéfke´À³es®ee SkeÀ He³ee&³eer ¢<ìerkeÀesve cnCepes lees

89

J³ekeÌleer}e l³eeb®³eemeeþer keÀesCelee GheefpeJeerkesÀ®ee ceeie& meJeexllece Deens ns þjefJeC³eeme ceole keÀjlees. ³eeyeeyeleerle efµe#eCe J³ekeÌleer}e les ®eebieu³ee He´keÀejs efveYeeT µekeÀCeeN³ee J³eJemee³e Je veeskeÀjer®³ee He´keÀejeb®³ee leg}veelcekeÀ HeÀe³eo³eeefJe<e³eer ceeefnleer HegjefJeC³ee®eer YetefcekeÀe yepeeT µekeÀleele. ns leb$e veeskeÀjer pegUJeCeer efkebÀJee ceeefnleer DeeOeejerle Heéfleke=Àleer ®es Jewefµe<ì³e Deens. ³ee®es ³eLeeLe& ¢µ³e ns ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevleeµeer yeN³ee®e efjleerves meejKes Deens p³eele ³ee met®ekeÀ DeLee&®ee megOoe meceeJesµe Deens keÀer Keepeieer Je meeceeefpekeÀ Demes oesvner HeÀe³eos Deensle. leLeeefHe, cegK³e peesj ne JesieUe Deens. ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoebvle keÀeceieej yeepeejeves efkebÀcele kesÀ}su³ee keÀewµeu³ee®³ee HeéHleerJej peesj oslees lej veeskeÀjer pegUJeCeer Heéfleke=Àleer SKeeo³ee®³ee #ecelee Je meceHe&keÀlesefJe<e³eer ceeefnleer HeéHle keÀjC³eeJej peesj osles. ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevle µeeUe efµekeÀC³eeÜejs Heóeve kesÀ}su³ee keÀewµeu³eeleer} He´l³e#e Jee{erJej }#e keWÀêerle keÀjles lej ceeefnleer DeeOeejerle Heéfleke=Àleer keÀewµeu³ee®³ee efo}su³ee meb®ee®³ee meJee&le GlHeeove#ece GHe³eespevee DeesUKeC³eemeeþer efµe#eCee®³ee YetefcekesÀJej He´keÀeµe ìekeÀles. veeskeÀjer pegUJeCeer ¢<ìerkeÀesvee®ee keÀe³ee&vegYeJee®³ee HejleeJ³ee®³ee mHe<ìerkeÀjCeemeeþer cenlJee®ee met®ekeÀ DeLe& Deens. lees veeskeÀjer}e Jew³eefkeÌlekeÀ mJeYeeJeJewef®e$³e Deme}s}e efkebÀJee De{U keÀeceieej cnCetve yeIelees.

7.12. efµe#eCe Je keÀewµeu³e efJekeÀemee®³ee HeefjCeeceeJejer} HegjeJes ë yejs®e ueeskeÀ efµe#eCeeleer} iegbleJeCetkeÀ ³ee efJeµJeemeeves keÀjleele keÀer lemes keÀjÀve YeefJe<³eeleer} HeÀe³eos efceUleer} pemes DeefOekeÀ jespeieej mebOeer, G®®e keÀceeF& DeeefCe DeefOekeÀ DeeJe[er®ee Je efJeefJeOe GheefpeefJekesÀ®es ceeie&. lemes®e yejer®e meeJe&peefvekeÀ OeesjCes Jew³eefkeÌlekeÀ veeiejerkeÀe}e l³eeb®eer µew#eefCekeÀ HeéHleer Jee{efJeC³eemeeþer DeeefCe l³eeb®eer keÀewµeu³es Je %eeve Jee{efJeC³eemeeþer Gllespeve osleele. Jee{erJe µew#eefCekeÀ HeéHleer Je keÀewµeu³es l³eeb®³ee mJeleë®³ee Yeu³eemeeþer®e ceewu³eJeeve veenerle lej les DeefOekeÀ ®eebieu³ee keÀeceieej yeepeejele DeeefCe meeceeefpekeÀ efve<Helleerle HeefjCele nesle Demeu³eecegUs megOoe cetu³eJeeve Deensle. µeeUsle peeC³ee®es J³ekeÌleermeeþer Je meceepeemeeþer DemebK³e HeefjCeece Demet µekeÀleele. yeN³ee®e }eskeÀebmeeþer µew#eefCekeÀ Heéfke´À³esHeemetve keÀener GheYeesi³e cetu³e Deens. ceeveJe ne efpe%eemet HeéCeer Deens DeeefCe DeO³e³evee®ee Je veJeerve %eeve HeéHle keÀjC³ee®ee Deevebo }gìlees. iegbleJeCetkeÀ yeeyeeRJej He´keÀeµe ìekeÀleebveemegOoe efµe#eCe }eskeÀebvee peerJevee®ee Deevebo HetCe& }gìC³eele, meeefnl³ee®es Je mebmke=Àleer®es jmeieńCe keÀjC³eele DeeefCe DeefOekeÀ ceeefnleerHe´®egj Je meceepe menYeeieer veeiejerkeÀ yeveC³eele me#ece yeveJet µekeÀleele. µeeUsle peeC³ee®es ns Je Flej #ecelee³egkeÌle HeefjCeece pejer cenlJee®es Deme}s Je og}&ef#e}s peeT o³ee³e®es veme}s lejer efµe#eCee®es jespeieej #ecelee, GlHeeove#ecelee DeeefCe keÀceeF&®es HeefjCeece megOoe Hegjsmes cenlJee®es Deensle. yeN³ee®e DeY³eemeebveer veeWoefJe}s}s Deens keÀer ``keÀesCe Heg{s peelees? '' ®ee SkeÀ ®eebie}e YeeefkeÀlele%e cnCepes µeeUsle peeCes (efµekeÀCes) nes³e. DeefOekeÀ efµeef#ele keÀeceieej DeefOekeÀ peemle Heieej keÀceeJeleele, l³eeb®³ee peerJeveYejele DeefOekeÀ keÀceeF& Jee{ oeKeefJeleele, keÀceer HećeeCeele yesjespeieejer DevegYeJeleele DeeefCe oerIe&keÀeU keÀe³e& keÀjleele.G®®e efµe#eCe ns oerIee&³eg<³e, ®eebie}s Deejesi³e DeeefCe iegvnsieejerleer} keÀceer menYeeie ³eeb®³eeµeermegOoe mebyebefOele Deens. efµe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeb®³e J³ekeÌleeR®³ee ieìeJejer} meeceieérHeemetve peerJeve®eke´À keÀceeF& ef®e$ee®es Deboepes cele DeeefCe DeefOekeÀ®es efµe#eCe HeéHle keÀjC³ee®³ee efkebÀceleerJejer} He´l³e#e efkebÀcele DeeefCe keÀece ve keÀjlee efveëmebosn GlHevveeµeer mebyebefOele mebOeer cetu³e - - ceeefnleer®es SkeÀef$ekeÀjCe ns DeefOekeÀ®³ee efµe#eCeeleer} iegbleJeCegkeÀerJejer} HejleeJ³ee®³ee megef®ele oje®ee Deboepe keÀjC³eeme HejJeeveieer osles. GoenjCeeLe&, efJeÐeeHeerþ HeoJeer®eer ceeO³eefcekeÀ µeeUe HeoefJekeÀeµeer leg}vee keÀjlee HejleeJ³ee®ee Deboepes oj keÀe{}e ies}e. ³eemeeþer ³ee oesvner ieìebmeeþer

90

ceeO³eefcekeÀ µeeUe HetCe& kesÀu³eeveblej keÀeceieej yeUele He´Jesµe keÀjC³ee®³ee leg}vesle efJeÐeeHeerþele npej jenC³ee®³ee He´l³e#e Je mebOeer efkebÀceleerJejer} ceeefnleermen peerJeve ®eke´À keÀceeF& ef®e$e JeeHej}s ies}s. ogmeje ¢<ìerkeÀesve ne keÀceeF& keÀe³ee&®³ee Deboeefpele efkebÀceleerJej DeeOeejerle Deens p³eeceO³es keÀceeF&®es HeefjCeece ns HetCe& kesÀ}su³ee µee}s³e Je<ee&®³ee (efkebÀJee efµe#eCe HeéHleer®eer meJeex®®e HeeleUer), keÀeceieej yeepeej DevegYeJeeb®³ee Je<ee&®³ee DeeefCe Flej ®e}s peer keÀceeF&Jejer} Flej HeefjCeeceebJej efve³eb$eCe þsJeleele l³eevegmeej ceeies peeles. ne keÀceeF& keÀe³e& ¢<ìerkeÀesve efJemle=leHeCes JeeHej}e peelees keÀejCe ne efµe#eCee®³ee HejleeJ³ee®³ee oje®eer Deboepes efkebÀcele leelkeÀeU HegjefJelees lemes®e keÀceeF&Jejer} Flej HeefjCeeceeb®³ee mebyebOeer HeefjceeCeeleer} Deble¢&<ìer oslees. efµe#eCe Je keÀceeF& ceOeer} cepeyetle efJeOee³ekeÀ mebyebOe ne meceepe µeeðeeleer} SkeÀ Deefleµe³e megHe´mLeeefHele mebyebOe Deens. leLeeefHe, yejs®e meceepe µeeðe%e, efµe#eCe ns keÀceeF&Jej keÀejCeerYetle HeefjCeece keÀjles ne HegjeJee cnCetve ne HejmHejmebyebOe mHe<ì keÀjC³eeme veeKeg<e Deensle. ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevleevegmeej µee}s³e peerJeveeves keÀceeF& Jee{les keÀejCe les keÀeceieeje®es keÀewµeu³e Jee{efJeles Je Deµee He´keÀejs veeskeÀjJeie& DeefOekeÀ GlHeeove#ece yevetve ®ee}keÀ-cee}keÀ }eskeÀebmeeþer DeefOekeÀ cetu³eJeeve neslees. leLeeefHe, HetJeea ®e®ee& kesÀu³eeHećeeCes, keÀceeF& Je efµekeÀC³eeleer} efJeOee³ekeÀ mebyebOe GlHevve nesT µekeÀlees keÀejCe efµe#eCe Je keÀceeF& ns oesvnerner ve veeWo}su³ee IeìkeÀebµeer pemes #ecelee, ef®ekeÀeìer DeeefCe cenlJeekeÀeb#ee ³eeb®³eeµeer (³eeveblej Heg{s HeÀkeÌle #ecelee mebyeesOe) HejmHejmebyebefOele Deensle. pej lesLes keÀceer efµeef#ele DeeefCe G®®e efµeef#ele ³eeb®³eeceO³es HeOoleµeerj HeÀjkeÀ Demes} pees efµekeÀC³ee®es efveCe&³e Je keÀeceieej yeepeej ³eµe ³ee oesvneRJej HeefjCeece keÀjlees lej efµe#eCe Je keÀceeF&ceOeer} HejmHejmebyebOe Flej IeìkeÀ megOoe He´leerle keÀjÀ µekeÀlees. oµe&keÀ/ieeUCeer efmeOoevleevegmeej, Demes HeÀjkeÀ GodYeJet µekeÀleele pej ®ee}keÀ-cee}keÀ (mesJee IesCeejs) efµe#eCee®ee #ecelee efkebÀJee ef®ekeÀeìermeejK³ee ve veeWo}su³ee GlHeeokeÀlesµeer mebyebefOele IeìkeÀeb®ee oµe&keÀ cnCetve JeeHej keÀjleele. Deµee HeefjefmLeleerle µeeUe efµekeÀC³ee®³ee HejleeJ³ee®³ee HećeeefCele Deboepes efkebÀceleer}e Jejleer mejkeÀJeC³ee®ee He#eHeele nesC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles keÀejCe les ve veeWo}s}er #ecelee efJe®eejele Iesle veenerle. DeefOekeÀ meJe&meeOeejCeHeCes DeefOekeÀ #ecelee efkebÀJee He´sjerle Deme}s}s DeefOekeÀ efµe#eCee®³ee DeYeeJeer megOoe DeefOekeÀ ³eµemJeer nesC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. cnCepes®e keÀceeF&Jejer} Flej veeWo}s}s HeefjCeece efve³ebef$ele kesÀu³eeveblej keÀceeF& Je efµe#eCeeceO³es pees HejmHejmebyebOe DeefmlelJeele Demelees lees keÀceeF&Jejer} efµe#eCee®³ee keÀejCeerYetle HeÝeeJeeHes#ee ve veeWo}su³ee HeefjCeeceeb®es ³eesieoeve He´leerle keÀjÀ µekeÀlees. ne ``JeieU}s}e #ecelee He#eHeele'' cegoode HeÀkeÌle DeeHeCe keÀceeF& Je µeeUe efµekeÀCesceOeer} efJeOee³ekeÀ mebyebOe keÀµee He´keÀejs mHe<ì keÀjlees ³ee He´µveemeeþer®e veener lej meeJe&peefvekeÀ OeesjCeeleer} efµe#eCeeJejer} }eJeeJe³ee®ee peesj ³eemeeþer megOoe cet}Yetle cenlJee®ee Deens. Lees[e peemleer®ee HejleeJee-SKeeo³eemeeþer efµe#eCee®³ee keÀceer mlejemen DeefOekeÀ®³ee efµe#eCee®ee HeÝeeJe- ne mejemejer HejleeJ³eeHes#ee Jeje®e Kee}er Demet µekeÀlees. Deµee HeefjefmLeleerle efµe#eCe leg}veelcekeÀ¢<ì³ee De}eYeeLeea ieìeb®es jespeieej efkebÀJee keÀceeF& YeefJeleJ³e megOejefJeC³eele HeÀejmes HeefjCeecekeÀejkeÀ þjÀ µekeÀCeej veener. meceer#ee DeY³eeme : efjkeÀec³ee peeiee Yeje ë

1) efµe#eCee®ee Keepeieer HejleeJee ne SKeeoe . . . . . . . . .p³eeves DeefOekeÀ®ee DeY³eemeke´Àce HeéHle kesÀ}s}e Deens l³ee}e efceUCeeN³ee HeÀe³eo³eebµeer mebyebefOele Deens.

91

2) yeN³ee®e . . . . . . . . . . . cegUs efµe#eCee®es DeLe&mene³³e Je meesF&megefJeOee osC³eele mejkeÀejer menYeeie iejpes®ee Deens.

3) ceeveJeer Yeeb[Je} efmeOoevle J³ekeÌleer®³ee GlHeeove #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer cnCetve YetefcekesÀJej peesj oslees.

4) SkeÀ efmLej Je }eskeÀµeener meceepe ne yengleebµe veeiejerkeÀeb peJeU . . . . . . . . . .DeeefCe. . . . . . %eevee®ee efkeÀceeve mlej Demeu³eeefJevee µekeÌ³e veener.

7.13 meejebµe ë

Deµeer keÀesCeleerner yeeye peer ceeveJeer F®íe HetCe& keÀjles leer cee}cellee Deens. SKeeoer cee}cellee ner ce³ee&efole Demeu³eeme DeeefCe efJeYeepeveeme Hee$e Demeu³eeme®e leer DeeefLe&keÀ cee}cellee nesles. efµe#eCe ns Deµee He´keÀejs DeeefLe&keÀ cee}cellee Deens. efµe#eCe ner SkeÀ Decetle& DeeefLe&keÀ cee}cellee Deens cnCepes®e leer SkeÀ mesJee Deens. efµe#eCe ner GheYeeskeÌl³ee®eer lemes®e GlHeeokeÀe®eer Deµeer oesIeeb®eer cee}cellee Deens. efµe#eCe ns }eskeÀmebK³es®³ee cetle& DeeefCe Decetle& iejpe Hetleeameeþer GlHeeokeÀ #ecelesmen meceepe efvecee&Ce keÀjlees. efµe#eCe cegK³elJeskeÀjÀve ceeveJeer Yeeb[Je} DeeefCe lemes®e yeewefOokeÀ Je meeceeefpekeÀ Yeeb[Je}e®eer megOoe YejHeeF& keÀjles. ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme efkebÀJee ceeveJeer Yeeb[Je} efveefce&leer ner KetHe HećeeCeele efµe#eCeeJej DeJe}byetve Deens. efµe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele HejmHej ³eesieoeveemen J³emle mebyebOe Deens. efµe#eCe meceepeeleer} }eskeÀebvee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ }gyee[CegkeÀerefJejÀOo peeie=le keÀjles. les lemes®e J³ekeÌleer®eer efkebÀJee mecetne®eer GlHeeove#ece keÀe³e&#ecelee Jee{efJeles- Jemlegleë mebHetCe& GlHeeove HeOoleer®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeles. ceeveJeer Yeeb[Je} efveefce&leer}e mebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ Demes oesvner HeefjCeece Deensle. yejs®e mebµeesOekeÀ Jeeo Iee}leele keÀer efµe#eCee®ee opee& ne mebK³esHes#ee DeefOekeÀ cenlJee®ee Deens. Yeejleer³e meboYee&le He´®eb[ mecetne}e efµeef#ele keÀjCes ns mejkeÀejmeceesjer} Ye³ebkeÀj DeeJneve Deens. l³ee®e JesUsme efµe#eCee®ee opee& megOoe peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Go³eecegUs Del³eble Del³eeJeµ³ekeÀ yeve}e Deens. Yeejlee}e DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemee®³ee JeeìsJej DeeCeC³eeemeeþer mejkeÀej®³ee Jeleerves menHe´³elveeb®eer nceer efo}s}er Deens.

7.14 mJeeO³ee³e ë 1) ``cetle& mebHelleer®³ee GlHeeoveemeeþer efµe#eCe ns cenlJee®es meeOeve Deens'' keÀmes? 2) efµe#eCeeleer} opee&lcekeÀ megOeejCesHes#ee mebK³eelcekeÀ megOeejCee ³ee lekeÀe&µeer legcner mencele Deenele

keÀe³e? legce®ee ¢<ìerkeÀesve meHećeeCe efmeOo keÀje. 3) efµe#eCee®eer efJeefJeOe Debies mHe<ì keÀje. 4) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJejer} efµe#eCee®³ee HeefjCeecee®³ee DeY³eemee®ee leerve Heéfleke=ÀleeR®es JeCe&ve keÀje. 5) Yeejlee®³ee pe}o DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer legcner meg®eJet µekeÀCeeN³ee efµe#eCee®³ee He´keÀejeb®eer

jÀHejs<ee o³ee.

8

efµe#eCe DeeefCe efJekeÀeme efJekeÀeme ®e}e®es keÀe³e& cnCetve efJekeÀemee}e µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} (efJeµes<eleë mecetn efµe#eCe DeeefCe G®®e efµe#eCe) HeefjCeece. IeìkeÀ mebj®evee 8.0. Goodsµe 8.1. Heefj®e³e 8.2. mecetn efµe#eCee®eer Debies 8.3. meJee¥meeþer efµe#eCe keÀe? 8.4. meJe& efµe#ee DeefYe³eeve (SSA) 8.5. SSA keÀe³e&ke´Àcee®es ceO³eJeleea [eJeHes®e 8.6. efpeune HeéLeefcekeÀ efMe#eCe keÀe³e&ke´Àce (DPEP) 8.7. DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe (NFE) 8.8. Yeejleeleer} DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®eer iejpe Je cenlJe 8.9. efðe³ee Je ceg}eR®es efµe#eCe 8.10. ieéceerCe efµe#eCe 8.11. Heéw{ efµe#eCe Je efvejblej efµe#eCe 8.12. je<ìêr³e mee#ejlee ceesefnce (NLM) 8.13. efkeÀceeve DeO³e³eve HeeleUer ce³ee&oe (MLL) 8.14. efJekeÀemee®ee G®®e efµe#eCee®³ee µew#eefCekeÀ HeÀ}efve<HelleerJejer} HeefjCeece 8.15. Yeejleeleer} G®®e efµe#eCeeleer} opee& 8.16. G®®e efµe#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ efveleerlelJes 8.17. Yeejle DeeefCe G®®e efµe#eCe 8.18. Yeejleeleer} KeepeieerkeÀjCe DeeefCe G®®e efµe#eCe 8.19. G®®e leebef$ekeÀ efµe#eCe 8.20. efvejblej efµe#eCe 8.21. efJekeÀemee®ee µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} HeefjCeece. 8.22 mJeeO³ee³e

8.0. Goodsµe ë ne Heeþ Jee®eu³eeveblej legcne}e Kee}er} yeeyeer µekeÌ³e nesleer}.

• Yeejleeleer} meJee¥meeþer efµe#eCee®eer iejpe peeCeCes.

• Yeejleeleer} mejkeÀej®es efJeefJeOe µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àce pemes meJe& efµe#ee DeefYe³eeve (SSA), DEPE, NFE, NLM, MLL, ieéceerCe efµe#eCe, Heéw{ Je efvejblej efµe#eCe ³eeb®es cenlJe peeCeCes.

93

• G®®e efµe#eCee®eer Debies DeeefCe G®®e efµe#eCeeleer} µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} efJekeÀemee®ee HeefjCeece peeCeCes.

• mejkeÀejves G®®e leebef$ekeÀ efµe#eCeeleer} kesÀ}s}s He´³elve mecepeCes.

• µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} efJekeÀemee®³ee meJe&keÀ<e HeefjCeeceeb®es cetu³e-ceeHeve keÀjCes.

8.1. Heefj®e³e. 1947 ceOeer} mJeeleb$³ee®³ee keÀeUele Yeejleeves SkeÀ µew#eefCekeÀ HeOoleer Jeejmee cnCetve Iesle}er peer mebK³eelcekeÀ ¢<ìerves®e HeÀkeÌle }neve nesleer Demes veener lej þUkeÀ HeéosefµekeÀ Je mebj®eveelcekeÀ Demecelees}ves megOoe Yej}s}er nesleer. HeÀkeÌle 14 ìkeÌkesÀ }eskeÀmebK³ee efµeef#ele nesleer DeeefCe leerve ceg}ebHewkeÀer HeÀkeÌle SkeÀe ceg}e®es veeJe HeéLeefcekeÀ µeeUsle veeWoefJe}s nesles. HeìeJejer} keÀceer mebK³ee DeeefCe mee#ejles®³ee keÀceer HeeleUer}e leerJe´ HeéosefµekeÀ Je }QefiekeÀ efJe<eceles®eer pees[ nesleer. efµe#eCe ns efJekeÀeme Heéfke´À³es®³ee HeefjHetCe&lesµeer Del³eeJeµ³ekeÀjerl³ee mebyebefOele Deens ns peeCetve jep³ee®³ee nmle#esHee®es cenlJee®es #es$e cnCetve µew#eefCekeÀ HeOoleerleer} megOeejCee DeeefCe l³eeb®eer Hegvej&®evee efmJekeÀej}er ies}er. l³eevegmeej mee#ej }eskeÀmebK³es®eer iejpe DeeefCe 06 les 14 Je³eesieìeleer} meJe& ceg}ebvee meeJe&ef$ekeÀ efµe#eCe Yeejleer³e jep³eIeìvesleer} lemes®e l³eeveblej®³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleer} keÀeìskeÀesj J³eeK³esmen Je µeyoef®e$ece³e ®eewkeÀìerJej HegjefJe}s ies}s. mejkeÀej Je Flej mebmLeeb®³ee meelel³eHetCe& He´³elveebveer Yeejleer³e efµe#eCe HeOoleer®³ee Yeu³eemeeþer l³ee®³ee efJeefJeOe DebieeJej HeÝeeJe Hee[}e Deme}e lejer l³eele keÀener efve³eceyeen³e iees<ìer DeefmlelJeele Deensle. Yeejleeleer} efµe#eCe HeOoleer megOeejC³ee®es He´³elve DepegvemegOoe megjÀ Deensle DeeefCe l³ee®es HeefjCeece efµe#eCee®³ee JesieJesieU³ee #es$eele efometve ³esleele. efµe#eCee®³ee efJeefJeOe Debieeleer} efJekeÀeme pees ³ee keÀeUele Ie[tve Dee}e l³ee®ee HeÝeeJe meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ, leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ DeeefCe Flej #es$eeJej Deens. G}ìHe#eer ³ee Debieebveer efµe#eCee®³ee efJekeÀemee®³ee efoµesves keÀe³e& kesÀ}s Deens. ns He´keÀjCe µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} DeeefCe Keeme keÀjÀve `mecetn efµe#eCe' DeeefCe `G®®e efµe#eCe' ³eeJejer} efJekeÀemee®³ee HeefjCeecee®³ee He=LekeÌkeÀjCee}e meceefHe&le Deens.

8.2. mecetn efµe#eCee®eer Debies ë mJeeleb$³e efceUeu³eeHeemetve je<ìêr³e OeesjCee®es þUkeÀ Jewefµe<ì³e cnCepes meeJe&ef$ekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee ³eespevesKee}er 06 les 14 Je³eesieìeleer} meJe& ceg}ebvee ceesHeÀle Je mekeÌleer®es efµe#eCe osC³ee®eer nceer ner IeìveelcekeÀ peyeeyeoejer Deens. ne þjeJe je<ìêr³e µew#eefCekeÀ OeesjCe 1986 (NPE) DeeefCe ke=Àleer keÀe³e&ke´Àce (POA) 1992, ceO³es HeefjCeecekeÀejkeÀefjleerves ceeb[}s}s Deensle. NPE Je POA ceOeer} meceeefJe<ì peesje®³ee (cegÎîee®³ee) HeeþHegjeJ³eemeeþer yeN³ee®e ³eespevee Je keÀe³e&ke´Àce megjÀ kesÀ}s ies}s. ³eeceO³es HeÀUe ceesefnce (OB), DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe (NFE), efµe#ekeÀ efµe#eCe (TE), ceefn}e mecem³ee (MS) meejK³ee ³eespevee; jep³eevegmeej cet}Yetle µew#eefCekeÀ He´keÀuHe pemes DeebOe´ Heósµe HeéLeefcekeÀ efµe#eCe He´keÀuHe (APPEP), efyenej µew#eefCekeÀ He´keÀuHe (BEP), }eskeÀ pebefyeµe He´keÀuHe, jepemLeeve (LJP), Gllej Heósµeeleer} meJee¥meeþer efµe#eCe He´keÀuHe, jepemLeeveeleer} efµe#ee keÀceea He´keÀuHe (SKP), HeéLeefcekeÀ efµe#eCeemeeþer Hees<eCe Deeneje®ee je<ìêr³e keÀe³e&ke´Àce DeeefCe efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe keÀe³e&ke´Àce ³eeb®ee meceeJesµe neslees.

94

8.3. meJee¥meeþer efµe#eCe keÀe? Yeejleele meJee¥meeþer HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®eer Debce}yepeeJeCeer peesceeves keÀjC³eemeeþer meyeU keÀejCes Deensle. meeceeefpekeÀ v³ee³e DeeefCe mecelee ns mJeleë meJee¥meeþer cet}Yetle efµe#eCe HegjefJeC³eemeeþer He´Kej cegoods Deensle. ner He´mLeeefHele yeeye Deens keÀer cet}Yetle efµe#eCe ns peerJevee®eer DeHesef#ele ce³ee&oe, yee}ce=l³et DeeefCe cet}eb®eer Hees<eCe efmLeleer F. µeer mebyebefOele ceeveJeer megefmLeleer®eer HeeleUer megOeejles. DeY³eemeDebleer ns efmeOo Pee}s Deens keÀer meeJe&ef$ekeÀ cet}Yetle efµe#eCe ns DeLe&HetCe& efjleerves DeeefLe&keÀ Jee{erle ³eesieoeve osles. Flej yeen³e keÀejCes Kee}er} HećeeCes Deensle. 1) UEE meeþer IeìveelcekeÀ, keÀe³eosµeerj DeeefCe je<ìêr³e efJeOeeveeves meeJe&ef$ekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®ee (UEE) nslet ceev³e kesÀ}e Deens. 2) IeìveelcekeÀ DeefOekeÀej 1950 meebielees, ``³ee Ieìves®³ee DeejbYeeHeemetve one Je<ee&®³ee keÀe}eJeOeerle jep³eeves meJe& ceg}s 14 Je<ee¥®eer nesF&He³e¥le ceesHeÀle Je mekeÌleer®es efµe#eCe HegjJeC³ee®ee He´³elve keÀjeJe³eeme nJee.'' 3) je<ìêr³e µew#eefCekeÀ OeesjCe 1986 ``DeeHeCe SkeÀefJemeeJ³ee µelekeÀele efµejC³eeHetJeea 14 Je<ee&He³e¥le®³ee meJe& ceg}ebvee meceeOeevekeÀejkeÀ opee&®es ceesHeÀle Je mekeÌleer®es efµe#eCe osC³ee®eer Kee$eer efo}er peeJeer.'' 4) Gvveerke=À<Ceve efvekeÀe}, 1993- ``³ee osµee®³ee He´l³eskeÀ ceg}e}e/veeiejerkeÀe}e l³ee®³ee Je³ee®eer ®eewoe Je<ex HetCe& nesF&He³e¥le ceesHeÀle efµe#eCee®ee DeefOekeÀej Deens.'' 5) efµe#eCe ceb$³eeb®ee þjeJe 1998- ``meeJe&ef$ekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®ee ceesefnce mJejÀHeele HeeþHegjeJee kesÀ}e peeJee ne UEE He´leer HeefJe$e Je keWÀêerke=Àle ¢<ìerkeÀesvee®ee HeeþHegjeJee keÀjC³ee®³ee iejpesJej peesj oslees.'' 6) ceesefnce mJejÀHeeleer} UEE Jejer} je<ìêr³e meefceleer®ee DenJee}, 1999- UEE ®ee HeefJe$e Je keWÀêerke=Àle ¢<ìerkeÀesveemen DeeefCe UEE meeþer efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ³eespeves®³ee le³eejerJejer} peesjemen ceesefnce mJejÀHeele HeeþHegjeJee kesÀ}e peeJee. efµe#eCee®³ee cet}Yetle DeeOeeje}e l³eeves DeeOeej efo}e. 7) ceeveJeer DeefOekeÀeje®³ee JewefµJekeÀ efveJesovee®es 26 Jes keÀ}ce, 1948 meebieles keÀer, `èfµe#eCe ns ceeveJeer J³ekeÌleer®³ee HetCe& efJekeÀemeemeeþer DeeefCe ceeveJeer DeefOekeÀej Je cet}Yetle mJeeleb$³eHeéHleer Deeoje®³ee yeUkeÀìerkeÀjCeemeeþer efoµeeoµe&keÀ DemeeJes. l³eeves meJe& osµe, peeleer efkebÀJee Oeeefce&keÀ ieìeleer} meecepem³e, meefn<Ceglee DeeefCe cew$eer Je=efOoieble keÀjeJeer DeeefCe meb³egkeÌle je<ìêb®³ee µeebleer efìkeÀefJeC³ee®³ee ke=ÀleeRvee neleYeej }eJeeJee. DeeleeHe³e¥le®eer jÀHejs<ee (ef®e$e) ë peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Yee<else, mee#ej }eskeÀeb®eer ceeieCeer melele

Jee{le Deme}er lejer efµe#eCee®ee DeefOekeÀej Je DeO³e³evee®ee DeefOekeÀej DepetvemegOoe JeemleefJekeÀlee ve jenlee ¢<ìerkeÀesve®e jeefn}s}e Deens. Deepe yengmebK³e efðe³eebmen 1000 oµe}#e }eskeÀebvee efvej#ej

95

opee& pe[}s}e Deens. efJekeÀmeveµeer} osµeebleer} 130 oµe}#eeHes#ee DeefOekeÀ cegues, l³eeleer} peJeU-peJeU oesve le=leer³eebµe ceg}er Demetve l³eebvee HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®eer megefJeOee veener. ³ee ef®ebleepevekeÀ cegueeb®³ee HeeµJe&YetceerJej, DeefOekeÀejeJejer} 1989 ®³ee meb³egkeÌle je<ì^ DeefOeJesµeveele He´l³eskeÀ ceg}e®ee efµe#eCee®ee DeefOekeÀej Hegveë efveieńeves ceeb[}e. Yeejleer³e ef®e$e Lees[s JesieUs Deens. efJekeÀemee®ee HeefjCeece efµe#eCee®³ee #es$eele yeefIele}e peeGÀ µekeÀlees. yeN³ee®e He´³elveeb®ee HeefjCeece cnCetve Yeejleeves mebmLee, efµe#ekeÀ DeeefCe HeéLeefcekeÀ efµe#eCeeleer} efJeÐeeL³ee¥®³ee Jee{er®³ee Yee<else YejHetj Heíeleer kesÀ}er Deens. osµeeleer} µeeUeb®eer mebK³ee ®eejHeì Jee{}er Deens - 1950-51 ceOeer} 2,31,000 Heemetve 1989-90 ceOeer} 9,30,000 He³e¥le, lej HeéLeefcekeÀ ceOeer} HeìeJejer} mebK³ee mene Heì Jee{}er Deens - 19.2 oµe}#e les 110 oµe}#e. G®®e HeéLeefcekeÀ HeeleUerJej ³ee keÀeUele HeìeJejer} meK³ee 13 Heì lej ceg}eR®³ee mebK³esle 32 Heì SJe{er YejIeesme Jee{ Pee}er. HeéLeefcekeÀ mlejeJej SketÀCe HeìeJejer} iegCeesllejeves (GER) 100 ìkeÌkesÀ Heej kesÀ}s. µeeUsle efµekeÀC³ee®eer megefJeOee efceUCes ner Deelee ceesþer mecem³ee jeefn}er veener. HeéLeefcekeÀ mlejeJej, osµee®³ee 14 ìkeÌkesÀ ieéceerCe }eskeÀmebK³es}e efµe#eCee®³ee megefJeOee SkeÀ efkeÀ}es ceerìj®³ee Deele Deensle DeeefCe G®®e HeéLeefcekeÀ mlejemeeþer ne DeekeÀ[e 84 ìkeÌkesÀ Deens. osµeeves HeéLeefcekeÀ efµe#eCe #es$eele vepejsle YejC³eemeejKes keÀe³e& mebHeeove kesÀ}s Deens. Hejbleg ieebefYe³e& veme}s}er yeeye ner Deens keÀer 6 les 14 Je³eesieìeleer} 200 oµe}#e ceg}ebHewkeÀer 59 oµe}#e ceg}s DepegvemegOoe µeeUsle npej jenle veenerle. ³eeHewkeÀer 35 oµe}#e ceg}er Demetve 24 oµe}#e ceg}s Deensle. lesLes ieUleer®ee oj, DeO³e³eve mebHeeovee®eer keÀceer HeeleUer DeeefCe cegueeR®ee, YeìkesÀ Je Flej DeueeYeeLeea ieìeb®ee keÀceer menYeeie ³eeb®³eeµeer mebyebefOele mecem³ee Deensle. ³ee osµeele DepegvemegOoe keÀceerlekeÀceer SkeÀ }eKe JemeeflemLeeves Deµeer Deensle p³eeb®³ee SkeÀ efkeÀ}esceerìj®³ee Heefjmejele efµe#eCe megefJeOee veenerle. ³eemeesyele®e efJeefJeOe HeOoleerefJe<e³ekeÀ cegoods pemes DeHetjer µee}s³e Hee³eeYetle ceeb[Ceer, DekeÀe³e&#ece µeeUe, efµe#ekeÀeb®³ee DevegHeefmLeleer®es }#eCeer³e HećeeCe, efµe#ekeÀeb®³ee DemebK³e efjkeÌle peeiee, efµe#eCee®ee keÀcekegÀJele opee& DeeefCe DeHetje efveOeer ns Deensle®e. Lees[keÌ³eele ³ee osµee}e HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCee®es (UEE) DeeYeemeer O³es³e cnCepes®e HeìeJejer} 100 ìkeÌkesÀ mebK³ee DeeefCe meJe& JemeleermLeeveeleer} µee}s³e megefJeOesmen ceg}eb®ee efìkeÀeJe, mebHeeove keÀjCes yeekeÀer Deens. ner ojer YejÀve keÀe{C³eemeeþer®e mejkeÀejves meJe& efµe#ee DeefYe³eeve megjÀ kesÀ}s.

8.4. meJe& efµe#ee DeefYe³eeve (SSA) ë Yeejleeleer} meeJe&ef$ekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®ee keÀe³e&ke´Àce:

meJe& efµe#ee DeefYe³eeve ns efJeefµe<ì keÀe}eJeOeerle jep³eeb®³ee Yeeieeroejermen meb³egkeÌle

¢<ìerkeÀesveeÜejs HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCee®es (UEE) HetJeeaHeemetve yeeUie}s}s O³es³e mebHeeoC³eemeeþer ìekeÀ}s}s SsefleneefmekeÀ HeeT} Deens. SSA osµee®³ee HeéLeefcekeÀ efµe#eCe #es$ee®ee ®esnjeceesnje yeo}C³eeme keÀìeryeOo Deens les 2010 He³e&le 6 les 14 Je³eesieìeleer} meJe& ceg}ebvee GHe³egkeÌle Je opexoej HeéLeefcekeÀ efµe#eCe osC³ee®es O³es³e þsJeles.

96

SSA ne µee}s³e HeOoleer®eer keÀeceefiejer megOeejC³eemeeþer®eer iejpe DeesUKeC³eemeeþer ®ee DeeefCe ceesefnce mJejÀHeele meceepe cee}efkeÀ®es opexoej HeéLeefcekeÀ efµe#eCe HegjefJeC³eemeeþer®ee SkeÀ He´³evle Deens. lemes®e les }wefiebkeÀ Je meeceeefpekeÀ ojer keÀceer keÀjC³eeme leeW[ osles.

• Debce}yepeeJeCeer®eer mebj®evee ë keWÀê Je jep³e mejekeÀejs SkeÀef$eleHeCes Je mLeeefvekeÀ mejkeÀejs DeeefCe meceepee®³ee menYeeieeletve

SSA ®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjleer}. HeéLeefcekeÀ efµe#eCeemeeþer je<ìêr³e HeéOeev³e oµe&efJeC³eemeeþer, HebleHeÓeeveeb®³ee DeO³e#elesKee}er DeeefCe keWÀêer³e ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ceb$³eeb®³ee GheeO³e#elesKee}er SkeÀ je<ìêr³e meJe& efµe#ee DeefYe³eeve ceesefnce mLeeHeve kesÀ}er Deens. jep³eebvee efJevebleer keÀjC³eele Dee}er Deens keÀer l³eebveer cegK³eceb$eer/efµe#eCeceb$eer ³eeb®³ee DeO³e#elesKee}er DEE meeþer jep³emlejer³e Debce}yepeeJeCeer mebmLee mLeeHeve keÀjeJeer, yeN³ee®e jep³eebceO³es ns DeeOeer®e kesÀ}s}s Deens.

meJe& efµe#ee DeefYe³eeve ns jep³e Je efpeun³eeleer} meO³ee DeefmlelJeele Deme}s}er mebj®evesle J³el³e³e DeeCeCeej veener lej ³ee meJe& He´³evleebceO³es HeÀkeÌle meb³eesieerkeÀjCe keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjs}. meceepee®ee menYeeie Jee{efJeC³eemeeþer Kee}er} efoµesves µee}s³e mlejeHe³e&le keÀe³ee&lcekeÀ efJekeWÀêerjCee®eer Kee}er keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀ}s peeleer}.

• efJemleej#es$e DeeefCe keÀe}eJeOeer ë SSA osµee®³ee mebHetCe& efJemleeje}e cee®e& 2002 HetJeea J³eeHes} DeeefeCe He´l³eskeÀ efpeun³eeleer} keÀe³e&ke´Àcee®ee keÀe}eJeOeer ne l³ee®³ee efJeefµe<ì efvekeÀ[ervegmeej l³eeves le³eej kesÀ}su³ee efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ³eespevee (DPEP) Jej DeJe}byetve Demes}. leLeeefHe ³ee keÀe³e&ke´Àce keÀe}eJeOeer®eer Jej®eer ce³ee&oe ner one Je<ex cnCepes®e 2010 He³e¥le efveefµ®ele keÀjC³eele Dee}er Deens.

8.5. SSA keÀe³e&ke´Àcee®es ceO³eJeleea [eJeHes®e ë

• mebmLeelcekeÀ megOeejCee ë- SSA ®ee Yeeie cnCetve jep³eebceO³es mebmLeelcekeÀ megOeejCee Ie[Jetve

DeeCeu³ee iesu³ee. jep³eebveer l³eeb®³ee He´®eef}le µew#eefCekeÀ HeOoleeR®es Jemlegefve<þ cetu³eebkeÀve keÀjeJe³ee®es nesles. p³eeceO³es µew#eefCekeÀ He´µeemeve, µeeUebceOeer} mebHeeove HeeleUer, DeeefLe&keÀ cegoode, efJekeWÀêerkeÀjCe DeeefCe meceepe cee}efkeÀ³ele, jep³e µew#eefCekeÀ keÀe³eo³ee®eer megOeejCee, efµe#ekeÀeb®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀjC³ee®es DeeefCe efµe#ekeÀ Yejleer®es leke&À-µegOoerkeÀjCe, osKejsKe Je cetu³eceeHeve, ceg}eR®es, SC/ST DeeefCe De}eYeeLeea ieìeb®es efµe#eCe, Keepeieer µeeUe DeeefCe ECCE µeer mebyebefOele OeesjCes ³eeb®ee meceeJesµe neslees. yeN³ee®e jep³eebveer HeéLeefcekeÀ efµe#eCeemeeþer®eer JeeìHe ³eespevee megOeejC³eemeeþer ³eeDeeOeer®e mebmLeelcekeÀ megOeejCee Debce}ele DeeCeu³ee Deensle.

• efìkeÀeJet DeLe&mene³³e ë- meJe& efµe#ee DeefYe³eeve ³ee HetJe&He#eeJej DeeOeejerle Deens keÀer HeéLeefcekeÀ

efµe#eCe ceO³emleer®es DeLe&mene³³e ns efìkeÀeJet nJes. ns jep³e Je keWÀêmejkeÀejceOeer} oerIe&keÀeef}ve DeeefLe&keÀ Yeeefieoejer®eer ceeieCeer keÀjles.

97

• meceepe cee}efkeÀ³ele ë- ne keÀe³e&ke´Àce HeefjCeecekeÀejkeÀ efJekeWÀêerkeÀjCeeÜejs ceO³emleer DeeOeejerle

µeeUeb®³ee meceepe cee}efkeÀ³ele ®eer ceeieCeer keÀjlees, ³eeceO³es efðe³eeb®es ieì, VEC meom³e DeeefCe Heb®ee³ele jepe mebmLee meom³e ³eeb®³ee menYeeieeves Yej ìekeÀ}er ies}er. Deµee He´keÀejs meceepee®ee menYeeie ne efµe#eCeeleer} efJekeÀmeveecegUs efµe#eCee®³ee meO³ee DeefmlelJeele Deme}su³ee HeOoleerleer} Jee{erJe HeefjceeCe Deens.

• mebmLeelcekeÀ #ecelee yeebOeCeer ë- SSA ns je<ìêr³e DeeefCe jep³e mlejer³e mebmLee pemes

NIEPA/NCTE/SCERT/SIEMAT ³eemeejK³ee mebmLeebmeeþer HećegKe #ecelee yeebOeCeer YetefcekesÀ®ee efJe®eej keÀjles. opee&lcekeÀ megOeejCesmeeþer mebmeeOeve J³ekeÌleeR®³ee efìkeÀeT DeeOeej HeOoleer®eer iejpe Demeles. ³ee ¢<ìerves efJeefJeOe He´³elveeb®eer Yej ìekeÀ}er ies}er pees Hegvne SkeÀoe efµe#eCeeleer} efJekeÀemee®ee HeefjCeece Deens.

• cegK³eHe´Jeener µew#eefCekeÀ He´µeemeveeleer} megOeejCee ë- ns mebmLeelcekeÀ efJekeÀeme, veJeerve

¢<ìerkeÀesveeb®eer Yej DeeefCe cetu³e HeefjCeecekeÀejkeÀ Je keÀe³e&#ece HeOoleeR®ee DeJe}bye ³eeÜejs cegK³eHe´Jeener µew#eefCekeÀ He´µeemeveeleer} megOeejCeeb®eer ceeieCeer keÀjles.

• HetCe& Heejoµe&keÀlesmen meceepe DeeOeejerle osKejsKe ë- ³ee keÀe³e&ke´Àcee}e meceepe DeeOeejerle

osKejsKe HeOoleer Deens. µew#eefCekeÀ J³eJemLeeHeve ceeefnleer HeOoleer (EMIS) ner met#ce ³eespevee Je meJex#eCeeHeemetve µee}s³e mlejer³e meeceieér®ee meceepe DeeOeejerle ceeefnleerµeer HejmHejmebyebOe pees[s}. ³ee J³eefleefjkeÌle, He´l³eskeÀ µeeUs}e SkeÀ met®evee HeÀ}keÀ Demes} pees µeeUs}e efceUe}s}s meJe& Devegoeve Je Flej leHeµeer} oµe&Jes}. Deµee He´keÀejs efµe#eCe HeOoleer}e DeefOekeÀ Heejoµe&keÀ keÀjs}.

• ³eespeves®es SkeÀ SkeÀkeÀ cnCetve JemeeflemLeeve ë- SSA ns ³eespeves®es SkeÀ SkeÀkeÀ cnCetve

JemeeflemLeeveemen ³eespeves®³ee meceepe DeeOeejerle ¢<ìerkeÀesveeJej keÀe³e& keÀjles. JemleermLeeve ³eespevee ner efpeune ³eespevee met$eerkeÀjCee®ee Hee³ee jeefn} Je Deµee He´keÀejs mebHetCe& #es$ee®³ee J³eeHleer®eer nceer osF&}.

• meceepeeHe´leer Gllejoeef³elJe ë- SSA ns efµe#ekeÀ, Hee}keÀ DeeefCe PRI ceOeer} menkeÀe³e& lemes®e

Gllejoeef³elJe Je Heejoµe&keÀlee ³eeb®ee efJe®eej keÀjles. ³eecegUs µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àce iejpe-DeeOeejerle DeeefCe meceepe efveie[erle yeve}s.

• ceg}eR®es efµe#eCe ë- ceg}eR®es efµe#eCe DeeefCe Keeme keÀjÀve p³ee Devegmetef®ele peeleer DeeefCe

Devegmegef®ele peceeleeRHewkeÀer Deensle l³eeb®es efµe#eCe ner meJe& efµe#ee DeefYe³eeveeleer} SkeÀ HećegKe ef®ebles®eer yeeye Deens. ³eecegUs }eskeÀeb®³ee Dev³eLee og}&ef#e}su³ee ieìe}e efµe#eCee®³ee He´Jeenele DeeCeCes µekeÌ³e Pee}s.

• efJeefµe<ì mecetneJejer} }#e ë- SC/ST ceg}s, Oeeefce&keÀ Je Yeeef<ekeÀ DeuHemebK³eebkeÀ, DeueeYeeLeea

ieì DeeefCe DeHebie ceg}s ³eeb®³ee µew#eefCekeÀ menYeeieeJej }#e jeefn} Je kegÀCee}ener µew#eefCekeÀ He´Jeene®³ee yeensj ìekeÀ}s peeCeej veener.

98

• HetJe& He´keÀuHe DeJemLee ë- SSA HetCe& osµeYej megefve³eesefpele HetJe& He´keÀuHe DeJemLesmen megjÀ Pee}e

p³eeves JeeìHe Je osKejsKe HeOoleer megOeejC³eemeeþer #ecelee efJekeÀemeekeÀjerlee KetHe ceesþ³ee mebK³esves ceO³emleer HegjefJeu³ee. ne Deµee He´keÀejs megefve³eesefpele Je ®eebie}er Debce}yepeeJeCeer Pee}s}e SkeÀcesJe keÀe³e&ke´Àce Deens.

• opee&Jejer} peesj ë- SSA ne DeY³eemeke´Àce megOee©ve, yeeue keWÀêerle efke´À³ee DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ

DeO³eeHeve HeOoleerÜejs efµe#eCee}e HeéLeefcekeÀ mlejeJej GHe³egkeÌle Je ceg}ebµeer efveie[erle keÀjC³eeJej efJeµes<e peesj osles.

• efµe#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe ë- SSA efµe#ekeÀeb®³ee efveCee&³ekeÀ YetefcekesÀ}e DeesUKelees DeeefCe l³eeb®³ee

efJekeÀeme iejpeebJejer} peesj meg®eefJelees. BRC/CRC ®eer mLeeHevee keÀjÀve, Hee$e efµe#ekeÀeb®eer Yejleer keÀjÀve, DeY³eemeke´Àce mebyebefOele meeefnl³e efJekeÀemeeleer} menYeeieeÜejs efµe#ekeÀ efJekeÀemee®³ee mebOeer, Jeie&ke=ÀleerJej peesj DeeefCe efµe#ekeÀeleer} ceeveJeer mebmeeOevee®³ee efJekeÀemeemeeþer ³eespe}su³ee efµe#ekeÀebvee GefCeJee keÀe{C³eemeeþer Yesìer.

• efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ³eespevee ë- SSA ®³ee ®eewkeÀìervegmeej He´l³eskeÀ efpeune ne SkeÀ

efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ³eespevee le³eej keÀjs} p³eele HeéLeefcekeÀ efµe#eCe #es$eeleer} HeefJe$e Je SkeÀ$eerle iegbleJeCetkeÀ Heéflele nesF&ue.

meJe&efµe#ee DeefYe³eevee®³ee IeìkeÀeble efµe#ekeÀe®eer vesceCetkeÀ, efµe#ekeÀ Heéfµe#eCe, HeéLeefcekeÀ

efµe#eCee®eer opee&lcekeÀ megOeejCee, DeO³eeHeve DeO³e³eve meeefnl³ee®eer megefJeOee, µew#eefCekeÀ HeeþyeUemeeþer efJeYeeie Je mecegn mebmeeOeve keWÀêe®eer mLeeHevee, Jeie& Je µee}s³e FceejleeR®es yeebOekeÀece, efµe#eCe nceer keWÀêe®eer mLeeHevee, efJekeÀ}ebieeb®es SkeÀ$eerle efµe#eCe DeeefCe otjefµe#eCe ³eeb®ee meceeJesµe neslees.

8.6. efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe He´keÀuHe (DPEP) ë HetJeea®ee HeÍeele efJeYeeie DeeOeejerle iegbleJeCetkeÀ pemes HeÀUe ceesefnce efkebÀJee DeveewHe®eeefjkeÀ efµe#eCe (NFE) keÀe³e&ke´Àce ³eeHe´leer neslee. ³ee Je Flej keÀe³e&ke´Àceeb®eer ³eespevee keWÀêerke=Àle Je DeejeKe[³ee®³ee mJejÀHee®eer nesleer. meJee¥meeþer efµe#eCe (EFA) Heg{ekeÀej Deelee DeefOekeÀ #es$e Je }eskeÀebµeer mebyebefOele yevele Deens. DPEP Kee}er efveJe[}s}s efpeuns ns les Deensle efpeLes ðeer mee#ejlee ner je<ìêr³e mejemejer 39.2% ®³ee Kee}er Deens DeeefCe pesLes ``mebHetCe& mee#ejlee ceesefncesves'' (TLCS) HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®eer ceeieCeer ³eµemJeerefjl³ee efvecee&Ce kesÀ}er Deens. leLeeefHe DPEP ®ee peesj Je keÀe³e&ke´Àce ne efyenej He´keÀuHe efkebÀJee GllejHeósµe efµe#eCe He´keÀuHe ³eeHes#ee DeefOekeÀ efJemle=le Deens. DPEP ®ee cegK³e peesj Heg{er} yeeyeeRJej Deens. i) efpeunemlejer³e ³eespevee DeeKeCeer, ii) meceepemenYeeie DeeefCe efJekeWÀêerke=Àle J³eJemLeeHeve HeOoleer®ee DeJeuebyekeÀjCes, iii) ceg}er, YeìkeÌ³ee peeleer, YeìkeÌ³ee peceeleer DeeefCe efJekeÀ}ebie ³eeb®³ee efµe#eCeeJej peesj osCes,

99

iv) ®eebieu³ee mesJesmeeþer ceeieCeer efveefce&leer®³ee Heéfke´À³esÜejs efµe#eCee®ee opee& megOeejCes, v) HeéLeefcekeÀ efµe#eCeeleer} ieUleer®³ee SketÀCe ojeleer} IemejCe ner meJe& efJeÐeeL³ee¥keÀjlee 10

ìkeÌkeÌ³ee®³ee keÀceer keÀjCes. Yeejleer³e HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®es DeHe³eµe ìeUCes keÀþerCe Deens. Yeejlee®³ee jepekeÀer³e mJeeleb$³ee®³ee meeþ Je<ee&veblej Yeejle ne 2006 ®³ee `ceeveJe efJekeÀeme DenJee}' ³eeceO³es 175 osµeele 126 J³ee ke´ÀceebkeÀeJej Deens. Yeejlee®ee Heéw{ mee#ejlee oj ne 61% Demee Del³eble efvejeµepevekeÀ Deens pees ke@ÀcesjÀve (68%), Debiees}e, keÀebiees, ³egieeb[e (67%), jJeeb[e (65%), DeeefCe cee}Jeer (64%), Hes#ee Kee}er Deens. Deepe®³ee 40% Yeejleer³e Heéw{ebvee `l³eeb®³ee owvebefove peerJeveeµeer mebyebefOele SkeÀ íesìs Je meeOes JeekeÌ³e vegmeles Jee®elee Je ef}efnlee ³esT µekeÀle veener' ns oµe&efJeles keÀer l³eebvee Del³eble Hee³eeYetle HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee mecekeÀ#e efµe#eCe efceUe}s}s veener. ³eeG}ì ®eerve®eer Heéw{ mee#ejlee 90% Deens. (m$eesle ë UNDP ceeveJe efJekeÀeme DenJee}) Yeejleeves HeéLeefcekeÀ efµe#eCe npesjer oj Jee{efJeC³ee®³ee meboYee&le DeeefCe mee#ejlee }eskeÀmebK³es®³ee Deboepes oesve-le=leer³eebµe He³e¥le efJemleejC³eele He´®eb[ Heíeleer kesÀ}er Deens. Yeejleeleer} DeeefLe&keÀ Jee{er®ee SkeÀ HećegKe oeJesoej cnCetve Yeejlee®³ee megOeejerle efµe#eCe HeOoleer®ee oeKe}e vesnceer®e efo}e peelees. efµe#eCeeleer} yengleebµe Heíeleer®es Þes³e ns efJeefJeOe Keepeieer mebmLeebvee peeles. Yeejleeleer} Keepeieer efµe#eCe yeepeeje®eer efkebÀcele 2008 ceO³es Deboepes 40 Deype [e@}j DeeefCe 2012 He³e¥le 68 Deype [e@}jHe³e¥le Jee{s}. leLeeefHe, Yeejle DeeJneveebvee leeW[ oslees®e Deens. efµe#eCeeleer} iegbleJeCetkeÀ Jee{le DemetvemegOoe 35% }eskeÀmebK³ee efvej#ej Deens DeeefCe HeÀkeÌle 15% efJeÐeeLeea ceeO³eefcekeÀ µeeUsle Heesnes®eleele. DeeKe}s}s keÀe³e&ke´Àce ns Deefleµe³e cenlJeekeÀeb#eer DeeefCe Yeejleer³eeb®³ee iejpeeb®³ee DevegjÀHe Deensle. Hejbleg ns Hegvne SkeÀoe efmeOo Pee}s keÀer Yeejleer³e ns Glke=À<ì Dee³eespekeÀ Deensle Hejbleg efveke=À<ì Debce}yepeeJeCeeroej Deensle.

8.7. DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe (NFE)ë ceg}eb®³ee efµe#eCee®³ee Jee{l³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCe HeOoleer DeHetCe& Dee{Utve Dee}er Deens. HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCee®³ee DeefOeke=Àle met®evee (1960 ceOeer}) 1994 He³e¥le megOoe meeO³e Pee}s}³ee veenerle. G}ì O³es³e ns HekeÀ[erletve efvemeìle jeefn}s Deens DeeefCe }#e ns JesUesJesUer Heg{er} keÀeUele {keÀueC³eele Dee}s Deens. NPE efveëmebµe³eHeCes veceto keÀjles, ``µeeUe efJevee JemeleermLeeveeleer} ceg}s, keÀecekeÀjer ceg}s DeeefCe ceg}er peer efoJemeYeje®³ee µeeUsle npej jent µekeÀle veenerle l³eeb®³ee µeeUeleer} ieUleermeeþer KetHe ceesþ³ee HećeeCeeJej DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®es HeOoleµeerj keÀe³eke´Àce megjÀ kesÀ}s peeleer}.'' µeeUebletve ieUe}s}s Je Jebef®ele cet}ebvee DeewHe®eeefjkeÀ µeeUebceO³es efµe#eCe efo}s peeT µekeÀle vemeu³eeves l³eebvee NFE keWÀêele efµe#eCe HegjefJe}s peeles. ne ¢<ìerkeÀesve Heg{er} efJeOeeveeme ®eHejJe} yemeefJe}s}e Deens ``pej ke=À<Ce HeJe&leekeÀ[s ³esle vemes} lej HeJe&leeves ke=À<CeekeÀ[s pee³e}e nJes. pej ceg}s µeeUsle ³esle vemeleer} lej µeeUebveer ceg}ebkeÀ[s pee³e}e nJes.'' peer ceg}s efJeefJeOe keÀejCeemleJe µeeUsle peeCes ®ee}t þsJet µekeÀle vemeleer} DeeefCe peer Deefpeyeele µeeUsle peeT µekeÀle vemeleer} l³eebvee IeìveelcekeÀ met®eves®³ee Hetle&lesmeeþer DeveewHe®eeefjkeÀ efµe#eCee®eer iejpe Deens. pes Heéw{ l³eeb®eer GheefpeefJekeÀe ®ee}eJeer cnCetve efJeefJeOe OebÐeele iegble}s}s Demeu³eeves efkebÀJee

100

l³eebvee keÀe³ee&lcekeÀ DeeefCe DeµebkeÀe}erve efµe#eCee®eer iejpe Demeu³eeves efkebÀJee l³eebvee keÀe³ee&lcekeÀ DeeefCe DebµekeÀe}erve efµe#eCee®eer iejpe Demeu³eeves HeéLeefcekeÀ µeeUsle DeY³eeme keÀjÀ µekeÀle veener l³eebvee HeÀkeÌle NFE keWÀêeÜejs efµe#eCe HegjefJe}s peeT µekeÀles. DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®eer mebkeÀuHevee ceeieer} keÀener oµekeÀele yeo}}s}er Deens. DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCee}e yeN³ee®e }eskeÀebkeÀ[tve DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCe HeOoleer}e HetjkeÀ mecepe}s peeles DeeefCe keÀener Flejebmeeþer leer DeewHe®eejerkeÀ HeOoleer}e He³ee&³e Deens. leLeeefHe oesvnerner yeN³ee®e Debµeer yejesyej Deensle DeeefCe NFE Jemlegleë SKeeÐee efJeefµe<ì keÀe}Keb[ele efkebÀJee efJeefµe<ì vescetve efo}su³ee JesUs®³ee Deele HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCee®es }#e þsJeles. Heé. ceeukeÀce Deeef[mesµesn ³eebveer efveefj#eCe veeWoefJe}s Deens keÀer DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCeee®eer ce³ee&oe efJemle=le Deens keÀejCe les DeewHe®eejerkeÀ HeOoleer®³ee yeensjer} meJe& DeO³e³evee}e mecepeles DeeefCe l³ee}e peeiee efkebÀJee keÀeUe®es yebOeve veener. 15 les 60 Je³eesieìeleer} meJe& efµekeÀCeeN³eebmeeþer DeeefCe µee}s³e HetJe&, µeeUsletve ieUe}s}s efkebÀJee µeeUsle ve ies}su³ee meJee¥meeþer ³ee®es JeieeakeÀjCe kesÀ}s peeT µekeÀles. DeveewHe®eejerkeÀ DeO³e³eve ns DeO³ee³evee®³ee meceeefJe<ì yeeyeervegmeej megOoe Jeieeake=Àle kesÀ}s peeT µekeÀles pesLes cegK³e peesj ne meeOeejCe efµe#eCeeJej Deens DeeefCe pesLes meceeefJe<ì yeeyeer J³eeJemeeef³ekeÀ Deensle l³eeJej megOoe peesj Deens. pej DeeHeCe DeewHe®eeefjkeÀ efµe#eCe HeOoleer®ee DeY³eemee®es leeme Je peeiee, efJeÐeeL³ee¥®ee He´keÀej, DeO³eeHeve-DeO³e³eve HeOoleer, DeY³eemeke´Àcee®³ee meceeefJe<ì yeeyeer, efJeÐeeLeea Je efµe#ekeÀeb®eer Hee$elee DeeefCe cetu³eceeHeve HeOoleer ³eeefJe<e³ekeÀ mekeÌleer®ee keÀþesjHeCee otj meej}e DeeefCe lejerner DeO³e³evee®³ee mHe<ì Goodsµeemen HeOoleµeerj DeO³e³eve Heéfke´À³ee mebIeefìle kesÀ}er lej DeeHeu³ee}e DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe HeOoleer efceUs} p³eele }Jeef®ekeÀles®es DeeefCe cnCetve®e DeveewHe®eejerkeÀles®es efJeefJeOe HećeeCe Demeleer}. NFE ns efJekeÀemee®es SkeÀ meeOeve mecepe}s peeles pes HeÀkeÌle DeeefLe&keÀo=<ì³ee HeÀe³eosµeer Deens Demes veener lej iegCeOecee&ves jepekeÀer³e lemes®e meebmke=ÀeflekeÀ megOoe Deens. les GlHeeokeÀlee Jee{efJeC³eeme ceole keÀjCeejs Demeu³eeves, l³ee}e keÀewµeu³e efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àcee®ee Yeeie cnCetve megOoe mebyeesOe}s peeles. efJekeÀmeveµeer} osµeebceO³es pesLes efµe#eCe ns meeJe&ef$ekeÀ Pee}s}s veener lesLes NFE mee#ejles}e ®ee}vee osCeeN³ee lejHesÀ®es keÀe³e& keÀjles. NFE ns meJe&meeceev³e efJekeÀemeeµeer mebyebefOele Deens-³eele Deejesi³ej#eCeeLe& Keyejoejer, kegÀìgbye efve³eespeve, He³ee&JejCe, Gðeesie, µesleer, F. ®ee meceeJesµe neslees. DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe HeOoleerkeÀ[s ³esCeejs }eskeÀ mee#ejlee Je DeekeÀ[scees[ J³eefleefjkeÌle keÀewµeu³e Je meecebpem³e ner efµekeÀleele. NFE ns }eskeÀeb®ee peerJeve opee& megOeejC³eeµeer DeeefCe meeceeefpekeÀ lemes®e je<ìêr³e efJekeÀemeeµeer Ieefve<þ mebyebefOele Deens. NFE ®ee efJekeÀemeeJej He´®eb[ HeÝeeJe Deens DeeefCe pesJe{e veeiejerkeÀ Je mebHelleer®³ee efvecee&Ce keÀl³ee¥Jej Deens lesJe{e®e osµee®eer GlHeeokeÀlee Je }eskeÀeb®³ee }e³eefkeÀ®eer efve<Helleer Je efveoxµekeÀeJej Deens. ke=Àleer keÀe³e&ke´Àceeves (1986) efveo&µeveeme DeeCe}s Deens keÀer NFE Del³eeJeµ³ekeÀ Jewefµe<ì³es cnCepes mebIeìveelcekeÀ }Jeef®ekeÀlee, DeY³eemeke´Àcee®eer DevegjÀHelee, efµekeÀCeeN³ee®³ee iejpesµeer efveie[erle keÀjC³eekeÀjerlee DeO³e³eve ke=Àleerleer} efJeefJeOelee DeeefCe J³eJemLeeHeves®es efJekeWÀêerkeÀjCe NFE ®³ee JesieJesieU³ee Heéfleke=Àleer efJekeÀefmele kesÀu³ee iesu³ee Deensle DeeefCe efve³eesefpele mecetne®³ee iejpee Je efmLeleer}e

101

DevegjÀHe nesC³eemeeþer meg³eesi³e Heéfleke=Àleer efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer Je efmJekeÀejC³eemeeþer keÀe³e&ke´Àcee®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjCeeN³ee efJeefJeOe mebmLeebvee Gllespeve efo}s peeles.

8.8. Yeejleeleer} DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®eer iejpe DeeefCe cenlJe ë- ns meeJe&ef$ekeÀHeCes ceev³e kesÀ}s ies}s Deens keÀer }eskeÀµeener®³ee ³eµemJeerlesmeeþer SkeÀ efµeef#ele Je %eeveer veeiejerkeÀ SkeÀ HetJe& DeeJeµ³ekeÀ Deì Deens. efJekeÀefmele osµeele pejer ceeO³eefcekeÀ efµe#eCeeHe³e¥le®es efµe#eCe ns nslegmleJe mekeÌleer®es kesÀ}s ies}s Deme}s lejer efJekeÀmeveµeer} osµeele HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ns }eskeÀµeener®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀ ®e}veJe}veemeeþer DeeJeµ³ekeÀ mecepe}s peeles. 1947 ceO³es peJeUpeJeU 85% }eskeÀmebK³ee efvej#ej nesleer DeeefCe 6-11 Je³eesieìeleer} HeÀkeÌle 31% ceg}s µeeUsle peele nesleer. ner l³eeJesUer je<ìêr³e ef®ebles®eer yeeye nesleer DeeefCe leer®e mecem³ee peer keÀceer HećeeCeele Demet µekeÀles, DeepemegOoe DeefmlelJeele Deens. HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCee®ee ne nslet meeO³e keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves, Demes peeCeJeles Deens keÀer DeeHeu³ee}e µee}s³e megefJeOeeb®³ee meesF¥®es (a) veeJe veeWoCeer DeeefCe (b) µeeUsleer} efìkeÀeJe ³eeb®e meeJe&ef$ekeÀjCe keÀjeJe³eeme nJes. Hejbleg ogowJeeves meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, µew#eefCekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e keÀejCeemleJe HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®es meeJe&ef$ekeÀjCe ns DepetvemegOoe SkeÀ otj®es O³es³e jeefn}s Deens. ner JemletefmLeleer Deens keÀer DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCe ns ceg}eb®³ee, p³eeceOeer} yejer®e ceg}s keÀer efJeefJeOe meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀcelejlesves ie´mle Deensle. l³eeb®³ee Jee{erJe mebK³es®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eeme DeHetjs efmeOo Pee}s Deens. HeÀkeÌle DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCe HeOoleerves meeJe&ef$ele HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®ee nslet HeéHle keÀjCes keÀþerCe Deens. DeeHeu³ee osµeele DeµeeHe´keÀejs DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCeemeeþer, mebmeeOeveeb®eer De[®eCe YejÀve keÀe{C³eemeeþer efJeKegj}su³ee legjUkeÀ }eskeÀmebK³es®³ee #es$eele mesJee osC³eemeeþer, DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®eer DeHetCe&lee YejÀve keÀe{C³eemeeþer, efJeÐeeL³ee¥vee efµekeÀleevee keÀceeJeCes µekeÌ³e keÀjC³eemeeþer, Gefµeje peeies Pee}su³eeb®³ee iejpe Hetleeameeþer DeeefCe meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ¢<ì³ee meceepeeleer} Jebef®ele Jeiee¥vee efµe#eCe HegjefJeC³eemeeþer osC³eele ³esles. Yeejleeves mJeeleb$³eHeéHleerHeemetve mebmLeeb®³ee meJe& He´keÀejeleer} Jee{, veeJe veeWoCeer DeeefCe DeeOegefvekeÀlee DeeefCe µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àceeb®eer efJeefJeOelee ³ee ¢<ìerves KetHe®e Heíeleer kesÀ}er Deens. l³ee}e SketÀCe®e J³eeHleer, meceeve JeeìHe DeeefCe efµe#eCee®³ee opee&®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve je<ìê®eer DeekeÀeb#ee HeéHle Deens.

DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe ns cegK³eleë je<ìêr³e efJekeÀemeemeeþer Deens DeLee&le®e kegÀþu³eener He´keÀej®es efµe#eCe ns je<ìêr³e efJekeÀemeele keÀesCel³eener mJejÀHeele ³eesieoeve osles®es. Hejbleg NFE keÀe³e&ke´Àce ns DeeHeu³ee yengmebK³e }eskeÀebmeeþer pes yeN³ee®e oµebkeÀeHeetmeve Jebef®ele Heooef}le Je HeéfleyebefOele Deens DeeefCe Deelee cegK³e He´Jeenele meeceer} nesC³ee®eer DeekeÀeb#ee þsJetve Deensle l³eeb®³eemeeþer otjo=<ìerves Heeefn}s}s, Dee³eesefpele Je Debce}yepeeJeCeer kesÀ}s Deensle. l³eeb®³eemeeþer efµe#eCe ns opee& Jee{efJeC³eemeeþer efkebÀJee µew#eefCekeÀ meceeOeeveemeeþer veener Hejbleg l³eeb®ee jespeieej efkebÀJee GlHeeokeÀlee Jee{efJeC³eemeeþer Deens Deµee He´keÀejs efµe#eCe meeceeefpekeÀ Je J³eefkeÌleiele efJekeÀemee}e Heéslmeenve oslees. je<ìêr³e efJekeÀeme cnCepes osµee®ee, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe Flej efJekeÀeme nes³e. efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee yeo}les Deens DeeefCe l³ee®eer yejesyejer HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ Jee{erµeer kesÀ}er peeT µekeÀle veener.

102

l³eeceO³es meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e efJekeÀemee®ee meceeJesµe Deens. l³ee®eHećeeCes DeeHeCe efJekeÀemee}e GÐeesieer keÀjC³eemeeþer meceletu³e keÀjÀ µekeÀle veener (efkebÀJee l³ee yeeyeer®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe) GoenjCeeLe&, DeeHeCe v³ee³e Je meceeveles}e KetHe®e cenlJe oslees Hejbleg GNP ceOeer} Jee{ ner He´®eb[ Demeceevelee DeeefCe Dev³ee³eeµeer mebyebefOele Deens, meeceeefpekeÀ v³ee³e cnCetve®e efJekeÀeme Heéfke´À³es®ee Del³eeJeµ³ekeÀ Yeeie mecepe}e peelees. lemes®e DeeHeCe GheYeesieJeeo DeeefCe cee}cellee Je mesJes®³ee Jee{erJej peesj osle neslees Hejbleg Deelee DeeHeCe ceeCemee®³ee mJeleë®³ee efJekeÀemeeJej peesj oslees. NFE ®ee cegK³e Goodsµe ne ieéceerCe peveles®³ee ceesþ³ee Yeeiee®ee efJekeÀeme Deens. ieéceerCe #es$ee}e DebOeÞeOoe, Deveejesi³e, efve<ke=À<ì Iejs DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ce³ee&efole meeOeves ³eeb®eer }eieCe Pee}er Deens. ³ee®es ieéceerCe Je µenjer Þeerceble Je iejerye, HegjÀ<e Je efðe³ee ³eeceOeer} efJeµee} leHeÀeJele megOoe otj meejC³ee®es O³es³e Deens. je<ìêr³e efJekeÀemee®eer yejesyejer ner yengOee SketÀCe je<ìêr³e GlHevve (GNP) µeer kesÀ}er peeles. Hejbleg l³ee®ee DeLe& HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ Jee{ veJns, DeeefLe&keÀ Jee{megOoe Yeeb[Je} Je cepegjebÜejs mHe<ì kesÀ}er peeT µekeÀle veener. lesLes HeÀej ceesþe DeJeefµe<ì IeìkeÀ Deens pees HeÀkeÌle efµe#eCee®³ee meboYee&le mHe<ì kesÀ}e peeT µekeÀlees. efJekeÀeme Heéfke´À³esleer} G[[deCe DeJemLee ner lesJne®e HeéHle nesles pesJne efµe#eCe, efJe%eeve, mebµeesOeve DeeefCe leb$e%eeveeleer} Gvveleerves GNP ceOeer} Jee{ Ie[tve ³esles DeeefCe p³ee³eesies efµe#eCeemeeþer DeefOekeÀ jeµeer GHe}yOe nesles Je l³ee®eer Heíeleer nesC³eeme ceole nesles. ieebOeerpeeR®³ee keÀuHevesvegmeej Yeejleer³e }eskeÀebveer mJeeleb$³e efceUefJe}s Hejbleg DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCe meceepee®³ee efJeefJeOe #es$eele HejeJe}befyelJe, Dev³ee³e DeeefCe Demeceevelee ³eeb®ee DeHejeOe keÀjerle Deens. Hee³eeYetle efµe#eCe Je l³ee®es lelJe `He´l³e#e ke=Àleerves DeO³e³eve' JeeHejC³ee®es meg®eJetve ieebOeerpeer ns DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®es Kebos HegjmkeÀlex cnCetve Go³eeme Dee}s pes efµe#eCe iejerye, oye}s}s DeeefCe Jebef®ele J³ekeÌleeRvee GlHeeove#ecelee, mecelee DeeefCe v³ee³e HeéHle keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjles. ³ee®es keÀe³e&ke´Àce yengOee efJekeÀeme keÀe³ee&µeer yeebefOe} Demeu³eeves ns efµe#eCe Je efJekeÀeme ³ee oesIeeb®ee meb³eesie Ie[Jetve DeeCeles. NFE ®es keÀe³e&ke´Àce DevegjÀHe, megmeeO³e DeeefCe efJeefJeOe keÀ[keÀ efµemle Je DeewHe®eejerkeÀlesHeemetve cegkeÌle Demeu³eeves les efµekeÀCeeN³eebkeÀ[tve DeefOekeÀ ®eebieu³ee He´keÀejs ieńCe kesÀ}s peeleele. ns efµekeÀCeejs He´sjerle Pee}s}s Demeleele Hejbleg DemebyebefOele DeeefCe DeLe&nerve DeO³e³eve DevegYeJee®eer keÀ[t ®eJe ®eeKe}s}s Demeleele. l³eebvee Deelee mJeleë}e efµeef#ele keÀjC³eele jme Demelees DeeefCe l³eeÜejs l³eeb®eer GlHeeove#ecelee, veeiejerkeÀlJe DeeefCe peerJevee®ee opee& megOeejC³ee®eer ®ee}vee efceUe}s}s Demeleele pesCeskeÀjÀve les 21 J³ee µelekeÀeleer} Go³eesvcegKe meceepee®eer DeeJneves Hes}t µekeÀleer}. ner veJeerve peeCe DeeefCe peesce ns efµe#eCeeleer} efJekeÀemee®es efJeOee³ekeÀ HeefjCeece Deensle. meceer#ee DeY³eeme ë 1) DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe . . . . . . . Je³eesieìeleer} meJe& DeO³e³evekeÀl³ee¥vee meceeJeles. (a) 6-14 (b) 15-60 (c) 18-35 (d) 21-60 2) meeJe&ef$ekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ns je<ìêr³e OeesjCee®es þUkeÀ Jewefµe<ì³e Deens. ne þjeJe . . . . . . .ceO³es peesjoejHeCes ceeb[}e ies}e. (a) NPE 1986 DeeefCe POA 1992 (b) jep³e efµe#eCe OeesjCe (c) UGC HeefjHe$ekeÀ (d) je<ìêr³e mee#ejlee ceesefnce

103

3) }eskeÀµeener®³ee ³eµemJeerlesmeeþer SkeÀ HetJe& DeeJeµ³ekeÀ Deì cnCepes . . . . . . (a) efµeef#ele Je %eeveer veeiejerkeÀ (b) Þeerceble Je Deejesi³e mebHevve veeiejerkeÀ (c) meoe®eejer veeiejerkeÀ (d) keÀe³eos Hee}keÀ veeiejerkeÀ

4) NFE ®ee cegK³e Goodsµe ne . . . . . . . . .ceesþ³ee Yeeiee®ee efkekeÀeme Deens. (a) µenjer }eskeÀeb®³ee (b) DeeefoJeemeer }eskeÀeb®³ee (c) ieéceerCe }eskeÀeb®³ee (d) efµeef#ele }eskeÀeb®³ee

5) DPEP Kee}er efveJe[ Pee}s}s efpeuns les Demeleele efpeLes . . . . . . . . . . . (a) HegjÀ<e mee#ejlee ner je<ìêr³e mejemejer®³ee Kee}er Demeles. (b) Heéw{ mee#ejlee ner je<ìêr³e mejemejer®³ee Kee}er Demeles. (c) ðeer mee#ejlee ner je<ìêr³e mejemejer®³ee Kee}er Demeles. (d) G®®e efµe#eCe ns je<ìêr³e mejemejer®³ee Kee}er Demeles.

6) SSA . . . . . . . . . DeeefCe . . . . . . . . meeOeC³ee®ee efJe®eej keÀjles. (a)} }wefiebkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ojer. (b) DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e ojer. (c) ieéceerCe Je µenjer ojer. (d) Þeerceble Je iejerye ojer.

8.9. efðe³ee DeeefCe ceg}eR®es efµe#eCe ë

efm$e³eeb®ee mee#ejlee oj ne HegjÀ<eebHes#ee KetHe keÀceer Deens. HeÀej®e Lees[³ee ceg}eR®eer veeeJes µeeUsle Ieele}er peeleele DeeefCe l³eeleer} yeN³ee®e ieUtve peeleele. ³eg.Sme. JeeefCep³e efJeYeeiee®³ee 1998 ®³ee SkeÀ DenJee}evegmeej Yeejleeleer} ðeer efµe#eCeeleer} cegK³e De[LeUe cnCepes DeHegN³ee µee}s³e megefJeOee (pemes Deejesi³eefJe<e³ekeÀ megefJeOee), ðeer efµe#ekeÀeb®eer keÀcelejlee DeeefCe DeY³eemeke´Àceeleer} }wefiebkeÀ He#eHeele (yengleebµe ðeer J³ekeÌleerjsKeebvee ogye&} Je Demene³³e mecepe}s peeles.)

1947 Heemetve Yeejle mejkeÀejves ogHeej®es pesJeCe, ceesHeÀle HegmlekesÀ DeeefCe ieCeJes<e ³eemeejK³ee keÀe³e&ke´ÀceeÜejs ceg}eR®³ee µeeUsleer} npesjer}e Gllespeve osC³ee®ee He´³elve kesÀ}s}e Deens. ³ee keÀu³eeCekeÀejer peesjecegUs 1951 les 1981 ceOeer} HeéLeefcekeÀ HeìeJejer} mebK³ee Jee{}er. 1986 ceO³es je<ìêr³e efµe#eCe OeesjCeeves He´l³eskeÀ jep³ee®eer meeceeefpekeÀ ®eewkeÀì DeeefCe efJeµeeef}le je<ìêr³e Goodsµeevegmeej DevegjÀHe efµe#eCee®eer Hegvej&®evee keÀjC³ee®es þjefJe}s. ³eeves þemetve meebefiele}s keÀer efµe#eCe }eskeÀµeenermeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deens DeeefCe efðe³eeb®eer HeefjefmLeleer megOeejC³eemeeþer ceO³eJeleea Deens. veJeerve OeesjCe Hegvej&ef®ele HeeþeÜejs (DeY³eemeke´Àce) meeceeefpekeÀ yeo}, µeeUebmeeþer Jee{erJe efveOeer, µeeUeb®³ee mebK³esleer} efJemleej DeeefCe OeesjCeeleer} megOeejCee ³eeJej }#³e keWÀefêle keÀjles. efðe³eeb®eer J³eeJemeeef³ekeÀ keWÀo´s DeeefCe ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe; ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe DeeefCe G®®e efµe#eCe; ieéceerCe Je µenjer mebmLee ³eeb®³ee efJemleejeJej peesj efo}e ies}e. ³ee DenJee}eves µeeUsleer} keÀceer npesjer ner iejeryeer DeeefCe IejkeÀece Je efoJemee YeeJeb[e®eer keÀeUpeermeeþer ceg}eRJejer} DeJe}byeerlJe ³eemeejK³ee mecem³ee pees[e³e®ee He´³elve kesÀ}e. je<ìêr³e mee#ejlee ceesefncesves Kes[³eele ðeer efµeef#ekeÀebÜejs megOoe keÀe³e& kesÀ}s. Deelee pejer ceg}erb®es efkeÀceeve efJeJeenJe³e 18 Deme}s lejer yeN³ee®e ceg}eR®es KetHe®e DeeOeer }ive nesleele cnCetve ceeO³eefcekeÀ mlejeJej ðeer³eeb®³ee ieUleer®ee oj G®®e Deens.

104

efye´ìerµe jep³eeHeemetve Heg{s Yeejleer³e He´peemelleekeÀ®³ee mLeeHeves He³e&le 1947 ceO³es Yeejleeleer} ðeer³eeb®³ee }eskeÀmebK³esHewkeÀer mee#ej efðe³eeb®eer mebK³ee 2 les 6% nesleer SkeÀef$ele He´³elveeves 1961 ceOeer} 15.3% Heemetve 1981 ceOeer} 28.5% He³e¥le megOeejCee Ie[efJe}er. 2010 He³e¥le ðeer³eeb®eer mee#ejlee ðeer³eeb®³ee SketÀCe }eskeÀmebK³es®³ee 50% ®³ee Heg{s ies}er DeLee&le ner DeekeÀ[sJeejer peeieeflekeÀ HećeeCeeµeer DeeefCe Yeejleeleer} HegjÀ<e mee#ejlesµeer megOoe leg}vee keÀjlee Depetve megOoe KegHe keÀceer Deens. vegkeÀleer®e Yeejle mejkeÀejves ðeer mee#ejlesmeeþer mee#ejYeejle ceesefnce megjÀ kesÀ}er Deens ³ee ceesefnces®es }#³e ðeer³eeb®eer efvej#ejlee meo³e HeeleUer®³ee efvecces keÀceer keÀjCes Deens.

8.10. ieéceerCe efµe#eCe. mJeeleb$³e HeéHleerveblej Yeejleeves efµe#eCee}e meceepe efJekeÀemeeÜejs meeceeefpekeÀ yeo} Ie[Jetve DeeCC³eemeeþer®es HeefjCeecekeÀejkeÀ meeOeve cnCetve Heeefn}s. He´µeemekeÀer³e efve³eb$eCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ megjÀJeele 1950 ceO³es Pee}er DeeefCe 1952 ceO³es mejkeÀejves Kes[³eeb®eer meceepeefJekeÀeme efJeYeeiee®³ee Kee}er Jeie&Jeejer kesÀ}er. meceepe efJekeÀeme efJeYeeie ns DeefOekeÀejer ceb[U je<ìêr³e keÀe³e&ke´Àcee®³ee Debleie&le Demetve les 100 Kes[³eeleer} efµe#eCeeJej efve³eb$eCe þsT µekeÀles. SkeÀ efJeYeeieer³e efJekeÀeme DeefOekeÀejer 150 ®eewjme cew}e®³ee #es$eeJej p³eeceO³es 70000 }eskeÀeb®eer }eskeÀmebK³ee meeceeJe}s}er Demet µekeÀles l³eeJej osKejsKe keÀjlees mesììder DeeefCe je@me Deµee keÀe³e&ke´Àceeb®eer YetefcekeÀe efJe<eo keÀjleele pes Heg{s J³ekeÌleeriele DeeOeejeJej meceepe DeeOeejeJej efkebÀJee J³ekeÌleeriele lemes®e meeceeefpekeÀ DeeOeejeJej efJeYeeie}s}s Demeleele p³eeceO³es efJekeÀemee®ee meg#ce mlej ns Kes[³eeb®³ee HeeleUerJej SkeÀe vesce}su³ee keÀeceieejekeÀ[tve He³e&Jesef#ele kesÀ}s peeleele. meceepe efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àceele µesleer HeµegOeveefJekeÀeme, menekeÀj, ieéefceCe GÐeesie, ieéefceCe DeefYe³eebef$ekeÀer (³eeceO³es }IegkeÀe}Jes, jmles, Fceejleer®ee meceeJesµe neslees), kegÀìgbyekeÀu³eeCe, kegÀìgbyeefve³eespeve, ðeer keÀu³eeCe, ceg}eb®eer keÀeUpeer Je Hees<eCe ³eeb®ee meceeJesµe Deme}s}s Deejesi³e DeeefCe Deejesi³ej#eCe, Heéw{efµe#eCe meeceeefpekeÀ efµe#eCe DeeefCe mee#ejlee meeceeJeCeejs efµe#eCe, ³egJekeÀ keÀu³eeCe DeeefCe meceepe mebIeìve ³eeb®ee meceeJesµe neslees. ³ee He´l³eskeÀ efJekeÀemee®³ee #es$eele efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce ³eespevee Je ke=Àleer Deensle p³ee yesjpeelcekeÀ efJemleej#ece DeeefCe efvecegUles nesle peeCeejs Demetve les meJe& meceepe keÀener Yeeie efkebÀJee efJeefµe<ì }#³e Deme}s}er }eskeÀmebK³ee pemes íesìs µeslekeÀjer, keÀejeieerj, ðeer³ee DeeefCe oeefjê³e js<esKee}er} meeceev³e }eskeÀ meeceeJeleele. keÀener De[LeUs DemetvemegOoe 1950 ®³ee ojc³eeve Keepeieer mebmLeeb®³ee HeeþeRy³eemen ieéceerCe efµe#eCe keÀe³e&ke´Àce ®ee}t®e jeefn}e. ieebOeerieéce ieéceerCe mebmLes®³ee mLeeHevesHe³e¥le ieéceerCe efµe#eCee®es Hegjsmes peeUs He´mLeeefHele Pee}s DeeefCe 5200 meceeve efJekeÀeme efJeYeeie Yeejleele mLeeHeve kesÀ}s ies}s. HetJe& HeéLeefcekeÀ µeeUe, HeéLeefcekeÀ µeeUe, ceeO³eefcekeÀ µeeUe DeeefCe efðe³eebmeeþer Heéw{ efµe#eCe µeeUe mLeeefHeu³ee iesu³ee. mejkeÀej ieéceerCe efµe#eCee}e Deµee keÀe³e&ke´Àcee®³ee ¢<ìerves Heenles pees leg}vesves mejkeÀejer veeskeÀjµeneb®³ee mebef®ele keÀeceeHeemetve DeeefCe meJe&meeOeejCe Leb[HeCeeHeemetve cegkeÌle jeefn}. leLeeefHe, keÀener yeeyeleerle DeeefLe&keÀ DeYeeJe ne Yeejleeleer} ieéceerCe efµe#eCe mebmLeebveer HeéHle kesÀ}su³ee }eYeeµeer yejesyejer meeOelees. Yeejleeleer} iejeryeebceOeer} efmJekeÀejen&lee µeesOeC³eemeeþer keÀener keÀuHevee De³eµemJeer þju³ee DeeefCe mejkeÀejves kesÀ}s}er iegbleJeCetkeÀerves keÀener JesUsmes HeÀej®e ? HeefjCeece oµe&efJe}s. Deepe mejkeÀejer ieéceerCe µeeUe DeuHeefveOeer DeeefCe DeuHe keÀce&®eejer Jeie& Deme}su³ee jeefnu³ee Deensle.

105

yeN³ee®e mebmLeeHevee pemes ieéceerCe efJekeÀeme mebmLeeHevee (nwojeyeeo) ner G®®e opee&lcekeÀ ieéceerCe µeeUeb®eer GYeejCeer keÀjles Hejbleg l³ee®ee GHe³eesie Iesle Deme}su³ee efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee leeskeÀ[er Deens. ceg}eb®eer efµe#eCe #es$eeleer} Heíeleer ner DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe Flej #es$eeleer} efJekeÀemeecegUs yeN³ee®e Gµeerje ¢<ìeslHelleerme Dee}er. yeN³ee®e keÀeUeHeemetve ceg}eR®es efµe#eCe ns je<ìêr³e DeeefCe jep³e keÀe³e&ke´Àceeb®³ee Deie´mLeeveer Deensle. HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ne mebHetCe& efµe#eCe J³eJemLes®ee Deefleµe³e cenlJee®ee Yeeie Deens. ne lees mlej Deens efpeLes ceg} DeewHe®eeefjkeÀ mebmLesle pee³e}e megjÀJeele keÀjles DeeefCe l³ee®es DeewHe®eeefjkeÀ, efµe#eCe megjÀ nesles DeeefCe ³ee®e mlejeJej ceg}e®eer DeefOekeÀej yeebOeCeer megjÀ nesles. ceg}eR®³ee efµe#eCeeleer} Heíeleerves cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer DeeefCe l³eeb®³ee µew#eefCekeÀ menYeeiee}e ®ee}vee osC³eemeeþer meg³eesi³e ceO³emleer meg®eefJeC³eekeÀjerlee JesUesJesUer efJeefµe<ì keÀefceµeve DeeefCe keÀefceìer mLeeHeve kesÀu³ee iesu³ee. osµee®³ee megefve³eesefpele meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ cnCetve cet}eR®³ee efµe#eCee}e ®ee}vee osC³eemeeþer efJeefJeOe [eJeHes®e efmJekeÀej}s ies}s. efðe³eeb®eer efvej#ejlee DeeefCe l³eeb®³ee HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®eer GHe}yOelee DeeefCe efìkeÀeJe ³eeleer} De[LeUs otj meejC³ee}e efJeefµe<ì HeeþyeU mesJee, JesUs®es }#³e DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ osKejsKeerÜejs Del³eble cenlJeHetCe& HeéOeev³e efceUCes megjÀ Pee}s.

Heé®eerve Yeejleele efm$e³eeb®es meceepeeleer} mLeeve G®®e nesles. l³eebvee HegjÀ<eeb®³ee leg}vesle µew#eefCekeÀ mebOeer HegjefJeu³ee peele nesl³ee. He[oe, meleer, peyejomleer efJeOeJesHeCe DeeefCe yee} efJeJeenemeejKes meeceeefpekeÀ Yemceemetj meceepeele yejs®e veblej Iegme[}s ies}s DeeefCe l³eeb®³ee opee&le IemejCe megjÀ Pee}er. ns }#eele I³eeJe³eeme nJes keÀer cegefm}ce jepeJeìerle ceg}eR®³ee Iejeleer} kegÀjeCe HeþCe efµe#eCeeefµeJee³e lesLes ceg}eR®³ee efµe#eCeemeeþer mebmLee veJnl³ee. Oeeefce&keÀ leìmLeles®³ee lelJeHeĆee}ercegUs efye´ìerµe ceg}eR®³ee efµe#eCee®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejC³eeme efoIe& keÀeUeHeemetve veeKet<e nesles. mJeeleb$³eeveblej Yeejle mejkeÀej Üeje mLeeefHele efJeÐeeHeerþ efµe#eCe keÀceerµeveves ðeer³eeb®³ee efµe#eCeeJej efJeµes<e peesj efo}e. efµe#eCemebOeeR®eer meceevelee HeéHle keÀjC³eekeÀjlee DeJe}befye}s}s cegK³e [eJeHes®e cnCepes He´l³eskeÀ ceg}e}e µeeUs®eer mees³e GheueyOe keÀjCes. Deµeer j®evee keÀjC³eele Dee}er keÀer meJee¥meeþer meeJe&ef$ekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCe HegjJeC³ee®ee Yeeie cnCetve µew#eefCekeÀ megefJeOeeb®ee efJemleej ne efm$e³eebmeefnle meceepeeleer} keÀcekegÀJele ieìebvee efµe#eCe GHe}yOe keÀjs}.

efµe#eCele%e Je OeesjCekeÀl³ee¥meeþer }wefiebkeÀ Demeceevelee ner SkeÀ ceesþer ef®ebles®eer yeeye jeefn}s}er Deens. Yeejleeleer} }wefiebkeÀ Demeceevelee ner HegjÀ<e DeeefCe efm$e³eebceOeer} HeÀjkeÀe®³ee oesve cegK³e ðeesleebHeemetve Jee{les. 1) keÀceeF&#ecelee peer ðeer³eebvee HetCe&HeCes HegjÀ<eebJej DeJe}byetve þsJeles. 2) meebmke=ÀeflekeÀ efveleeryeenîe iees<ìer DeeefCe HejbHeje peer ðeer³eeb®eer mJee³elellee KetHe®e ce³ee&efole keÀjleele. Deef}keÀ[er} ðeer³ee yeensjer} keÀe³ee&le l³eebvee DeefOekeÀeefOekeÀ iegbleJetve Iesle Deensle. µew#eefCekeÀ HeéHleer®³ee Jee{erJe HeeleUercegUs Demee menYeeie megKej kesÀ}er Deens. ne HeÍeele Heg{s ®ee}t þsJeC³eemeeþer ðeer³eeb®³ee efµe#eCee}e DeefOekeÀeefOekeÀ HeéOeev³e osTve ðeer³eeb®es efµe#eCe Heg{s ®ee}t þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. megowJeeves meceepeeleer} yeo}les Jeejs ns Deelee DeefOekeÀeefOekeÀ efðe³eebvee meke´Àer³eHeCes efµe#eCe efceUJeCes µekeÌ³e keÀjle Deens. Deelee efðe³ee ceeefnleer leb$e%eeve, efJe%eeve DeeefCe DeJekeÀeµe mebµeesOeve ³eemeejK³ee #es$eele Je Flej Deµee®e #es$eele efpeLes G®®e keÀewµeu³e iejpes®es Deens efleLes ceesþ³ee mebK³esves Dee{Utve ³esleele.

106

je<ìêr³e efµe#eCe OeesjCeevegmeej (NPE) 1986], Yeejle mejkeÀejves efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce megjÀ kesÀ}s. Demee®e SkeÀ keÀe³e&ke´Àce cnCepes ceefn}e mecem³ee p³ee®ee cegK³e peesj ne efðe³eeb®³ee me#eceerkeÀjCeeJej Deens. ne keÀe³e&ke´Àce DeO³e³eve JeeleeJejCe efveefce&le keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjles pesLes ðeer³ee meecegefnkeÀ efjleerves l³eeb®³ee #eceles®eer Kee}er keÀjÀ µekeÀleer} ceeefnleer Je %eevee®eer ceeieCeer keÀjC³eekeÀjlee leekeÀo efceUJeleer} DeeefCe yeo}emeeþer Heg{s peeleer} DeeefCe l³eeb®³ee peerJevee®ee leeyee Iesleer} ³ee efoµesleer} Flej Heg{ekeÀej cnCepes Ke[t HeÀUe ceesefnce (OBB), efpeune HeéLeefcekeÀ efµe#eCe keÀe³e&ke´Àce (DPEP)], µee}s³e efµe#eCe meefcel³eeb®eer mLeeHevee, meJe& efµe#ee DeefYe³eeve (SSA) DeeefCe ogHeej®es pesJeCe ³eespevee F.

ceg}eR®³ee efµe#eCee}e ®ee}vee osC³eemeeþer efJeµes<e ³eespevee Je keÀe³e&ke´Àce megOoe megjÀ kesÀ}s ies}s. HeÀkeÌle ðeer³eebmeeþer JesieU³ee mebmLee efkebÀJee µeeKee GIe[Ces, G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeHe³e¥le DeeefCe yeN³ee®e jep³eele efJeÐeeHeerþ mlejeHe³e¥le megOoe ceesHeÀle efµe#eCe, ogHeej®es ceesHeÀle pesJeCe, ceesHeÀle HegmlekesÀ, ceesHeÀle ieCeJesµe, ®eebieu³ee npesjermeeþer efµe<³eJe=lleer, efm$e³eeb®es efµe#eCe/mee#ejlee Fl³eeoer ceOeer} ®eebieu³ee keÀeceefiejermeeþer Kes[s, efJeYeeie DeeefCe efpeun³eebvee mee³ekeÀ}er, jesKe yeef#emes ³eemeejK³ee megefJeOeebveer ³ee efoµesves efJeOee³ekeÀ HeefjCeece Ie[Jetve DeeCe}s Deens. YeìkeÌ³ee peeleer Je YeìkeÌ³ee peceeleerleer} ceg}eRvee DeefOekeÀ ®eebieu³ee µeeUsleer} npesjeryeood} DeefOekeÀ®es HeÀe³eos efceUJeleele. IeìveelcekeÀ megefJeOesKee}er mebj#eCeelcekeÀ leHeÀeJele OeesjCee®ee HeefjCeece cnCetve SC Je ST ceg}eR®eer HeìeJejer} mebK³ee }#eCeer³e Jee{}er Deens. meO³ee DeefmlelJeele Deme}s}s keÀe³e&ke´Àce DeeefCe mejkeÀej®³ee Jeleerves keÀener Heg{keÀej ³eecegUs Yeejleeleer} yeN³ee®e jep³eele ceg}eR®³ee efµe#eCee®ee efJekeÀeme ne ceg}ebHes#ee pe}o Pee}s}e Deens.

8.11. Heés{ Je efvejblej efµe#eCe ë NPE ceOeer} 4.10 les 4.13 ceOeer} Heefj®ísoele DeeefCe ke=ÀleerkeÀe³e&ke´Àce 1986 ®³ee VII J³ee Heeþele Heéw{ efµe#eCee®es ef®e$e GYes kesÀ}s Deens. Jee®eCes Je ef}nerC³ee®³ee #eceles®eer efveefce&leer megkeÀj keÀjC³eeJ³eefleefjkeÌle ns OeesjCe Heéw{ efµe#eCee}e je<ìêr³e O³es³es pemes ieefjyeer efveceg&}ve je<ìêr³e SskeÌ³e, He³ee&JejCe peleve, }esskeÀeb®³ee meebmke=ÀeflekeÀ me=peveµeer}les®es Gllespeve, }neve kegÀìtbye vecegv³ee®es Hee}ve DeeefCe ðeer meceeveles}e ®ee}vee ³eeb®³eeµeer pees[les. Heéw{ efµe#eCee}e meJe& osµee®eer peyeeyeoejer megOoe mecepe}s peeles. ³eele meceepeeleer} meJe& efJeYeeie pemes efµe#ekeÀ efJeÐeeLeea lejÀCe, veeskeÀjJeie&, mJe³ebmesJeer mebmLee F. ns keWÀê Je jep³emejkeÀejs DeeefCe l³eeb®es jepekeÀer³e He#e DeeefCe l³eeb®³ee mecegnmebIeìvee ³eeb®³ee J³eefleefjkeÌle meceeefJe<ì Deensle. NPE ®³ee meefce#esmeeþer SkeÀ meefceleer mLeeHeve keÀjC³ee®ee þjeJe Heeefjle kesÀ}e ies}e. ³ee þjeJeeves }#eele Iesle}s keÀer ``mJeeleb$³e HeéHleerHeemetve meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es He´³elve kesÀ}s}s DemetvemegOoe yengleebµe }eskeÀ efµe#eCeeHeemetve Jebef®ele jenCes ®ee}t®e Deens. pesLes efµe#eCe efn ceeveJeer efJekeÀemee®eer SkeÀ ceg}Yetle iejpe Deens ner megOoe SkeÀ Del³eble ef®ebles®eer yeeye Deens keÀer peieeleer} efvej#ej }eskeÀebHewkeÀer 50% }eskeÀ DeeHe}s Deensle DeeefCe ceg}eb®³ee ceesþ³ee ieìe}e HeéLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee ieén³e HeeleUerefJevee jenJes }eieles. mejkeÀej efµe#eCee}e SkeÀ ceeveJeer DeefOekeÀej cnCetve DeeefCe DeefOekeÀ ceeveJeer Je peeie=le meceepeeHe´leer yeo} Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer®es meeOeve cnCetve G®®e HeéLeefcekeÀlee osles. efµe#eCee}e efm$e³eebvee DeeefCe ceeieemeJeieea³e Je DeuHemebK³eebkeÀebvee meceeveles®ee opee& efceUJeC³eekeÀjlee HeefjCeecekeÀejkeÀ meeOeve yeveJeCes iejpes®es Deens. ³eeHes#ee DeefOekeÀ cnCepes efµe#eCee}e keÀe³ee&efYecegKe Je jespeieejeefYecegKe yeveJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. . . .''

107

8.12. je<ìêr³e mee#ejlee ceesefnce ë OeesjCeeb®ee HeeþHegjeJee keÀjleebvee 1988 ceO³es SkeÀ je<ìêr³e mee#ejlee ceesefnce mLeeHe}er ies}er. ³ee ceesefnces®ee peesj ne HeÀkeÌle mebmLesJej veJnlee lej mee#ejlee DeekeÀ[scees[ keÀe³e&µeer}lee DeeefCe peeCe ³eeb®es efJeefµe<ì HetJe&}ef#ele vecegves DeeefCe IeìkeÀ HeéHle keÀjCes ³eeJej neslee. ³ee keÀe³e&ke´Àceeleie&le osµeele 2,84,000 keWÀês keÀe³e&jle Demetve l³eeceO³es Deboepes 84 }eKe Heéw{ DeO³e³evekeÀlex menYeeieer Deensle. (meeOeejCeleë 35 }eKe HegjÀ<e Je 49 }eKe efm$e³ee) mee#ejlesveblej®es keÀe³e&ke´Àce HegjefJeC³eemeeþer megceejs 30,000 peve efµe#eCe efve}e³ecemevee cebpegjer osC³eele Dee}er Deens. ces, 1988 ceO³es, l³ee JesU®³ee HebleHeÓeeveeb®³ee nmles NLM Debleie&le SkeÀ mecetn ®eUJeU megjÀ keÀjC³eele Dee}er. 24 jep³es DeeefCe keWÀêµeeefmele Heósµeebveer l³ee®e efoJeµeer DeeefCe l³eeveblej Deµee®e He´keÀej®³ee ®eUJeUer megjÀ kesÀu³ee. ³ee keÀe³e&ke´Àcee}e efveOeer DeYeeJeer ceej KeeJee }eie}e. efJeefµe<ì #es$eele DeeefCe keÀe}eJeOeerle efvej#ejles®³ee mebHetCe& efvecet&}veemeeþer ³eespevee DeeKeC³eele Deeu³ee/keÀe³ee&efvJele keÀjC³eele Deeu³ee. kesÀjUceOeer} keÀesììde³ece ns 100 efoJemeele HetCe& mee#ej yeve}s (SefHe´}-petve, 1989) kesÀjUceOeer} Sv³ee&kegÀ}ce efpeune ne SkeÀ Je<ee&le HetCe& mee#ej yeve}e. (peevesJeejer-ef[meWyej 1989). kesÀjU,ieesJee DeeefCe HeeBef[®ejerle mebHetCe& mee#ejlee ®eUJeUer®es (TLC) He´keÀuHe megjÀ keÀjC³eele Dee}s Deensle. 1 ces 1988 jespeer iegpejele efJeÐeeHeerþeves mee#ejlee DeefYe³eeve megjÀ kesÀ}s. mebHetCe& mee#ejlee ®eUJeU (TLC) DeeefCe mee#ejesllej ®eUJeUeRveer (PLC) leeefceUvee[tleer} Heg[[dkeÀesììder®³ee }eskeÀeb®es peerJeve DeLe&HetCe&jerl³ee opexoejHeCes yeo}efJe}s Deens. je<ìêr³e DeefOeJesµeveeves 23 peg}w 1991 jespeer TLC ®eer mLeeHevee kesÀ}er. He´sjCeeoe³ekeÀ DeJemLesveblej n³ee keÀe³e&ke´Àcee®ee µegYeejbYe 2 Dee@keÌìesyej 1992 jespeer Pee}e l³eeJe<eea TLC Debleie&le veeWoefJe}su³ee 290000 #ecelesHewkeÀer 250000 DeO³e³evekeÀl³ee¥veer Heefn}s HegmlekeÀ HetCe& kesÀ}s lej 200000 efµekeÀCeejebveer ogmejs HegmlekeÀ HegCe& kesÀ}s DeeefCe ³eeHewkeÀer 180000 veer eflemes HegmlekeÀ HetCe& keÀjÀve TLC ®eer Debeflece Hee³ejer ieeþ}er. TLC Üejs ³ee ceesefncesves je<ìêr³e peeiejÀkeÀles®ee He´³elve kesÀ}e Deens. Deepe leer osµeeleer} 200 Hes#ee DeefOekeÀ efpeuns J³eeHeles. kesÀJeU Hee®e Je<ee&le 33 oµe}#e }eskeÀ keÀe³ee&lcekeÀ efjleerves mee#ej yeveJe}s ies}s Deens. ³ee ³eµeeves osµee}e Deelee 100 oµe}#e }eskeÀebvee mee#ej keÀjC³ee®³ee O³es³eeJej DeeCetve þsJe}s Deens. TLC ®eer efveCee&³ekeÀ JemlegefmLeleer ner Deens keÀer ns l³ee®³ee Jee®eve, ef}KeeCe DeeefCe DeekeÀ[scees[ ³eemeejK³ee ef}efKele O³es³ee®³ee Heef}keÀ[s ies}s DeeefCe l³eeves }eskeÀebvee Je Keeme keÀjÀve efðe³eebvee DeefOekeÀej yene} keÀjC³eekeÀ[s ves}s ³eeHeemetve l³eeb®es DeefOekeÀej DeeefCe HegjJeu³ee peeCeeN³ee megefJeOeebefJe<e³eer l³eeb®eer peeCe Jee{}er. ³ee keÀe³e&ke´Àceeves veefJeve DeelceefJeµJeeme efo}e Je l³eebvee jespeieejermeeþer me#ece yeveJe}s lemes®e l³eeÜejs mJeeJe}byelJe, Deejesi³ee®es cenlJe DeeefCe ceg}eb®eer keÀeUpeermeeþer me#ece yeveJe}s. Deepe®es ef®e$e ns keÀvee&ìkeÀ®³ee SkeÀe TLC keÀe³e&keÀl³ee&®³ee µeyoele meejebµe jÀHeele Heg{er} HećeeCes meebefiele}s peeT µekeÀles ``Deelee®es JeeleeJejCe oµe&efJeles keÀer ®eUJeUer®es Kejs Heg{ejer ns veJemee#ej mJeleë Deensle. DeeHe}s ³eµe ³eele®e o[}s}s Deens.''

108

8.13. DeO³e³evee³ee efkeÀceeve ce³ee&oe (MLL)ë efJekeÀemee®ee ÒeYeeJe ne efµe#eCee®³ee mebK³esmen opee&le Heeefn}e peeGÀ µekeÀlees. DeeHeu³ee µeeUebceO³es HegjefJeu³ee peeCeeN³ee efµe#eCee®³ee opee&efJe<e³eer KetHe ceesþ³ee HećeeCeeJej ef®eblee }eietve jeefn}s}er Deens. je<ìêr³e efµe#eCe OeesjCe (NPE) 1986 ns meJe& efJeÐeeL³ee¥veer DeO³e³evee®ee efkeÀceeve opee& HeéHle keÀjC³ee®³ee iejpesJej peesj osles. DeO³e³evee®³ee efkeÀceeve ce³ee&osJej (MLL) peesj osC³ee®eer iejpe ner oesve cet}Yetle ef®eblesÜejs GlHevve Pee}er ë (i) HeéLeefcekeÀ mlejeJejer} Deefleµe³e peemle DeY³eemeke´Àce DeeefCe DeO³e³evee®³ee efve<ke=À<ì opee&. (ii) v³ee³ee®eer iejpe MLL ¢<ìerkeÀesve DeO³e³evee®eer efkeÀceeve HeeleUer peer JeemleefJekeÀHeCes meJe& ceg}s De}eYeeLeea ceg}s megOoe HeéHle keÀjÀ µekeÀleele l³eeJej peesj osC³ee®ee He´³elve keÀjles. ne He´³elve cnCetve®e opee& DeeefCe v³ee³e ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCee®ee Deens.

• Depetve yeje®e Heu}e ieeþe³e®ee Deens. . . . . . . jsKeeì}s}s He´keÀuHe DeeefCe keÀe³e&ke´Àce ns YeefJe<³ee®es ef®e$e Deensle. meeoj JneJe³ee®³ee l³eeb®³ee mebOeer®eer DeOeerjlesves Jeeì Heenle les keÀeUe®³ee He[o³eeDee[tve nUtnUt GodYeJele Deens. GlkebÀefþle osµee®eer mee#e Deme}s}er ner jsKeeef®e$es osµee®ee pegves cees[keÀUerle keÀe{C³ee®ee efveOee&j oµe&efJeles. l³eeb®ee Goodsµe ne efµe#eCee®³ee efmLeleer®es JewYeJeµee}er ef®e$e jbieefJeCes Demee keÀceer pejer Deme}e lejer Gyejl³ee ef®e$ee}e met®evee Heóeve keÀjCes Demee peemle Deens. Yeejlee}e SkeÀ mebHetCe& mee#ej meceepeele jÀHeeblejerle keÀjC³ee®³ee ®eUJeUerle Heg{keÀej IesCeejs pes keÀ}ekeÀej Deensle l³eebvee DeefYeJeeove cnCepes DeeleeHe³e¥le ieeþ}su³ee Heuu³eeb®eer SkeÀ DeeþJeCe Deens. meJee¥meeþer efµe#eCee®³ee Ke[ye[erle jml³eeJej HeÀkeÌle DeOex Deblej Heej keÀjCes ns SkeÀ mebHeeove Deens DeeefCe keÀener Pee}s lejer Depetve yeje®e Heu}e ieeþe³e®ee Deens. . . . . meceer#ee DeY³eeme ë

®egkeÀer®ee He³ee&³e efveJe[e ë

1) ³eg.Sme. JeeefCep³e efJeYeeiee®³ee 1998 ®³ee DenJee}evegmeej Yeejleeleer} efðe³eeb®³ee efµe#eCeeleer} HećegKe De[LeUe cnCepes. . . . . . .

(a) DeHegN³ee µee}s³e megefJeOee (b) ðeer efµeef#ekeÀeb®eer keÀcelejlee

(c) efðe³eeb®eer efµe#eCeeleer} veeJe[ (d) DeY³eemeke´Àceeleer} }wefiebkeÀ He#eHeele.

2) HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ne efµe#eCee®³ee SketÀCe mebj®eves®ee SkeÀ cenlJee®ee Yeeie yevelees keÀejCe ³ee®e efmLeleer}e. . . . . . .

(a) cet} DeewHe®eejerkeÀ mebmLesle pee³e}e megjÀJeele keÀjles.

(b) DeewHe®eejerkeÀ efµe#eCee®eer megjÀJeele nesles.

(c) ceg}e®eer DeefOekeÀej yeneef}®eer efke´À³ee Jee{e³e}e megjÀJeele nesles.

(d) ogHeej®es pesJeCe megjÀ nesles.

109

3) Yeejleeleer} ieéceerCe efµe#eCe mebmLee cegK³eleë . . . . . . . . . cegUs De³eµemJeer Peeu³ee.

(a) keÀceer efveOeer Je DeHetje keÀce&®eejer Jeie&.

(b) Yeejleeleer} iejerye }eskeÀeb®eer keÀener keÀuHevee Je efmJekeÀejC³ee®eer He´Je=lleer.

(c) mejkeÀejer iegbleJeCegkeÀerves keÀener JesUs}e ? HeefjCeece oµe&efJe}s.

(d) meke´Àer³eHeCes yeebOe}su³ee G®®e opexoej ieéceerCe µeeUe.

4) je<ìêr³e mee#ejlee ceesefnce®ee peesj ne . . . . . . . Jej Deens.

(a) }eskeÀµeener (b) mee#ejlee (c) efke´À³eeµeer}lee (d) peeCe.

5) mee#ejlee ®eUJeUer®³ee ³eµee®es keÀejCe cnCepes. . . . . . . . .

(a) ns l³ee®³ee Jee®eve, ef}KeeCe DeeefCe DeekeÀ[scees[ ³eemeejK³ee ef}efKele O³es³ee®³ee Heef}keÀ[s ies}s.

(b) l³eeves }eskeÀebvee DeeefCe Keeme keÀjÀve efðe³eebvee DeefOekeÀej yene} keÀjC³eekeÀ[s ves}s.

(c) ³ee ®eUJeUer®es Heg{ejer ns veJemee#ej mJeleë Deensle.

(d) mejkeÀejves YejHetj efveOeer HegjefJe}e.

6) DeO³e³evee®³ee efkeÀceeve ce³ee&osJej peesj osC³ee®eer iejpe ner . . . . . . . ³ee cet}Yetle ef®eblesÜejs GlHevve Pee}er.

(a) DeJeepeJeer DeY³eemeke´Àce (b) Heeþ³eHegmlekeÀeb®eer keÀcelejlee.

(c) HeéLeefcekeÀ mlejeJejer} DeO³e³evee®ee efveke=À<ì opee& (d) v³ee³ee®eer iejpe.

8.14. efJekeÀemee®ee G®®e efµe#eCee®³ee µew#eefCekeÀ HeÀ}efve<HelleerJejer} HeefjCeece ë ceveg<³eyeU efJekeÀeme ne G®®e efµe#eCee®ee cegK³e peesj osC³ee®ee efJe<e³e vesnceer®e jeefn}s}e Deens. G®®e efµe#eCee®eer HeéLeefcekeÀ Jee{er®eer DeJemLee JemeenleJeeoeµeer mebyebefOele Deens. mJeeleb$³eHeéHleerveblej®e jep³eeves efµe#eCee}e meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®es meeOeve cnCetve Heélmeenve efo}s. lesJneHeemetve DeeHe}er Jee{ ner KejesKejer®e }#eCeer³e jeefn}er Deens. efJeÐeeHeerþ mlejer³e mebmLeeb®eer mebK³ee ner 1947 ceOeer} 18 Heemetve 2004 ceOeer} 307 He³e¥le Jee{}er. efJeÐeeLeea mebK³ee veeWoCeer ner 1947 ceOeer} 2,28,804 Heemetve 2003 ceOeer} 94,63,821 He³e¥le Deµeer }#eCeer³e Jee{}er. G®®e efµe#eCeebleie&le Hee³eeYetle ceeb[Ceerleer} Jee{ ner peieele ³eg.Sme.S. Kee}esKee} ogmejer meJee&le ceesþer Deµeer Deens. lejerner leer }eskeÀmebK³es®³ee HeÀkeÌle 7% meeceeJeles peer efJekeÀmeveµeer} osµeebHes#eemegOoe keÀceer Deens pemes Fb[esvesefµeDee (11%), yeéPeer} (12%) DeeefCe Lee³e}b[ (19%). efJekeÀefmele osµeele pemes ³eg.Sme.S., ke@Àve[e, Dee@mì^sef}³ee (> 80%) DeeefCe efHeÀve}B[(> 70%), µeskeÀ[e DeefOekeÀ }eskeÀmebK³ee ner G®®e efµeef#ele Demeu³ee®es Dee{Ules. keÀe@}speceO³es He´Jesµe IesCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee ojJe<eea He´®eb[ Jee{le Deens. DeefeCe Deµee He´keÀejs Dee³eespekeÀ Je efµe#eCele%e G®®e efµe#eCee}e Hee$e GcesoJeejeb®³ee Jeie&Jeejer keÀjC³ee®³ee leelkeÀeU mecem³es}e leeW[ osle Deensle. efµe#eCeeJejer} DeefOekeÀ peesjeves µeeUe Je keÀe@}spe mlejeJejer} efJeÐeeLeea

110

mebK³ee Jee{efJe}er Deens. Hejbleg efJeÐeeL³ee¥®ee opee& DeeefCe efµe#eCeefJe<e³ekeÀ veeWoer®ee opee& ne IemejCe oµe&efJelees. UGC (1996) ves megOoe veeWoefJe}s Deens keÀer De³eesi³e efJeÐeeL³ee¥vee G®®e efµe#eCe osCes ns He´l³eskeÀ yeeyeleerle Keef®e&keÀ Deens.

8.15. Yeejleeleer} G®®e efµe#eCeeleer} opee&. meeleJ³ee ³eespevesle opee&leer} Jee{ Je ¢{erkeÀjCe ner G®®e efµe#eCe #es$eeleer} cegK³e ef®ebles®eer yeeye jeefn}s}er Deens. 1991-92 ceOeer} efJeÐeeLeea veeWoCeer ner 44.25 }#e nesleer. l³eeHewkeÀer 36.93 }#e meom³e ceneefJeÐee}³eele DeeefCe 7.32 }#e efJeÐeeHeerþ efJeYeeieele nesles. SketÀCe ðeer efJeÐeeLeea mebK³ee 14.37 }#e (34.2%) DeeefCe SC/ST efJeÐeeLeea 10% nesles. efJeÐeeLeea veeWoCeerleer} Jee{ 1985-86 He³e¥le HeéfleJe<eea 5% nesleer peer 1986-87 Heemetve Heg{s peJeUHeeme 4.1% He³e¥le keÀceer Pee}er. SkeÀì³ee Fbefoje ieebOeer je<ìêr³e cegkeÌle efJeÐeeHeerþeleer} (IGNOU) veeWoCeer SkeÀ }eKe efJeÐeeL³ee¥Hes#ee peemle nesleer. G®®e efµe#eCee®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee NPE ves Heg{er} meg®evee meg®eefJeu³ee Deensle. (1) mJee³elle efJeÐeeHeerþ efJeYeeie Je ceneefJeÐee}³eeb®eer efveefce&leer (2) G®®e efµe#eCee®eer jep³e Heefj<eo (3) mebµeesOeveemeeþer Jee{erJe HeeþyeU (4) cegkeÌle efJeÐeeHeerþs Je otj efµe#eCee®es cepeyegleerkeÀjCe (5) DeefmlelJeele Deme}su³ee mebmLeeb®es ¢{erkeÀjCe DeeefCe efµe#ekeÀ Je DeO³eeHevee®³ee opee&leer} megOeejCee (6) veeskeÀjerHeemetve HeoJeer}e lees[C³ee®es leb$e (7) ieéceerCe efJeÐeeHeerþe®³ee veJeerve vecegv³eeb®eer mLeeHevee DeeefCe (8) meJe& #es$eeleer} G®®e efµe#eCee}e meeceeJeCeeN³ee efµeKej meefceleer®eer mLeeHevee. lemes®e µew#eefCekeÀ keÀce&®eejer ceneefJeÐee}³e ³eespevesbleie&le veJeerve Yejleer Pee}su³ee DeeefCe ceneefJeÐee}³e Je efJeÐeeHeerþele mesJesle Deme}su³ee efµe#ekeÀebmeeþer 48 µew#eefCekeÀ keÀce&®eejer ceneefJeÐee}³es mLeeHeve keÀjC³eele Dee}er Deensle. p³eebveer 464 ceeie&oµe&ve Je mce=leeRvee GpeeUe osCeejs DeY³eemeke´Àce Dee³eesefpele kesÀ}s p³eeceO³es ef[meWyej 1991 He³e¥le 12,970 efµe#ekeÀ meeceeJe}s. UGC ves meJe&meeceev³e efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce DeeefCe efJeefµe<ì keÀe³e&ke´Àcee®³ee Debce}yepeeJeCeermeeþer 3000 Hes#ee peemle ceneefJeÐee}³eebvee menekeÀe³e& keÀjC³eeefµeJee³e keWÀêer³e efJeÐeeHeerþs DeeefCe 95 jep³e efJeÐeeHeerþs ³eebvee efJekeÀeme Devegoeve HegjefJe}s. megceejs 295 efJeYeeieebveer kesieJesieU³ee keÀe³e&ke´ÀceeKee}er pemes Heíele DeY³eemee®eer keWÀês (CAS) efJeefµe<ì menkeÀe³e& efJeYeeie (DSA) DeeefCe efJeYeeieer³e mebµeesOeve HeeþyeU efJeµes<e menekeÀe³e& efmJekeÀej}s. efJe%eeve Je leb$e%eeveeleer} Hee³eeYetle ceeb[Ceer®³ee mecevJeef³ele cepeyetleerkeÀjCee®³ee keÀe³e&ke´Àceebleie&le 112 efJeYeeieebvee menkeÀe³e& kesÀ}s ies}s, µew#eefCekeÀ He´meejCeemeeþer UGC ves 7 ¢keÀÞeeJ³e mebµeesOeve keWÀês DeeefCe 7 µew#eefCekeÀ He´meej ceeO³ece mebµeesOeve keWÀês ner mee@HìJesDej efveefce&leermeeþer mLeeHeve kesÀ}er. peJeUpeJeU 2332 keÀe³e&ke´Àce p³eebvee }eskeÀefHe´³elesves kebÀìêrJeeF&[ keÌ}emejÀce Heésieecmed Demes mebyeesOe}s peeleele efveefce&le kesÀ}s ies}s. SkeÀ veJeerve mebIeìvee efpe}e efµe#eCe Je oUCeJeUCee®ee Deblej efJeÐeeHeerþer³e mebIe mebyeesOe}s peeles. mLeeHeve kesÀ}er ies}er. SC/ST GcesoJeejemeeþer efµe#ekeÀ efµe<³eJe=lleer DeeefCe mebµeesOeve efµe<³eJe=lleer DeeefCe DeuHemebK³eebkeÀe®³ee meceeJesµeemen ogye&} IeìkeÀebmeeþer GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHeve ³eemeejKes keÀe³e&ke´Àce ®ee}t þsJe}s. UGC ves 110 efJeÐeeHeerþebvee DeeefCe 1216 ceneefJeÐee}³eebvee met#ce/efJeµee} mebieCekeÀer³e HeOoleer®³ee mLeeHevesmeeþer menkeÀe³e& HegjefJe}s. F}skeÌìê@efvekeÌme efJeYeeiee®³ee pees[erves (DOE) mebieCekeÀ efJe%eeveceOeer} yejs®e DeY³eemeke´Àce jeyeJe}s ies}s. SkeÀ ceeefnleer Je Jee®evee}³e peeUs ³ee}e `ÌNFLIBNET'' cnì}s peeles lees meg®eefJe}suee Deens.

111

meJe&meeceev³e mebµeesOeve megefJeOee DeeefCe G®®e opee&lcekeÀ mesJee HegjefJeC³ee®³ee ¢<ìerves keWÀêkeÀer³e efJe%eeve, Keiees}µeeðe, De@mìêsefHeÀefpekeÌme DeeefCe DeCetTpee& ceOeer} DeeblejefJeÐeeHeerþer³e keWÀês mLeeHe}er ies}er.IGNOU ves cee®e& 1992 He³e¥le 1.64 }#e veeJe veeWoCeer keÀjÀve efðe³ee, ceeieeme}s}³ee Yeeieeleer} DeeefCe [eWiejeU Heósµeeleer} }eskeÀ ³eemeejK³ee De}eYeeLeea ieìe®³ee DeO³e³eve keÀl³ee¥vee mebOeer Heóeve keÀjÀve G®®e efµe#eCee®eer J³eeHleer efJe<ee}erle kesÀ}er. Yeejleer³e meceepeµeeðe mebµeesOeve Heefj<eo (ICSSR) Yeejleer³e SsefleneefmekeÀ mebµeesOeve Heefj<eo (ICHR) Yeejleer³e lelJe%eeve mebµeesOeve Heefj<eo ICPR ³eebveer megOoe l³ee l³ee mebyebefOele #es$eeleer} mebµeesOevee}e HeeþyeU osCeeN³ee l³eeb®³ee ke=Àleer ®ee}t þsJeu³ee. DeµeeHe´keÀejs G®®e efµe#eCe #es$eeleer} mewOoebeflekeÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³ee Deensle. lejermegOoe meO³ee®³ee G®®e efµe#eCeele yeN³ee®e keÀcelejlee Deensle. pemes keÀceer opee&®³ee mebmLeeceOeer} Jee{, µew#eefCekeÀ JesUeHe$ekeÀ HeeUC³eeleer} DeHe³eµe, efve³eceyeen³e DeY³eemeke´Àce, efµe#eCee®³ee opee&leer} leHeÀeJele DeeefCe mebµeesOevemeeþer Hegjsµee Heeefþby³ee®ee DeYeeJe G®®e efµe#eCee®³ee YeeJeer meg®evee efJe®eejele IesC³eekeÀjlee efve³eespeve meefceleerves Dee³eesefpele kesÀ}su³ee efJe®eejcebLeve DeefOeJesµeveeves Kee}er} #es$eebJej peesj efo}e Deens. 1) G®®e efµe#eCee®ee SkeÀef$ele ¢<ìerskeÀesve, 2) G®®e efµe#eCeeleer} Glke=À<ìlee, 3)efµe#eCee®ee v³ee³e DeeefCe efkeÀHeÀe³eleµeerj efJemleej, ³ee He´ke´Àer³esle G®®e efµe#eCeHeOoleer}e DeeefLe&keÀ ¢<ì³ee mJe³ebHeeþyeU efceUJeCes, 4) yeo}l³ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ ef®e$ee®³ee meboYee&le G®®e efµe#eCee}e DevegjÀHe yeveJeCes, 5) cetu³e efµe#eCee®eer ye{leer DeeefCe efJeÐeeHeerþeleer} J³eJemLeeHeve HeOoleer®es cepeyetleerkeÀjCe. 1) G®®e efµe#eCeele meceeefJe<ì meJe&meeOeejCe, leebef$ekeÀ, JewÐekeÀer³e DeeefCe µeslekeÀer µeeKee DeeefCe pes j®evee Je OeesjCeeb®³ee meboYee&le efJeKegj}s}s Deens l³ee®³eele G®®emebieleer DeeCeC³eekeÀjlee, NPE ves je<ìêr³e G®®e efµe#eCe Heefj<eos®eer (NCHER) mLeeHevee, peer Deelee Debeflece ìHH³eele Deens, efle®ee efJe®eej kesÀ}e. ³eecegUs megefJeOeeb®es peeUs Je menYeeie DeeefCe efµe#ekeÀ Heéfµe#eCe/ceeie&oµe&ve megefJeOee meceeefJe<ì Deme}s}s ceveg<³eyeU efJekeÀemee®eer Kee}er nesF&}. 2) G®®e efµe#eCeeleer} Glke=À<ìlee Jee{C³eemeeþer yejer®e HeefjCeeces ³eespe}er ies}er Deens. je<ìêr³e DeefOeke=Àle Heefj<eo (NAC) mLeeHe}er ies}er meO³ee DeefmlelJeele Deme}s}s CAS/DAS, COSIST DeeefCe IUCES efve³eesefpele INFLIBNET Demes keÀe³e&ke´Àce megjÀ þsJeC³eeefµeJee³e pewJeleb$e%eeve, JeeleeJejCeer³e efJe%eeve ³eemeejK³ee Gyejl³ee #es$eeleer} megefJeOee HegjefJeC³eemeeþer veefJeve DeeblejefJeÐeeHeerþer³e keWÀês mLeeHeC³eele Dee}er meJe& µeeKeebmeeþer vecegvee DeY³eemeke´Àce DeeOeer®e le³eej keÀjC³eele Dee}s}e Deens. Yeejleer³e efJeÐeeHeerþs DeeefCe ceneefJeÐee}³eeleer} efJe%eeveeleer} efvecve HeoJeer DeY³eemeke´Àce DeeefCe ieefCelee®es DeO³eeHeve megOeejC³eemeeþer meefceleer®eer Debce}yepeeJeCeer ìHH³eeìHH³eeves kesÀ}er peeCeej nesleer. 3) G®®eefµe#eCeele veeWo kesÀ}su³ee 44.25 }#e efJeÐeeL³ee¥®eer #eceles®³ee l³eebvee Heéw{ mee#ejlee, efvejblej efµe#eCe, }eskeÀmebK³ee efµe#eCe DeeefCe Flej efJeOee³ekeÀ ke=Àleer Deµee keÀe³e&ke´Àceele meke´Àer³eHeCes iegbleJetve, JeeHej keÀjeJe³eeme nJee 8 J³ee ³eespeveles 95 efJeÐeeHeerþs DeeefCe 2500 ceneefJeÐee}³es meceeefJe<ì keÀjC³eemeeþer efJeÐeeHeerþs DeeefCe ceneefJeÐee}³eeb®³ee efJemleej ke=ÀleeR®ee He´meej keÀjeJe³eeme nJee. 4) Demee Deboepe Deens keÀer lesLes DeefOekeÀ®es 10 }#e efJeÐeeLeea Demeleer} p³eeHewkeÀer 900000 ns efvecve HeoJeer mleje®es Demeleer}. mebIe ðeesleeb®eer efHeUJeCetkeÀ }#eele IesTve, G®®e efµe#eCeeleer} ne efJemleej

112

v³ee³³e DeeefCe efkeÀHeÀe³eleµeer HeOoleerves pegUJetve I³eeJe³eeme nJee ³eemeeþer cegK³elJeskeÀjÀve otjefµe#eCe HeOoleer®ee ceesþ³ee HećeeCeeJej efJemleej keÀjeJe³eeme nJee DeeefCe G®®e efµe#eCe ns }eskeÀmebK³eb³ee ceesþ³ee Yeeiee}e DeeefCe µJeeme keÀjÀve De}eYeeLeea ieì pemes efðe³ee DeeefCe ceeieeme}su³ee Je [eWiejeU Yeeieeleer} }eskeÀ ³eebvee HegjJetve DeeefCe mebmeeOeve efveefce&leer®eer HeefjceeCes JeeHejÀve ns µekeÌ³e keÀjeJes. cegkeÌle efJeÐeeHeerþebveer ieéceerCe Yeeieeleer} efµekeÀCeeN³eeb®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Heéw{ DeO³e³evekeÀl³ee¥vee J³eeJemeeef³ekeÀ mJejÀHee®es keÀe³e&ke´Àce megjÀ keÀjeJes. leLeeefHe efµe#eCee®³ee opee&®eer kegÀþu³eener efkebÀceleerJej le[pees[ kesÀ}er peeT ve³es. HeÀerceOeer} Jee{er}e HejJeeveieer efo}er peeT µekeÀles Hejbleg l³ee®e l³ee®e JesUsme leer peyej Demet ve³es. efJeÐeeL³ee¥meeþer µew#eefCekeÀ keÀpes& DeeefCe SC/ST Je oeefjêjs<esKee}er} efJeÐeeL³ee¥vee DeeefLe&keÀ mene³elee GHe}yOe keÀjC³ee®eer mees³e Deens. 5) efve³eespeve meefceleerves efµe#eCeeleer} cetu³e efµe#eCeemeeþer SkeÀ ceO³eJeleea ieì mLeeefHe}e Deens. ³ee ieìe®³ee met®evee n³ee ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ceb$ee}³e, UGC, Yeejleer³e efJeÐeeHeerþ mebIeìvee (AID) DeeefCe NCERT ®³ee meuu³eeves Debce}yepeeJeCeermeeþer efJe®eejele Iesleu³ee peeleele. 6) efJeÐeeHeerþ HeOoleer®³ee J³eJemLeeHeves®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe DeeefCe Hegvej&®evee ner megOoe ³eespe}s}er Deens. ceneefJeÐee}³es Je efJeÐeeHeerþs ³eeb®³ee mJee³elelles®³ee keÀe³e&ke´Àceebvee megOoe Gllespeve efo}s Deens. efJeÐeeHeerþeleer} Je ceneefJeÐee}³eeleer} mebµeesOeve megefJeOesmen Flej megefJeOee n³ee®es ¢{erkeÀjCe Je cepeyegleerkeÀjCe kesÀ}s peeF&ue. Heg{s Demes þjefJeC³eele Dee}s keÀer ICSSR, ICHR, ICPR DeeefCe Yeejleer³e Heíele DeY³eeme mebmLee (IIAS), efµece}e ³eeb®³ee mebµeesOeve ke=ÀleeRvee DeeblejµeeKeer³e mebµeesOevee®³ee Jee{ermeeþer efJeµes<e }#e HegjefJe}s peeF&} Demes megOoe þjefJeC³eele Dee}s keÀer keÀ}e µeeKesle DeY³eemeJee³e®³ee efJe<e³eeleer} mebµeesOevee}e Heeefþbyee osC³eemeeþer HeeT}s G®e}}er peeleer}. pes meO³ee og}&ef#e}s}s Deens. veeskeÀjer keÀjC³eemeeþer HeoJeer lees[C³ee®³ee ¢<ìerves NPE ves je<ìêr³e ®ee®eCeer mesJee (NTS) mLeeHeve keÀjC³ee®es ef®e$e Heeefn}s. ns Swef®íkeÀ DeeOeejeJej ®ee®eCeer Iesles pesCeskeÀjÀve efJeefµe<ì veeskeÀjermeeþer GcesoJeeje®eer ³eesi³elee He[leeU}er peeF&}. p³eeceO³es osµeYejeleer} leew}eefvekeÀ }e³ekeÀer®ee vecegvee meceeefJe<ì Demes}. ``yeN³ee®e Yeeieele DeeHe}er efJeÐeeHeerþ HeOoleer ner veeogjÀmle DeJemLesle Deens. . . . . osµeeleer} peJeUpeJeU DeO³ee& efpeun³eele G®®e-efµe#eCeeleer} veeJeveeWoCeer ner Del³eble keÀceer Deens. DeeHe}er

peJeUpeJeU ⅔ efJeÐeeHeerþs DeeefCe 90% ceneefJeÐee}³es ns opee&lcekeÀ HeefjceeCeevegmeej mejemejerHes#ee keÀceer Deensle. . . . .ce}e ef®eblee Deens keÀer yeN³ee®e jep³eele efJeÐeeHeerþeleer} vesceCetkeÀe, kegÀ}iegjbÀ®³ee meceeJesµeemen jepekeÀejCeeves Heséfjle Deensle DeeefCe peeleer-peceeleer®³ee efJe®eejebvee yeUer He[}s}s Deens. lemes®e lesLes He#eHeeleerHeCee DeeefCe Ye´<ìe®eeje®³ee leke´Àejer Deens''- HebleHeÓeeve ceveceesnve efmebie, 2007. meO³ee®³ee mHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCe efJeÐeeL³ee¥vee ³eeb®³ee efJeµes<e #es$eeleer} HeÀkeÌle Hegjsmes %eeve DeeefCe DeekeÀ}ve®e Heeefnpes Demes veJns lej mHeOee&lcekeÀ He´Jeene}e leeW[ osC³eemeeþer DeeblejJ³ekeÌleer³e DeeefCe oUCeJeUCe keÀewµeu³e megOoe nJes. meO³ee®es ³egie ns GOLIT ®³ee peeUe³ele De[keÀ}s}s Deens pesLes peeieeflekeÀerkeÀjCe, cegkeÌleyeepeej DeLe&J³eJemLee, GoejceleJeeo DeeefCe Deeblejje<ìêr³e leb$e%eeve ns

113

peiee®³ee YeefJe<³ekeÀe}erve He´Jeene}e efoµee osles. GYejl³ee meceepee®es ogmejs }#eCeer³e Jewefµe<ì³e ns peesjeleer} yeo} DemeeJe³eeme nJes-efoioefµe&le DeO³e³eve les mJe³ebHe´sefjle DeO³e³eve. efJeÐeeLeea lemes®e Hee}keÀ Deelee G®®e efµe#eCee®³ee opee&yeood} DeefOekeÀeefOekeÀ peeiejÀkeÀ Deensle. les Deelee Deieoer ³eesi³e He´keÀejs DeY³eemeke´Àcee®ee opee&, µew#eefCekeÀ JeeìHe, peerJeve Yeje®³ee DeO³e³eveemeeþer DeO³e³eve JeeleeJejCe megiecelee DeeefCe %eevee®³ee megOeejCesyeood} He´µve efJe®eejleele. 10 J³ee ³eespeves®³ee ojc³eeve UGC ves je<ìêr³e mlejeJej 47 ceneefJeÐee}³es efveJe[}s DeeefCe Glke=À<ìles®³ee #ecelesmen ceneefJeÐee}³eebvee DeesUKe}s DeeefCe G®®e efµe#eCee®³ee efJekeÀemeemeeþer l³eebvee He´l³eskeÀe}e 1 keÀesìer jÀHe³es Devegoeve efo}s. l³ee®eHe´keÀejs efJeÐeeHeerþebvee efveJe[C³eele Dee}s DeeefCe l³eebvee Glke=À<ìles®³ee #ecelesmen efJeÐeeHeerþe®eer ceev³elee efo}er. DeeefCe He´l³eskeÀe}e 30 keÀesìer jÀHe³es Devegoeve efo}s. l³eeHewkeÀer cegbyeF& efJeÐeeHeerþ ns SkeÀ Deens. meO³ee G®®e efµe#eCe efJeYeeie DeeJneveelcekeÀ JeeleeJejCee}e leeW[ osle Deens.Glke=À<ìlesmeeþer®eer mHeOee& pe}o keÀceer nesle Deens. meO³ee®eer DeewHe®eejerkeÀ DeefOeke=Àle HeOoleer peer efJeefJeOe ceb[Us DeeefCe Heefj<eoeÜejs keÀe³ee&efvJele Deensle leer opee&lcekeÀ HeOoleer®³ee iejpeeb®³ee Debce}yepeeJeCeermeeþer vekeÌkeÀer®e Hee³ee Heóeve keÀjles ³eele µebkeÀe veener.

8.16. G®®e efµe#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ efveeflelelJes ë G®®e efµe#eCe ns keÀoeef®ele yeo}eb®es meJee&le JeeF&ì cegU keÀejCe Deens DeeefCe les DeeHeu³ee keÀeUe®³ee DeeJneveebvee Heéfleke´Àer³ee osC³eeme De³eµemJeer þj}s Deens. meeceeefpekeÀ meceHe&keÀlesµeer ³ee®ee KetHe mebyebOe Deens DeeefCe efJeÐeeHeerþe®eer HeoJeer ner HeÀkeÌle efµeef#ele yesjespeieeje®³ee meO³ee®³ee leeb[³eele Yej Iee}les cnCetve He´µve GYee jenlees keÀer G®®e efµe#eCee®eer YegefcekeÀe keÀe³e DemeeJeer pesCeskeÀjÀve mebHetCe& efµe#eCe HeOoleer ner meO³ee®³ee jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ cegÐeebvee DeefOekeÀ Heéfleke´Àer³eeµeer} nesF&} DeeefCe }eskeÀeefYecegKe HeOoleer yevet µekesÀ}. jepekeÀer³e mlejeJej µeeUe DeeefCe efJeÐeeHeerþs ner jepekeÀer³e meeceeefpekeÀjCee®³ee cenlJee®³ee ceO³emLe mebmLee Deensle p³ee jepekeÀer³e HeOoleer cepeyetpe keÀjC³eeHe´leer JeUefJe}su³ee He´Je=lleer Je cegu³es Jee{Jeleele Hejbleg ceneefJeÐee}³e DeeefCe efJeÐeeHeerþs megOoe efo}su³ee Ye´<ìe®eej Je DeHejeOeerHeCee®³ee HeeleUermeeþer l³eeb®³ee #es$eeleer} jepekeÀejCee®³ee He´Jesµee®³ee efJejÀOo Deens. efJeÐeeL³ee¥®es jepekeÀejCe HetCe&leë }eskeÀµeener HeOoleerves DemeeJes ³eele JeeF&ì keÀener®e veener keÀejCe ³eecegUs l³eebvee YeefJe<³eele peyeeyeoej veeiejerkeÀ cnCetve }eskeÀµeener keÀe³e&HeĆee}er®ee peyejomle DeeOeej efceUs}. Hejbleg keÀìt JemlegefmLeleer efn Deens keÀer jepekeÀer³e He#e ns DeO³e³evee®³ee cebefojebvee l³eeb®³ee mebkegÀef®ele, mJeeLeea keÀe³eo³eemeeþer JeeHejle Deensle.G®®eefµe#eCe ns vekeÌkeÀer®e Deelee yeo}e®³ee Gbyejþ³eeJej ³esTve þsHe}s Deens. DeO³e³evee®³ee mebmLee cnCetve G®®e efµe#eCee®ee HetJeea®ee ¢<ìerkeÀesve ne PeHeeì³eeves peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee o[HeCee®³ee HeÝeeJeeKee}er yeepeejeleer} GHe³egkeÌle Jemleg®³ee HeeleUerle yeo}le Deens. cnCetve G®®e efµe#eCeemen mebHetCe& µew#eefCekeÀ DeY³eemeke´Àcee®ee Del³eeJeµ³ekeÀ IeìkeÀ cnCetve DeeHeu³ee HeejbHeeefjkeÀ yeen³e cegu³eeb®eer peHeCetkeÀ ner leele[er®eer iejpe Deens.

114

8. 17. Yeejle DeeefCe G®®e efµe#eCe ë Deepe peieeleer} peJeUpeJeU meJe&®e osµe G®®e efµe#eCee®eer peyeeyeoejer Debµeleë lemes®e HetCe&leë jep³eeµeer mebyebefOele Oejleele. Heg{s peeTve Demesner meebielee ³esT µekeÀles keÀer yengleebµe efJekeÀmeveµeer} osµeele G®®e efµe#eCee}e meeJe&peefvekeÀ ceoleerÜejs ceesþ³ee HećeeCeeJej DeLe&mene³³e efo}s peeles. G®®e efµe#eCeeJejer} jep³eeb®eer peyeeyeoejer ner HeÀej ceesþ³ee HećeeCeeJej Jee{}s}er Deens. cet}Yetle Hee³eeYetle ceeb[CeermegOoe l³ee®e HećeeCeele Jee{}er Deens - 750 Heemetve 11831 ceneefJeÐee}³es, 250 efJeÐeeHeerþs DeeefCe mebieCekeÀ GHe³eespevee®³ee HeÝeglJeeJejer} (MCA), DeY³eemeke´Àce Heóeve keÀjCeeN³ee 729 mebmLee, MBA DeY³eemeke´Àceemeeþer 820 DeefOeke=Àle J³eJemLeeHeve mebmLee Deensle. 1950-51 ceO³es 1,74,000 efJeÐeeL³ee¥vee meeceeJeCeejer 27 efJeÐeeHeerþs nesleer. Hejbleg 2002-03 ®³ee DebleeHe³e¥le 92,27,833 efJeÐeeL³ee¥vee meeceeJeCeejer 16 keWÀêer³e efJeÐeeHeerþs, 113 jep³e efJeÐeeHeerþs DeeefCe 15,437 meb}ive ceneefJeÐee}³es nesleer. Yeejleeleer} G®®e efµe#eCe efve³eefcele DeeefCe otj efµe#eCeeves yeve}s}s Deens. Yeejleeleer} G®®e efµe#eCee®³ee Jee{ Je efJekeÀemeemeeþer keWÀê Je jep³e mejkeÀejs peyeeyeoej Deensle. UGC ner keWÀê Je jep³e mejkeÀejs DeeefCe Yeejleeleer} efJeÐeeHeerþs ³eeceOeer} mebyebOeer cnCetve keÀe³e& keÀjles. 2004-05 Je<ee&keÀjerlee G®®e efµe#eCeeJejer} keWÀê Je jep³e mejkeÀejer Ke®e& Kee}er} lekeÌ³eele vecego kesÀ}e Deens.

• Yeejleeleer} G®®e efµe#eCeeJejer} mejkeÀejer Ke®e& (2004-05) keÀesìer jÀHe³eele.

mejkeÀej cenmet} Yeeb[Je} SketÀCe keWÀê 19141

(19.32) ö - - - - 19141

(19.15) jep³e 79913

(80.68) 866 80796

(80.85) SketÀCe 99055

100.00 866 99937

100.00 µeskeÀ[e GDP 3.19 0.03 3.22 ðeesle ë efyeefPevesme }eFve [s}er. efo. 8/11/2005 (kebÀmeeleer} mebK³ee mebyebefOele SketÀCe jeµeerµeer

Deme}s}er ìkeÌkesÀJeejer oµe&efJeles.) G®®e efµe#eCeeJejer} keWÀê Je jep³e mejkeÀej®ee oesvneR®ee Ke®e& ne GDP ®³ee HeÀkeÌle 3.22 ìkeÌkesÀ Deens. ns oµe&efJeles keÀer Yeejleeleer} G®®e efµe#eCeeJejer} iegbleJeCetkeÀ keÀceer Deens.

8.18. Yeejleeleer} KeepeieerkeÀjCe DeeefCe G®®e efµe#eCe ë G®®e efµe#eCeeleer} je<ìêr³e mlejeJejer} Deef}keÀ[er} HeÍeele cnCepes meO³ee®³ee efJeÐeeHeerþ efµe#eCe HeOoleerle DeveefOeke=ÀleHeCes HesÀjyeo} keÀjCes. mejkeÀejves HeÀkeÌle UGC ®e veJns lej meJe&®e keWÀêer³e

115

efµeKej mebmLee pemes DeefKe} Yeejleer³e leebef$ekeÀ efµe#eCe Heefj<eo (AICTE), Yeejleer³e JewÐekeÀer³e Heefj<eo, Yeejleer³e obleJewÐekeÀer³e Heefj<eo, efµeuHekeÀ}e Heefj<eo, je<ìêr³e efµe#ekeÀ efµe#eCe Heefj<eo (NCTE) DeeefCe Flej p³ee DeeHeu³ee G®®e Je leebef$ekeÀ efµe#eCee®ee Hee³eeYetle oie[ Deensle l³eeb®³ee yeo}er je<ìêr³e G®®e efµe#eCe DeeefCe mebµeesOeve Heefj<eo (NCHER) mLeeHeve keÀjC³ee®eer keÀuHevee Heg{s DeeCe}er Deens.

8.19. G®®e leebef$ekeÀ efµe#eCe ë 2008 He³e¥le Yeejlee®³ee ceeO³eefcekeÀesllej ne³emketÀ} HeÀkeÌle 7% Yeejlee®³ee ceneefJeÐee}³eerve Je³ee®³ee }eskeÀmebK³es}e Hegjsµee peeiee Heóeve keÀjle nesl³ee lej je<ì^Yejele 25% DeO³eeHeve peeiee efjkeÌle nesl³ee DeeefCe 57% ceneefJeÐee}³eerve HeéO³eeHekeÀ HeoJ³egllej efkebÀJee Ph.D. HeoJeer efJevee nesles. 2007 He³e¥le Yeejleele 1522 HeoJeer osCeejs DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐee}³es nesleer p³ee®eer Jeeef<e&keÀ efJeÐeeLeea #ecelee 5,82,000 nesleer DeeefCe ³eemeesyele 1244 Hee@ef}ìsefkeÌvekeÌmed p³eeb®eer Jeeef<e&keÀ #ecelee 2,65,000 nesleer. leLeeefHe, ³ee mebmLebeceO³es efµe#ekeÀeb®eer keÀcelejlee nesleer DeeefCe efµe#eCee®³ee opee&Jej ef®eblee GlHevve kesÀ}er ies}er Deens. efµe#ekeÀeb®³ee peyeeyeoejer Je µew#eefCekeÀ iegCeJellesefJe<e³eer meJe&meeOeejCe DeejesHe Deensle pes keÀener HećeeCeele mel³e Deensle. keWÀê mejkeÀej Je UGC DeekeÀ<e&keÀ Je ³eesi³e Heieej osTve DeeefCe keÀener HećeeCeele mebIeìerle mebmLeeceOeer} veeskeÀjoejebHes#ee DeefOekeÀ ®eebieu³ee mesJee µeleea osTve yegefOocelee DeekeÀef<e&le keÀjC³ee®ee Je DeO³eeHevee®ee opee& Jee{efJeC³ee®ee He´³elve keÀjle Deensle. yejer®e mejkeÀejs ³ee yeeyeleerle megmle Deensle DeeefCe jep³e mejkeÀejebkeÀ[tve l³eeb®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjC³eeme efJejesOe Je ìeUeìeU nesles. J³eJemLeeHeve efµe#eCeemen leebef$ekeÀ efµe#eCe ns efJeefJeOe DeeefLe&keÀ #es$ee®³ee efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer DeeJeµ³ekeÀ Deme}su³ee kegÀµe} ceveg<³eyeU efveefce&leer®es SkeÀ me#ece meeOeve Deens. leebef$ekeÀ efµe#eCe ns yeebOekeÀece, Jee®evee}³e, He´³eesieµeeUsleer} GhekeÀjCes ³eeb®eer G®®e efkebÀcele DeeefCe ve<ì nesC³ee®ee G®®e oj oµe&efJeles. iegbleJeCegkeÀerkeÀ[s Del³eeJeµ³ekeÀ iegbleJeCetkeÀ peer meceepee}e yengcegu³e HejeleeJee osF&} DeeefCe meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele neleYeej }eJeCeejer cnCetve HeeneJe³eeme nJes. Hejbleg JemlegefmLeleer Deµeer Deens keÀer Deµee He´keÀej®eer iegbleJeCegkeÀ Ie[tve ³esle veener Deens. mejkeÀej meO³ee DeefmlelJeele Deme}su³ee Hee³eeYetle ceeb[Ceer®³ee meesF&®³ee o={erkeÀjCeemeeþer Je Del³egke=À<ì GHe³eesieemeeþer, l³eeb®³ee Gvveleer Je DeeOegefvekeÀerkeÀjCeemeeþer, efveCee&³ekeÀ #es$es DeesUKeCes DeeefCe DeefYe³eebef$ekeÀer Je leb$e%eevee®³ee veJeerve #es$eeleer} Hee³eeYetle ceeb[Ceer®eer efveefce&leer SketÀCe®e HeOoleer®es HeefjCeecekeÀejkeÀ J³eJemLeeHeve DeeefCe leebef$ekeÀ efµe#eCe Je Flej efJekeÀeme #es$es ³eeceOeer} mebmLeelcekeÀ pegUCeer ³eemeeþer HeeT}s G®e}le Deens. leebef$ekeÀ efµe#eCee®³ee peesceoej #es$eer³e keÀe³e&ke´Àceebleie&le leb$e%eevee®³ee efveCee&³ekeÀ #es$eeleer} meesF&megefJeOee Jee{efJeC³eemeeþer 510 He´keÀuHeebvee mene³³elee cnCetve 53.43 keÀesìer jÀ.®es Devegoeve efo}s Deens. GYejl³ee leb$e%eevee®³ee #es$eeleer} Hee³eeYetle ceeb[Ceer®³ee efveefce&leermeeþer ogmeN³ee 685 He´keÀuHeebvee 76.84 keÀesìer jÀ. Devegoevee®³ee mJejÀHeele lej veJeerve leb$e%eeveemeeþer Flej 202 He´keÀuHeebvee 27.1 keÀesìer jÀ. Devegoevee®³ee mJejÀHeele mene³³elee kesÀ}er Deens.

116

8.20. efvejblej efµe#eCe ë NPE ®³ee Debce}yepeeJeCeer®ee Yeeie cnCetve Kee}er} veJeerve ³eespevee megjÀ kesÀ}su³ee Deensle.

ner ³eespevee GÐeesieeb®³ee iejpesmeeþer ³eesi³e Deµee DeY³eemeke´Àce DeeefCe meeOeve meeefnl³ee®³ee ieþþîee®eer le³eejer DeeefCe He´meej ³eeb®ee efJe®eej keÀjles. 5 Yeejleer³e leb$e%eeve mebmLee (ITI), 4 leebef$ekeÀ Heéfµe#eCe mebmLee (TTTI), 1 Yeejleer³e leebef$ekeÀ efµe#eCe mebmLee (ISTE), 4 DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐee}³es/efJeÐeeHeerþ efJeYeeie DeeefCe 4 Hee@ef}ìsefkeÌvekeÌmed ³eeb®eer Debce}yeepeJeCeer kesÀuesu³ee ³ee ³eespeveWleie&le 30,000 Hes#ee peemle keÀe³e&keÀejer J³eeJemeeef³ekeÀebveer Heéfµe#eCe Ielse}s}s Deens.

• mebmLee-GÐeesie leeUcesU (Fbìj@keÌµeve) ë ³ee ³eespeveWleie&le GÐeesieebµeer leeUcesU (Dev³eesv³e

efke´À³ee) meeOeC³eemeeþer 21 DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐee}³es DeeefCe 11 Hee@ef}ìsefkeÌvekeÌm®es He´mleeJe Heeefjle keÀjC³eele Dee}s Deensle.

leebef$ekeÀ efµe#eCeeleer} mebµeesOeve DeeefCe efJekeÀeme ë ³ee ³eespeveWleie&le 126 R & D He´keÀuHeebvee mene³³e osC³eele Dee}s Deens.

• veJeerve HeefjCeece ë ceeieer} ®eej oµekeÀele, osµeele leebef$ekeÀ efµe#eCee®ee mewOoebeflekeÀ efJemleej

Ie[tve Dee}e Deens. lejermegOoe leebef$ekeÀ efµe#eCe #es$e ns keÀener iebYeerj mecem³eebveer ie´mle Deens Demes DeHetN³ee Hee³eeYetle ceeb[Ceer®³ee megefJeOee, Hee$e efµe#ekeÀeb®eer keÀcelejlee, mebmLesceOeer} ve Yej}su³ee peeiee, mebµeesOeve Je efJekeÀeme (R & D) megefJeOeeb®ee DeYeeJe, mebK³eelcekeÀ efJemleejecegUs opee&lcekeÀ IemejCe, HeejbHeeefjkeÀ DeY³eemeke´Àce p³eecegUs yesjespeieej Je DeuHejespeieej HeefjCele neslees. Deceev³eleeHeéHle HeÀesHeÀeJeCeeN³ee mebmLeebceOeer} HeefjefmLeleerlej yeolej Deens. SkeÀ mebyebefOele yeeye cnCepes ye´sve-[^sve (yegOoerceeve J³ekeÌleer Hejosµeele peeCes). Depetve SkeÀ iebYeerj mecem³ee cnCepes TEIs DeeefCe GheYeeskeÌlee keÀe³ee&}³es ³eeb®³eeceOeer} pegUCeer Je leeUcesUe®ee DeYeeJe.

Jej vecego kesÀ}su³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Kee}er} #es$eeJej peesj osC³eele ³esle Deens. 1) Hee³eeYetle ceeb[Ceer®³ee meesF¥®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe DeeefCe Gvveleer 2) leebef$ekeÀ Je J³eJemLeeHeve efµe#eCeeleer} opee&lcekeÀ megOeejCee 3) veJeerve GÐeesie OeesjCe DeeefCe R & D He´³eesieµeeUe leeUcesU ³eeme Heéflemeeo 4) mebmeeOeveeb®eer peceJeepeceJe. keWÀê mejkeÀejves peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee menkeÀe³ee&ves SkeÀ He´®eb[ He´keÀuHe megjÀ kesÀ}s}e Deens p³eecegUs jep³e mejkeÀej}e 1990 les 1999 ³ee keÀe}eJeOeermeeþer l³eeb®³ee Hee@ef}ìsefkeÌvekeÌmevee l³eeb®³ee #ecelee, opee& DeeefCe keÀe³e&#ecelee®eer Gvveleer µekeÌ³e nesF&ue. leb$e%eeve #es$ee®³ee megOeejCesmeeþer®ee ogmeje Heg{ekeÀej cnCepes leb$e%eeve ceeefnleer Devegceeve DeeefCe cegu³eebkeÀve Heefj<eos®eer (TIFAC) mLeeHevee ³ee®³ee Goodsµeele meO³ee®³ee leb$e%eevee®es cegu³eceeHeve, leb$e%eeve Devegceeve DenJee}e®eer le³eejer DeeefCe YeefJe<³eeleer} cee}cellee Je mesJes®³ee mebYeJ³e ceeieCeer®³ee mJejÀHe Je jeµeer®ee Deboepe ³eeb®ee meceeJesµe neslees. efJeÐeeHeerþ-GÐeesie HejmHejesHekeÀejer menpeerJeve

117

Heéfleke´Àleer le³eej keÀjC³eemeeþer ³eespevee Heg{s ceeb[C³eele Deeu³ee ³ee®es cegle& mJejÀHe peJeenj}e} vesnjÀ leb$e%eeve efJeÐeeHeerþ, nwêeyeeo ³ee mJejÀHeele efomele Deens. veefJeve GÐeesie OeesjCeeves SkeÀ JeeleeJejCe efveefce&leer kesÀ}er Deens p³eele IITs veer meO³ee®³ee Je YeefJe<³eeleer} leb$e%eeve efJekeÀemeele vesle=lJe cnCetve veefJeve YegefcekeÀe efmJekeÀejC³ee®eer iejpe Deens. KegHe ceesþ³ee HećeeCeeJej leebef$ekeÀ mebmLee megjÀ kesÀu³ee ies}³ee DeeefCe keÀeUe®³ee DeesIeele leb$e%eeve #es$eeleer} efJekeÀemee®eer efve<Helleer cnCetve IITs ves Deeblejje<ìêr³e mlejeJej meu}e osCes megjÀ kesÀ} Deens. IIM meejK³ee J³eJemLeeHeve mebmLeebceO³es Gllespeve nesles DeeefCe les G®®e, Hee$e, J³eJemLeeHekeÀer³e ceveg<³eyeUeleer} ieleermLeeHekeÀ yeve}s}s Deens.

8.21 efJekeÀemee®ee µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} HeefjCeece ë µew#eefCekeÀ efJekeÀemee®es µee}s³e efµe#eCeele DeeefCe G®®e Je leebef$ekeÀ efµe#eCeeleer} keÀener HeefjCeece meejebµe jÀHeeves Kee}er}HećeeCes efo}s peeT µekeÀleele. 1) }eskeÀµeener Heéfke´À³es®eer ceeefnleer = }eskeÀµeener®es veeieefjkeÀ efµeef#ele Deme}s lej®e leer ³eµemJeer

nesT µekeÀles meecegefnkeÀ µew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´ÀceeÜejs µee}s³e efµe#eCee®ee efJemleej keÀjÀve yengleebµe veeieefjkeÀ pes keÀOeerkeÀeUer efvej#ej nesles les Deelee mee#ej yeve}s Deens. DeeefCe mejkeÀej®³ee }eskeÀµeener He´ke´Àer³esyeood} peeCekeÀej yeve}s Deens. DeeefCe je<ì^ GYeejCeer Je jep³ee®³ee yeeyeerle meke´Àer³e menYeeie Iesle Deensle. 2) DeefOekeÀej Je keÀl³e&J³ee®eer ceeefnleer = efµe#eCe J³ekeÌleer®es je<ìêr³ekeÀjCe keÀjles keÀer l³eeves

keÀle&J³eeHe´leer peeiejÀkeÀlee Jee{JeeJeer lees jep³ee®³ee yeeyeeRceO³es mJes®ísves Yeeie Ieslees lees l³ee®³ee DeefOekeÀejeyeood} megOoe peeiejÀkeÀ Pee}e Deens DeeefCe ne efµe#eCee®ee HeefjCeece Deens. 3) }eskeÀµeener lelJeHeĆee}erleer} efJeµJeeme = Yeejleer³e veeiejerkeÀebveer }eskeÀµeener lelJeHeĆee}erle

efJeµJeeme þsJe}s}e Deens DeeefCe ns HeÀkeÌle meJe& mlejeJejer} efµe#eCee®³ee He´meejeÜejs µekeÌ³e Pee}s. l³ee}e Deelee mecepe}s Deens keÀer peerJeve cnCepes HeÀkeÌle SketÀCe YeeweflekeÀ F®ís®es meceeOeeve veener lej mJeeleb$³e, mecelee DeeefCe yebOegYeeJe ³eemeejKeer lelJes peesHeemeCes ns DeefOekeÀ cetu³eJeeve DeeefCe DeeJeµ³ekeÀ Deens. 4) ceeveJeer iegCeeb®ee efJekeÀeme = HeÀkeÌle efµe#eCeeÜejs®e G®®e veweflekeÀ cegu³es, ceveefceUeTHeCee,

oeveµegjHeCee, meb³ece, o³ee, menevegYetleer, yebOeglJe F. meejK³ee iegCeeb®ee efJekeÀeme DeeefCe Jee{ nesT µekeÀles DeeefCe ner yeeye DeefOekeÀeefOekeÀ }eskeÀebceO³es efometve ³esle Deens. 5) jepekeÀer³e keÀle&J³e efveYeeJeCes = }eskeÀµeenerle mejkeÀej ns }eskeÀebkeÀ[tve efveJe[}s peeles DeeefCe

cnCetve SkeÀ ®eebie}s mejkeÀej efveJe[C³ee®eer peyeeyeoejer l³eeb®³eeJej Demeles. Yeejleele efµe#eCee®³ee DeYeeJeer De%eeveer }eskeÀebveer ®egkeÀer®³ee }eskeÀebvee cele ÐeeJes cnCetve l³eeb®es ceve JeUefJeC³eele Dee}s DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece cnCetve mejkeÀej ns yeN³ee®e JesUe DeHe³eµeer þj}s Deens.

118

6) HeÀmeJeCetkeÀerme DeìkeÀeJe = }eskeÀµeener®eer lelJes ner keÀesCel³eener He´keÀej®³ee HeÀmeJeCetkeÀerme efJejesOe

keÀjleele Hejbleg DeLee&le®e pej jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ HeÀmeJeCetkeÀ ve<ì kesÀ}er lej efµeef#ele }eskeÀ ns l³eeb®³ee DeefOekeÀejeefJe<e³eer peeiejÀkeÀ Deensle DeeefCe HeÀmeJeCetkeÀerefJejÀOo }{C³ee®es l³eebvee Heéfµe#eCe Demeles. 7) mebmke=Àleer®es mebj#eCe DeeefCe He´#esHeCe = ielekeÀeUe®eer me}ielee ner HeÀkeÌle mebmke=Àleer DeeefCe

meeceeefpekeÀ JeejµeeÜejs efìkeÀJe}er peeles DeeefCe pes Heg{er} efHe{er}e HeÀkeÌle efµe#eCee®³ee ceeO³eceeÜejs efo}s peeles. cnCetve mebmke=Àleer®³ee He´#esHeCeemeeþer efµe#eCe iejpes®es Deens. 8) veeefJev³eHetCe& keÀuHeveeb®ee HewÀ}eJe = efµe#eCee®ee HeÝeeJe ne efJeefJeOe veeefJev³eHetCe& keÀuHeveeb®³ee

He´meejele efomet µekeÀlees. mejkeÀej efJeefJeOe efJekeÀeme keÀe³e&ke´Àce DeeefCe Keeme keÀjÀve ogye&} IeìkeÀebmeeþer DeeCeles. efµe#eCe l³eebvee l³ee keÀe³e&ke´Àcee®es HeÀe³eos DeeefCe metef®ele DeLe& mecepeC³eeme ceole keÀjles DeeefCe les l³ee keÀe³e&ke´Àceele mJes®ísves Yeeie Iesleele. 9) mee#ejleskeÀ[s He´®eb[ G[[deCe = meJee&le peemle }eskeÀmebK³ee Deme}su³ee ogmeN³ee ke´ÀceebkeÀe®³ee

osµeeleer} efvej#ejlee otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀej Je mJe³ebmesJeer mebmLeeb®³ee Jeleerves He´®eb[ HećeeCeeJejer} He´³elve iejpes®es Deensle. mee#ejles®es efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce DeeefCe Flej efJekeÀeme keÀe³e&ke´ÀceecegUs, Yeejle }#eCeer³e Heíeleer ieeþt µekeÀlees. 10) peeieeflekeÀ opee&®es leebef$ekeÀ %eeve = meele DeeefCJekeÀ osµeebHewkeÀer Deelee Yeejle SkeÀ osµe Deens.

DeeHeu³ee µeeðe%eebveer peeieeflekeÀ mleje®es DeJekeÀeµe mebµeesOeve, DeefiveyeeCe leb$e%eeve, IT, meeiejerefJe%eeve DeeefCe efJe%eeve DeeefCe leb$e%eevee®³ee Flej µeeKeebceO³es l³eeb®³ee HeeT}KegCee GceìefJeu³ee Deensle. DeeHeCe Deejesi³e,µesleer, }eskeÀmebK³ee efµe#eCe F. #es$eele Heíele leb$e%eeve efJekeÀefmele kesÀ}s Deens DeeefCe peieeleer} Flej yeN³ee®e osµeeb®es meu}eieej Deenesle. ns meJe& efµe#eCeeleer} efJekeÀemeecegUs µekeÌ³e Pee}s. efµe#eCeeves Flej #es$eelemegOoe mJeeieleeLe& efJeOee³ekeÀ yeo} Ie[Jetve DeeCe}s Deensle. 11) efðe³eeb®³ee opee&leer} megOeejCee : 12) µesleer DeeefCe GÐeesieeleer} efJekeÀemeeÜejs DeeefCe efJekeÀemeeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme: 13) peeieeflekeÀ vesle=lJee®³ee mlejeJej Yeejle Heesnes®e}e Deens: 14) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeecegUs Kegood efµe#eCe #es$ee®³ee efJeefJeOe HeeleUerleer} Heíeleer: 15) JeeleeJejCee®³ee mebj#eCeemeeþer iejpes®eer peeCe: 16) }eskeÀmebK³ee efvecee&Ce keÀe³e&ke´Àce F: lemes®e lesLes Flej yeeyeer megOoe Deensle pemes Devegmegef®ele peeleer, peceeleer DeeefCe ceeieemeJeieea³e meceepee®es efµe#eCe, DeHebieeb®es efµe#eCe, DeuHemebK³eebkeÀe®es efµe#eCe F. pes ³ee Heeþele meefJemlej ®eef®e&Je}s veenerle.

119

meceer#ee DeY³eeme ë

Kee}er} He´µveeb®eer Lees[keÌ³eele Gllejs Ðee.

1) pesJne UGC cnCeles keÀer De³eesi³e efJeÐeeL³ee¥vee G®®e efµe#eCe osCes ns He´l³eskeÀ yeeyeleerle Keef®e&keÀ Deens lesJne UGC keÀ[tve keÀesCeleer mecem³ee meboefYe&}er ies}er Deens?

2) G®®e efµe#eCee®³ee efJekeÀemeemeeþer NPE ves Heg{s ceeb[}su³ee met®evee keÀesCel³ee ?

3) Yeejleeleer} G®®e efµe#eCee®³ee cegK³e GefCeJee/oes<e keÀesCeles?

4) yegefOoceeve efJeÐeeL³ee¥vee DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer DeeefCe G®®e efµe#eCeeleer} DeO³eeHevee®ee opee& Jee{efJeC³eemeeþer keWÀê mejkeÀej DeeefCe UGC ves keÀesCeles He´³elve kesÀ}s Deensle?

5) leebef$ekeÀ Je J³eJemLeeHeve efµe#eCeeleer} Hee³eeYetle ceeb[Ceerleer} megefJeOee Jee{efJeCes iejpes®es keÀe Deens?

6) efvejblej efµe#eCe #es$eeleer} NPE ®³ee Debce}yepeeJeCeer®ee Yeeie cnCetve keÀesCel³ee veJeerve ³eespevee megjÀ kesÀ}su³ee Deensle?

8.22 mJeeO³ee³e

1) efðe³eeb®es efµe#eCe Jee{efJeC³eemeeþer mejkeÀejves kesÀ}su³ee He´³elveeb®eer ³eeoer keÀje. ³ee yeeyeleerle legcner Depetve keÀe³e megOeejCee meg®eJee}?

2) µew#eefCekeÀ efve<HelleerJejer} efJekeÀemee®ee HeefjCeece Lees[keÌ³eele mHe<ì keÀje.

3) µeeUe Je efJeÐeeHeerþ efµe#eCeeleer} jepeefkeÀ³eerkeÀjCeeJej legce®es cele ceeb[e, legce®³ee Glleje®es meceLe&ve keÀje.

4) mejkeÀejÜeje G®®e efµe#eCeeJejer} Ke®e& Hegjsmee Deens keÀe³e? keÀe?

9

efJekeÀemeelcekeÀ iejpeebmeeþer efµe#eCe, JewefµJekeÀ veeiejerkeÀlJeemeeþer efµe#eCe, veeieefjkeÀlJe

efµe#eCeemeeþer DeY³eemeke´Àce IeìkeÀ j®evee ë 9.0 GefÎ<ìîes 9.1 He´mleeJevee 9.2 efJekeÀemeelcekeÀ iejpeeb®ee DeLe& 9.3 JewefµJekeÀ veeieefjkeÀlJee®eer HeeµJe&Yetceer DeeefCe DeesUKe 9.4 JewefµJekeÀ veeieefjkeÀemeeþer efµe#eCe ë veeieefjkeÀlJe efµe#eCee®ee DeY³eemeke´Àce 9.5 meejebµe 9.6 mJeeO³ee³e

9.0 GefÎ<ìîes ë- ne IeìkeÀ Jee®eu³eeJej legcne}e Kee}er} iees<ìer keÀjlee ³esleer}:

• efJekeÀemeelcekeÀ iejpeeb®³ee mebkeÀuHeves®es DeekeÀ}ve nesF&}.

• `JewefµJekeÀ veeieefjkeÀlJee'®³ee mebkeÀuHeves®es DeekeÀ}ve nesF&}.

• `JewefµJekeÀ veeieefjkeÀlJeemeeþer efµe#eCee'mebyebOeer %eeve HeéHle nesF&ue

• veeieefjkeÀlJeemeeþer efµe#eCee®³ee DeY³eemeke´Àcee®³ee cenlJee®es JeCe&ve keÀjÀ µekeÀe}.

9.1 He´mleeJevee ë-

efµe#eCe ner meceepeele efvejblej melele ®ee}Ceejer ke=Àleer Deens. DeeefCe p³ee meceepeele leer ®ee}les, l³ee®³ee mJejÀHeeJejÀve, efµe#eCee®eer O³es³es Je HeOoleer þjle Demeleele. efµe#eCe ns mecegoe³ee®³ee YeeweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ iejpeebvegmeej Deme}s Heeefnpes. meÐe HeefjefmLeleerle, JewefµJekeÀerkeÀjCeecegUs meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerle KetHe®e yeo} Pee}s}e Deens. efµe#eCe HeĆee}er ner cenlJeekeÀeb#eer meceepee®³ee yeouel³ee iejpeevegmeej DemeeJeer. efJekeÀemeelcekeÀ iejpeebmeeþer Deµeer opexoej efµe#eCe HeĆee}er DeeJeµ³ekeÀ Demeles keÀer, p³ee®ee DeY³eemeke´Àce HeefjJele&veµeer} Deens DeeefCe p³eele SkeÀef$ele mebmLee efvene³e efµekeÀC³ee®eer Je efJekeÀemee®eer Heéfke´À³ee Deens, µew#eefCekeÀ mebµeesOevee}e cenlJe Deens, DeO³e³eve-DeO³eeHeve Heéfke´À³esceO³es veJeer leb$e%eevee®ee Je HeOoleeR®ee meceeJesµe Deens.

121

9.2 efJekeÀemeelcekeÀ iejpeebmeeþer efµe#eCe ë-

ceeveJe efJekeÀeme DenJee}e (2004) (Human Development Report) vegmeej, ceeveJe efJekeÀemee®³ee keÀuHevee n³ee veJeerve veenerle. l³ee keÀceerle keÀceer De@efjmìesì}®³ee keÀeUeFlekeÌ³ee pegv³ee Deensle. De@efjmìe@ì}®³ee cnCeC³eeHećeeCes, mebHelleer ner GIe[HeCes DeeHeCe HeéHle keÀjÀ Fef®ílees Deµeer Jemlet vemetve, l³ee®ee GHe³eesie DeeHeCe ogmejs keÀenerlejer HeéHle keÀjC³eemeeþer keÀjlees (cnCepes®e, mebHelleer ner Skeeoer Jemlet vemetve ogmejs keÀenerlejer HeéHle keÀjC³eemeeþer }eieCeejs ceeO³ece Deens). DeeefLe&keÀ Heíeleer ns HeÀkeÌle SkeÀ meeOeve Deens, DeeefLe&keÀ Jee{ ne ceeveJe efJekeÀemee®ee efvekeÀ<e veener. ceeveJe efJekeÀemeemeeþer efµe#eCeeves Kee}er} keÀe³e& #eceleebJej }#e keWÀêerle keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens - Deejesi³eHetCe& efoIee&³eg<³e (%eeveer), ceeefnleieej DemeCes, meeceeefpekeÀ peerJevee®eer mebOeer. efJekeÀemeelcekeÀ iejpeebmeeþer®³ee efµe#eCeeletve Kee}er} iees<ìer meeO³e keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. pevcee®³ee JesUer ceespe}su³ee Dee³eg&ce³ee&osvegmeej efoIee&³eg<³eer Je efvejesieer peerJeve, Heéw{ efµe#eCee®ee oj, lemes®e HeéLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e efµe#eCee®³ee HeìmebK³esvegmeej %eeve (efµe#eCe) , ceespe}su³ee oj[esF& GlHevveevegmeej ³eesi³e jenCeerceeve, efµe#eCe, Deejesi³e DeeefCe mebµeesOeve Je OeesjCe efve³eespeve, Debce}yepeeJeCeer n³ee meJe& #es$eele HetCe&HeCes opee&le megOeejCee Je l³ee®eer JesUesJesUer osKejsKe kesÀ}er ies}er Heeefnpes.

9.3 JewefµJekeÀ veeieefjkeÀlJee®eer HeeµJe&Yetceer DeeefCe DeesUKe ë-

HetJeea DeeJeµ³ekeÀ efJe<e³eeb®³ee ÞesCeer®eer ceesþer HejbHeje veJnleer. veeieefjkeÀlJe ne SkeÀ IeìkeÀ mecepe}e peele Demes. efye´ìerµeebveer DeewHe®eeefjkeÀHeCes veeieefjkeÀlJe efµe#eCe osC³eeme Gllespeve efo}s. µeeUebvee, veeieefjkeÀlJee®es efµe#eCe keÀmes o³ee³e®es, ³eeyeeyele þjefJeC³ee®eer cegYee nesleer. HeCe HeéLeefcekeÀ µeeUs®³ee efµe#ekeÀebvee, ³esJe{³ee }neve ceg}ebvee veeieefjkeÀlJee®es efµe#eCe osC³ee®es Deewef®el³e Heì}s veener DeeefCe ceeO³eefcekeÀ HeeleUerJej efJeefJeOe efJe<e³eeb®³ee ieeWOeUele veeieefjkeÀlJee®es efµe#eCe ceeies He[}s.

2002 ceO³es, HeésHesÀmej yevee&[& efke´ÀkeÀ, ³eeb®³ee DeO³e#elesKee}er Deme}su³ee mJeleb$e meefceleerves HeéfmeOo kesÀ}su³ee DenJee}evegmeej, ceeO³eefcekeÀ µeeUsceO³es, veeieefjkeÀlJe ne je<ìêr³e DeY³eemeke´Àcee®ee Hee³eeYetle efJe<e³e yeve}e, l³ee}e JewOeeefvekeÀ opee& HeéHle Pee}e. n³ee®³ee G}ì, HeéLeefcekeÀ µeeUsle, veeieefjkeÀlJe Jew³eefkeÌlekeÀ, meeceeefpekeÀ Je Deejesi³e efµe#eCee®ee (PSHE) SkeÀ Yeeie cnCetve efµekeÀJeeJee, cnCetve `Gllespeve' efo}s ies}s. l³eeHećeeCes Hee$elee DeeefCe DeY³eemeke´Àce ceb[Ueves (QCA) PSHE DeeefCe veeieefjkeÀlJe SkeÀef$ele efµekeÀefJeC³eemeeþer SkeÀ ve JewOeeefvekeÀ DeejeKe[e HeéLeefcekeÀ µeeUebmeeþer HeéfmeOo kesÀ}e. HeéLeefcekeÀ DeeefCe ceeO³eefcekeÀ µeeUebceO³es 2008 Heemetve jeyeefJeu³ee peeCeeN³ee je<ìêr³e DeY³eemeke´ÀceeceO³es leerve cegK³e Gefood<ì³es meebefiele}s}er Deensle, p³eeletve Kee}er} iees<ìer meeO³e nesleer} -

• Heíeleer keÀjleer} Demes efJeÐeeLeea

• DeelceefJeµJeemeer J³ekeÌleer, keÀer p³ee megjef#ele Je efvejesi³e Dee³eg<³e peietve, meceepee®³ee Heíeleer}e neleYeej }eJeleer} Demes (megpeeCe)/peyeeyeoej veeieefjkeÀ

122

ner Gefood<ì³es veeieefjkeÀlJe efµe#eCee}e cenlJe osleele HeCe veeieefjkeÀlJe efµe#eCe ns HeéLeefcekeÀ HeeleUerJej JewkeÀefuHele Demeleevee, leer keÀµeer meeO³e keÀje³e®eer ns keÀUle veener. Demes cnbì}s peeles, keÀer HeéLeefcekeÀ Je<ee&le meeceeefpekeÀ Heíeleer nesles DeeefCe efµe#ekeÀ Je meceepeeHe´leer efvejesieer ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele nesC³eemeeþer ne cenlJee®ee ìHHee Demelees. cnCetve®e HeéLeefcekeÀ HeeleUerJej veeieefjkeÀlJe efµe#eCee®eer megjÀJeele Pee}er. 2002 ceO³es SkeÀ ceesþe yeo} Pee}e - veeieefjkeÀlJe ne JewOeeefvekeÀ (DeeJeµ³ekeÀ) efJe<e³e cnCetve je<ìêr³e DeY³eemeke´Àceele meceeefJeef<ìle kesÀ}e ies}e. µee}s³e DeY³eemeke´Àcee®ee Yeeie cnCetve lees 11-16 Je<ex Je³ee®³ee ceg}ebvee Fbie´peerletve efµekeÀefJe}e peelees. ceg}ebveer ³eµemJeer DeO³e³eveeLeea JneJes, DeelceefJeµJeemeer JneJes DeeefCe meceepee®³ee Yeu³eemeeþer keÀe³e& keÀjCeejs peyeeyeoej veeieefjkeÀ JneJes n³ee je<ìêr³e DeY³eemeke´Àcee®³ee O³es³eebvee, Fbi}b[®ee ‘veeieefjkeÀlJeemeeþer je<ìêr³e DeY³eemeke´Àce’ DeeOeejYetle þjlees. veeieefjkeÀlJee®ee DeY³eemeke´Àce ne ceg}ebveer DeekeÀ}ve keÀje³e}e nJ³eele Deµee (}eskeÀµeener, v³ee³e, nkeÌkeÀ DeeefCe peyeeyeoeN³ee, meceevelee DeeefCe efYevvelJe) cenlJee®³ee mebkeÀuHeveebJej Je efJekeÀefmele keÀje³e}e nJ³eele Deµee cenlJee®³ee Heéfke´À³ee Je #eceleebJej (efìkeÀekegÀMe} efJe®eej keÀjCes, µeesOe IesCes, meceLe&ve keÀjCes, HeéfleefveOeerlJe keÀjCes, ³eesi³e ceeefnleerJej DeeOeej}s}s peyeeyeoejerHetJe&keÀ ke=Àleer keÀjCes) DeeOeeefjle Deens. veeieefjkeÀlJeemeeþer Demeuesu³ee je<ìêr³e DeY³eemeke´Àce efµekeÀefJeC³eemeeþer efJeefJeOe He´keÀej®ee Deeµe³e l³eele meceeefJe<ì kesÀ}s}e Deens - jepekeÀejCe DeeefCe mejkeÀej, keÀe³eoe J³eJemLee, He´meej ceeO³eces, yengmebmke=ÀleerJeeo, meceeve mebOeer, ceeveJeer nkeÌkeÀ DeeefCe JewefµJekeÀ efµe#eCe-efµe#ekeÀ IeìkeÀevegjÀHe, jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ cegoods veeieefjkeÀlJee®es cegoods peerJeveeµeer pees[leelee DeeefCe l³eeletve efJeÐeeL³ee¥vee mebµeesOeve, ®e®ee& Je JeeoefJeJeeoemeejK³ee cenlJee®³ee veeieefjkeÀlJee®³ee #ecelee lemes®e ogmeN³eeb®eer celes ceeb[Ces, efìkeÀekegÀµe}HeCes efJe®eej keÀjCes, cetu³eceeHeve keÀjCes Je DeeHe}s efJe®eej Heíeì keÀjCes ³ee iees<ìer efJekeÀefmele keÀjC³eeme ceole keÀjleele. veeieefjkeÀlJee®³ee DeY³eemeke´Àce®ee cegK³e Good³esµe efJeÐeeL³ee¥®³ee meceepeele JeeJejC³ee®³ee #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes Je DeeefCe meceepeele peeCekeÀej, ceeefce&keÀ DeeefCe peyeeyeoej veeieefjkeÀ Ie[efJeCes. `keÀe³e&#ece veeieefjkeÀlJe' ®ee Goodsµe ne ceg}ebvee SkeÀ$e keÀece keÀje³e}e Je He´l³e#e ke=Àleer keÀje³e}e }eJeCes DeeefCe veeieefjkeÀlJee®³ee %eevee®ee GHe³eesie keÀjÀve ®eebieuee meceepe Ie[efJeCes ne Deens. Goe. ceeveJeer nkeÌkeÀ, efJeefJeOelee DeeefCe Demeceevelee l³ee®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej efJeÐeeLeea

`JebµeefJeodJes<eeJebj DeeOeeefjle SKeeÐee He´keÀuHe DeeHeu³ee µeeUsle efkebÀJee Heefjmejele megjÀ keÀjC³ee®es þjefJeleele. efµekeÀefJeC³ee®eer HeOoleer ner }eskeÀµeenerJeeoer DemeeJeer - µeem$eer³e leHeeme, ceeefnleer HegjefJeCeejer, mebYee<eCeelcekeÀ, He´³eesieµeeUe DeeefCe mJe³ebµeesOeve HeOoleer, n³ee HeOoleeR®ee JeeHej keÀjÀve, JewefµJekeÀ HeeleUerJejer} veeieefjkeÀlJee®eer YeeJevee efvecee&Ce kesÀ}er Heeefnpes. HeefjCeecekeÀejkeÀ veeieefjkeÀlJee®eer J³eeK³eeë

HeefjCeecekeÀejkeÀ veeieefjkeÀlJeecegUs, meO³ee®³ee peieele yeewefOokeÀ µekeÌleer®ee HeefjCeecekeÀejkeÀ ke=Àleerµeer cesU Iee}lee ³eslees. peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJee®eer keÀuHevee KetHe efJemleerCe& Deens. n³eele JewefµJekeÀ

123

He´µveeb®es meKees} %eeve DeeefCe l³eeb®es DeekeÀ}ve keÀjC³ee®eer He´YeeJeer #ecelee n³eeb®ee meceeJesµe neslees. peeieeflekeÀ veeieefjkeÀe}e meeceeefpekeÀ Je YeeweflekeÀ, JewefµJekeÀ µekeÌleeR®es, l³eeb®ee J³ekeÌleerJej nesCeeje HeefjCeece, mebmke=Àleer Je meebmke=ÀeflekeÀ HeÀjkeÀ, n³ee®es %eeve Demeles. lees peeieeflekeÀ He´µveeb®es JesieJesieU³ee ¢ef<ìkeÀesveelevet efJeµ}s<eCe keÀjÀ µekeÀlees DeeefCe peieeyeood}®³ee veJeerve keÀuHevee efvecee&Ce keÀjÀ µekeÀlees. Lees[keÌ³eele, peeieeflekeÀ veeieefjkeÀe®³ee yeewefOokeÀ #ecelee n³ee ®eebieu³ee efJekeÀefmele DemeeJ³ee }eieleele. ogmejs cnCepes, peeieeflekeÀ veeieefjkeÀe}e mJeleë yeood}®eer peeieeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve peeCe Deme}er Heeefnpes. ner mJeleë yeood}®eer peeCe ns ce³ee&efole DeefmlelJeeHegjleer mebkegÀef®ele Demet ve³es. JewefµJekeÀ ‘mJe’ ®eer keÀuHevee efveCee&³ekeÀ Deens keÀejCe l³eeefµeJee³e peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJee}e DeeJeµ³ekeÀ yeewefOokeÀ #ecelee efJekeÀefmele nesCeej veenerle. µesJeìer, peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJeeceO³es lelkeÀe}erve peieeµeer veweflekeÀ¢<ì³ee DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ HeOoleerves pegUles IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. n³eele, %eeve Je DeekeÀ}vee®ee GHe³eesie ke=Àleerle DeeCeC³ee®³ee #eceles®ee meceeJesµe neslees. ns leerve cegK³e IeìkeÀ peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJeemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deensle DeeefCe les SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ Deensle.

9.4 peeieeflekeÀ veeieefjkeÀe®es efµe#eCe, veeieefjkeÀlJe efµe#eCeemeeþer DeY³eemeke´Àce ë HeefjCeecekeÀejkeÀ veeieefjkeÀe®es iegCe:

yeewefOokeÀ #ecelee, mJeleë®eer DeesUKe Je l³ee®ee efJekeÀeme, ke=Àleer DeeefCe l³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ, lelkeÀe}erve peieele }eieCeejer keÀe³e&#ecelee ns HeefjCeecekeÀejkeÀ veeieefjkeÀemeeþer DeeJeµ³ekeÀ IeìkeÀ Deensle. peiee®es %eeve Je l³ee %eevee®ee efJeOee³ekeÀ GHe³eesie keÀjC³ee®es yeewefOokeÀ keÀewµeu³e n³ee yeewefOokeÀ #ecelee peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJeemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deensle. n³ee #eceleebceO³es %eeve, He´efke´À³ee Je HeÀef}le n³eeb®ee meceeJesµe Demelees. DeeHeu³ee Dee³eg<³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ - YeeweflekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ Je l³eeb®eer SsefleneefmekeÀ HeeµJe&Yetceer n³eeb®eer peeCe DeeJeµ³ekeÀ Deens. yengµeeKeer³e o=ef<ìkeÀesve (Multidisciplinary perspective) ner Deµeer #ecelee Deens keÀer p³eecegUs JesieJesieU³ee %eeve µeeKeeb®es DeekeÀ}ve keÀjÀve, l³eeleer} ®eebieu³ee yeeyeeR®ee GHe³eesie keÀjlee ³eslees. yengleskeÀ cenlJee®es peeieeflekeÀ He´µve ns ceeveJeer DeekeÀ}vee®³ee Heef}keÀ[®es Demeleele. les mees[efJeC³eemeeþer efJeefJeOe µeeKeebleer} yeewefOokeÀ HeOoleeR®ee SkeÀef$ele JeeHej DeeJeµ³ekeÀ Demelees. DeO³e³eve HeOoleer }eskeÀµeener DemeeJeer. JewefµJekeÀ veeieefjkeÀlJee®eer peeCe ³esC³eemeeþer µeeðeer³e leHeeme, ceeefnleer HegjefJeCes, mebYee<eeCelcekeÀ HeOoleer, He´³eesieµeeUe Je mJeb³eµeesOeve HeOoleer JeeHejeJ³eele. efµemleë p³ee efµe#eCeeletve mJeleb$e efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee efJekeÀefmele nesle veener, Demes

efµe#eCe efceUefJeC³eeHes#ee, les ve efceUCes peemle ®eebie}s. -Lee@ceme ne@[iedefmke´Àve

124

mJeleë®e mJeleëJej Ieele}s}er yebOeves ner meJee&le ³eesi³e efµemle DeeefCe Deµee He´keÀej®³ee efµemleermeeþer DeeJeµ³ekeÀ efµe#eCeeletve mJeeleb$³e DeeefCe efveye¥Oe ns He´l³eskeÀ mebmLesves jÀpeefJe}s Heeefnpesle. ceeefì&ve u³egLej efkebÀie n³ebeveer Demes cnbì}s Deens keÀer, ``DeeHe}³eekeÀ[s efve³ebef$ele #esHeCeeðes DeeefCe Deefve³ebef$ele ceeCemes Deensle. DeeHeu³ee Yeu³eemeeþer Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ peerJeveele veerleercellee efyebyeJetve ns yeo}}s Heeefnpes. efµe#eCe DeeefCe efµe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe ë

efµe#eCe cnCepes, {esyeUceeveeves keÀesCeleerner ke=Àleer efkebÀJee DevegYeJe keÀer p³eecegUs J³ekeÌleer®³ee ceeveefmekeÀ veweflekeÀ efkebÀJee µeeefjjerkeÀ pe[CeIe[CeerJej HeefjCeece neslees. leebef$ekeÀ Yee<else meebiee³e®es lej, meceepe p³ee Heéfke´À³esletve mebieéfnle %eeve, keÀewµeu³es DeeefCe cetu³es SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s peeCetve yegpetve mebke´Àefcele keÀjlees, l³ee}e efµe#eCe Demes cnCeleele. µew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es, efµe#ekeÀ µew#eefCekeÀ Heéfke´À³es}e efoµee osleele DeeefCe DeeHeu³ee osµeeleer} }eskeÀµeener HeOoleer }#eele þsJetve, Jee*dce³e, ieefCele, µeeðe, Fefleneme, Yetiees}, He³ee&JejCe efµe#eCe, }eskeÀmebK³ee efµe#eCe, meceepeesHe³eesieer GlHeeove keÀe³e& (SUPW) F. efJe<e³eebJej Yej osleele. efJeefJeOe #es$eeleer} J³eeJemeeef³ekeÀ efµe#eCener Deens. Goe. JewceeefvekeÀ ³ee Kesjerpe, DeveewHe®eeefjkeÀ HeeleUerJej efJeefJeOe He´keÀej®eer efµe#eCe #es$es Deensle Goe. Jemlegmebieńe}³es, Jee®evee}³es, Deeblejpee} DeeefCe peerJeveeleer} DevegYeJeeletve efµe#eCe. Deelee efµe#eCeemeeþer efJeefJeOe DeHeejbHeeefjkeÀ He³ee&³e GHe}yOe Deensle.

9.5 meejebµe ë-

efµe#eCe Dee³eesieevegmeej DeeHeCe efJe%eeve Je cetu³es SkeÀ$e DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e Heeefnpes. pesCeskeÀ©ve, Demee meceepe efvecee&Ce nesF&} keÀer p³eele J³ekeÌleer®³ee SKeeÐee Debiee®ee®e efJekeÀeme ve neslee, J³ekeÌleer®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme nesF&}. peeieeflekeÀ veeieefjkeÀ le³eej keÀjC³eemeeþer µeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve ne peerJevee®ee Je mebmke=Àleer®ee SkeÀ Yeeie yeve}e Heeefnpes efµe#eCee®³ee efJeefJeOe #es$eebcegUs, Deeblejje<ìêr³e peeCe efvecee&Ce nesTve, JewefµJekeÀ veeieefjkeÀlJeemeeþer DeeHeu³ee meceepee®eer KeN³ee DeLee&ves le³eejer Jne³e}e Heeefnpes.

9.6 mJeeO³ee³e ë-

1. efJekeÀemeelcekeÀ iejpeeb®eer mebkeÀuHevee efJe<eo keÀje .

2. efJekeÀemeelcekeÀ iejpee efµe#eCe meceLe&HeCes keÀmes Hes}les?

3. peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJeemeeþer DeO³eeHeve HeOoleer Je DeY³eemeke´Àce j®evee keÀµeer DemeeJeer?

I

DeY³eemeke´Àce Sce. S. Yeeie -1, efMe#eCeMeem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À.1

efMe#eCeeleerue Òeiele leÊJe%eeve DeeefCe meceepeMeem$e (efMe#eCeeleerue Òeiele meceepeMeem$e)

DeY³eeme¬eÀcee®eer GefÎ<ìs :

efJeÐeeL³ee¥me Keeueerue iees<ìer keÀjC³eeme ceole keÀjCes :

• efMe#eCeeleerue meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesvee®es DeekeÀueve keÀjCes.

• efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ, Deeblejpeeue (meeceeerpeerkeÀjCee®³ee) Òeef¬eÀ³es®es DeekeÀueve keÀjCes.

• efMe#eCee®ee meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Je je<ì^er³e efJekeÀeme ¿eeleerue mebyebOe peeCeCes.

• meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve, MeeUe Je efMe#ekeÀebkeÀ[tve DeHes#ee ¿eeleerue mebyebOe peeCeCes. Yeeie 1 : efMe#eCee®ee meceepeMeem$eer³e o=ef<ìkeÀesve : 1. efMe#eCee®es meceepeMeem$e :

efMe#eCee®³ee meceepeMeem$ee®ee DeLe& Je J³eeHleer. efMe#eCee®es meceepeMeem$e Je Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ¿eeleerue HeÀjkeÀ. efMe#eCee®es meceepeMeem$e efMekeÀC³ee®eer DeeJeM³ekeÀ meceepeele efMe#eCee®eer keÀe³ex, efMe#eCee®³ee meceepeMeem$ee®eer leeefÊJekeÀ yewþkeÀ :

De) J³eeJeneefjkeÀleeJeeo (Functionalism)

ye) mebIe<e& efme×eble (Conflict Theory)

keÀ) Dev³eesv³e ef¬eÀ³eelcekeÀlee (Interactionism) [) Kegueer ÒeCeeueer o=ef<ìkeÀesve (Open System Approach) 2. efMe#ekeÀeb®es J³eeJemeeef³ekeÀ Deeblejpeeue (meeceepeerkeÀjCe) :

DeLe&, efMe#ekeÀeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Deeblejpeeuee®es ìHHes Je DeJemLee, J³eeJemeeef³ekeÀ – SkeÀ efnlemebyebOeer ieì, J³eeJemeeef³ekeÀ Je mebmLeeefvene³e ÒeMve, ÒeMeemekeÀ, menkeÀejer, efJeÐeeLeea DeeefCe HeeuekeÀebMeer mebyebOe, efJeÐeeLeea efve³eb$eCeemebyebOeer®es efJe®eej. Yeeie 2: efMe#eCe, meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe efJekeÀeme : 3. efMe#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe : DeLe&, meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es ÒekeÀej Je keÀejCes. mlejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee. mlejerkeÀjCee®eer ÒecegKe mHe<ìerkeÀjCes : De) J³eeJeneefjkeÀleeJeeo, mebIe<e&, veJeceeke&dÀmeJeeoer DeeefCe Hegveefvecee&Ce efme×eble. ye) meeceeefpekeÀ Jeiee&®es efveCee&³ekeÀ IeìkeÀ. keÀ) meceles®eer GefÎ<ìs : mebOeer,

II

menYeeie DeeefCe HeÀefuele meceles®es ÒekeÀej : cetueYetle, GoejceleJeeoer DeeefCe Hegjesieeceer. meeceeefpekeÀ v³ee³ee®ee GoejceleJeeoer DeeefCe efJeYeepeve vecegvee. [) mlejerkeÀjCe DeeefCe efMe#eCee®³ee meceeve mebOeer. Yeejleer³e meboYee&le, efJeOee³ekeÀ YesoeYeso. neveerHetjkeÀ (Compensatory) Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce. 4. MeeUsle peeCes DeeefCe efMe#ekeÀeb®³ee DeHes#ee, ¿eeb®ee efJeÐeeL³ee¥Jej nesCeeje HeefjCeece : MeeUsle peeC³eecegUs J³ekeÌleerJej nesCeeje HeefjCeece He[leeÈ³ee®³ee He×leer De) %eeve DeeefCe yeewef×keÀ efJekeÀeme, ye) meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeÀefueles, keÀ) keÀecee®³ee peeies®eer HeefjefmLeleer, [) meeceeefpekeÀ menYeeie, F) ceeveefmekeÀ mJeemLe, HeÀ) kegÀìgbyee®es HeefjCeece, ie) cetu³es, n) HegÀjmeleer®ee JesU DeeefCe ³e) jepekeÀer³e menYeeie. mJe-Hetle&les®es YeeefkeÀle. efMe#ekeÀeb®³ee DeHes#es®es m$eesle DeeefCe l³ee®ee efJeÐeeLeea mebHeeove, ÒesjCee DeeefCe 'mJe' mebkeÀuHevee. 5. efMe#eCe DeeefCe efJekeÀeme : efMe#eCee®es DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemeeJej HeefjCeece efJekeÀemee®es Mew#eefCekeÀ HeÀefueleebJej, (cegK³elJeskeÀ©ve meJe&meeceev³eebmeeþer®es Meeues³e efMe#eCe DeeefCe G®®e efMe#eCe) efJekeÀemee®es ®eue cnCetve HeefjCeece. efJekeÀemeelcekeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer efMe#eCe. JewefMJekeÀ veeieefjkeÀlJeemeeþer efMe#eCe. veeieefjkeÀlJe efMe#eCeemeeþer DeY³eeme¬eÀce.

Debleie&le cetu³eceeHeveemeeþer mJeeO³ee³e :

1. meÐe Yeejleer³e HeefjefmLeleer®³ee meboYee&le, efMe#eCe DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme ¿eeb®³ee HejmHej mebyebOeeJej ef®eefkeÀlmekeÀ efveyebOe efuene.

2. meÐe Yeejleer³e HeefjefmLeleerle, MeeUs®es J³ekeÌleerJej nesCeeN³ee HeefjCeeceebJej ef®eefkeÀlmekeÀ efveyebOe efuene.

efme#ecee®es meceepemeem$earchive.mu.ac.in/myweb_test/ma edu/maecusociologymarathi.pdf · 5...

Documents