edirne'nin fethi
TRANSCRIPT
EDIRNE'NIN FETHI(rg6r)
Her,ir, INALCIK
Edirne'nin ne zaman ve nasrl fethedildi!'i meselesi, son defa BulgartarihEisi A. Burmov ve I. H. Uzungargrh tarafindan tartrgma konusuyaprlmrgtrr.
Burmov'a gcirel, Edirne, Qirmen muharebesinden (26 Eylfil rgTr)hemen sonra, yani rgTr yrlrrun Eylfrl sonlarrnda veya Ekim baglarrndafethedilmiq olmahdrr 2.
O, birbirinden tamamiyle ba$rmsrz iig kaynaSrn, Srrp kronikleri-nin, Chalkokondyles'in ve Luccari'nin kayrtlarrna dayanarak butarihi tespite gahgrr ve ewelA Srrp kroniklerindeki qu krsa kaydr nakle-der : "Sultan Otman Kral Vukasin'i ae Despot Ugjcsa'1n Makedonya'daMertg bo2unda tildiirdu ae Edirne'yi aldt".
Chalkokondyles de, aynr lekilde, Osmanhlann Qirmen savagrndansonra Edirne'yi aldr$rnr bildirmektedir. Nihayet, bugiin kayrp bir Bulgarkroni$ini kullanmrq gortinen Luccari de, Edirne zapunr, Qirmen savaynaba$lamaktadrr. Ancak son iki kavnak, Edirne'vi alan Osmanh kumandanrolarak Stileyman Paqa'yr zikretmektedirler. Burmov'a g<ire bu kaynaklar,yalmz bu isimde yarulmrglardrr.
Burmov, o zamanki genel durumu gozden geEirerek olaylann ytirti-ytigtintin de, r37r tarihini teyit etmekte olduSu sonucuna varmr$trr. Onagdre, Srrp prenslerinin Qirmen'e Ani olarak gelmeleri ve hususiyle o zamanArnavutluk'ta meggul bulunan Vukagin'in acele kardegi Ugljega ile gelipbirleEmesi, bu tarafta gok cinemli hAdiselerin vukubulmakta olmasiyleagrklanabilir. Bagka bir deyimle, rgTr de vuku buian Merig (Qirmen)
1 A. Burmov, Tiirkler Edirne'1,i ne uakit aldrlar? Ti.irkge terc. H. Eren, Belleten,No. 49 (rg+g), 97-ro6; I. H. Uzungargrh, Osmanh Tarihi,I, z. baskr, Ankara r96r,s. r63. En son olarak Nurettin Ormancr, Edirne'ninFethi Tarihine Dair,Tii.rk San'atrTarihi Aragtrrma ve lncelemeleri, Istanbul Gi.izel San'atlar Akademisi, TiirkSan'atr Tarihi Enstitiisii Yayrnlarr: r (r963), s. 495-4gB; yazrsrnr gdyle bitirmektedir:"Edirne'nin w zaman fetfudildilini bugiin igin tiyin ue ksbit edemiyorul".
2 Bu savaq hakkrnda son olarak G.$krivani(, Vitka na Maritsi, VoynoistorijskogGlasnika g (rg6g), s.7r-94. Srrp kaynaklanndan ve yavrnlarrndan beni haberdar edenve terciimeler yapan Dr. D. Lukai - Bojanic'e burada bilhassa tegekkiir etmek isterim.
r38 HALIL lNelcrr
muharebesi, Edirne'yi Ttirklerden kurtarmak igin yaprlmrq bir seferdir.
Srrplar yenilince, qehir, Ttirkler'in eline di.igmiigtiir.
Burmov'un ileri stlrdti$ti deliller bizi kesin bir hiikme goti.irecek
mahiyette de$'ildir. 3 Eweli Srrp kronikleri, Osmanltlar'tn Balkanlar'dailerleyiqi hakkrnda verdikleri bilgilerde gok defa biiyiik hatalara dtiq-
mektedir. Bu kayna$rn verdi$i kronolojiyi di$erlerine tercih igin sebep
yoktur.a Eserini r4Bo tarihlerinde yazmr! olan Chalkokondyles'deise kronolojik kangrkhk malfimdur.5 Di$er taraftan, onun ve Luccari'-nin bu sava! miinasebetiyle Siileyman Paga'dan bahsetmeleri dik-
kate de$er. Zira, Si.ileyman Paga'nrn l35z sonbahannda Kantakuze-nus'a yardrm igin Edirne'ye geldi$ini ve Srrplar'la garprqtr$rnr biliyoruz.6
C h a I k o k o n d y les, Srrplarla Osmanhlar arasrnda I 35e- r 37 r yrllarr arasrnda
yaprlmrq olan miiteaddit savaglarr birbirine kanqtrrmrq gortinmektedir.
Nihayet Burmov'a gcire, hAdi-selerle Ea['daE bulunan iki Bizans\ yazar,yani Kantakuze nus ? ile Demetrius Kydones'in, Edirne'nin diigme-
sinden hig bahsetmemeleri dikkati gekmektedir. $ayet Edirne, rgTt den
once dtiqmtiq olsaydr, bu onemli hAdise onlartn yazrlannda mutlaka biryankr brrakrrdr. Fakat unutmamahdrr ki, Kantakuzenus hAtrratrnda
kendi mtidafaasrnr yapmaktadrr; o, Osmanhlar'rn Trakya'da yerleqme-
sinden sorumlu tutuldugundan, kendisini ve o$lu Mateos'u btisb{ittinsuElu duruma dtigi.iren bu hidiseden hig sdz agmamayr belki tercih etmigtir.
Kydones ise, mektuplannda ve di$er yazrlannda miinferit hidiselerden
ziyade durumun genel bir tablosunu yaparak beligat tirne$i verme$e
gahgmaktadrr. $unu da ilive edelim ki, miihim hAdiseler hakkrnda do$ru
3 G. Ostrogorsky (Hist. of the Byzantine State, trans. J. Hussey, Oxford, 1956,
s. 478, not 3), Burmov'un nazariyesi hakkrnda "This suggcstion .., is ccrtainl2 incorrcct"
hiikmiinii vermektedir. Burmov'a kargr M. Tichomirov ve F. Babinger de itiraz'lar iine siirmiiglerdir.
a I. Bogdan'rn yayrnladt$t Bulgar Kronigi, Gelibolu'nun da r37l Merig savagrndan
sonra diigtiigi"inii kaydeder (bak. C. Jireiek, Archiv fi.ir slavische Philologie,XVIII, s. 264).
6 Bak. G. Ostrogorsky, s. 416.6 Ostrogorsky, 472. Osmanh kaynaklarrndan Ahmedi - $iikrullAh - Ruhi grupunda
Siileyman Paga'nrn Srrplarla bu savapr hakkrnda tafsilAt vardtr. Dilstfrrndme'nin (M. H.Yrnang neqri, s. 84) Edirne fethini Siileyman PaSa'ya atfetmesi de bu hidiseyle ilgiliolabilir. Her halde Osmanhlardan Edirne'ye ilk defa giren Siileyman Paga'drr (Kanta-kuzenus'un miittefiki olarak). Ahmedi-Ruhi rivAyeti igin bak. benim, "The Rise ofOttoman Historiography", Tlu Historians of tlu Middle Eas!, yayn B. Lew'is- P. M.Flolt, London 1962, r59 - 16z.
7 Kantakuzenus'un hitrralarr r364 yrhna kadar gelir.
EDIRNENIN FETHI r3e
bir kronoloji veren Bizans Kua Kronikler'i| de Edirne'nin dtiqmesindenbahsetmezler. Ozetle diyebiliriz ki, Burmov'un, Edirne'nin rgTt MeriEmuharebesinden sonra dtiqti.i$iine dair tezi kesin delillere dayanmamak-tadrr.
Burmov'dan <ince C. Jiredek, Edirne fethi igin umumiyetle kabuledilmiq olan r36I tarihini reddederkene, Orhan'rn r36z de oldtigii hakkrndaBizans Ktsa Kronikler'inde verilen tarihi esas ahyor ve baban 2erine Sultanolan l. Murad'rn, Edirne'yi, ancak o tarihten sonra, her halde 1363 defethetmig olaca$rnr ileri siiri.iyordu. Sonralarr Jiredek, eserini XV. asrrdayazmrf olan M. Panare tus'un bir kaydrna dayanarak,l0 Edirne'nin, rg62Mart'rnda hentiz Bizanshlarrn elinde bulundu$unu ve qehrin r363 de Ttirk-lerin eline geEtigi hakkrnda tahmininin bununla kuwetlendiS'ini yazmrqtrr.
I. H. Uzungarqrh tistadrmrz, Edirne'nin fethi tarihini, Jiredek gibi,Orhan'tn dltimti tarihini esas alarak tAyin etmese Eahqmaktadrr. Bugtin,orhan'rn r36z yrhnda oldti$ti kesin olarak ispat edilmigtir.ll uzunEar-grh'ya gcire, orhan 136z de oltince, I. l\4urad tahta grkmrg, kardeglerininisyanr ile kargrlagmtg, onlarr tenkil etmek ve Ankara'yr itaat altrna sokmakiEin do$uya bir sefer yapmak zorunda' kalrnrqtrr. 12 Murad'rn ciiltrsundansonra ar^ya bu gibi hAdiseler girmig oldu$unu giizdni.ine alan yazar, Edir-
8 Bak. P. Charanis,An important Short Chronicle o1[ the Fourteenth Centur2, ByzantionXIII (r938), 335-6a.
s Geschichtc der Bulgaren, Prag rB7B, s. 3:r; yine onun /ur Wi)rdigung der wucntdecktznbulgarische Chronik, Archiv ftir slav. Philologie, XIV (r89r-92), s. 255-56.
10 Bu kayda gore, veba grkmasr i.izerine l36z Mart'rnda Edirne'de bulunan Trabzonlmparatoru III. Yuannis Komnenus oradan Sinop'a kagmrgtr (Jiredek, Byz. Zeitsch-rift, XVIII (rgog), s. 5Bz).
1r Bizans Krsa Kronili (Charanis, Ibid. , 35o) 687o yrhnda biiyi.ik bir veba salgrnrolduiunu ve o yrhn Mart ayrnda (M. r36z Mart) Orhan'rn oldtistinii kaydeder. Charanis,bu tarihi ba;ka kaynaklarla, M. Villani'nin Eafdag ltalyanca kroni$i ve Ankara Alieddincimii timir kitabesiyle kargrlagtrrarak teyit etmektedir. Bagka ba$rmsrz bir kaynak olanZe yn'ul-Mi.ineccim'in H. lZg tarihli takviminde (O. Turan neSri, Tarihi Takuimler,Ankara t954, s. 7e) Orhan'rn ciliim tarihi olarak H. Z6S yrh (3r Ekim r36r-zr Evliil r36z)gbsterilmiqtir.AlAeddincAmii kitabesiiginbak. N{.ustaIa Akdag, Ankara SultanAldeddin Cdmii Kapt.snda Bulunan H.Z6S t. bir KitabeninTarihi 1nemi, Tarih Vesikalan,XVIII, S66-gZS ve ileride not 69.
r2 Uzungarqrlr,bu seferin tarihiolarakbiryerde r363bagkabiryerde r36z tarihiniverir (Osmanh Tarihi, I, z. baskr, s. I64 ves. r65 not z). Sivaslr Zeyn'ul-Miineccim'intakvimi (O. Turan, s.7z) Eretna o$lu Mehmed Bey'in Ankara i.rzerine gitmesiniH. Z6S $ewil sonlarrnda (I364 Temmuz sonlarr) gosterir. Eretna o$lu'nun seferi hakkrndabak. ilerde s. r8-zo.
r40 HALIL INRICTX
ne'nin fethiyle biten sefere I. Murad'rn ancak r363, hatta daha sonralarrr964 veya r365 de giriqmiE olabilece$ini dtigiinmektedir. 13
Gerek Jiredek gerek Uzungargrh, Edirne'nin, Orhan iildiiktcn ac Muradtahta gegtikten sonra fethedildi$ini ewelA bir gergek olarak kabul etmekte,Orhan'rn 136z de ijltimi.inti tesbit ederek fethin de bundan sonra olmasttabii bulundu$u sonucuna varmaktadrrlar. Fakat bu kaziyenin birincikrsmr, yani Edirne'nin Orhan iildiikten sonra fethedildigi htikmi.i, isbat edilmigde$ildir. Onlar, bir meghfilti baqka bir meqhirlle ispat etme$e EahEmakta-drrlar. Edirne'nin, I. Murat tara{indan, Osmanh tahtma pkttktan sonra fethe-dildi$ini, tarih hususunda yanhg buldu$umuz aynl kaynaklar soylemek-tedirler. Onlarrn bu noktada da yanrldrklarr ve Edirne'yi Stileyman Paga'run
oltimtinden sonra Orhan'ln sa$lrgrnda EehzAde Murad'rn almrE olmastihtimali tizerinde hig durulmamrftrr.
Burmov'a giire, geqitli tarihler veren ve esasen karrgrk ve masahmsr
olan Osmanh vekAyinimelerine gtivenilemedi$inden, bunlar bu meselede
bir tarafa brrakrlmahdrr.la Bagkalan ise, Agrk Pagazi,de'den Hayrul-lah Efendi'ye kadar btitiin Osmanh yazarlarrnrn Edirne fethi hak-krnda verdikleri tarihleri srrahyarak H. 759, 76o,76t,762,763 tarihlerin-den birisini seEerler veya meseleyi tamamiyle agrk brrakrrlar. Fakat gim-
diye kadar kimse bu Osmanh riviyetlerinin sistematik bir tahliline giriq-memigtir.
Biz qimdilik bu tarihler ur.r,*. Olr-ukrrrrn, Osmanh kaynaklarrndaverilen bilgileri Bizans kaynaklariyle karErlagtrrarak, eweli h6.diselerinhakiki seyrini ve bu hidiselerden hengilerinin tarihlerini kesin olaraktesbit edebilece$imizi aragbrahm.
Hareket noktamrz, Stileyman PaEa'nrn oltimii ve gehzide Halil'inesareti olacakur.
Stileyman'rn oli.im tarihi igin eski Osmanh riviyetlerinden AgrkPagazide H.758 (N{.25. XII. 1356 da baglar) Anonimler ve Oruc
13 S. 163 not 2, s. 164-5.r{ Feridun Bef'de (Mi)nSedtu's-Sel6ttn,I, Ist. t 274, 9o-96) Edirne fethine dair Ka-
raman oiiu'na .rre uveys Han'a gonderildigi iddia olunan mektuplar (birincisi I Rebiti-lAhir 767, Llr:eys Han'rn gonderdigi cevap eviil-i ZilkAde 763) bu miingeXt mecmua-srnda I. Bayezid'den onceki difer vesikalar gibi uydurmadrr (karq. M. H. Yrnang,Feridfrn Be! fuIi)nSedtr, TOEM, XI-XIII, r6r; XIV, 37,95,1r6). Uveys Han'a (qtiphesiz
CelAyirilerden, H. 757-j76 arasrnda Sultan olan $e yh Uveys BahAdrr Han) gon-derilen mektup, vekif inAmelerdeki rivAyetin bir hevesli tarafindan Farsca mektup geklinesokulmuq bir geklinden ibarettir.
EDIRNENIN TNTTTI
H. ZSg (M. tg. XII. 1357 de baqlar) tarihini verirler. Ruhi, Stileyman'rnRumeli'de altr yrl gazd yaptrktan sonra oldiigiinti iqaret eder ki, onun H.7$lM. r35z de Cinbi'yi (Tzympe) aldr$'rnr g<izcintinde tutarsak, Ruhi'yegcire de, H. 758 tarihini Stileyman'rn tiltirnti tarihi olarak kabul etmekldzrm gelir. Takvimlerden biri 15 Orhan'rn Stileyman'dan beq yrl sonraoldiigtinii kaydeder. Orhan'rn H. 763/M. r36e Martta rildiigtinii bildifi-mize gtire, bu da 758 tarihine isabet eder. Bizansh gafdaq tarihEi N. Gre'goras'rn ifadesi, bu tarihi teyit eder. Ona gcire, Siileyrnan'rn ciliimti, Ha-lil'in esir edildi$i yrl iginde bu hAdiseden az sonra vuku bulmuEtur. Ha-lil'in esareti ise rZ57 yazrndadrr. ro $u halde Stileyman'rn rg57 ya-zrnda veya son baharrnda olmiig olduSunu siiyliyebiliriz. Halil'in esaretten kurtarrlmasr dolayrsiyle Nikeforus Gregoras'rn verdi$i ta{:.
silit, Osmanhlarrn bu srralardaki durumunu anlamak bakrmrndan gokcinemlidir.
Orhan'rn r I yaqrndaki o$lu Halil, denizde Foga'h korsanlar tarafindanyakalanrp Foga'ya kaErrrlmrgtr. Orhan onu kurtarmak iEin Bizans Impara-toruna baEvurmaktan bagka gare bulamadr. Durumdan dzami derecedefaydalanmak isteyen Imparator V. Yuannis Palaeologus, Orhan'laelveriqli bir anlaqma yapmrya muvaffak oldu. Buna gore, Osmanh hiiktim-dan, Bizans topraklarrna karqr her tiirlti taarruzu durdurarak barrq yapmayltaahhiit ediyor, aynca Foga'hlara kargr gonderilecek gemilerin masra{inriizerine ahyor, Imparatorun eski borglannr affediyor ve Trakya'da Impa-ratora kargr duran Mateos Kantakuzenus'a yardrmdan vaz gegerek impara-toru desteklemeyi vaadediyordu.l? Bu sonuncu madde qok miihimdi.Osmanhlar, Edirne ve Dimetoka merkez olarak Trakya'da Istan-bul'a kargr mticadele eden Yuannis Kantakuzenus'un r 346 den beri sadrkmi.ittefikleri idiler (Orhan rg46 yaztnda onun krzr Theodora ile evlenmiEve damadr olmuqtu) 18. Bu ittifak sayesinde Rumeli'de yerleqmek imkinrnrbulan Osmanhlar (r352 Cinbi fethi), Yuannis Kantakuzenus tahttan Eekil-dikten sonra da o$lu Matteos'a yardrm ederek Trakya'da durumlarrnr kuv-vetlendiriyorlar ve yeni faaliyet sahalart buluyorlardr. Onlara karqr Istan-
16 Osmanhlar iizerinde en mufassal bilgi veren Paris Takvimi (O. Turannegri s. r6, rB).
r0 Gregoras'rn bu kumrnr Tiirkgeye geviren lskender Hoci, bu hidiseyi r356yazr olarak tesbit eder. Fakat E. de Muralt (Essai dc chronographie bltzantirc, II, St. Pe-tersburg rB7r, 66r) r357 tarihini verir, Gregoras, eserine r359 yrh hidiselerinden Halil'inkurtuluqiyle son verir (Ostrogonky, +rS). Halil, Fogahlar elinde iki yrl esir kalmrgtrr.
1? Gregoras'r bu noktada Yuannis Kantakuzenus da teyit etmektedir (bak.ter. M. Cousin, Hist. de Corctantircph, VIII, Paris 1674, 266).
16 Ostrogorsky,472; P. Lemerle, L'hnirat d'Aydtn, Paris 1957, 22o-2r.
r4r
r42 HALIL Inelcrr
bul'da Imparator Yuannis Palaeologus ise, Srrplarrn ve Burgarlarrn iqbir-lifiine gi.iveniyordu. Imparatorun gayesi, lstanbul'da biiytik teliE uyandrranve rakibi Matteos'u tehlikeli bir rakip haline getiren Osmanh kuwet-lerinin ilerlemelerini durdurmak, miimktin ise onlarrn iqgali altrnda-olan Trakya qehirlerini boqalttrrmaktr. Bizans kaynaklanna gtire Si.iley-man Paga, Bizans'a karqr daha yumugak bir siyaset gud; hasta veihtiyar babasrndan farkh olarak, bu ftituhata Eiddetle devam etmek azmindeidi re. O, gazimn devamt ve Osmanh devletinin Avrupa'da yayrlmasr ba-krrnrndan son derece onemli olan bu ktlprii-baqrnrn tahribine giiz yumma-nrn ne kadar btiytik bir fedakArhk demek oldu$unu tam minasiyle kavramrEgtiriinmektedir. MAnah bir riviyete gore, Stileyman paga olmeden, cese-dinin Bolayrr'da gcimi.ilmesini ve aslA dtigman eline brrakrlmamasrnr vasiyetetmigti 20. Halil'in Foga'hlar tarafindan esir edilmesinden sonra Stileyman'rnini ciltimii iizerine hasta ve ihtiyar Osmanh hiiktimdarrnrn nasrl derin birkeder ve timitsizlik igine diiqttigii Osmanh ve Bizans rivAyetlerinden eyiceanlagrlmaktadrr 2r. Gregoras'rn anlatr$lna g6re, Orhan'rn Imparatorla yap-tr$r banq anlagmast Stileyman'rn oltimiinden sonradrr. Bir zaruret altrndayaprlan bu anlaEma, Osmanhlar igin btiytik fedakArhk tegkil ediyordu.Bu, ftitfihatr durdurmak, Osmanh mtittefiki Mateos'un bertaraf edil-mesine mi.isaade etmek, Rumeli'de yerleqmiq bir avug Osmanhyr iimitsizbir durum iqine atmak demekti. Enerjik liderleri Stileyman paEa'yr kay-beden bu gAziler arastnda o zaman hiiktim stiren kararsrzfuk ve iimitsizlikanonim riviyetinde iyice bellidir. Bu riviyette, Si.ileyman'rn olfimtinden
tt 1354 de Orhan, Siileyman Paga'ntn Trakya'da iggal etti!'i yerlerin bogaltrlmasrigin kayrn pederi Yuannis Kantakuzenus ile miizakerelere devam etmit, hatta bu beri-kinin hitrralarrnda iddia ettifine gcire (VIII, z3o-31) bir tazminit kargrhsrnda bu tahliyeigine razr olmugtur. O zarnan buna kargr Siileyman Paga'nrn direndigi Kantakuzenus'unifadesinden anlagrlmaktadrr. Chalkokondyles (s.9,rz) Siileyman'r iigiincii Osmanlhiikiimdarr olarak tasvir eder ve zelzeleden sonra Gelibolu'yu zaptettifi zaman onun"Avrupa'da kalacaprz. zira bize yolu Allah agtr', dedigini nakleder.
20 "Beni bu vilAyette defnedesiz ve eser size kifir geliirse sakrnasrz kagmayasrz. . . .
ve hem gayret edesiz benim tili.imii kAfirlere aldrrmayasuz (Anonim Tcafurth-i Al-i Osm6n.F. Giese negri, Breslau lgee, s. \ V
21 Gregoras,24r-242, Anonim, Teadrth, s. r7; bilhassaDilstfirnilmc, 84;sonradan or-han, Bolayrr'da onun mezail yanrnda yaprlan zdviyeyevakrflar tAyin etti. Ruhi'ye gore"Qun bu haber-i cinsfiz Bursa'da Emir Orhan'a erigti, gok fazd' ve cazd, ediib feryAd ufigAn etti, ammA ne gAre bu musibete tahammiil etmekten gayrr gAre olmayub emretti ki,Bolayrr'da merhum Siileyman Paqa'yr defnedi.ib ol yerde bir imAret bin6 edeler',. FatihMehmed zamantnda yaprlan bir teftig ile yeniden tanzim edilmig niishasr lstanbulTiirk ve lslAm Eserleri Miizesi'nde (No. zr97) bulunan bu miihim vakfiyeyi agrk-lamalarla neEre hazrrl amaktayv.
EDIRNENIN FETHI
sonra diiEmanrn denizden Kavak-Tuzlasr, yani Saros kiirfezi tara{indanz2ve karadan taarruza yeltendi[i, fakat Osmanhlarrn her ne bahasrna olursaolsun sava$mlya kararh oldu$unu gtirerek hticum etmeden gekildigi an-latrlmaktadrr 23. Kendi baqrna brrakrlan Mateos.da bu srrada Srrplar tara-findan esir edilerek Imparatora teslim edildi 24.
Yeni qartlar altrnda V. Yuannis'in Bizans tahtr tizerinde durumukuwetlenmig oluyordu. Bunun kargrh$rnda gimdi Orhan'rn biittin kaygusu,
o['lu Halil'i esAretten kurtarmaktl. O, Yuannis'i donanma ile (Bizans'rn osrrada iig kadrrgasr vardr) Fogahlara karqr bizzat gitmiye zorladr. fmparatorertesi bahar, yani r 35B baharrnda hareket etti. Orhan, FoEahlarr karadansrkrgtrrmak i.izere Saruhan Beyi llyas Bey ile de anlaqmrg bulunuyordu.Imparator denizden Saruhan Beyi karadan Foga ontine gidip qehri kugat-
trlar, fakat bir bagart gcisteremediler. Imparator, Orhan'dan izin almadanpAyitahtrna dondii. Osmanh Hiiktimdarr, Imparatora, Foga'ya gidip o$lunukurtarma gayretlerine devam etmezse, anlagmayr bozacaSlnl ve Bizans
topraklarrna kargr yeniden taarruzlara baglanaca$rnr bildirdi. Imparator,derhal iki gemi ile Prikonisos limanrna vardr. Orhan'la buluqarak onuyatrgtrrdr ve aynr 1al iginde Foga'ya hareket etti. Fakat bu sefer de bir sonug
alamadan dtindti. I35g bahartnda Kadrkoy'e gelen Orhan'la, gemiile sahileyakrn gelen imparator arasrnda elgiler vasrtasiyle bir goriigme yaprldr.Orhan Imparatorun yeni gartlarrnr kabul etti. Buna giire, qehznde Halilkurtanhnca Imparatorun krzryla niganlanacak ve iki devlet arasrndakibarrq daimi olacaktr. Osmanh Htikiimdarr Halil'in kurtarma fidyesi olarakda ona ytiz bin altrna yakrn bir para teslim etti. O sene yaz ortasrnda Im-parator, tekrar Foga'ya hareket ederek bu Eehrin hAkiminden Halil'i teslimaldr. Halil, Istanbul'a getirilerek burada bir mtiddet kaldr. Btiyiik merasimlero yaqrndaki lrini ileniqanlandr.Bunu mi.iteakipgehzAde gemi ile lzmit'egetirilip orada babasrna teslim edildi. Imparator, Halil'in veliaht yaprl-masrnr da istedi. Gregoras'3 gtire, Orhan buna mtitemiyildi. Halil, kendigahsrnda Osmanlrlarla Bizans arasrnda barrEr temsil etmekte
22 Saros kttrfezinde Kavak kiiytiniin dniinde tabii bir tuzla vardrr. Osmanh dev-
rinde mukataa halinde igletilirdi.2s Anonim, s. \A: 1357-58 krgrndaimparator ufak donanmastyle Bozcaada'da kaldr.
Bizanshlarrn bu seferlerden birinde Orhan'Ia yaprlan anlagmadan istifade etmek istemelerive Gelibolu yarrmadasrnda Osmanh iggalindeki yerleri teslim alma iimidiyle bir gosteride
bulunmug olmalan gok muhtemeldir. Osmanh rivAyetinde anlatrldrfr gibi, buradaki gAzi-
lerin Stileyman Paga'nrn kararrna sadrk kalarak savaga hazrrlanmalarr iizerine tegebbiis-
lerinden vaz gegmig olmahdrrlar.2a Ostrogorsky(s.474) bunun igin l35Ttarihini verir.Gre goras'rnanlatrqrna
gore bu hidise, imparator gemi ile Foga'ya do$ru hareket etti$i zaman, yani r35B baha-nnda vulu bulmugtur.
r43
HALIL ixerclr EDIRNENIX TETHI
saltanatr ve devletin umumi idaresine memfrr idi." Bir SrrpkaynaSrna grire de30 o "daha babasrnrn sailr!rnda iktidarr iize-rine aldr ve Batrya yoneldi". orhan'rn btiytik o$lu olan Siileymanciltince, Ttirk-Mogol gelene$ine grire o zarr.an en bi.iytik kardeqolan Murad, lalasr $ahin'le birlikte batrda, Rumeli'deki mtihim ucbiilgesine gcinderildi3r. Siileyman'rn r357 de oltimtinden orhan' rn r36zMartrnda irltimiine kadar beq yrllrk bir siire iginde Rumeli bolgesininkendi haline brrakrlmrq olmasr ihtimal drqrndadrr. Dtisttirndma, Stileyman'rnoltimiinden sonra Orhan'rn, ulu o$lu I\4urad'r gazi bcilgesine gonderdi$inive onun babastnrn sa[h$rnda Rumeli'de ftituhatta bulundu$unu bizeagrkca bildirir 32.
Ftituhat hamlesi geEici bir qekilde engellenmig olan gizilerin bagrndagenE $ehzAde saltanata lAyrk oldu$unu gostermeli idi. Kabiliyetli bir ku-mandan olan lalasr $ahin ve tecriibeli uc kumandanlarr Hacr llUegive Evrenuz, rg5g da $ehzide Halil kurtulduktan sonra, ftituhat hareketinebtiyiik bir gayretle yeniden girigtiler. V. Yuannis Palaeologus'un ihtiyarOrhan'a, Halil meselesi dolayrsiyle kabul ettirdi$i banq ve dostluk anormalgartlar altrnda imzalanmrEtr; duraklama buradaki gAziler igin yok olmayrbeklemek demekti. Yayrlmak ve kuvvetlenmek, her giin Anadolu'danahiler ve derviElerle akrp gelmekte olan giiEmenlere yeni yeni yurtlaragmak, bu yeni iilkede tutunmanln ve yalamanrn tek yolu idi 33. Di$ertaraftan Yuannis Palaeologus, gAzilerin mtittefiki olanBa Mateos'iEdirne btilgesinden atmr$ ve oralan tekrar dof"rudan do$'ruya kontrol
so labensbeschreibung des Dcspotzn Stelfan Lazareui{ uon Konstantin dem Philosoplun, rerc.M. Braun, Wiesbaden 1956. s. 5. Si.ileyman'rn devlet iEinde gok iinemli mevkii iginbak. Ahmedi, Islwndenimt, Atsrz neSri, Osmanh Tarihleri, f, rz-r3.
3r Orhan'tn 76r $aban (136o Haziran) tarihli vakfiyesinde (Uzungargrh neqri,Belleten, no. Io7, 442) imzasr giiriilen $ahin b. Abdullah btytik bir ihtimalle Lala$ahin'in kendisi olup o zaman Anadolu'dadrr.
32 Mir Orhan'zn ulu ollu Murdd- Ol zaman olubdu kerrdr-i cihdd. (Dfistrtrnime-i Enuert, M.H, Yrnang negri, metin, Istanbul rga8, s. 84). Chalkokondyles (Fransrzca terc. s. r7)de, Siileyman 6ltr Olmez kardegi Murad'rn acele Rumeli'ye gegtiIini yazar. Di)strtr-ndme gibi o da, Edirne'nin Siileyman Paqa tarafindan zaptedilmig oldufunu kaydeder.Onun, Enveri ile mi4terek bir Osmanh kaynafr kullanrp kullanmadrpr aynca incelen-melidir' P. Luccari (Copioso Ristrettn degli Annali di Rausa, Libri quattro, Veneria r6o5, s.64) de Siileyman'a ait 9u kayrt dikkate de$er: "fu portato sepelire ne' giardinidi Galipoli, lasciando il Regno i Murat suo fratello".
83 Trakya'da ilk Ttirk kolonizasyonu hakkrnda bilhassa bak. O. L. Barkan,Istilt deuirlerinin kolonizatdr Tiirk dzraisleri, Vakrflar Dergisi, II (r94e), s. z79-386; be-nilm, Ottoman Metlwds of Conquest, Studia Islamica II (r95a).
3a Mateos'un Osmanhlar tarafindan devamh gekilde desteklendigi hakkrnda bak.Kantakuz€nus, 437; Gregoras, s. e46.
r45I AA' 't't
idi. Ona karqr her halde, Rumeli'de ftit fihat arzu eden gAzi gevre-
leri Murad'r tercih e decekle rdi. Halil'in osmanh topraklarrna
dtini.iqti, r 359 Eyltil sonlarrna isabet eder. Orhan, ona tekrar eski viliyetini,
yani 'Iznii"ion.ugr., verdi (burasr daha once Stileyman'a verilmiqti)'
Gregoras'a gtiie, Siileyman PaEa zamanrnda Istanbul kaprlarrna kadar
hissedilen Osmanh tehdidi, Halil'in tutsakh$r srrasrnda iki yrl mi.iddetle orta-
dan kalkmrq ve Trakya'da hakiki bir barrq ve siikfin devresi hikim olmugtur.
** *osmanhlara gelince, rg57-r359 arasrndaki devre, onlar igin Rumeli
fiitirhatrnda bir duraklama devridir. Fakat iibtir taraftan, bu iki
yrl siiresince Anadolu'dan gelen goEmenlerle Rumeli'de kurulmuq bulunan
i<trprti-baqr berkitilmiq ve burada daha btiytik bir hamle iqin yeni kuwetler
toplanmrq goriinmektedir25. Si.ileyman Paqa'mn Rumeli'deki ftituhatiyle
deniz agrrr yeni bir osmanlr sanca$t, osmanlr Rumelisi dofmuq
oluyordu 26. Co$rafi ve asi<eri qartlar, bu biilgeye, Anadolu'dan tama-
miyle farkh bir lurum kazandrrmakta idi. Her Eeyden ewel bu yeni iilkeyi
Tiirk anayurdundan, Anadolu'dan aylran deniz, Hrristiyanla'n kontrolti
altrnda idi. Daha r36e den itibaren Batr'da HaElr projelerinde, bir
Hagh donanmasrrrtn Bog azlan kesmesi suretiyle Rumeli'de yardtmsrz
kalacak olan Tiirklerin yok edilmesi diiqiintiliiyordu 27. Devletin o zamar{l
esas kuwetini tegkil .d.r, gAzilerin onderi Siileyman Paga idaresinde
osmanlr R,r-etisi, Anadolu karqrslnda baqlr baqrna bir bolge
flutirri almrgtr 28. Stileyman, Gregorag'a giire 2e, "orhan'ln varis-i
25 Siileyman PaSa zamamnda baghyan iskAn siyaseti (karq' Agrk Paqazide' Atsrz
neyi, Osnanlt Tarihtcri, I, lst.s. rz4) onunijli.imiindensonra devam etmig olmahdrr'Biz
Orhan,rn Bolayrr'daki ziviyesine vakfedilen koylerin bir goklannrn Tiirkge adlar tagr-
drfrnr biliyoruz. Malkara'daki koyler arasrnda Bulgurlu, Esendiik, $qh Halil, Tcgen,
Pizartu-Bcg, Kara-Ahi, IJlamtS, Sasanlar zikre de$er'16 Vakfiyeye g6re Si.ileyman Pa5a'nrntiliimiisrrasrndahudut,batrda Kegan ile Ip
sala arasrnda Yayla-Daprndan, ve Malkarailel1laytabolu'yu ayrran dallrk btilgeden
gegmekte idi. Marmar" sa=hillerinde Tekfur-Da[r (Rodosto) kasabasr giineyinde Baka-
crk-Tepesi ve Hora hudut teqkil etmekte idi. Si.ileyman'rn Tekfur-da$r, Ipsala ve
Vize,yizaptetti!.i iddiasr (ROhi) doSru g6riinmemektedir (kar'. Agrk P'z. s. rz5).
Ancak muhtelif seferlerde bu taraflara, hatta Edirne'ye kadar gidildi$ini biliyoruz'r? O. Hale cki, (Jn empereur de B2zantc d RomerTravaux hist' de la Soc' des Sciences
et des lettres de Varsovie, Vltl (t93o), 76, t17' Bu plin, I4-I5' asrrlarda biitiin haqh pro-
jelerinin esasr olacaktrr. Bak. benim, Fatih Dcai, I, Ankara 1954, 47'53'2s Rumeli Beylerbeylilinin ni.rvesi olarak PoSa Sancalr Siileyman PaSa zamantnda
kurulmug sayrlabilir. BtiyUklir ihtimalle PaSa Sancafu tabiri de o zaman grkmrq olmahdrr'
Murad zamanrnda bilhassa Lala $ahin Paga kumandasrndayaprlan biiyiikftituhattan
sonra Rum eli, PaSa unvanr tatryan bir Beylerbeyi idaresine verilecektir'2e Iskender Hoci terc. TOEM,l, z4z'
tt
I
I
r +6 HALIL INALCIK
ve hikimiyeti altrna sokmugtu. Bu yiizden Rumeli'deki yeni taarruzun
hedefi, osmanlrlarrn eskiden beri himayeleri altrnda saydrk-
larr bu biilge olacaktr. Osmanhlar, "Istanbul Tekvuru"na karqr Edir-
ne,yi, daha fetihten once benimsemiq giiriinmektedirler. r 359 da Ru-
meli gizilerinin gtiri.ilmemiq qekilde y.rri iuuttrr" harekitr, Bat kaynak-
la'nda da yankr brtakmrqir.. Trakya'nrn sistemli istilAsr bu ta-
rihte baqlamrqtrrss. Floransah M. Villani'ye giire36, Dimetoka (Didy-
meteichon) ilk defa geqici olarak r 359 da bu taarruz srrasrnda Tiirklerin
eline diiqmti!" ve ititft akrncrlari aynr yll Istanbul surla' kary-
srnda gortinmiigtil 38.
Gerqekte osmanh kaynaklan da, Murad idaresinde Edirne fethiyle
neticelenecek olan biiyiik taarruzu l6tl I359 yrhna korlar' Ancak onlar'
bi.brrE.rt yrl kadar- stiren bu harekatr, aynr yrt iginde gostermekle hataya
dtrq.ri.r. 'Villani\rin
r35g. da istanbul iini.inde andrfr Osmanhlar,
Osmanl kaynaklarrrru iJt". 7fu1ry5g de Murad idaresinde "Istanbul'ayakrn,, bir kaleyiBe ve!orl,, hisartn, kugatmaya gelen giziler olmahdrr''ii4urud, Istanbui istikametinde Qorlu iizerine yiiriidii$U zaman,-Bizans'ta
kendini g6steren panik gok *,rht.*.I ltalya'da bu qekilde bir yankr
,yurrarrrrirqtrr. Fakat Muiad bu taarruzu, asrl Edirne'ye karqr harekitta
gi*r"i isiurrbul tarafindan gelecek bir hi'icuma karEr korumak gayesile
]up*uttu idi. Qorlu'yu aldrkian sonra Batr'ya donecek, istanbul - Edirne
yoi, tirerindeki di$er kaleleri almrya gahgacaktrr'
Bu harek1t tizerinde Osmanll t.luyi.rAmelerindeki riviyetleri daha
yakrndan tahlil edelim. Bu rivayetler, ashnda iki ana rivayete dayanrr ki'
firiri Aqrk Paga-zide 'nin, difieri ise Ahmedi'nin ve ondan sonra bir
Eoklarrnrn kullandrfr ve Ruhi ile;t\eqri'nin en mufassal versiyonunu verdik-
leri riviYettir ao.
Her iki Osmanh riviyet grupu, Murad'rn Rumeli'de btiytik ftitfihata
giriqtigi tarihi 76r (e3.Xi.r35g da baqlar) olarak verirler al' Fakat
36J. Drae seke,Der|Jebergangder osmanen nachEuropaint4. Jh.,Jahrb.f.d.klass.
Altertum, XXXI (t9t3), +76'5o.4'30 Fr. Babinerri ir;u,igt, t' 4O (M' Villani 1363 yrhnda 6lmiigtiir)'
s? oruc,a giire (s. eo) Dimetoka H. z6o (g.XII. r35B -2+.x. r359) da fethedilmigtir'
s8 Ostrogorski, 478 (Villani'yi zikreder)'se Krt. Anonim Teodrth, Giese negri, s' eo'
ao Bu iki riviyet grupu 'hakkrnda
bak. benim, The Rise of the ottnman Historiograph|,
s. r5l'r67..r Arrk pagz. Atsrz negri, s. tz6-271 Anonim Tcuilrth-i Al-; osm6n' Fr' Giese
negri, s. ll I Oruc, Teudrth-i Al-i Osmdn, Fr. Babinger negri, Hannover 1925' s' 20;
Xqri, Gihanniimrd, I, Fr- Taeschner ne;ri, Leipzig l95l' s' 52-53'
EDIRNENIN FETHI t47
aynr kaynaklar, umumiyetle Murad'rn aynr yll iEinde tahta grkmrgoldu$unu zannederler. 1359 da Murad'rn, kardegi stileyman ve babasrOrhan gibi, daha babasrntn sa$h$rnda devletin btiyiik mesuliyetleriniomuzlanna ytiklenmig olmasr, onlarr bu hataya siirtiklemig olmafudir. Ruhiriv6Lyetinde ise, I. Murad'rn tahta grktrktan sonra srrplara kargr yap acaptRumeli harekAtiyle bu seferin karrgtnlmrq oldu$u dtigtinulebilir a2. AFS'-da bu noktalarr tartrgma konusu yapaca$rz. Eweli iki riviyeti verelim.
AErk Paqazade riviyeti krsaca qoyledir: orhan ciltince Murad"Dc$ru Bursa'ya geldi". Karesi'den ve kendi vilAyetinden asker topladr.Lalasr $ahin'i yaruna ahp Gelibolu'dan gegti. Do$ru "Ban atoz,, as hisarrtizerine ytirtidii. savaqsrz aldr. oradan eorlu'ya giderek giddetli birsavagla zaptetti. Hisarrnr yrktr44. Sonra "Misini" hisarr cintine geldi.Bu kalenin Tekvuru kaleyi teslim etti a5. oradan gdziler .,8 u r g o s',(Ltile-Burgaz)'taldrlar. Igindekiler kagmrEtr. Kalt,sini yaktrlar uu (4g. nau;.
a2 Ruhi'nin metni igin bak, s. r4.as Agrk Paga-zdde'de (Atsrz negri, rz6-18; Giese negri, s.4B-5r), j:b.ve Negri,de
(Taeschner, I, 52i Unat-Koymen negri, I, s. l9a) :ril.; Oruc,da (Babinger negri,
Oxford yazrn, s. 20 ve Manisa yazm.) ):llLl. Bu kalenin Tekirdap (Rodosto) kasa-basr giineyinde sahilde Panados (bugiin Tekirda[ il merkezine bafh Barbaros bucagr)oldug'u tahmin olunabilir (krq. Fr. Babinger, ibid., 43).{a Qorlu (eski ga$da X0pa},},ov ve Bizans devrinde T(oupou},},6q, Tupo}.6r1) hakkrnda1433 de B. de La Broqui dre'in (vo2age d' outremtr, ch. schef., ,r.gri, paris rg9z, s.169) tu miigahedesi, osmanh kayna[rnr teyit etmektedir: ,,Jc abu d wu uille qrcl'on nnmme Chourleu qui a csti assis bonru par semblant, car les Turcs I'ont abatue ct cst repeuplle deGrccsetdcTurcs". Evliyi Qelebi'dekikayrtiEinbak.H. J. Kissling,Bcitrdgczur KenntnisThra*bns im t7. Jahrhundnt, Wiesbaden 1956., s. re.
aBAgrk Pgz.ve Negri'dej*. (Misini); orucveAnonimler'de;--.r , V (Misin);Bizans devrinde Messene (Meocava) (bak. Babinger, s. 4g-#.; Kissling, s. 15, not 6z). H.938 tarihine dofru yazrlmrg bir Gelibolu tahrir defterinde (Ba!vekalet Argivi,Tapu No. 167) Misini kale hakkrnda qu kaydr goriiyoruz: 'a^li inrj_p ,:lLi7lt..-lLar,sa*' JYJI f ; ,Gr.'- Bugiin eorlu ilgesine ba[h Misinri,dir. B.deLaBroquidre'in (s. t&g) Mbterio geklinde kaydettigi bu kale hakkrnda verdifi bilgi,Osmanlr riviyetiyle uygunluk halindedir: "dc ld je ala2 d urc aillc qu l,on nommc-Mistrioqui cst une pctitc place fnmle et n'y demcurcnt qtu Grecz excepti ung Turc ti qui grant Turc l,adonnic". Mtibadeleye kadar Rumlarrn oturduSu Misinli, buglin Rumeli gcigmenleritarafindan iskAn olunan 3oo haneli bir kiiydiir. Kale duvan halA ayaktadrr. g.[. a. M.Mansel, Trak2a'nn kiiltiir ae taihi,lst. rg38 lev. XXIII.
'6 Burgaz, sonralarr Qatal-Burgaz ve Liile-Burgaz (isim ve gehrin eski tarihiigin bak. Kissling, s. 16). B' de La Broquidre Q7o) keza Osmanh rivAyetini teyiden
I4B HALIL INALCIK
Obtir taraftan Hacr ltUegi Meriq kenarrnda fethetti$i "Burgos" ta07
yerlegmirs, pirr,.totu;y' "tt'q;tmakta
idi' O' nihayet bu kalenin tekvurunu
pusuya diiqiiriip .ri, old, ve kaleyi teslim etmeleri iizerine kendisini serbest
brraktr.Yinebutarafta,MerigvadisinderGdziEvrenuz'Keganhisarrnril;;;;u' ipsata'vr srktEtrrmakta idi(aa' Bab)'
Murad, n,rrgorl,ur, (Ltiie-Burgaz) Eski (Baba-Eskisi)'ye rs geldi' Hisarr
boE buldu. Halkr idir.,.'y. kagrp srg,.,mrqlurdr. .Kaleyi yaktrlar (N.lri ver-
siyonunda). Ci"r;;; ti, ruE r,irur, ".l.hu
iethettiler' N{urad oradan Lalasr
$ahin,i askerle Edirne iizerine gonderdi' Di'iqman Edirne'den biiyiik kuv-
vetlerie Erkrp ona;;ut geldi. Briytik bir savaq 6ldu ae' Yenilen di'iqman d<intip
hisarakapandr. B" ,;";" Hacrltuegr ve Gizi.Evrenuz gelip Sultan Mu-
rad,la buluqtular. Oniine diiqiip Eiirr,.'y. geldiler' Merig o zama;rr tagkrn
idi. Edirne Tek- vuru50 gec.leyin-lit 'ftu|t$a binip kaEtr' Enez'e gittisl'
sabahleyin bu habe, drry,ri.rrrcu iE.rid.kiler gJhrin kaprsrnr (oruc, Manisa
niishasr: Kumkale Kaprsr'"t) ";;p teslim- ettiler' Bu{etih' 76r yrhnda
oldu (45. Bab).AnonimlerveOrucburivlyetidahakrsanaklederler.Birkrsrm
Anonimler, Ahmedi'nin I. N{urad'a ait krsmtnr araya srktqtrrarak' boyle'
der ki: ,,Et de lit,ie uins ti unc ville que l'on nomme Pirgasi qui est aussi tous les murs abbatus el n'jt
demeure que Turcz." Broquidre, buraya tuau, g.tiigi yol i-iz.erinde geqtigi yerleri Qorlu'
Misterio (Misini) ,e pi.g^ri (Burgaz) olu.i osmanh rivayetindeki aynr srraya gdre
zikreder.Istanbul.Edirneyolunun,43ot.,d.deaynigi.rzergihrtakibettisianlagrl.*"0:10;]*etoka'nrn
hemen dofusunda Edirne yolu iizerinde bulunan Kulelii-Burgaz
bugiin Phltion. Evliyi Qelebi'defV"' gt8ligti Stltli Burgaz veya llbe!i
K a I e s i 1Kar9, o*., s. eo, 93) oiabilii iola hakim bulunan tepedeki biiyiik kule
"-1? ffi;l,"oi?jjlr,,,".n Boulgarophygon'udur (lik. Babinger, 5r-5e ve Kiss-
ling, 4o-4r). Broqui!'"'dt (s' rToJ B;;t;At" sonra zikredilenZambry'Baba-Eskisi
(Babaeski) olmahdrr' O, bu kasabanrn-s"'lu"t' da yrkrlmrg buldu'
4s ldris (Hcg BchiSt, Topkapr S' Krit' Hazine t655' v' r4t a) savaq yerini Sazlu-Dere
olarak gosterir (krg. onian alan T6cii,t-Tea6rth, I,7z). ldris bu krsrmda Neqri'yi izler ve
her iki riviyeti verir' O, Ne 9ri gibi Ankara ahilerini zikreder'
60 Oruc,da (Manisa niish.) .r.rJN O;tU (Adranos? Tekuutu)' Hoca Sa'deddin'de
(I, ?e) , l'Edirn' Tekvuru6 aJ;'ril (Andrine?) demekle meghur idi'"br Bugiin Kegan'a ba[' Enez bucafr. Keza E,ro:,.lr.o" veya Ino-z .
jr'rl)
gekillerinde yazrlmaktad,r.-BirurN devrindz Atvo6 ve Eski-Qafida 'A{uv$o6 veya flotrooBpia
(bak.Babinger,ibid.,49).Edirnel'eMerigvadisininEgedenizinemahreciolanbuonemli liman ve tuzlalarrri mukataasr Fatih ievrinde Mora ilhak olunduiu zaman
DespotDemetriusPalaeologus,atahsisolunmugtu(bak.TV,yeniseriI.l(1955)'134).Enez,in fethi hakkrnda bak. benim "Mehmed iht Co"q"t'o' and his time" Speculum'
XXX3'(196o),42'Enez'leEdirnet'u""'dtMerigi"izerindegemiileulaqtrrmayakrnzamanlara kadar YaPrhYordu'
EDIRNENIN rnrHl t+s
ce her iki riviyeti vermiqtir. Yalruz Oruc'un Manisa ntishasr, Edirnefethi igin yukandaki riviyeti izliyerek H. 76r tarihini, fakat aynr zamandaTakvimlere giire H. 762 tarihini verir.
Agrk Paga zdde riviyeti l\,Iurad'rn 76r/r35g de kardegi Siiley-man Paqa yerine Rumeli'deki ug kulryetlerinin bagrna gegtikten sonragiriqtigi sistemli ftituhat hareki.trnr nakletmektedir ve burada olaylartamamiyle mantrki bir srra takib etmektedir. $6yle ki, I\4urad, tarihiIstanbul - Edirne yolu tizerinde belli baqh kaleleri, yani Istanbul cihetindenbaqhyarak Qorlu, Misini, Burgos (Liile-Burgaz) kalelerini alrrken, Edir-ne'yi giineyden MeriE vadisi i.izerinden koruyan kaleler ve baqhca Dime-toka (Didymoteichon) da uE beyleri tara{indan baskr altrnda tutulmaktaidi. HarekAtrn ikinci ve son safhasrnda Murad, Edirne'ye 55 Km. kadaruzakhkta Baba-Eskisi'nde karargAhrnr kurmuq, oradan Lala $ahin'iEdirne tizerine gondermiq, ona kargr Edirne'de toplanmrq olan Bizans kuvvet-leri Osmanhlan ptiskiirtmek iEin kaleden grkarak bir savaq vermigler, fakatyenilerek Edirne kalesine gekilmiglerdir (Murad'rn, halkr tara{indan terke-dilmig kaleleri neden sistemli bir gekilde tahrip ettigi - Qorlu ve Baba-Eskisigibi - kolayca anlaqrhr. Osmanh ftit0hatrnda sistemli bir qekilde_uygulananbu ustrl sayesinde, kalelerin, Osmanhlar uzaklaqtr$r zaman tekrar bir mu-kavemet noktasr halini almasr dnlenmiE oluyordu). Sazlu-dere'de baqarrile sonuglanan bu denemeden sonra Murad, Edirne'ye karqr son taarrvzharekAtrna girigmek tizere bi.iti.in kuwetlerini toplama$a karar vermiq,Keqan da$hk b<ilgesi ve Merig vadisinde f;aaliyette bulunan Hacr itUegive Evrenuz kumandasrndaki uE kuwetlerini ga$rrmrgtrr. Bunlar, IVfurad'rnordusryle birlegmigler ve cincti kuwetlerini tegkil etmiglerdir. Btittin ordu,ondan sonra Edirne i.izerine harekete gegmiqtir. Edirne'nin, bir muhasarasavaqr yaprlmasrna hacet kalmadan teslim ahndr$r riviyeti de gerEe$e
uygun goriinmektedir. Sazlu-dere yenilgisinden sonra Edirne halkr iEin,btittin kuwetleriyle harekete gegen Murad'rn ordusuna karqr bagarri.imidi gok azalmtE bulunuyordu. Ondan cince Murad'rn, kendiligin-den teslim olan Trakya kalelerini (Banatoz, Misini gibi) ya$ma ve tahriptenkorudu$u ve halkr yerinde brraktr$r, fakat itaat etmeyenleri fetihten sonrava$ma ve tahrip ve halkrnr esir etti$i de 52 malfimdu. Murad, Istanbul-Eciir-
62 Osmanh devrinde Trakya'da Rum niifusunun biiytik bir mrktara vardr$r kasa-balar, denebilir ki, daima sulhan ahnmrq yerlerdir. Meseld teslim olan Miire fte'de H.gz5 tarihli tahrir defterine gcire (Bagv. Argivi, Tapu Def. No 75, s.3BB) ro7 Hrris-tiyan hanesine kargrhk 4 Mixliiman hane vardr. Miirefte ve onun gibi bir krsrmHrristiyan kdyleri vergi bakrmrndan da farkh bir muameleye tibi tutulmuglardrr.'anuaten, yani zorla ahnmrg yerlerin, umumiyetle, ger'an halkr esir edilmig ve toprafrve emlAkr Mi..isliimanlara gegmig oldugundan, bu gibi yerler siiratle Miisltiman kasabaiarr
I5O HALIL INALCIK
ne yoluna tamamiyle hikim bir duruma geldi$inde Insianbul'dan biryardrm gelmesi iimidi yoktu. RivAyete grire Bizansh kumandan Merigiizerinden Enez limaruna kaEmrgtrr. Gergekten burasto o zaman Edirne'denIstanbul'a kagabilmek igin kalan tek yoldu. Nihayet yukarrda giister'digimiz gibi, ihtiva ettigi toponimik ve topografik veriler ve bunlarrnB. de La Broquidre'in grizlemlerile uy$unlu$u, bu riviyetin gtivenilir birkaynak oldu$unu ortaya koymaktadrr.
Ikinci rivAyet grupunun en tam ve mufassal versiyonunu nakledenRuhi'de 53 bize Murad'rn ctiltrsundan sonraki olaylar aynen giiyle
anlatrlmaktadrr:
. .l\& ,;. oFJJI i/. )ls' dUIJI Jlr-l .rk i : CUll -..ltllrCJ-J a)t-r, cSQ Jrl ,l.rL;> >tT ,-,17-9i 4'. ;t;-.191 l-t>/ OS?
dV dttl- i^-LflJ ly-Yl .rLbL &ul rlll.r,ti olsjs1.r!-l j1.Vl 6s;l
U. "r.,.i\ 0tLL ,lt)Ul dtbl- *:{ Jrl ,," s }!>ss+{ ^s -dt- )lf
dYJl o4l-tr jl)bl t (V;F 6.tlf UJ* "rl& .,'. ill-tll ci. )lt, ,SiV
,!rul c-# os+&sl s yJJ,-l :! C;\" d-r?.! ty ?t)r;J{ )J^a|J.-l ,lK,1
d3J-rr a{ 6til rl: [9 ] J*" o\rs s. *-L-t"-l ir;I, csilo dt- >l-2, JUI-:ti, e OL, ,lf 0.rrl ,iLit J a\ae c))re *Jrl tlJb lV €"ojlrTal;:L., sdp,r-ll 9t;{ 6tJ9l JIJ-lYl (W, o Jtll air..,r-l, L.tc; ..,31-el
g;:;-Ul b o1l,?1. o)4?rl"i ofis C-lF r. ?t*-l g )Ui J Ue o>1u31.
A-.,,sJa 7. oJ;7.1 iltr;;l*lfl ,rV 4itJl t i;t,'.l-z.l {il rJti S :I-t;+,?s'.si ,6s Jt++\4' eLl S"rl ,.-jej J'lt af.S4U- JsV t.sd1l -lto 4::^l*, 6ltrt t_l*,' t a;l:L- j orIXtiV 9 a^le ;fal ilsel)b o-,,1r{..,1 ?J{ cL-l ;rt 4r;r Js; orls* i.lJl ,-r cs-t:,.l ,,,12!)
halini almrgtrr (r433 de Burgaz hakkrnda B.de La Broquidre'in dikkate deSer miiqahedesiigin bak. yukarrda not 46). Tabii sonralan, baqka Amillerin etkisi altrnda, Miisliimanveya Rum niifusu gof'unluk kazanmrg kasabalar da vardrr. Fakat bu, uzun bir zarr,anstiresi iginde olmugtur.
68 Burada Oxford Bodleian Kiitiiphanesi (Manh MS. no. 3r3) niishasrnr kul-lanryoruz.J. H. Mordtmann tarafindan Ruhi'ye atfolunan bu niisha ile diler niishalarr(MOG, II, s. reg-r36) kargrlagtrrmak suretile bu m0stakil riviyetin tam olarak mey-
dana grkmasr Osmanh tarihinin ilk devresi tetkikleri igin zaruridir.
EDIRNENIx r.ernl r5r
,5)6 !Vst.!.,Kt 6rb olrt oJ,,3seriy a(-Kf;o:t:ilJi otf U o.r,l
.-f .,iJJl *e7t ul-p -:{ ,;sl S_ii, *Lle.: ;tf*31_r; oK)ar; ,t,irJul ,-r . ,!o,29t,Lb- &* orlil.L^ y-l-rr-l cr_tV tSVss.:lK d)<^o;tj:;l dl-l 4) lt r;Jr,:-)t-ii -l oJ:--Ue ':Jr;t,l Jrl ot- .:l-r, JtH--,
llrf c9Lt" s-i;: dl ekl i, .rF, rg>L_ Jr,J]t eUt tr, 4rultstKtt)'r''l&'.r*j tri.: i; a*,-l .lrl f Sr\rr-, ?lsrggi g;)t€i eoJ;i-r6'+;r- ylJr.l o.r:fty, rlert, allrt ,-el)bl ?:.1,,-l a-li gly Jri-lqtlA 4K;l d;lb t u.sV o;irb'
1ss ?JJr.t i. 4r<-*e rJ;<k JyJlLi c,t\9,[r.l ,.79.1.1 y{ elyt ,-rYll -raV,.-r-2,5,_ i-.. f-l_l E C'Jsltf csJul go ,r;r jl :tK o;!ie'l JtbI*, rlJl ig.ul Cl 'ori)l yr-Uldlll lrt./:$.1 $r(*".lrlf u.6ss.'an,tss 4JJ,..-:ite t rl1y.w"t ig,. o-tla G:. ui.!I )t 6*. cs-b-l g"l.l-d:rl ?st' 0/*^J -er -t15
l -,1:.rcr;l J 4tlf a^o^lil 'J .-, dV ;[;:lr^ JtLl-
-u-)-U g"l-i! ,fr:l -,.e-rrl ,!; l, a:-,ltl ur:, gt- .:lr, dUL os?AV g. r{.."n j-u{ y.rJr-l !) .-ut- 5 .)ib)ri , ?!)i ci o)lu,r.
n....cSJll +:b 4:^^[l Jt'?s+{ cb-l gl: d:rnf: V:J-l t'Negri, bu iki rivAyeti ustaca birbirine eklemig, evvel6. Murad'rn ctiltr-
sundan hemen sonra Ahmedi - Ruhi riviyetini nakletmig, mtiteAkibenEdirne fethinde AErk Pagazide rivayetindeki olayla.r, k.onol,ojik bakrmdanondan sonra vuku bulmug gibi, ona eklemiqtir 5a (onun bu tertipte yaruldr[.rnrgcisterece$iz). O, Siileyman Paga'nrn oltimiinti 76o olarak dtizeltmek istemigve Agrk PaEazide riviyetini "Esahh oldur ki oilu sulq,*an pasa iki a2 tjndenaefat etmistir" diyerek tekrarlamrq bs ve Edirne fethini yine Agrk paia-ztde
5a Ruh i ile miigterek (s. St): "Ittifak bir grin kavuStu',; ve s. 5z: ,,Legkercem'edip diledi ki Sultan-iiyi.i$ti'ne gelip etrafinr fethedip',. Bu ikincisinde Ruhiile miigterek olan kaynafrn daha mufassal bir varyantrnr kullanmrg gciriiniiyor. Kalankrsrmlar tamamiyle Agrk PagazAde'dendir (Ne;ri, Gihdnnilmd, I, Fr. Taeschner,in trpkrbastmt, Leipzig, I95I, 5I-53).Th. Menzel'in buldu[u B9B tarihli bu mi.ihim niisha, F. R.Unat ve M. A. Kiiymen'in metin tesisi yohyle yayrnladrklan metinde (Kitdb-t Cihan-niimd, Ankara lg49) kullanrlmamrgtrr. Biz burada daima Menzel niishasrnr zikredece$iz.
56 A$rk PagazAde (Fr. Giese nepri, Leipzig tgzg,s. 46).rr.er:f J'rl dTJsl i.r;l $:l {::3, J} 7-t n
r52 HALIL lNerctr
riviyetine gdre nakletmigtir. Ancak burada da tarihi 762 olarak diizelt-miqtir. Negri, g{iphesiz Siileyman PaEa'mn oltim tarihi olarak Aqrk Paqazide'-
deki gibi 758 tarihini vermiq olsa, ondan iki ay sonra oldti$tini.i soyledi$i
Orhan'rn da o tarihte dlmtiq olmast ve Murad'rn 758 de tahta gtkmastnt
kabul etmesi gerekirdi. Halbuki o, 758 tarihini, yine Agrk Pagazide'nin birntishasrndan alarak Bolayrr fethi tarihi olarak gcistermiqtir; ondan sonraki
ftittrhat igin "Bilctimle mezkfiritrn fethi tamam bir yrlda oldu" diyerek
bir yrl kabul etmiq ve Siileyman'rn vefatrnr ise mtiteakip 76o yrh olarak
tesbit etmigtir. Murad'rn ctilirsu ve Ankara seferini Ruhi'den ahp ilAve
etti$inden buna da bir yrl ayrrmrq ve ondan sonra Rumeli'ye gegiP Edirne'yifethetmesi tarihi olarak 762 yi kabul etmiqtir. Neqri'nin bagka yerlerde de
bu qekilde kaynaklarr arasrndaki uyuqmazh$r gidermiye gahqtrfirnr bili-yoruz. Bu suretle eski iki riviyet, yani gerek Agrk Paqazide gerek Ahmedi -Ruhi rivAyeti Edirne fethi tarihi olarak 76r tarihinisG verdikleri haldeNegri bu riviyetlerden ayrrhp 762 tarihini ortaya gtkarmrqtrr 5?.
Bu noktayr iqaret ettikten sonra, qimdi Ahmedi - Ruhi riviyet grupunutahlile gahqahm. Ruhi rivAyetinde esas olaylar qoyle srralanmrqttr:
r. Orhan oltince devlet biiyiikleri o$lu Murad'r tahta gegirdiler.2 - Ctiltrsunun ilk giinlerinde ona karqr isyan edenler sonra itaat
ettiler. Durum dtizeldi.
3. Murad Kapluca'da bir imiret ve medrese yaptrrdr.
4. Ondan sonra istedi ki, Rumeli'ne gegip "IJngurus'a gazi ede"($iikrullih Bchcetti't - Teadrih'de "Laz ve Ungurus"). Fakat o srrada
"Yukaru Rtrm'da olan miiteferrik Be$ler"in (Behcetii't'Teudrih, Mehmedb. Hacr Halil ve Negri'de "etrAfin miilfikti"), kcndisi Rumeli'negegince Bursa'ya taarruz edeceklerini iigrendi.
5. Bunun tizerine ordusryle "ti R0m haddine yetigtip z2rhir olan a'diyrkesredtip il ve vilAyet" zaptetti. Ankara'yr fethetti. Oradan Sultan- Oyti!ii'ne(Sultan - Onii, Eskiqehir) gelip onu da fethetti ve Bursa'ya dtindii.
6. Tekrar asker tophyarak Rumeli'ne gegti. "Srrf legkerin sryup Edir-ne'yi fethetti yedi ytiz altmq birinci yrlda."
66 Anonim Teudrih-i At-i Osmdn (Fr. Giese neqri, Breslau 1922, s. 3r) ve Oruc(Babinger ne;ri, s.2r,93) 76r tarihini verirler. Daha yeni bir kompilasyon devresinitemsil eden Ke mal Pagaz6.de, Negri'yi takib eder (Siileyman'rn kaz avlarkenolmesive iiliim tarihini Neqri gibi H. 76o olarak vermesi, bak. Nuriosmaniye k0ti.ip.yazma 3o7B). Bu tarihci, Anonim'leri de kullanmr$trr (Siileyman Pa;a'nrn vasiyyeti ve
"kiiffirrn" Kavak-Tuzlasr'na grkmasr riviyeti). Idr is, Negri'ye tibi olmug ve 764 yrhnrvermig, Ati lKtinha'l-ahbdr, V, +S-+g) ve Cennibi (eyi bir niisha Edirne Selimiye Ktit.no. r569 v. 7oo) Ruhi'yi takibetmiqlerdir.
6? Oruc'un da Manisa niishasrnda 762 tarihini verdigini g6rmiiqtiik. Negri ile Orucarasrnda bir mi.inasebetten ziyide her ikisi igin Takvimlerin kaynak oldufu dii]iini..ilebilir.
EDIRNE'NIX rnrHl r53
7 . Ondan sonra o$iu Yrldrrrm BAyezid'i lalasr Timurtaq Bey'le Bursa'dakoyarak tekrar Rumeli'ne sefer yaptr ve "Srrf iklimine mtteveccih oldu".
Neqri, bu riviyeti daha krsa nakleder ve Ankara Ahilerinin nasrlkarErladrklarrna dair bir rivAyeti (Menzel yazmasr s. 52: "derler ki. . .
krrrhgursrz") buna ekler. Ahmedi, $iikrullah ve Mehme t b. HacrHalil, I\4urad'rn ci.iltrsunda Halil-i Qenderi'yi vezirlige getirdiginikaydetmiglerdir ki, bu Ruhi'de yoktur 58. Di['er taraftan, Ruhi'de G ve 7numaralarda iizetledi$imiz olaylar da Ahmedi, $iikrullih ve Mehmet b.Hacr Halil'de yoktur. Yani, onlar Ankara ve Sultan - Oyiifii fethindensonra hemen Karaman seferine gegerler ve Srrplar'a karqr bir seferden veEdirne'nin fethinden bahsetmezler. Ruhi ile birlikte btittin bu kaynaklarrnmtiqterek olduklan noktalar r. Murad'rn ctiltrsunda kendisine karqr itaat-sizliEe sapanlan tedip etti$i,2. Sonra do$uya "serhadd-i Rfim'a" hareketederek Ankara'yr ve Sultan - Oytigti'nii fethetti$idir. Mtiqterek kaynaSrnbaghca bu olaylarr ihtiva ettigi dtigtintilebilir.
Murad'rn tahta ctilfisunda kendisine karqr gelenler, Ahmedi'de:"Oldular yagr ana kardaElarrKamunun bitti elinde iqlefi"re
geklinde ifade edilmigtir.uzunEarErh'ya giire, burada "kardaqlar"dan maksat, Nfurad'rn kar-
deqleridir60. o, Murad tahta Erktr$r zaman $ehzade Halil'in ve lbra-him'in hayatta olduklanm ve Anadolu'da muhalefete kalkrqtrklarrnr tahminetmektedir. Halil'in ne zaman oldtigti hakkrnda kaynaklarda bir bilgiyokturcr. o, e$er bu tarihte sa$ ise 16 yaqrnda olup lznik sanca$rndabulunmug olmahdrr 62. Osmanhlarda, eski Ttirk inanrErna gcire hfiktimdar-hgn kime aid oldu$unu Tann tayin cder 63. orhan'rn ciltimiinde
68 Negri, Bursa Kadrsr Hayreddin'in "Kadr askerlige" getirildi$ini siiyler, b<ty-lece bu noktada Aqrk Pagazdde'yi takibeder. Ahmedi ve Mehmed b. Hacr Halilise Qandarlt'ntn "Vezirete" getirildigini iraydederler. Bu ihtilAf igin bak. ilerde Mehmedb._ Hacr Halil, -bu tevcihte, Abdiilkadir GilAni hulefAsrndan Mevlina $eyh Fahreddin'inrol oynadrirnr belirtir.
50 Atsrz nqri, Osmanh Tarihleri, I, lst. 1949, s. r5.60 Osmanh Tarihi, I, e. baskr, Ankara 196o, s. 16o. P. lVittek'e gore ((ur Cle-
schichte Angoras im llliltelalter, Festschrift G.Jacob, Leipzig, r932, s.352-3) kardaglardanmaksat Milsli)man komsulardr.
tt N. Jorga (GOR, I, zoz) Halil'in, babasr Orhan'dan once Oldti$iini1 yazarsa da,bu htikme nasrl vardrfr belli deSildir.
6? Bak. N. Gregoras; H. 77 de vazrlmrg bir Takuim (O. Turan negri, 72)Orhan ile Halil isminde birinin aynr yrlda, 763 de dldiiklerini kavdeder. Ancak O . T u r an.4 UT 'UT J+ i "Atabeg Halil ASa" okumuqtur. Bunu kontrol edemedik.
03 Bak, benim, Osmanlilarda Saltanat Verdset Usfilii ae Tijlk Hakimj,et Tetilkkisi\le llgisi,Siyasal Bilgiler Fak. De rgisi, XIV - I (igSg).
t5+ HALIL lNarCte
(Mart r36z) Halil'itutan grupun,onu, babastrun yerine Sultan ilin etmiS
olmalarr tabiidir. Yukarrda iqaret etti$imiz gibi, Bizans Imparatoru da
tabiatiyle Halil'in Osmanh tahtrna oturmasrnr istiyenler arastndadtr.Obtir tarafta, o zarnan 36 yagrnda olan Murat 6a, Rumeli'de devletin esas
kuwetleri bagrnda bulunuyordu. O, Trakya ftitfihatiyle biiytik bir tin sal-
ml$tr, ve giiphesiz Bizans'a kargr saval ve fiitfihat politikasrnt temsil etti-ginden gAzi gevreleri tarafindan desteklenmekte idi. Ozetle, o zamanki
Eartlar, kardeqler arasrnda Osmanh tahtl iEin bir mi.icadele cereyan etmig
olabilecegi di.igiincesini hakh gosterebilir. Ancak, Murad'la Halil arasrnda
taht igin mtcadele oldu$u bir tahminden ileri gidemez. Kayna$rmrzrnaErkca bildirdifi'i ye$Ane qey, Murad'rn ciiltrsu srrasrnda Anadolu'da karga-qahklar Erktr$rdrr. Bu riviyetin manztm ve krsa bir versiyonunda (Ahme-
di) bu isilerden kardeSler geklinde bahsedilnr.iq olmasr, geqitli yorumlaraelveriEli oldu$undan kesin bir delil sayrlamaz.
Orhan'rn oli.imti, di$er taraftan, Ankara'yt kendi .hAkimiyet sahasr
iqinde sayan Eretna-o$lu tarafindan bir firsat sayrlmrq olmahdrr. Eretnao$lunun hareketi hakkrnda daha kesin bilgilere sahip bulunmaktayn.Ankara, Osmanh iqgaline kadar Eretna devletinin hAkirniyet sahast iEinde
sayrhyor ve burada Melik NAsrreddin BahtiyAr Be$ isminde biri hAkim
bulunuyordu6s. Eretna'ntn oli.imtinden (t352) uu sonra o$ullan arastnda
mi.icadele grkmrq6? ve Osmanhlar bundan yararlanarak t35+ de68 ilk defa
Si.ileyman Paqa idaresinde Ankara'ya bir sefer yapmr$ qehri hikimi-yetleri altrna almrglardrr. Ankara'da Sultan Alieddin CAmii tizerindeOrhan zamantnda Lu'lu' (yahut Lulu) Paga'ntn koydurdu$u H. 16Z
tarihli kitabe 6e, Ankara'ntn, her halde r 362 Martrndan once heni.iz
0a Yeni bulunan Takuimler (bak. Tarihi Takuimler, O. Turan neqri, Ankara t954,
s. 16,5e) onun dofum yrh olarak gclsterilen I3c6 yrhnr teyit etmektedir'05 H. Edhem,Diluel-i Isl6mi7e, Ist. r9zl, s.384; H. Hilsameddin, Amasjta Tarihi,
III, Ist. 1927, s. 4o, 63, 65'60 A. Tevhid, Beni Ertena, TOEM, IV, s. 16' H. Hiisameddin, ibid.' 42.6? H. Hrisameddin, ibid., s. M; A. Tevhid, ibid., s. rB.68 Bak. P. Wittek, /ur Geschichtz Angoras, s, 347. Eretna'nrn kiigi.ik oflu Ndsr-
reddin Mehmed Bey babasrnrn yerine Sultan oldu ise de, H. 754 sonlarr veya 755 yrh
(rf:+) baglarrnda kardeqi CAfer, Kayseri'de beyliSini ilin etti. Karaman o$lu Siileyman,
Ir{ehnred Beyi destekledi (H. Hiisameddin, 48-49). Ankara'nrn Orhan zamantnda
fethedilmig oldu$una dair gu resmi kaydr (H.867 tarihli Ankara mufassal defteri, Bagv Ar;iv.Tapu No. g) nakledelim : "Ayaq'ta Ahi BAyezid giftligi, kadimt'l-eyyimdan vakf oh-
gelmig, elinde merhOm Orhan Bey ve Gizi HtdAvendigAr ve Sultan Mehemmed bitileri
vardrr. Elhileti.i hdzihi Ahi BAvezid oglu Ahi Elvan vakfiyyet iizere mutasarrtfttr."og Bak. N{. Akdag , Ankara Suttan Alileddin Camii Kapunda Bulunan Hicri 7fu Tarihli
bir Kitabenin Tarihi Arumi, TV, yeni seri l-3 (196r),372, levha II. Kn' M. Galib, Ankara,
I, Ist. t14t, 47.Ug satrrhk bu kitAbenin tam metni gudur:
EDIRNENIW FErnl r 55
Osmanlrlara tabi oldu$unu kesin bir Eekilde ortaya koymaktadrr. Hal-buki Osmanh rivAyetine gcire, Murad, Ankara'yr bir sefer neticesin-de yeniden fethetmek zorunda kalmrgtrr. O halde, Ankara, rg1z Martrn-dan sonra Osmanh hakimiyetinden Erkmrq bulunuyordu. Bu da, agikarsurette, Orhan'rn ciltimtinden sonra Osmanh tilkesinde kendini gosterenkararsrz durumla ilgili olmahdrr.
Hiiseyin HtisAmeddin'in bu tarihlerde Orta Anadolu ve Ankara ileilgili olarak verdi$i bilgiler durumu oldukga aydrnlatmaktadrr.
H. ZSg yrhnda 70 Karaman-o$lu AlAeddin, Eretna-o$lu Mehmed'ibeyligine geri getirdi. Bciylece Karaman-o$ullariyle Eretna-o$lu MehmedOrta Anadolu'da tekrar i.isttin bir duruma gelmiq oluyorlardr. Bu esnadaeski Ankara Beyi BahtiyAr Bey de Ankara'yr veniden ele geEirdi ve Osmanhtopraklarrna taarruza bagladr ?r. BahtiyAr B.y, Karamanhlardan tegvikgirrmekte idi. Hiiseyin Hiisimeddin, bunun Orhan'rn dltimti ve Murad'rnctiltrsu tarihine rastladr$rnr kabul etmektedir ?2.
Yeni Osmanh Sultanr N,Iurad'rn do$u seferi, Ruhi rivAyetine gcire"yukaru Rtrm'da olan mtiteferrik Beyler"e 73 karqr yaprlmrgtrr. Bilindi$igibi, Osmanhlar Eretna devletine ait sahayt Rfrm adiyle adlandrrmaktaidiler ve 15. asrrda bu bcilgedeki Beylerbeyli$e R,ilm Be2terbeytili veyaRrtm uila2eti adr verilmigtir ?a. Hiiseyin Hi.isameddin'e gdre, Murad'rn
tjl..t J, lJLtl .,t+ l.b ,r .ld&Yl iULJI d;Il irll ilr. .i cJrr l: .2
Uh-, t4:, t .ijti i:- .ii 4fu .llrb JBrrl .3Lu'lu' (Lulu) Paga'ntn Gelibolu'da Egreflti koyi.inde bir mezraayr kervansarayrna vakfet-tigine dair Fatih Mehmed devrine ait bir tahrir defterinde (Bagv. Argivi, Tapu def.No. I2, s. 196) bir kayrt vardrr. T. Gokbilgin'in (Edirne ae Pasa Liaan,lst. rg52, 29r)onu II. Murad devrinde giistermesi dofru olmamah.
?o H. Hiisameddin, T6z tarihini verirse de Sivas'da yazrlmrg gagdag bir takvim(O. Turan negri, s. 72) 7Sg tarihini gosterir.
tr H. Hiisameddin, s. 64-65. O, bu bahiste Miineccimbagr'nrn Cdmi'u'd-duue|inive bizim tayin edemedifimiz kaynaklarr kullanmaktadrr.
?2 Ancak o, Orhan'rn <iliim tarihini 76r Recebi olarak gcisterir. Orhan'rn oltimtarihi r36z Marttrr (bak. yukarrda not I r).
?3 Ankara bolgesinde yalmz BahtiyAr Bev de$il, r5. asrr Osmanh tahrir defterlerin-deki evkaf kayrtlarrndan isimlerini O$rendigimiz bir takrm mahalli beyler vardr. H. 867tarihli Ankara tahrir defterine gdre (Bagv. Arqivi, No. g) Ye$en Beg oSullarr, Diindar Beyo$ullarr, Emir Yakub o$ullan, Kozan Bey ofullarr, IJlu Bey ogullan, Bikiri Bey, AbdullahBey, Siileyman Bey, Mahmud Bey o$ullarr Osmanlr fethinden 6nce Ankara bcilgesindetanlnml$ ailelerdi.
?a Bak. Negri, Taeschner negri, I., s. 87, t++. H. Hiisameddin'e gbre(s. r42, r45) ilk vali, H.7BB de gehzade Yrldrrrm Bdyezid, ilk beylerbeyi 789 da
156 HALIL lxRt-ctr
kumandanlarrndan Sunkur Paga gelip Ankara'yt sarmlq, BahtiyAr Bey-
den memnun olmryan Eehir halkr kaleyi ona teslim etmiEler ve Osmanh
Htiki.imdarrnrn hdkimiyetini tanrmrqlardtr. Bahtiyir B.y, Amasya' ya
kaEmrgtrr. Murad'rn fetihten sonra gehre merasimle girerken ahilertaralindan nasrl kargrlandr$r Negri'de anlatrlmaktadrr.
Di$er taraftan inanrlrr ga$daq bir kaynak 75 Eretna-o$lu Mehmed'inertesi yrl,yani H. Z6S de (ro Ekim 1363 de baglar) Ankara tizerine yi.iri.i-
dii$tinti bildirmektedir (Eretna-o$lu'nun merkezi Sivas'ta yazrlmrq olan
bu kaynagrn Orhan GAzi'nin oltimiinii de bilhassa kaydetmiq olmasr dikkatedeger).
Eretna-o$lu'nun bu seferi, besbelli, bir yrl once N{urad'tn "serhadd-iRtrm" seferine bir karqrhk olarak yaprlmrq olmahdrr. Onun hedefi Ankara'yrOsmanhlardan geri almaktt 76.
Ozetle, Ahmedi - $tikrullah - Mehmet b. Hacr Halil riviyetin-de, Murad'rn gerEekten ciilfisundan, yani I36z Martrndan sonraki ha'diseler anlatrlmtEtrr. Edirne, ondan iince fethedilmiq bulundu$undan,orijinal rivAyeti aksettiren bu kaynaklarda, Murad'm ciililsundan sonraki
hddiseler suasmda Edirne Jethinden tabiatiyle bahsedilmemiqtir. Buna kargrhk
bir derleme olup Ruhi'ye atfolunan Bodeleian ntishasrnda Edirne fethi,Srrplara kargr bir seferle birleqtirilerek ilive olunmug giirtinmektedir. Yu-karrda girstermiye Eahgtr$rmrz gibi, Aqrk Pagazdde rivdyetinde ise, Murad'rnctilirsundan cince Edirne fethiyle neticelenen Trakya ftituhAtr hakkrndatafsilAt vardrr. Aqrk Paqaz2tde rivdyetinde (a7. Bab) I\4urad'tn Lala $ahin'eRumeli Beylerbeyligini, Evrenuz'a Uc Beyligini vermesi ci.iltrs ile ilgilihAdiseler olmahdrr. O, bu tAyinleri yaparak Rumeli'yi emniyet altrnaalmrq ve aynr riv6:yete gole, Gelibolu'dan geqip Bursa'ya gelmiE ve o krg
Devatdir Ahmed Paga'drr. Bolgenin Rilm uil$teti geklinde adlandrnlmasr hakkrndabak. P. Wittek, Le Sultan de Rfim, Annuaire de I'Institut Oriental, VI, BriikselI 938'
75 Zeyni.j'l-Nliineccim b. Si-ileyman'rn 7n Muharreminde Sivas'da kaleme
aldrsr Takaim, O. Turan negri, s. 7l:)le) ;ljl ;: J., jl (f :1 Jle-;r f:t ;l 1t;i\ : q-,r*tr )-e t, S)c l-t--:ie ,..r "r^ill ,5! p;.1 J j.-y 1-3 n, ;J-l: tlLll 3 --l- 'J21 J) ,,b". JLr s
n 1-* fl gtorit J3-: i j;.,', j;LLi J- il'iil ^j t ,iai J
Ifretna oglu i\{ehmed'in mezar kitAbesi (tarihi H. 16ll igin bak. H. Edhem, Ka)'serit't,e
$ehri, ist. I334, s. t I3.t6 TBzlr38,o yrhna do$ru Eretna o$ullarrnrn Osmanhlarla mi-inasebetlerinin hali
diigmanca oldu$unu Bazm u Razm'deki bir ka-vrttan (s. r86) anhvoruz. Kadr BurhAned-din, Eretna o$ullannrn mirasrna konunca Osmanhlara kargr bu drigmanca politikayr devam
ettirmigtir. Kadr'nrn bir arahk hiicumlannr Ankara'ya kadar ilerlettiiini de bilil'oruz(bak. Bazm u Ra4n, 3go, 4o8).
EDIRNENIN FETHi r57
Bursa'da krqlamrqtir. O zaman Bursa'da Kadrasker olan Kara Halil'in"vezirli$e" tAyin edilmesi de bu hAdiseler srrasrnda zikredilir. GerkegtenAhmedi - $tikrullah rivAyetine gore de, Murad'rn ctiltrs eder etmez ilk igiKara Halil'i "vezArete" getirmek olmugtur. Kadrasker srfatiyle devletmerkezinde idarenin en tinemli qahsiyeti durumunda bulunan Kara Halil'iyeni Sultan kendi tarafina kazanmak mecburiyetinde idi. Kara Halil'inve Qandarhlarrn, bundan sonra devlet iginde i.isti.in ntifuzu, kuwetli birihtimalle, onun bu srrada tahtr Murad'a sa$lamak hususunda yardrmrn-dan ileri gelmig olsa gerektir. Kayda de$er ki, $ehzide Halil'e ait olanIznik, Qandarhlarrn merkezi haline gelmiqtir.
Yine Agrk Pagazide riv1yetine giire (48 ve 49.Biblar), Murad, Bursa'yageldikten sonra H.766 (zB Ekim 136+- rg Agustos 1365) tarihine kadarRumeli'ye geEmemiqtir. Edirne'ye taarruz eden Srrplara kargr harekAtr, Lala$ahin yalnrz bagrna idare etmek zorunda kalmrgtrr. Murad'rn, ctil0sundansonra Anadolu'da ne gibi gailelerle u$raqtr$rnr (r362 Ankara seferi, r363veya rg6+ de Eretna oSlunun Ankara tizerine ytirtimesi) Ahmedi - RuhirivAyet grupundan ri$renmekteyiz 77.
Osmanh rivAyetlerinin, bciylece, konumuz bakrmrndan bir tahliliniyaptrktan sonra diyebiliriz ki, bu rivAyetler kronolojik srraya konunca,ihtiva' ettikleri sa$lam tarihi bilgiler gerEek de$erini kazanmaktadrr.$imdi, Edirne'nin fethi tarihi meselesini yeniden ele alabiliriz.
***Yukarrdaki agrklamalarla gosterme$e gahgtrk ki, Edirne'nin fethini
mutlaka I. Murad'rn I36z de tahta ctilirsu tarihine ba$lamak gerekmez.Osmanh riv6yeti, Edirne'nin fethi tarihini H. 76r ( z3 Kasrm rg5g- 13
Ekim r36o) olarak vermi$tir. Bu tarih, yukanda iqaret etti['imiz gibi, Hatil'inkurtulmasrndan sonra Rumeli'de $ehzAde Murad idaresinde giriqilen yeniftituhat harekAtrnrn baqlangrg tarihidir. Bu harekAtrn hedefi Edirn'e idi.Osmanh kayna$r, yalnrz Edirne'nin aynr yrl iginde diigtii$iinti kabul et-mekle yanrlmrgtrr. Edirne'nin H. 762 tarihinde diiEtti$tinii bildiren birOsmanh rivAyeti de vardtr. Oruc'un Manisa ntishasrnda (Muradiye KUttip-hanesi, yazma 1373, v. 4ra) aynen fu kaydr buluruz: "Kum - kalesikaprsrnr agrp kaleyi (Edirne kalesi) verdiler; ol yrl iginde gtineE tutulupyrldrzlar tamam gtiri.indti, Hicretiin sene 762 Edirne fetholundu. Hicrettin
?? Ba$rmsrz iigiincii bir riviyet, Dtistilndrnc-i Enoni'de (s. B+) bulunmaktadrr. Yuka-rrda igaret etti$imiz gibi, bu kaynak, Siileyman'm Oliimiinden sonra Orhan'rn saf,!$nda$ehzide Murad'rn Rumeli'deki faaliyetlerinden babseder. Bu kaynafrn, Edirne'yi SilleymanPaga'nrn fethettifiine dair kaydr haRrnda bak. not 6. Di)sfindme, Orhan'rn tiliimi.indensonra H. 765 tarihinde Srrplarrn Sazlu-Dere'de bir yenilgisini de kaydeder.
I
r5B HALIL lltRt-ctr
sene 76r viki' oldu" 78. Burada bilhassa dikkati geken nokta, Edirne'ningiineq tutulduSu yrlda fethedilmig oldugu kaydrdrr. Itt aea Fr. Babinger,bu noktaya dikkati gekmiq ve yaprlan hesaba giire bu gtineg tutulmasrnrn
5 Mayrs 136r tarihine rastladr$r tesbit edilmiqtir?e. Oruc, bu kaydrTakvimlerden ahp Aqrk Paga zdde riviyetine eklemig, biiylece onuntarafindan Edirne fethi iEin H. 76r ve H. 762 yillan yan yar,a zikredil-migtir 80. GtineE tutulmast hakkrnda Osmanh takvimlerinin verdi$'ibilgisl Zeyni'l-Mtineccim'in 779 cle yazdrfir takvimdes2 Eoyledir:
t o;, -;: -;l:1*r?'o:v- )t& ) J> t),,a-!, J"ciA^ u& s> gtr -lyJrr(( u t rk:' Ja,;^ 4^t, ;) glttT "H "|.tt
, d[;rl &U-l
Burada ktisfif-i tamim iEin verilen Hicri 762 tarihi Miladi r r Kasrml36o - z Ekim r36r tarihleri arasrna rastlar. Babinger'in bu gtineE tutulmasriEin hesapladr$r 5 Mayrs 136r tarihi de aynr H. 762 yrh igindedir.
Di$er taraftan Zeyn.i'l-Miine ccim, Orhan'rn giineq tutulma-srndan bir yrl sonra, 763 de iildiigtinti kaydeder ki, bu tarihin de do['ru-lu!'una yukanda temas etmigtik.
7t Oruc'un Oxford niishasrnda (Fr. Babinger neqri, s. z3) "bu yrl igindegiineg ki.illi tutuldu, tamam yrldrzlar gdriindii, Edirne fetholdu, Hicretinyediyiiz altmrg birinde". Cambridge niishasr (Babinger, s. 93) "gehir kavrni kale kaprsrnragrp kaleyi verdiler, Edirne fetholdu Hicretin yedi yiiz altmrq birinde . . . . . Evrenos BeS
dahi lpsala'yr fethetti. Hicretin yedi yi.iz altmrg [giinde, bu yrlda giineg dutuldu ilemkarafiuluk oldu".
z0 Bumeseleyi eweli 19z6da Mitteilungen zur osmanischen Geschichte'de(II, s. 3r r v. d.) inceledikten sonra rg44 de yayrnladr$r Beitrdge zur Friihgeschichtz der Tiirkn-herrschaft in Rumelien (t4. - ,5. Jahrhundert), Briinn-Miinchen-Wien, 1944, s. 46-47, tekrarele almrg ve nihayet Revue des Etudes Byzantines'de (VII, rg5o, s. zo5) r36r ba-harrnrn Edirne'nin fethi tarihi olarak oldukga kesin bir gekilde kabul edi-lebilecelini belirtmiptir.
80 Giineg tutulmasrnr, bir yerde 762, bagka bir yerde 763 olarak vermesi, Takvim-lerdeki tarihleme us0liiniin sebep oldu!'u bir hata olsa gerek. Takvimler, hidiselerintarihini yaz/rdrpl tarihten geriye doSru verirler (bak. benim, Fatih Dcari,l, Ankara 1954,
s. 23 ve levha I). Eserini bir kag defa yeniden yazdrSr anlaqrlan (bu nokta bilhassa Ma-nisa niishasrnrn incelenmesiyle meydana grkmaktadrr) Oruc, Takvim'deki tarihlemeyiHicri tarihe uygularken hataya di.i;miiq olmaltdrr.
81ir--;1, '-U
& JJrl ilLL-r.r.rllyl ytlJ j:rL *Jrl f lt t r-rdli-1r Jt.-,5f ')
rr .rJ.r- y. JI*.IL r r. . . . .rr.-yL .r;l dt .ittL r(Bak. Osman Turan, Tarihi Takaimler, s. 44). Gergekten Mrsrr Meml0k Sultanr An-N6srr NAsrru'd-Din Hasan, r36r Martrnda Yal-Boga tarafindan esir ahndr.Takvimdeki Melik NAsrr vaka s r bu h6dise olmahdrr.
82 O. Turan, ibid., s. 72.
EDIRNENIN FETH1 I59
Edirne fethi igin Oruc'un verdigi H. 76z,yarn M. 136r tarihiniyukarrda Osmanh rivAyetinin tahlilinden grkardr$rmrz neticeler de teyitetmektedir 83. Di$er taraftan O. Halecki 84, Venedik kaynaklanna gtire,Edirne zaptr haberinin bu qehre r4 Mart 136I de ulaqmrq oldu$unu kay-deder. $ayet bu yanhg bir haber deg'ilse 8s, Edirne bu tarihten bir mtid-det dnce, herhalde I36r yrh iginde, Meriq nehrinin taqkrn oldugu birmevsimde, Muradoa teslim olmuEtur.
88 Negri'nin de aynr 762 tarihini bagka diiqiincelerle tercih etmig olacafrnr yuka-nda gcistermiye gal4trk. Ilegt Behigt de, Hacr llbegi'nin Merig kenarrnda Burgos'ualmasrnr, Sazlu-dere sava;rnr ve Edirne fethini H.762 de kabul eder.
8a Un empncur dc Bltzarce it Rome, Travaux hist. de la Soc. des Sciences et des Lettresde Varsovie, vol. VIII, Vargova r93o, 75. Halecki, (r. z6-z) Edirne'nin suk0tu iizerineVenedik'in, r36a Martrnda imparatora Tiirklere kargr ittifak teklif etti$ne, Istanbul'akadrrga ile bir elgi g6nderdiSine iqaret eder. Miigterek donanma igin Bizans 4, Venedikve Ceneviz ikiger kadrrga vereceklerdi.
86 O zamanlar elverigli havada bir haberci lstanbrrl'dan Venedik'e l3 giinde vara-bilirdi. ltalya'ya Istanbul'un diigtiilii hakkrnda da zaman zamarr yanhq haberler gitti-Sini biliyoruz. Matteo Villani'ye grire (Halecki, 75; Babinger, Beitrdge,46) Dimetokat36t Kasrmrnda kesin olarak Tiirklerin eline di-igmiigti.ir. Fakat aynr kaynak, Orhan'rniiliimi.inii, yanhp olarak 136r de giisterir.