E R O Z I J AE R O Z I J A

ZZ EE MM LL JJ II Š T A Š T A

Površinski sloj zemlje je od svog postanka bio izložen delovanju atmosferskih pojava kao što su vetar, kiša, temperaturne promene, zatim dejstvu recnih tokova,morskih struja i talasa. Posledica svih tih, po prirodi agresivnih pojava, je erozija.

E R O Z I J A Z E M LJ I Š T A Erozija zemljišta predstavlja

ispiranje i odnošenje najsitnijih i najplodnijih cestica iz rastresite podloge. Erozija zemljišta je prirodan proces koji se može ubrzati nekontrolisanom secom šuma i pogrešnim korišcenjem zemljišta. Usled ovakvih postupaka dolazi do ubrzane erozije, koja je veoma ozbiljan i nepovratan proces.

Najcešci vid erozije predstavlja pomeranje mase terena usled dejstva obilnih kiša ili zemljotresa pri cemu dolazi do odronjavanja zemljišta. Ovom vidu erozije su najpodložniji brdoviti tereni, odnosno podrucja pod nagibom terena koji je veci od 15°.

GLAVNI OBLICI EROZIJE :GLAVNI OBLICI EROZIJE :

Glavni oblici erozije suGlavni oblici erozije su::

• • Eolska ErozijaEolska Erozija – nastaje – nastaje delovanjem vetrovadelovanjem vetrova

• • Bujicna erozijaBujicna erozija – nastaje – nastaje mehanickim radom atmosferskih mehanickim radom atmosferskih voda.voda.

• • Fluvijalna ili recna erozijaFluvijalna ili recna erozija – – nastaje geološkim radom recnih nastaje geološkim radom recnih tokova.tokova.

• • Kraška erozijaKraška erozija – nastaje – nastaje delovanjem atmosferskih, delovanjem atmosferskih, površinskih i podzemnih voda. površinskih i podzemnih voda.

• • AbrazijaAbrazija – predstavlja rušenje – predstavlja rušenje obale kao posledica morskih i obale kao posledica morskih i jezerskih talasajezerskih talasa

• • Glacijalna ili lednicka erozijaGlacijalna ili lednicka erozija – – nastaje radom lednikanastaje radom lednika

EOLSKA EROZIJA

EOLSKA EROZIJAEolska erozija ili deflacija nastaje kao posledica rada vetra. Eolska erozija je zastupljena u regionima koji se karakterišu cestim jakim vetrovima, cija zemljišta rastresita i nisu zašticena gustim biljnim pokrivacem. Vetar prenosi uglavnom najsitnije cestice zemljišta kao što je glina, prah i sitan pesak.

Intenzitet deflacije zavisi od od sledecih faktora:Gustine biljnog pokrivaca

Eksponiranosti zemljišta vetru Jacine i ucestalosti vetra Osobina zamljišta

EOLSKA EROZIJAEOLSKA EROZIJAOsobine zamljišta kao što su: mehanicki sastav, struktura zemljišta i stepen Osobine zamljišta kao što su: mehanicki sastav, struktura zemljišta i stepen vlažnosti odnosno vezanost zemljišta uticu na pojavu eolske erozije. Vetar vlažnosti odnosno vezanost zemljišta uticu na pojavu eolske erozije. Vetar odnosi uglavnom sitne cestice nestrukturnih, paškasto – sitnopeskovitih odnosi uglavnom sitne cestice nestrukturnih, paškasto – sitnopeskovitih zemljišta i praškaste strukturne agregate u suvom stanju kada su najslabije zemljišta i praškaste strukturne agregate u suvom stanju kada su najslabije vezanivezaniSa prenošenjem cestica peska i praha dolazi do sortiranja i Sa prenošenjem cestica peska i praha dolazi do sortiranja i navejavanja(akumulacije) cestica i stvaranja specificnih oblika eolskog reljefa: navejavanja(akumulacije) cestica i stvaranja specificnih oblika eolskog reljefa: pešcanih dina i barhana.pešcanih dina i barhana.

Pešcane dine su kupasti oblici nanosa peska visine u proseku 10 do 20m. Pešcane dine su kupasti oblici nanosa peska visine u proseku 10 do 20m. U Libijskoj pustinji dostižu visinu i do 200 m. Strana pešcane dine okrenuta uz U Libijskoj pustinji dostižu visinu i do 200 m. Strana pešcane dine okrenuta uz vetar ima nagib oko 10°, dok je suprotna strana strmija sa nagibom od 30° do vetar ima nagib oko 10°, dok je suprotna strana strmija sa nagibom od 30° do 40°.40°.Pešcane dine se mogu javiti u više razlicitih oblika:Pešcane dine se mogu javiti u više razlicitih oblika:•• Poprecne dine – zatalasani oblici, izdušeni upravo na pravac vetraPoprecne dine – zatalasani oblici, izdušeni upravo na pravac vetra•• Uzdužne din (seifi) – pružaju se paralelno sa pravcem vetraUzdužne din (seifi) – pružaju se paralelno sa pravcem vetra•• Barhani – srpasti oblici pešcanih dina sa vrhovima okrenutim niz vetarBarhani – srpasti oblici pešcanih dina sa vrhovima okrenutim niz vetar•• Deflacione dine – parabolicni oblici pešcanih dina ciji su vrhovi okrenuti Deflacione dine – parabolicni oblici pešcanih dina ciji su vrhovi okrenuti uz pravac kretanja vetrauz pravac kretanja vetra

BUJIBUJIČČNA EROZIJANA EROZIJA Atmosferske padavine koje Atmosferske padavine koje

padaju na nagnutu površinu, padaju na nagnutu površinu, slivaju se u vidu manjih slivaju se u vidu manjih mlazeva pri cemu odnose i deo mlazeva pri cemu odnose i deo zemljišta. Bujicna erozija zemljišta. Bujicna erozija predstavlja proces koji ima predstavlja proces koji ima karakter spiranja odnosno karakter spiranja odnosno denudacije površinskog sloja denudacije površinskog sloja zemljišta. zemljišta.

Intenzitet denudacije zemljišta Intenzitet denudacije zemljišta zavisi od sledecih faktora:zavisi od sledecih faktora:

••Vrsta i gustina biljnog Vrsta i gustina biljnog pokrivacapokrivaca. . Erozija je jaca što Erozija je jaca što je biljni pokrivac redi. je biljni pokrivac redi. Intenzitet bujicne erozije se Intenzitet bujicne erozije se pojacava iduci od zemljišta pod pojacava iduci od zemljišta pod gustim šumskim i travnim gustim šumskim i travnim pokrivacem, preko njvskih pokrivacem, preko njvskih zemljišta pod ozimim žitima, a zemljišta pod ozimim žitima, a maksimum dostiže na njivama maksimum dostiže na njivama pod retkim okopavinama.pod retkim okopavinama.

••Reljfski uslovi.Reljfski uslovi. Reljefski Reljefski uslovi zavise od strmine, uslovi zavise od strmine, dužine i forme nagiba pri cemu dužine i forme nagiba pri cemu je denudacija sve jaca što je je denudacija sve jaca što je nagib strmiji i duži.nagib strmiji i duži.

••Karakter klimeKarakter klime - kolicina i - kolicina i intenzitet kiše, debljina i intenzitet kiše, debljina i brzina topljenja snežnog brzina topljenja snežnog pokrivaca, odnosno kolicina pokrivaca, odnosno kolicina i brzina oticanja vode po i brzina oticanja vode po površini zemljišta. Najjace površini zemljišta. Najjace eroziono dejstvo pokazuju eroziono dejstvo pokazuju vode jakih kiša tzv. provale vode jakih kiša tzv. provale oblaka i naglo topljenje oblaka i naglo topljenje debelog snežnog pkrivaca debelog snežnog pkrivaca kada za kratko vreme na kada za kratko vreme na površini zemljišta dospeju površini zemljišta dospeju velike kolicine vode. U velike kolicine vode. U takvim slucajevima zemljište takvim slucajevima zemljište nije u stanju da brzo upije i nije u stanju da brzo upije i zadrži veliku kolicinu zadrži veliku kolicinu dospele vode. dospele vode.

••Osobine zemljištaOsobine zemljišta – – vezanost, mehanicki sastav, vezanost, mehanicki sastav, struktura, poroznost i vodne struktura, poroznost i vodne osobine (brzina upijanja i osobine (brzina upijanja i procedivanja vode, kišni procedivanja vode, kišni vodni kapacitet).vodni kapacitet).

BuJI nA EROZIJAč Razlikuju se dve bujicne erozije: 1. normalna (prirodna, lagana) bujicna erozija 2. ubrzana (ekscesna) bujicna erozija Normalnu bujicnu eroziju je prisutna na zemljištu

koje se stalno nalazi pod gustim biljnim pokrivacem, a erozijom se odnosi manje zemljišta nego što se obrazuje.

Ubrzanom bujicnom erozijom se odnosi više zemljišta nego što se obrazuje. Normalna bujicna erozija može preci u ubrzanu pri nepravilnom delovanju coveka prema zemljištu.

Kao posledica bujicne erozije nastaju vododerine i jaruge. Vododerine predstavljaju teren izbrazdan vecim brojem plitkih kanalica (do 1 m) duž kojih se odnosi plodno zemljište koje je od velikog znacaja za poljoprivrednu proizvodnju. Jaruge predstavljaju udubljenja od 2 - 20 m dubine sa strmim obalama koja se ne mogu uništiti oranjem. Jaruge zauzimaju manju površinu od vododerina, ali lokalno stvaraju vece štete. Usecanje i razvoj jaruga odvija se brzo i nanosi velike štete privredi, a narocito poljoprivredi odnoseci najplodnije slojeve zemljišta.

Zaštita od bujicne erozije vrši se primenom tehnickih i biloških mera. Izraduju se pregrade u jarugama da bi se smanjila brzina kretanja vode i sakupio nošeni materijala. Biološka zaštita se sastoji u pošmljavanju ugroženog predela.

RECNA (FLUVIJALNA) RECNA (FLUVIJALNA) EROZIJAEROZIJA

Mehanicki rad reka, snagom vode i nošenog materijala: suspendovanih cestica Mehanicki rad reka, snagom vode i nošenog materijala: suspendovanih cestica (mulja, pesaka, gline) i rastvorenih organskih materija u cilju produbljivanja (mulja, pesaka, gline) i rastvorenih organskih materija u cilju produbljivanja recnog korita i proširenju recnih dolina predstavlja fluvijalnu ili recnu eroziju. recnog korita i proširenju recnih dolina predstavlja fluvijalnu ili recnu eroziju. Recnom erozijom neke vece reke tokom samo jednog visokog vodostaja Recnom erozijom neke vece reke tokom samo jednog visokog vodostaja pomere svoje korito i po više stotina metara levo i desno od ranijeg, pri cemu pomere svoje korito i po više stotina metara levo i desno od ranijeg, pri cemu odnose postojeci zemljišni pokrivac. odnose postojeci zemljišni pokrivac.

Intenzitet recne erozije zavisi od više faktora:Intenzitet recne erozije zavisi od više faktora:•• geološki sastav i struktura terenageološki sastav i struktura terena•• nagib recnog koritanagib recnog korita•• kolicina vodekolicina vode•• kolicina i vrsta nošenog materijalakolicina i vrsta nošenog materijala•• brzina recnog tokabrzina recnog toka

Stmiji nagib i veca kolicina vode pojacavaju rad reka. Fluvijalna erozija je Stmiji nagib i veca kolicina vode pojacavaju rad reka. Fluvijalna erozija je narocito pojacana ukoliko se nosi i vuce veca kolicina nošenog i vucenog narocito pojacana ukoliko se nosi i vuce veca kolicina nošenog i vucenog materijala kao što su kamenje, pesak, mulj, glina i dr.materijala kao što su kamenje, pesak, mulj, glina i dr.

Fluvijalnom erozijom reke stvaraju karakteristicne geomorfološke erozione Fluvijalnom erozijom reke stvaraju karakteristicne geomorfološke erozione oblike (recna korita, recne doline i recne terase) ili akumulativne oblike (recna oblike (recna korita, recne doline i recne terase) ili akumulativne oblike (recna ostrva-ade, delte i aluvijalne ravni).ostrva-ade, delte i aluvijalne ravni).

RECnA (FLuVIJALnA) RECnA (FLuVIJALnA) EROZIJAEROZIJA

EROZIONI OBLICIEROZIONI OBLICIRecno korito predstavlja uzdužno Recno korito predstavlja uzdužno udubljenje u reljefu kroz koje protice udubljenje u reljefu kroz koje protice reka. U izvorišnom delu toka reke, recno reka. U izvorišnom delu toka reke, recno korito se produbljuje i zadobija oblik korito se produbljuje i zadobija oblik trougla, dok je donji deo toka reke širi i trougla, dok je donji deo toka reke širi i ima oblik trapeza. Pravolinijska recna ima oblik trapeza. Pravolinijska recna korita zastupljena su kd reka sa strmim korita zastupljena su kd reka sa strmim nagibom, koje teku kroz otporne stene. nagibom, koje teku kroz otporne stene. Meanderska recna korita se javljaju u Meanderska recna korita se javljaju u srednjem ili donjem toku reka, kada reka srednjem ili donjem toku reka, kada reka krivudajuci produžava recni tok, krivudajuci produžava recni tok, smanjuje pad i usporava tok. Pojavom smanjuje pad i usporava tok. Pojavom poplava reka može da presece pojedine poplava reka može da presece pojedine meandere pri cemu skracuje tok.meandere pri cemu skracuje tok.

Recna dolina predstavlja Recna dolina predstavlja udubljenje u reljefu koje se nalazi iznad udubljenje u reljefu koje se nalazi iznad recnog korita. Zavisno od velicine recne recnog korita. Zavisno od velicine recne doline mogu biti: klisure (duge recne doline mogu biti: klisure (duge recne doline), kanjoni (duboke recne doline) i doline), kanjoni (duboke recne doline) i sutjeske (kratke recne doline).sutjeske (kratke recne doline).

Recne terase predstavjaju ostatke Recne terase predstavjaju ostatke starog dolinskog dna koje je razoreno starog dolinskog dna koje je razoreno oživljavanjem recne erozije. oživljavanjem recne erozije.

Prema nacinu postanka recne terase Prema nacinu postanka recne terase mogu biti:mogu biti:•• erozione recne teraseerozione recne terase•• akumulacione recne teraseakumulacione recne terase•• recne terase složenog postankarecne terase složenog postanka

AKUMULACIONI OBLICIAKUMULACIONI OBLICI Nošeni materijal reke mogu Nošeni materijal reke mogu

prenositi na velika rastojanja, prenositi na velika rastojanja, deponovan u recnom koritu ili na deponovan u recnom koritu ili na obalama reke. Tako nastali obalama reke. Tako nastali sedimenti predstavljaju aluvijum sedimenti predstavljaju aluvijum ili aluvijalne nanose koji obrazuju ili aluvijalne nanose koji obrazuju recna ostrva – ade, recne delte i recna ostrva – ade, recne delte i aluvijalne ravni. aluvijalne ravni.

Aluvijalne ravni predstavljaju Aluvijalne ravni predstavljaju zaravljana dna recnih dolina. To zaravljana dna recnih dolina. To su obale recnog korita koje su su obale recnog korita koje su izgradene od recnog nanosa. izgradene od recnog nanosa. Aluvijalne ravni se najcešce Aluvijalne ravni se najcešce javljaju u srednjim i donjim javljaju u srednjim i donjim delovima recnog korita. Pri delovima recnog korita. Pri visokom vodostaju reka se izliva iz visokom vodostaju reka se izliva iz korita, plavi recnu dolinu, a na korita, plavi recnu dolinu, a na poplavljenom terene se taloži poplavljenom terene se taloži aluvijalni nanos. Razlikuju se dve aluvijalni nanos. Razlikuju se dve vrste aluvijalnih sedimenata: vrste aluvijalnih sedimenata: Aluvijum staraca i aluvijum Aluvijum staraca i aluvijum povodnja. Aluvijum staraca povodnja. Aluvijum staraca predstavlja nanose ispunjene predstavlja nanose ispunjene glinovitim cesticama i tresetom, glinovitim cesticama i tresetom, dok je aluvijum povodnja dok je aluvijum povodnja predstavlja nanose koji su u predstavlja nanose koji su u najvecem procentu izgradeni od najvecem procentu izgradeni od frakcija praha i finog peska.frakcija praha i finog peska.

Recna ostrva - ade obrazuju se u recnom koritu od krupnoznih frakcija recnog nanosa odnosno frakcija peska i šljunka. Ada nastaje u recnom toku, iza neke prepreke, gde se recni nanos taloži stvarajuci sprud, koji se postepeno izdiže iznad vode. Ade se stvaraju i na ušcima dveju reka, gde se sudaraju njihove struje, a tok usporava. Mnoge reke na našim prostorima kao što su Dunav, Sava, Morava imaju veliki broj recnih ostrva.

Recne delte nastaju sedimentacijom recnog nanosa na ušcu reke u more ili jezero, gde reka usporava recni tok, a zatim recni tok prestaje. Recne delte nastaju kao posledica prestanka transportna recne moci tekuce vode gde se taloži sav doneti materijal pri cemu se zasipa morski ili jezerski basen koji se postepeno pretvaera u kopno, a reka se zbog velike kolicine nanetog materijala racva u veci broj rukavaca. Recne delte su izgradene od najfinijih cestica peska, praha i gline koji se talože u vidu nagnutih slojeva velike debljine. Primer je delta Nila cija debljina recnog nanosa iznosi oko 700 m. Svake godine delte se znacajno povecavaju. Delta Dunava se godišnje uvecava za oko 1 svake godine.

KARSTnA EROZIJA

U terenima izgradenim od karbonantnih stena-krecnjaka,dolomiticnih i laporovitih krecnjaka i dolomita,kao i stena sa karbonantnim vezivom geološki rad vode sveden je na rastvaranje. To dejstvo je olakšano mnogobrojnim prslinama i pukotinama, koje presecaju krecnjacke slojeve.

Atmorsferski talozi koji poniru kroz prsline i pukotine, rastvaraju kalcijum karbonat i povecavaju prvobitnu poroznost stenske mase.Kombinovani razaracki rad atmorsferskih, tekucih-površinskih i podzemnih voda, pod cijim neposrednim uticajem nastaju mnogi karakteristicni geomorfološki fenomeni naziva se karstna erozija.Naziv kras, odnosno karst, uveo je u nauku naš poznat geomorfolog Jovan Cvijic.

Najvažnije morfološke pojave koje odreduju karstnu eroziju su: -škrape (bogazi) -vrtace(ponikave) -uvale -karstna polja na površini terena, kao i podzemni oblici (jame i pecine)

Škrape- su uske i plitke, paralelne brazde na površini karbonantnih stena. Nastaju korozivnim delovanjem vode i nemaju veci znacaj u oblikovanju karsta. Širina i dubina škrapa iznosi od nekoliko cm do nekoliko dm. Duboke i dugacke škrape u golom kršu nazivaju se bogazi.Vrtace- su prema Cvijicu, ’’univerzalni i najkarakteristicniji oblik karsta’’.To su levkasta, tanjirasta, cak bunarasta udubljenja u terenu. Dno je obloženo crvenicom ili glinom i crvenicom koja zaostaje pri rastvaranju krecnjaka. Velicina vrtaca varira. Spajanjem više vrtaca nastaju uvale. Izdužena udubljenja u karstnom terenu su do nekoliko km, dok je širina znatno manja.Karstna polja-su najveci i najznacajniji oblici u kršu. To su duboke depresije. Cesto predstavljaju terenske rovove ili oblike nastale erozionim dejstvom reka ponornica. U mnogim karstnim poljima se nalaze kupasta brežuljkasta uzvišenja krecnjacke precage.

• Podzemni karstni oblici:Podzemni karstni oblici: jame i pecine nastaju hemijskim i mehanickim radom jame i pecine nastaju hemijskim i mehanickim radom površinskih i podzemnih voda. Jame ili ponori su pretežno vertikalna udubljenja ili površinskih i podzemnih voda. Jame ili ponori su pretežno vertikalna udubljenja ili proširene pukotine koje ponekad dosežu do nivoa podzemnih voda i povezuju površinski proširene pukotine koje ponekad dosežu do nivoa podzemnih voda i povezuju površinski deo terena sa podzemnim vodenim tokovima-ponornicama.deo terena sa podzemnim vodenim tokovima-ponornicama.

• Pecine su podzemni karsni oblici. Razlicitog su oblika i dimenzija.Pecine su podzemni karsni oblici. Razlicitog su oblika i dimenzija.• Postaju korozivnim dejstvom vode na karbonantne stene i uticu na podzemnu cirkulaciju Postaju korozivnim dejstvom vode na karbonantne stene i uticu na podzemnu cirkulaciju

vode.vode.• Po obliku karstnih oblika, hidrografskih i hidroloških svojstava, postoje Po obliku karstnih oblika, hidrografskih i hidroloških svojstava, postoje

dva osnovna tipa karsta.dva osnovna tipa karsta.• Holokarst-ljuti ili potpuni karstHolokarst-ljuti ili potpuni karst, stvara se na cistim krecnjacima i velike je debljine, gde , stvara se na cistim krecnjacima i velike je debljine, gde

su svi površinski i podzemni oblici potpuno razvijeni. su svi površinski i podzemni oblici potpuno razvijeni. Holokarst podseca na kamenitu i Holokarst podseca na kamenitu i bezvodnu pustinju u kojoj su karstna polja jedine zelene površine. Recni tokovi su retki i bezvodnu pustinju u kojoj su karstna polja jedine zelene površine. Recni tokovi su retki i uglavnom u vidu ponornica.uglavnom u vidu ponornica.

• Merokarst-zeleni ili nepotpuni karstMerokarst-zeleni ili nepotpuni karst najbolje je razvijen na terenima od karbonantnih najbolje je razvijen na terenima od karbonantnih stena manje debljine sa vecim ili manjim sadržajem ne rastvornih materija. stena manje debljine sa vecim ili manjim sadržajem ne rastvornih materija. U karstu U karstu nema kraških polja, a pecine su rede i manjih dimenzija.nema kraških polja, a pecine su rede i manjih dimenzija.

Mere i aktivnosti u sanaciji erozije Kao što nepravilan nacin korišcenja zemljišta može izazavati intenziviranje

erozije, tako isto je moguce promenom nacina korišcenja ublažiti intenzitet erozije.Kako na mnogim mestima nije moguce ublažiti eroziju promenom nacina korišcenja zemljišta, razvijeni su brojni metodi i postupci za sanaciju erozionih procesa.Sanacija erozionih procesa se ostvaruje kombinacijom radova za sanaciju erozije na površini zemljišta, putem raznovrsnih bioloških i biotehnickih radova iradova za sanacuju korita bujicnih tokova kombinacijom tehnickih i biotehnickihradova.

Posebna grupa antierozionih mera je skup adminstrativnih mera koje se propisuju uvidu obaveze korisnicima zemljišta o antierozionom nacinu gazdovanja zemljištom.Ove mere se tretiraju kao neinvesticione, jer troškovi njihovog sprovodenja nisu velikii padaju na teret korisnika zemljišta, a samo u malom delu troškova ucestvuje državnaorganizaciona jedinica, u delu planiranja, sprovodenja i kontrole izvršenja.

K R A J