dynamisch perspectief 2003

Perspect ief D

ynam

isch

Nie

uws e

n in

form

atie

ove

rbi

olog

isch-

dyna

misc

he la

ndbo

uw e

n vo

edin

g

2003jan. No1febr.

Dyn

amis

chN

ieuw

s en

info

rmat

ie o

ver

biol

ogisc

h-dy

nam

ische

land

bouw

en

voed

ing

P e r spect ief Van compost naar humus door toegevoegde micro-organismen • Debat over preparaten verplichting? • Genetische vervuiling • Voeding voor de mens

2003jan. No1febr.

Van compost naar humus door toegevoegde micro-organismen • Debat over preparaten verplichting? • Genetische vervuiling • Voeding voor de mens

2-maandelijkse uitgave voor leden van de Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding (BD-Vereniging)

ISSN 1389-7438

Bestuur:Jan Saal, voorzitter

Gerard Brinks, vice-voorzitterJos Kok, penningmeester

Michael Veltman, secretarisTon Baars

Maria van BoxtelStijn van Wely

Lidmaatschap van de BD-Vereniging: Lidmaatschap ¤ 25,-/jaar, uitgebreid lidmaatschap

¤ 50,-/jaar, donateur (geen ledentijdschrift) ¤ 20,-/jaar. Voor leden woonachtig in het buitenland

gelden andere tarieven: ¤ 32,- (binnen Europa), ¤ 34,- (buiten Europa).

Lidmaatschappen / donateurschappen lopen per kalenderjaar (januari t/m december). Een lid-maatschap / donateurschap wordt stilzwijgend

verlengd, tenzij u vóór 1 december van het lopende jaar heeft opgezegd.

BD-Vereniging en advertentie-acquisitie:Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en

Voeding Diederichslaan 25

Postbus 236, 3970 AE Driebergene-mail: [email protected]

internet: www.demeter-bd.nltel: 0343-531740, fax: 0343-516943

(Giro)rekeningnummer: Postbank (algemeen) 313786,Triodosbank 21.21.88.771, Postbank (contributies)

147485

Redactie:Bruno van der Dussen, Jola Meijer

Vasate medewerkers:Bernard Asselbergs, Maaike Boschloo,

Jan Diek van Mansvelt, Frank Woets

Sluitingsdatum kopij:Aanlevering kopij voor het maart-aprilnummer:

tot 19 februari 2003Bij voorkeur van tevoren telefonisch overleg,

tel. 075-6873159;Kopij op diskette (minimaal Word 97) of via e-mail:

[email protected]

Vormgeving:Fingerprint Driebergen, Gerda Peters

Pre-press en druk: Drukkerij Kerckebosch ZeistGedrukt op Reviva, 50% reclycled, chloorvrij

De BD-Vereniging is houdster van het merk DEMETER

CopyrightTegen overname van artikelen bestaat in principe geen

bezwaar, mits hier van tevoren toestemming voor isverleend en dit duidelijk wordt vermeld.

Dynamisch composteringsbedrijf Van IerselDe opwaardering van compost naar humus

Preparaten verplicht?De pro’s en contra’s

Kosmos, plant en mensDe samenhang ter discussie

Perspect ief

Dyn

amis

ch

Van compost naar humus door toegevoegde micro-organismen • Debat over preparaten verplicht?

Nie

uws e

n in

form

atie

ove

rbi

olog

isch-

dyna

misc

he la

ndbo

uw e

n vo

edin

g

2003jan. No1febr.

Dyn

amis

chN

ieuw

s en

info

rmat

ie o

ver

biol

ogisc

h-dy

nam

ische

land

bouw

en

voed

ing

INHOUDDynamisch Portret

Debat verplichting preparaten?

Het bestuur gaat anders werken

BD is en blijft pionierswerk

Samenhang kosmos, plant enmens (vervolg)

Genetische vervuiling

De betekenis van voeding

Winterconferentie Dornach

Hoe het recht dierenwelzijn kan helpen

Van het land...

Stier

Perspectief

Agenda

3

8

11

14

16

19

22

25

26

29

30

31

35

‘Compost is honderdmaalbeter dan verse mest’

‘Indertijd hebben lerarenen artsen meditaties gekre-gen van Steiner. Die zijnechter niet verplicht.’

‘Verbreed je horizon, kijkover de heg!’

■

VoorafHet beeld dat we - dankzij Maria Thun - hadden over de sa-menhang van kosmos, plant en mens in de huidige tijd werd inhet vorige nummer op z’n kop gezet door Liesbeth Bisterbosch.Dat riep ook reacties op. Die treft u nu aan.Werd u in het vorige nummer op de hoogte gebracht van destand van zaken ten aanzien van de standpunten en de proce-dure omtrent (de norm voor het invoeren van) de preparaten.In dit nummer een verslag van de bijeenkomst met de licentie-houders op 14 december j.l., waarin het besluit van het bestuurover de preparaten werd besproken.De relatie tussen mens en dier is een bron van discussie. Driebijdragen hierover: De aankondiging van de Landwirtschaftli-che Tagung in Dornach, genetische manipulatie bij dieren enover de rechten van het dier.Het Dynamisch Portret belicht het composteringsproces op hetcomposteringsbedrijf van Van Iersel. Hoe de bd-preparatenzorgen voor een miljoenenomzet.De BD-Vereniging ‘gaat niet alleen over’ landbouw. Ook voe-ding behoort daartoe. U zult daar regelmatig over wordengeïnformeerd. We beginnen met een interview met Jan Diekvan Manvelt: De betekenis van onze voeding en hoe die onsvoedt.

“We zijn nu drie jaar intensief bezig om de kwaliteit van de compost zohoog mogelijk te maken”, zegt Sjoerd. “Het gaat allang niet meer om af-valverwerking, alleen het eindproduct is van belang. We zijn eigenlijkeen vrij idealistisch bedrijf. Geld verdienen staat niet voorop. Het gaat inde eerste plaats om de kwaliteit van het product dat we hier maken. VanJaap Bakker (Stichting Aquamaiandros, Lelystad) en Compara (advies-bureau voor tuinbouw, Hazerswoude) hebben we geleerd hoe we via hetCMC-systeem (Controlled Microbial Composting) de beste compost kun-nen maken: op kleine rilletjes, een starter toevoegen en de juiste para-meters meten. Op deze manier proberen we Humuscompost te maken inplaats van stabiele organische stof. Sinds twee jaar zijn wij het produc-tiebedrijf van Compara. Compara is een adviesbureau voor de landen

Composteringsbedrijf Van Iersel: dynamisch door de jaren heen

Van groenafval tot het‘bruine goud’

Dynamisch Portret

Toen in 1945 Janus van Iersel besloot om zijn boerderij in Biezenmortel –een Brabants dorpje tussen Den Bosch en Tilburg – af te bouwen en door

te gaan met loonwerk, was hij één van de eersten met een tractor. Datwas het begin van een dynamische ontwikkeling van het familiebedrijf. In

de daarop volgende 60 jaar ontwikkelde het bedrijf zich viaruilverkaveling en cultuurtechnische werken tot een gespecialiseerd bedrijf

dat groenafval verwerkt tot hoogwaardige compost. Toen veel organisch afval van boomkwekers op de stort terechtkwam,ontstond in 1991 binnen de familie het idee om, vooruitlopend op hetstortverbod voor groenafval een machine te kopen om restpartijen van

boomtelers in de omgeving van Biezenmortel te versnipperen en tecomposteren. Die ontwikkeling leidde twee jaar geleden tot een

dependance van het bedrijf in Ravenstein – in de buurt van Nijmegen -waar speciale Humuscompost geproduceerd wordt volgens het ‘recept’

van Pfeiffer.

Sjoerd Smits is onderzoeker en bedrijfsleider (m.b.t. procesmanagement)op composteer inrichting “Blauwe Kei” in Ravenstein. Een gesprek met

Sjoerd Smits van Van Iersel Compost.

Bruno van der Dussen

tuinbouw met name op het gebied van verbetering van de bodem op mi-crobiologisch gebied. Compara laat onderzoeken welke organismen inde bodem zitten (Soilfoodweb Europe bv, Hilversum (035-6245050)verzorgt deze analyses). Compara bepaalt tevens welke groepen organis-men versterkt en indien mogelijk aangevuld moeten worden om de bo-dem ziekte-onderdrukkend te maken en welke compost daar voor nodigis. Deze compost op maat, wordt sinds twee jaar door Van Iersel op hetbedrijventerrein bij Ravenstein gemaakt.

LübkeOok de Humuscompost wordt voor een deel van (organische reststoffen)gemaakt, in dit geval voornamelijk afkomstig uit de gemeente Nijmegen.“Maar waar het om gaat”, zegt Sjoerd, ”is de speciale behandeling vanhet composteringsproces volgens het CMC-systeem. Het CMC-systeemkomt uit Oostenrijk en is door de familie Lübke indertijd verfijnd op ba-sis van hetgeen Pfeiffer tussen 1923 en 1953 heeft ontwikkeld. Wat Pfeiffer als preparaat voor de compost heeft ontwikkeld, is tegenwoordighet CMC-systeem. Hierin zitten geselecteerde organismen die in de eer-ste twee weken van het proces organische stof afbreken en in de laatste6 tot 8 weken de organische stof samen met klei (opbouwen of transfor-meren) omzetten in het klei-humuscomplex. Er komt dan humus in decompost.”Het CMC-preparaat waar Pfeiffer indertijd de eerste aanzet toe gegevenheeft, bestaat uit 55 gespecialiseerde organismen én de bd-compostpre-paraten. Het is eigenlijk merkwaardig dat dat in de zestiger jaren in de

vergetelheid is geraakt, totdat de familie Lübke daar opnieuw bekend-heid aan gegeven heeft. Nu worden deze preparaten weer op de marktgebracht. “In dit systeem vormen de bacteriën – het zijn er wel 500.000tot 1 miljard in één gram – de humus, aldus Sjoerd, “ Als er kleigrondaan de begin-mix toegevoegd wordt, kan er een klei-humuscomplex ge-vormd worden.” Jan Saal beschreef dat onlangs al op een iets anderemanier in Dynamisch Perspectief (zie nr. 2002-5, red.).

Schimmel- en bacteriedominante grondSjoerd: “Aan de basis van een vruchtbare en gezonde bodem ligt een on-dergrondse voedselketen. Sommige gewassen zoals fruit, boomkwekerij-gewassen en sommige bloemisterijgewassen zoals rozen, wensen eenschimmeldominante grond. Andere gewassen, zoals blad-, bol- en knol-gewassen geven de voorkeur aan een bacteriedominante grond. Wij ma-ken daarom twee soorten Humuscompost. Het overzicht geeft de com-plexiteit van het bodemvoedsel web in verschillende eco-systemen enhet aantal functionele groepen van micro-organismen in de bodem, zo-als bacteriën, schimmels, protozoën, nematoden, actinomyceten, gistenet cetera”.

In onderstaande figuur I is te zien dat vanuit een “woestijn” in het eco-systeem de diversiteit aan micro organismen enorm toeneemt, naarmateje meer naar een “bosrijk” eco-systeem gaat. Dit geldt ook voor de schimmelpopulatie, welke toeneemt naarmate deomgeving bosrijker wordt.

“Hout (in de bossen) moet namelijk afgebroken wordendoor schimmels, bacteriën kunnen dat niet doen. Deschimmels zorgen dus voor de humuslaag in de bossen.Bacteriën breken eiwitten af, die zitten bijvoorbeeld ingras. Bacteriën breken ook suikers en koolhydraten af. Het Micro-Farming Systeem dat Compara geïntroduceerdheeft, gaat hier van uit. In de praktijk komt het er op neerdat wanneer een teler Humuscompost wil gaan gebruiken,wij hem vragen om een micro-biologische analyse van degrond (waar hij het Micro-Farming systeem wil gaan toe-passen) te laten maken. De bodem kan bacteriedominantof schimmeldominant zijn. Als een boomkwekerij schim-meldominante grond heeft, is het aanbrengen van een ge-ringe hoeveelheid (30 m3 per ha.) van onze schimmeldo-minante Humuscompost voldoende. Wij hoeven dan weinigte ’repareren’. Als de grond van die kwekerij echter bacte-riedominant is, dan brengen wij daar een hogere dosering(50-70 m3 per ha.) schimmeldominante Humuscompostop, die de grond in een aantal jaren ‘omturnt’ tot eenschimmeldominante bodem. In een schimmeldominante

4 Dynamisch Perspectief

Figuur 1: Complexiteit van het bodemvoedselweb in verschillende ecosystemen.

DYNAMIsch portret

je op den duur een reductie van 75% kunstmest en bestrijdingsmiddelenbetrekken.Voor gangbare, Eco- en BD-bedrijven is voornamelijk een verbeterdziekte-onderdrukkende vermogen van de bodem een uitkomst. Veel be-drijven hebben last van schimmelziekten als (valse) meeldauw, phy-tophthora, botrytis, sclerotinia, phytium, fusarium en / of schadelijkeaaltjes en moeten daar dure bestrijdingsmiddelen of andere alternatie-ven voor aanschaffen. Ook wordt er, door gebruik te maken van Humus-compost, bespaard op organische- en minerale meststoffen om de plantte voeden. Veel gangbare tuinders / boeren willen via Micro-Farming langzamer-hand omschakelen. Ze weten dat straks veel bestrijdingsmiddelen verbo-den worden en gaan nu op zoek naar alternatieve mogelijkheden”.

Kwaliteit“Het belangrijkste winstpunt is dat de kwaliteit van het product verbe-terd wordt. Dat blijkt uit verschillende metingen als de Brix-waarde enproduct-chroma’s . De kwaliteit van producten die op Humuscompostzijn geteeld, steken met kop en schouders boven de gangbare productenuit. In Amerika wordt onder andere door Arden B. Andersen en de Rutgersuniversiteit onderzoek gedaan naar sporenelementen in gangbare enbiologische producten. Er blijkt een duidelijk verschil. Bij de spinaziedie onderzocht was, bevat de ecologisch geteelde spinazie 97 % meerijzer dan de gangbaar geteelde spinazie. Bij het magnesiumgehalte zagmen dezelfde trend, echter het verschil was 99 %. Dat is ook wel te be-grijpen. Als je ziet dat bijvoorbeeld gangbare producten die van de

januari - februari 2003 5

bodem groeien bomen ziektevrij. Ze hebben geen kunstmest en bestrij-dingsmiddelen nodig. Ze kunnen van nature alle ziektes de baas.”

Om tot deze compost te komen zijn veel bewerkelijke handelingen no-dig. “De compost moet regelmatig belucht en omgezet worden,” verteltSjoerd, “er moet elke dag temperatuur, vocht en het koolstofdioxidege-halte gemeten worden. Die mogen bepaalde grenzen niet overschrijden.Als de hopen te groot zijn, komt er te weinig zuurstof in de compost enloopt de temperatuur snel te hoog op. Dat is funest voor de vorming van goede Humuscompost.”

ComparaIn het gesprek is de naam Compara al enkele keren gevallen. “Comparais een samenwerkingsverband tussen zes mensen die ieder hun eigenbedrijf in de landen tuinbouw hebben. Ze hebben de koppen bij elkaargestoken en Compara opgericht. Wij (van Iersel en Compara) helpen metelkaar de klanten, daarbij maken wij gebruik van het onderzoek om mi-cro-organismen in de bodem te analyseren en te sturen. Dat onderzoekkomt oorspronkelijk uit Amerika (www.soilfoodweb.com). Bij het analy-seren van grond gaat het echter niet alleen om het vaststellen van eenbacterie- of schimmeldominante grond. Aanvullend wordt er van de bo-dem ook een chroma-test, humustest, pH-test en voedingsstoffenanalyseuitgevoerd. Aan de hand van deze resultaten stellen wij de juiste com-post samen. Daarbij gebruiken wij speciale ingangsmaterialen, waarvanwij weten dat dat een gunstig effect heeft op de betreffende bodem. Wijmaken dus compost op maat, afgestemd op de bodemanalyse van degrond.Dat betekent niet dat je voor de komende twintig jaar niets aan de bo-dem hoeft te doen. Sjoerd: “De bodem is wel ziekte-onderdrukkend ge-worden, maar je moet wel elk jaar de micro-organismen aanvullen. DeHumuscompost is niet goedkoop, maar als de financiële draagkracht hettoelaat, dan zou je in één keer de bodem een schokbehandeling (> 100m3 per ha.) kunnen geven, anders neem je daar een aantal jaren de tijdvoor. Daarna is het een kwestie van begeleiden, zodat de bodem met dejuiste micro-organismen in stand blijft. Zelfs als bijvoorbeeld een akker-bouwbedrijf veel groenbemesters gebruikt, dan zal hij aan een kleinehoeveelheid Humuscompost – ongeveer 5 m3/ha per jaar - genoeg heb-ben”.Voorlopig kan Van Iersel Compost - het enige bedrijf in Nederland datdeze hoogwaardige compost maakt de vraag naar Humuscompost nogwel aan. Sjoerd: “Gelet op de kosten van deze Humuscompost, 50 europer m3, is er vraag van telers die aardbeien, asperges, bessen, bollen,kersen, en groente telen. Er gaat ook veel Humuscompost naar de kas-sen (groente en bloemen), boomkwekerijen, boomverzorgers, perkplan-ten, golfbanen en vaste plantenkwekers. De Humuscompost is niet goed-koop maar in de economische berekening van gangbare bedrijven moet

DYNAMIsch portret

glaswolmatten afkomen met 17 verschillende elementen worden ge-voed – te beschouwen als water en mineralen – terwijl er ongeveer 35sporenelementen zijn, welke een plant en ook de mensen in sterke matenodig heeft om goed te kunnen groeien. Juist de micro-organismen ma-ken die sporenelementen vrij voor de plant. Uit het al eerder genoemdeonderzoek bleek eveneens dat kobalt niet aanwezig was in gangbaargeteelde wortelen, sla en tomaten en wel in biologische, terwijl kobaltéén van de belangrijkste sporenelementen is om vitamine B12 aan temaken (B12 is verantwoordelijk voor het onderhouden van ons afweer-systeem).Wij zijn ervan overtuigd dat als je een gezonde bodem hebt, je ook ge-zonde voeding krijgt. Maar gezonde voeding is vandaag de dag wel eenprobleem. Men eet tegenwoordig vrij eenzijdig, terwijl in de voeding ookwel eens verkeerde of niet voldoende stoffen zitten. Je kan je afvragen in

hoeverre bepaalde ziekten zoals kanker, suikerziekte en dergelijke daarmee te maken hebben. Van Iersel maakt volwaardiger compost om eenbetere bodem te krijgen, waardoor er gezond voedsel op kan groeien,met uiteindelijk gezondere mensen.”

Sjoerd heeft in het land veel contacten met onderzoeksinstellingen, omzodoende op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen op het gebiedvan compostering: “Met verschillende onderzoeksinstellingen, waaronderhet Louis Bolk Instituut hebben we regelmatig contact. Er worden proe-ven gedaan met Micro-Farming om die instellingen te laten zien wat on-ze ideeën zijn en om mee te denken hoe we bijvoorbeeld de pathogeneaaltjes problematiek in de landbouw onder de knie kunnen krijgen doormet gezonde bodems te werken. Met het Louis Bolk Instituut hebben weonderzoek gedaan bij een gangbaar melkveebedrijf en een biologisch


DYNAMIsch portret

geitenbedrijf om samen uit te zoeken wat organische stofverhoging in debodem teweeg zou kunnen brengen. De proeven zijn redelijk goed ge-slaagd, maar het systeem met Micro-Farming is in feite te duur voor eengangbare of biologische melkveehouder. Hij heeft voor z’n land ongeveer20 m3 Humuscompost nodig. Dat wordt veel te duur (voorlopig is ditsysteem alleen nog kostendekkend in de intensieve teelt, als eerder om-schreven). Als we over 10 á 15 jaar een kostprijsverlaging kunnen door-voeren – onze gebouwen en terrein zijn dan afgeschreven – dan kunnenwe goedkoper leveren en dit systeem ook bij andere bedrijven toepas-sen). We zouden met Groencompost, vanuit locatie Biezenmortel, de bo-dems van veel tuinbouwbedrijven al kunnen verbeteren. Dan zou later -als de bodem wat meer in conditie is – slechts 15 m3 / ha Humuscom-post nodig zijn. Dan wordt als het ware de finishing touch aangebracht.Dan is het wel betaalbaar.De kosten van het productieproces worden grotendeels bepaald, doordathet proces veel ruimte in beslag neemt en erg bewerkelijk is, er zijn ho-ge arbeidskosten. Ook het uitzoeken van de verschillende ingangsmate-rialen - 8 à 10 verschillende soorten – vereist precisiewerk. Je kan nietal het hout op één grote hoop gooien. Je hebt verschillende soortenhout, boomschors en verschillende soorten stalmest.”Het bedrijf in Ravenstein is dan ook geen ‘gewoon’ stortbedrijf. Sjoerd:“99% van de compostering in Nederland draait op het storttarief wat demensen moeten betalen. Bij ons is het precies andersom.Wij moeten zelf grondstoffen erbij kopen om diversiteit in het eindpro-duct te kunnen garanderen. Onze Humuscompost is dan ook veel duur-der (in vergelijking met andere composten), 50 euro per m3 . Tochheeft men dat bedrag er voor over. Ons product moet bewijzen dat hethet geld waard is. De kosten kunnen dan ook deels teruggehaald worden via de reductie vanbestrijdingsmiddelen en kunstmest, Bij biologische tuinders wordt de bo-dem snel in goede conditie gebracht, waardoor zij betere opbrengstenhalen en aanvullend gezondere en meer smaakvolle producten produce-ren.

Bruin goudOnder grote overkappingen ligt de Humuscompost die klaar is. Je zouhet kunnen betitelen als het zwarte goud. “Eigenlijk kan je beter sprekenover het bruine goud”, corrigeert Sjoerd. “zwarte groencompost is tewarm geweest (tijdens composteringsproces) daar zijn de meeste micro-organismen uit. De echte Humuscompost is bruin. Je kan het verschilook ruiken. Zwarte groencompost ruikt wat zurig. Als je de bruine com-post ruikt, doet die je denken aan een heerlijke boslucht.” “Als je goede Humuscompost hebt, zit die tegen de 18.000 Bovis, mis-schien wel hoger” zegt Jaap Bakker van stichting Aquamaiandros te Le-lystad desgevraagd”. Composteren is een mooi proces, maar je moet hetwel goed doen, vindt Sjoerd.

MestToch vragen we ons af of compost wel voldoende is. Ook in de biolo-gisch-dynamische landbouw is toch altijd sprake van mest en het be-mesten van grond. “Compost is honderd maal beter dan verse mest”,zegt Sjoerd. “In verse mest kunnen veel ziektekiemen zitten, in ieder ge-val veel onkruidzaden. Vandaar dat wij adviseren om mest altijd (mee)te composteren. Ook in de biologisch-dynamische landbouw wordt aanmest te veel waarde gehecht. Dat is in strijd met hetgeen Steiner daar-over gezegd heeft. Uit mest kan nooit humus ontstaan. Als de mest nietgoed opgezet is en verteerd wordt, gaat hij verrotten dan werkt de mestzelfs heel negatief. Mest moet gecomposteerd worden. Als je mest opeen grote hoop gooit, bestaat de kans datmineralen uitspoelen, verloren gaan. Wan-neer die mest gecomposteerd wordt, be-houdt men deze mineralen. Bij composte-ren is de hoeveelheid mest hooguit eenderde, de rest zijn diverse organische rest-stoffen. Mest bevat veel minerale stikstofen nitraten die kunnen uitspoelen en inhet grondwater terechtkomen. Als je mestcomposteert dan wordt de stikstof omge-zet in microbiologisch leven, in bacteriele-ven in een organische vorm. Die kan nietmeer uitspoelen. De hele mineralenwetge-ving in Nederland is er op gebaseerd omnitraat in het grondwater te verminderen.Als je overgaat op het composteren vanmest ben je zo van je nitraat probleem af.Want uit de compost komen de mineralenvrij, wanneer de bodemtemperatuur om-hoog gaat en wanneer de plant dat aan-geeft middels zijn exudaten. Dan wordende micro-organismen in de bodem actief. Deze breken de organischestikstof af: die voor de plant beschikbaar komt. De plant neemt die open gaat groeien. In het najaar gaat de bodemtemperatuur naar beneden,de micro-organismen komen tot rust en er wordt geen stikstof vrijge-maakt. De natuur werkt perfect. Wij verstoren dat eigenlijk met (kunst)mest. De Humuscompost dient alleen in de bovenste laag van de bodem aan-gebracht te worden. Wij adviseren dan ook de grond zo min mogelijk te bewerken. In de hui-dige landbouw wordt veel geploegd. Met ploegen raak je je schimmelskwijt. Bacteriën zitten er dan nog wel in, dat behoort meer tot het pri-maire leven. Als je dieper dan 20 centimeter ploegt, verniel / verstoor jehet hele bodemleven en dat willen we niet.” ■


Van Iersel, compostering en groen-recycling

Locatie RavensteinAantal medewerkers: 4 full-timeOppervlakte: 2 ha.Maximale capaciteit Humuscompost: 15.000 m3 per jaarGeleverde hoeveelheidHumuscompost: 7500 m3 per [email protected]

tel. 0411-641329

DYNAMIsch portret

Vooraf gaf voorzitter Jan Saal een korte toe-lichting op de nieuwe werkwijze binnen de BD-Vereniging (zie Het bestuur gaat anders wer-ken, pagina 11) en gaf Paul Mäder, onder-zoeksleider van het Forschungsinstitut für Bio-

logische Landbau in Zwitserland een toelich-ting op het rapport over de verschillen tussende diverse soorten landbouw (gangbaar, biolo-gisch en biologisch-dynamisch). De verschillenwaren opmerkelijk. In praktisch alle gevallen

(bodemvruchtbaarheid, aanwezigheid bacte-riën, enz., enz.) kwam de bd-landbouw alsbeste uit de bus. Binnenkort verschijnt in Dy-namisch Perspectief een uitvoerig artikel hier-over.


Uit de vereniging

PREPARATEN VERPLICHT?Presentatie Vernieuwd Handboek Demeter + Nationaal Demeter-debat

Veertien december was het zover. Op de Warmonderhof in Dronten zou gediscussieerd worden overde normering van het preparatengebruik.

tegen voor

In de als Nationaal Demeter-debat geplandediscussie kwam – per groep - één voorstanderen één tegenstander tegen normering van hetpreparatengebruik aan het woord. In totaalwaren er drie groepen.

Eerste groep (tegen verplichting: Pietvan IJzendoorn, voor: René Groenen)Piet: Het verplichten van preparaten roept eenspanningsveld op, waarin drie dingen belang-rijk zijn: verantwoordelijkheid, authenticiteiten de relatie met de mensen in je omgeving.Deze zijn van belang voor je zelfrealisatie enontwikkeling. In dit beeld past niet iets datverplicht gesteld wordt. Dat ontneemt de ver-antwoordelijkheid. Er is meer dan preparaten!Denk maar aan het gemengde bedrijf en debedrijfsindividualiteit.

René: Als mens kan je op drie manieren aan-kijken tegen de motivatie van je handelen: teneerste vanuit je studie, onderzoek, ten tweedevanuit enthousiasme en als derde punt word jeaangesproken op de producten die je levert.Als dat echter niet lukt, moet dat niet alsdwang beschouwd worden. Houd de prepara-ten er als vanzelfsprekend bij, op het verplich-tende af, om niet in een situatie te komen datmen afhaakt.Het verplichtend karakter van depreparaten neemt toe naarmate het bedrijf inalle andere facetten, zoals gemengd bedrijf,

bedrijfsindividualiteit, bemesting/composte-ring, gebruik van hybride rassen, et cetera erminder aan doet.

Tweede groep (tegen verplichting:Jansje Timmermans, voor: LiesbethBisterbosch)Jansje: Naast de stoffelijke kant in de land-bouw is er ook een geestelijke kant. Diemoet je als bd-boer dan ook verzorgen. Ja-renlang hebben we op ons bedrijf met depreparaten ‘gestoeid’ maar het wilde nooitecht lukken. We leerden op een gegeven mo-ment hoe de preparaten via energetischeweg gebruikt konden worden. Dat werkte.Dus preparaten moeten niet verplicht gesteldworden, laat de boer vrij om zijn eigen wegte vinden.

Liesbeth: Preparaten hebben niets te makenmet symbolische handelingen. Het gaat omvruchtbare aarde. Het gaat om de stoffen vande gewone wereld, dat je er als mens op eennieuwe manier iets mee doet. De handelingenzelf zijn belangrijk. Deze kunnen niet vervan-gen worden door energetisch te werken.Als bd-boer moet je je oefenen in een totaalnieuwe manier van denken om de kracht vanpreparaten te kunnen begrijpen. Mediterene.d. is van een totaal andere orde dan prepa-ratengebruik.

Derde groep (tegen verplichting: JanDiek van Mansvelt, voor: Michiel Riet-veld)Jan Diek: Het maken van enkele preparaten ismomenteel verboden in Nederland. Er mogengeen koeienschedels, darmen et cetera meergebruikt worden. Steiner ging immers ook nietin tegen regionale of landelijke wetten. Er zijneigenlijk in Nederland heel weinig enthousiast-merende ervaringen over de preparaten diemet elkaar kunnen delen. Waaraan zou je hetgebruik van de preparaten kunnen zien? Aande bodem, aan de producten? Wat echter veel-al ontbreekt bij de mensen die de preparatengebruiken, is de positieve ervaring die ze op-doen bij het roeren en/of bij het toepassenvan de preparaten. Steiner zei dat aan het eind van de 20e eeuw

de mensheid over de drempel gaat. Hij bedoel-de daarmee dat steeds meer mensen directeeigen authentieke bovenzintuiglijke ervaringenhebben die een nieuwe ingang t.a.v. de prepa-raten kunnen opleveren.Indertijd hebben leraren en artsen meditatiesgekregen van Steiner. Die zijn echter niet ver-plicht. Waarom dan wel de boeren verplichtentot gebruik van de preparaten.

Michiel: Er zijn drie punten: Mediteren is voorde mens een belangrijk iets in deze tijd. Het is


tegen voor

Preparaten verplicht ?

een groot goed dat we met de preparaten, zo-lang we nog niet zover ontwikkeld zijn, de mo-gelijkheid hebben om toch in de levende en fy-sieke wereld op een adequate manier in tegrijpen. Ten tweede hebben we als verenigingmet elkaar afgesproken dat we biologisch-dy-namisch zo naadloos mogelijk zouden latenaansluiten aan het Demetermerk. Daarommoeten we goed beseffen waar het in de bd-landbouw om gaat. Ten derde dient opgemerktdat het Demetermerk het enige merk is datwereldwijd opereert. We hebben er namelijkvoor gekozen om via Demeter Internationaaleen prominente rol te kunnen spelen, bijvoor-beeld in de onderhandelingen met Brussel, alshet gaat om Europese richtlijnen. Als landhebben we t.a.v. de BD in Brussel helemaalniets in te brengen. Als we op kosmopolitischniveau iets zouden willen veranderen t.a.v. denormen dan zouden we dat op het niveau vanDemeter Internationaal moeten aankaarten.De dagelijkse beslommeringen, met name dieop financieel/economisch gebied leiden sterkaf, waar het in de bd-landbouw in onze tijd omgaat. Vanuit een bepaalde optiek is het ver-plicht toepassen van de preparaten een droevi-ge verplichting, maar afhaken brengt ons in deontwikkeling van de bd-landbouw nog verdervan huis.

Tijdens het debat hierna tussen de aanwezigen

in de zaal enerzijds en het forum bestaande uitJan Saal (voorzitter), Leen Janmaat (voorzitterDemeter Voorwaarden Commissie) en PeterNieuwenhuyse (voorzitter Demeter LicentieCommissie) kwamen tal van vragen en opmer-kingen aan de orde met betrekking tot het ge-bruik van de preparaten.Peter Nieuwenhuyse benadrukte dat de Licen-tie Commissie in eerste instantie een exponentis van het rechtsleven. Demeter is er in de eer-ste plaats voor dat de klant de garantie krijgtdat wat hij koopt door een bd-boer is gepro-duceerd. Dat heeft te maken met het feit datwe opereren in een anonieme markt. De vraagis wel hoe we als commissie de toepassing vanhet preparatengebruik gaan controleren enwelke vragen we aan de boeren stellen.Jan Saal merkt op dat diegene die tegen ver-plichting zijn de persoonlijke ontwikkelingkoppelen aan het voldoen aan de demeter-voorwaarden. Een koppeling die naar zijn me-ning niet terecht is.Jos Pelgröm vertelde zijn ervaring in Järnaover het bemiddelen in de handel van Deme-tergraan. Hij kwam tot de ontdekking dat menin Zweden helemaal geen Demetergraan uitNederland wilde hebben. Reden was dat hetNederlandse graan wellicht niet met prepara-ten was behandeld, dus geen officiële Deme-terkwaliteit had. Nederland heeft in dit opzichteen beroerd slechte naam, aldus Jos Pelgröm.

Op verzoek wordt er met handopsteken nage-gaan hoe de meningen over het preparatenge-bruik verdeeld zijn. Voor de verplichting zijn er23 stemmen en er zijn 10 onthoudingen. Ruimde helft blijkt tegen.

Markant toch !Terecht merkte Mia Salomons op dat onder-zocht zou moeten worden waarom zoveel bd-boeren in Nederland moeite hebben met pre-paraten (of met verplichten ?).

Tot slot stelt Michiel Rietveld dat een discussiezoals die hier in de Nederlandse BD wordt ge-voerd een unicum is. Men kijkt vanuit het bui-tenland dan ook met grote interesse naar wathier plaatsvindt.Halverwege de middag komt er een eind aaneen inspannende en enerverende dag. Iedereenkeert huiswaarts met een prachtig Demeter-cadeau: een groentekist vol prachtige roodgeleappels, een cadeau van de BD-Vereniging enWil Sturkenboom van de Warmonderhofboom-gaard. Thuis gekomen blijken ze ook verruk-kelijk te smaken. Hemels, zou je kunnen zeg-gen. Hoe kan dat? “Moeilijk te zeggen, maar ikgebruik wel de preparaten”, zegt Wil Sturken-boom desgevraagd. ■


tegen voor

Preparaten verplicht ?

Verschillende achtergrondIn de eerste plaats kunnen we de leden onder-verdelen in achtergronden. Dan zijn al 3 hoofdgroepen te onderscheiden.1. de boerenleden3. de leden verwerkers / handelaars4. de consumentleden

Het is duidelijk dat de verschillende groepeneen heel verschillend belang bij de bd-land-bouw hebben. De boeren, handelaars en ver-werkers zijn naast hun ideële betrokkenheidvoor hun inkomen afhankelijk van de bd-land-bouw. De consumenten besteden juist een deelvan hun inkomen aan de bd-producten en zijnook ideëel betrokken. De consumenten zijn af-hankelijk van de producenten en omgekeerd.

Verschillend motiefWanneer we naar de motieven kijken, zijn op-nieuw 3 verschillende groepen te onderschei-den.a) Leden die hun belangen behartigd willen

zien.c) Leden die graag deel willen uitmaken van

de bd-gemeenschap.d) Leden die graag binnen de vereniging hun

doelstellingen willen bereiken.

Verschillende inzetVervolgens kunnen we de leden nog onderver-delen naar de mate waarin zij binnen de ver-eniging actief zijn.

I. actieve ledenII. passieve ledenIII. leden die min of meer beroepsmatig bij de

activiteiten van de vereniging betrokkenzijn (zij worden er voor betaald).

Omdat ook nog de verschillende eigenschap-pen gecombineerd voorkomen, ontstaat eenvrij gecompliceerd geheel. Het gevolg daarvanis, dat er binnen de vereniging veel verschil-lende verwachtingen leven en dat het bestuurzich met tal van zaken bezig houdt, vaak zon-

der dieper op de inhoud er van in te kunnengaan door tijdgebrek. Immers het bestuur be-staat uit vrijwilligers, die een beperkte hoe-veelheid tijd beschikbaar hebben.

Op initiatief van Jos Pelgröm (directeur bd-bu-reau) hebben we ons over dit vraagstuk gebo-gen en zijn tot de conclusie gekomen dat eenandere aanpak mogelijk is. Deze andere aan-pak, die in het kort op het onderstaande neer-komt gaan we in het jaar 2003 uitproberen.

Het huidige bestuur splitst zichzelf op in twee(mandaat)commissies. Beide commissies be-staan dan uit vier personen. De Bestuurscom-missie Demeterzaken draagt meer de verant-woordelijkheid voor het economisch werkge-bied, waaronder het beheer van het Demeter-


Uit de vereniging

Het bestuur gaat anders werkenJan Saal, voorzitter

Met ongeveer 2500 leden is de BD-Vereniging dan wel niet zo’n grote vereniging, maar wel eeningewikkelde. Dat heeft vooral te maken met de verschillende motieven en achtergronden van deleden.

Dem. Voorw. Comm.Dem. Lic. Comm.St. Dem. Prom.Bureau aktiviteiten

Producenten zakenConsumenten zakenDem. Boeren Comm.Dynamisch perspectief

BESTUUR

Dagelijksbestuur

Bestuurs-commissie

Demeterzaken

Bestuurs-commissie

Verenigingszaken

merk valt. De Bestuurscommissie Verenigings-zaken draagt de verantwoordelijkheid voor hetculturele werkgebied, waaronder begrepen on-derzoek, inhoudelijke verdieping et cetera.Naast deze twee groepen blijft een dagelijksbestuur actief. Dit bestuur bestaat uit de voor-zitter, secretaris en penningmeester. Het da-gelijks bestuur toetst de besluitvorming en hetbeleid van de twee bestuurscommissies aan degeldende randvoorwaarden, zoals het totalebudget en de afgesproken beleidslijnen.

De bestuursleden zijn op de volgende wijzeover de bestuurscommissies verdeeld:

Bestuurscommissie Demeter zaken:Michael VeltmanJos KokGerard Brinksvacature

Bestuurscommissie Verenigingszaken:Jan SaalStijn van WelyMaria v. BoxtelTon Baars

Het dagelijks bestuur bestaat uit:Jan Saal – voorzitterMichael Veltman – secretarisJos Kok - penningmeester

Zoals u kunt zien bestaat er nog een vacature.Daarnaast zal Gerard Brinks in 2003 het be-stuur verlaten, omdat hij dan volgens schemazal aftreden. Dat betekent dat wij graag sug-gesties ontvangen van namen van mensen diedeze open gevallen plaatsen kunnen invullen.

Beide bestuurscommissies gaan met ingangvan januari 2003 zelfstandig vergaderen vooreen periode van 1 jaar. Dan gaan we de resul-taten evolueren en we gaan na of deze maniervan werken voldoende voordelen oplevert omdeze werkwijze te continueren. Wij zullen uhierover uiteraard nader berichten. ■

Coaching en intervisieIn het Willy-Schilthuisfonds (zie elders in ditnummer) kunt u bepaalde projecten van deBD-Vereniging financieel ondersteunen. Eénvan deze projecten is bd-coaching en intervi-sie.Bij coaching heeft een bd-boer een (voor ditdoel opgeleide) gesprekspartner, waarmee hijallerlei zaken over de dynamische kant van hetbedrijf, de ontwikkeling hiervan of zijn of haarpersoonlijke ontwikkeling kan bespreken. Bij intervisie gaat het om gespreksgroepenvan bd-boeren, onder begeleiding van een(ook voor dit doel opgeleide) intervisor.Hoe gaat het met deze projecten?Rienk ter Braake is coördinator Demeterzakenop het bureau van de BD-Vereniging. Hij geeftvanuit het bureau ondersteuning aan hetcoachingsproject en de intervisie. Enige tijdgeleden vroeg hij de boeren naar hun meninghierover. Rienk: “Veel boeren die gecoachtwerden of nog worden, zeggen dat hun per-soonlijke ‘bd-weg’ helderder is geworden.Woorden worden vaker gevolgd door daden,zeggen de boeren. Uit de reacties blijkt dathet individueel coachen voorziet in een zekerebehoefte van de boeren.”Rienk vertelde voorts dat ook de boeren dieaan een intervisiegroep deelnemen er in hetalgemeen erg enthousiast over zijn. Hij ver-wacht dat de 10 intervisiegroepen die thansactief zijn in Nederland uitgebreid gaan wor-den met vier groepen. Hiervoor worden inmid-dels al 4 coaches opgeleid tot intervisor. “Erzijn namelijk plannen voor een groep in Vlaan-deren, in Groningen, in Brabant en nog eengroep in Flevoland”, aldus Rienk. ■

Demeter Licentie Commissie

Peter Nieuwenhuyse, bestuurslid van de BD-Vereniging is per 1 november j.l. afgetredenom de functie van voorzitter van de DemeterLicentie Commissie van Cor Daalder over tenemen. Laatstgenoemde heeft deze functieruim 4 jaar vervuld. ■

Contributie 2003U vindt bij dit nummer van Dynamisch Per-spectief een acceptgirokaart voor het voldoenvan de ledenbijdrage 2003. We verzoeken uvoor het voldoen van de contributie gebruik temaken van deze acceptgirokaart. Als u op eenandere wijze wilt betalen s.v.p. het factuur-nummer vermelden.Deze acceptgirokaart geldt alleen voor die ledendie (nog) geen gebruik hebben gemaakt van demogelijkheid van automatische machtiging.Veel leden hebben aan de oproep voor automa-tische machtiging gehoor gegeven. Heeft u dezeoproep gemist maar wilt u ons wel machtigen(met ingang van 2004)? Neemt u dan contactop met het bureau (tel 0343 531740, fax0343 516943, e-mail: [email protected]).We zenden u graag een machtigingskaartje toe.Het innen en verwerken van de contributiesbrengt elk jaar weer veel werk (en dus kosten)met zich mee. Reden waarom we een machti-ging voor het automatisch innen van de con-tributie erg op prijs stellen. U hoeft dan nietmeer om te zien naar uw betaling. Deze wordtautomatisch elk jaar in januari van uw reke-ning afgeboekt. Indien u het niet eens bentmet de afschrijving kunt u dat binnen 30 da-gen laten terugboeken, u kunt de automati-sche afboeking ook altijd stopzetten.Mede door uw bijdrage kan de BD-Verenigingweer voort met haar werk, waarvoor onze har-telijke dank! ■


Uit de vereniging

Oproep financiële steunlandbouwafdeling van

het Goetheanum Vragen op het gebied van bd-landbouw, zelfont-plooiing en bezinning, vakmatige ontwikkeling,verdieping van spirituele aspecten? De Land-bouwafdeling van het Goetheanum biedt aan in-dividuen en groepen gelegenheid om kennis eninzicht te versterken. Het is een plek waar de in-spiratie van antroposofie wordt verdiept. Individueel kan men er werken aan zelfreflectieen ontwikkeling van de eigen werkidealen enmotieven. Als onderdeel van het Goetheanumis de Landbouwafdeling een ontmoetingsplekmet de taak om wereldwijde uitwisseling totstand te brengen, waarbij het (van elkaar) le-ren voorop staat. Als deze wederzijdse uitwis-seling en dit van elkaar leren worden verzorgden onderhouden, kan over de hele aarde eenvruchtbare spirituele verbinding ontstaan.

De voornaamste taken van de landbouwafde-ling zijn:Conferenties, seminars en cursussen• Organisatie van de jaarlijkse Landbouw-

conferentie aan het Goetheanum voor ca.550 mensen

• Organisatie van de halfjaarlijkse ‘Vertreter-kreis’ bijeenkomsten (ca. 50 mensen die detoekomst van de bd-landbouw bespreken)

• Verzorging van een drieweekse cursus injanuari voor jonge boeren

• Organisatie en verzorging van een jaarlijk-se conferentie voor de leden van de ‘Schoolvoor Geesteswetenschap’

• Organisatie van een tweejaarlijkse confe-rentie voor fruittelers

• Ontmoetingen van de sectiegroep• Mede verzorgen van de sectiegroep voe-

ding en de medische sectie • Coördinatie van een werkgroep over de

preparaten

Onderzoek• Het schrijven en verzamelen van artikelen

voor de Nieuwsbrief van de afdeling, diedriemaal per jaar over de hele wereldwordt verstuurd en ook artikelen over hetjaarthema bevat

• Onderhouden van relaties met andere sec-ties, het bestuur van de School voor Gees-teswetenschap en het Dagelijks Bestuuraan het Goetheanum

• Uitdiepen van vraagstellingen, voornamelijkin relatie tot het jaarthema, maar ook actu-ele vragen zoals BSE, Nitrofeen, koper, e.d.

• Eigen projecten, zoals onlangs het boekover agrarische voorbeeldbedrijven

• Ondersteuning van studies, zoals die overde bd-preparaten

Communicatie en netwerk• Informatiedienst voor allerlei soorten vra-

gen, vaak voor mensen ver weg• Samenwerking in commissies van vereni-

gingen en fondsen• Voorbereiding van deskundig oordeel over

onderzoeks(aan)vragen• Advisering aan lopende researchprojecten• Schrijven van artikelen voor publicatie• Lezingen op conferenties, boerenmanifes-

taties en antroposofische groepen• Correspondentie en gesprekvoering

Het thema in samenwerkingsverband met deWetenschappelijke sectie zal zijn ‘Levenswetenschappen voor Landbouw’. Ditwerk kan alleen ontwikkeld worden in nauwesamenwerking met boeren, tuinders en ver-werkers.

Financiën Tot op heden is het jaarlijkse tekort (in 2002:( 130.000,-) van de Landbouwafdeling gedektdoor de Algemene Antroposofische Vereni-ging. Teruglopende donaties en conferentie-deelname, zowel als de sterke Zwitserse Frank(het grootste deel van de Goetheanum inkom-sten komt van buiten Zwitserland) dwingen deAntroposofische Vereniging ertoe hun bijdra-gen aan de Secties te beperken.De landbouwafdeling is dankbaar dat zij reeds45.000 CHF heeft mogen ontvangen uit agra-rische kringen, waarvoor veel persoonlijk ini-tiatief werd ingezet. In de komende drie jarenis het doel het jaarlijks tekort weg te werken.

Om de basiskosten te ondersteunen zodat hetwerk kan worden voortgezet vragen wij hieralle lezers om een bijdrage. Dit kunt u doen door uw gift over te makennaar de BD-Vereniging of door u rechtstreekste wenden tot de landbouwsectie aan het Goe-theanum.In het 1e geval zal de BD-Vereniging zorgdra-gen voor het doorzenden van uw gift. ■

BD-vereniging DriebergenPostbank 313786o.v.v. Goetheanum

Naturwissenschaftliche Sektion Abteilung Landwirdschaft, Goetheanum,Hügelweg 59, CH-4143 Zwitserlandtel. **41.61.7064212fax **41.61.7064215e-mail: [email protected]


Jan Diek van Mansvelt

“In de BD kennen we twee soorten pioniers”stelde Jan Saal, die als voorzitter van de BD-Vereniging de herfstconferentie opende. “De

eersten maken bewegingen vooruit, de anderengeven aan wanneer de eersten het contact metde realiteit verliezen”, zo lichtte hij toe. Je zouook kunnen zeggen dat de eersten steeds weervoor nieuw leven in de brouwerij zorgen en de

anderen opletten dat het allemaal wel reëelblijft.

Pionierschap was dit jaar het thema op deherfstconferentie van de BD-Vereniging, dieop 23 november in de woongemeenschap The-dingsweert werd gehouden. Van de ca 3000leden, waaronder ca. 200 bd-boeren waren erongeveer 60 gekomen, waarvan ca. 10 boe-ren, m.a.w. iets van 2 à 5 %. Zoals steedshadden de wegblijvers pech.

Ton Baars begon de conferentie met een uit-voerig verhaal over de geschiedenis van debiologische landbouw in Europa, waarbij hijdankbaar gebruik maakte van de recent ver-schenen dissertatie van Dr. Vogt: Ontstaan enontwikkeling van de ekologische landbouw(2000). Ton gaf aan hoe Vogt beschreef datde BD ontstond in een tijd dat er van alles inbeweging was in de landbouw en de BD zekerniet als enige / unieke pionier van de biologi-sche landbouw gezien kan worden. De Engel-sen Howard en Balfour, de Zwitser Mueller, deDuitser Köhnemann: overal waren er boerenen landbouwkundigen die de opkomst van dekunstmest, en vervolgens de bestrijdingsmid-delen, met lede ogen bekeken. Als symptoom-bestrijding, die steeds weer voor nieuwe pro-blemen zorgde. Tot slot van zijn duizelingwek-kende rondgang langs de vele ‘alternatieve’vormen van landbouw die er de afgelopeneeuw zijn opgetreden kwam Ton tot de volgen-de conclusies:• Er was in het begin van de vorige eeuw een

soort ‘vorm-veld’ (vergelijk Sheldrake)waaruit diverse mensen die gevoel haddenvoor de essentie van de landbouw elk ophun wijze geput hebben. De ‘biologische

landbouw’ hing als het ware in de lucht enwerd vanuit verschillende pioniers met an-dere accenten ingevuld.

• Elk van de daaruit voortvloeiende land-bouw-bewegingen ging uit van een diep re-spect voor de basiswaarden van bodem,natuur en mens en treffend is de waardedie gehecht werd aan het landleven en dewijsheid van boeren.

• Een gevoel voor de kringloop van de leven-de substantie, die zich door opeenvolgendecycli van opbouw en afbraak ontwikkelt, isdaarbij een leidend principe. Dit in tegen-stelling tot een simpel input-output princi-pe zoals dat in de gangbare landbouwoverheerst.

• Elk daarvan werd na het overlijden van degrondlegger/ster geconfronteerd met devraag of en hoe de oorspronkelijke oplos-singen met de voortschrijdende ontwikke-lingen in de rest van de landbouw meemoesten gaan of juist niet.

• In de BD is de aandacht voor de menselijkebewustzijnsontwikkeling, als de eigenlijkebasis vanwaar uit de landbouw wordt ont-wikkeld, uniek, ook al staat die niet in alleuitingen van de BD voorop. Die aandachtvoor de bewustzijnsontwikkeling deelt deBD met de Vrije School, de antroposofischeartsen en therapeuten, de sociale driegele-ding en de andere toepassingsgebieden vande antroposofie.

• De polarisatie van natuurwetenschap aande ene en geesteswetenschap aan de ande-re kant is daarbij niet vruchtbaar: alle we-tenschap is immers product van de mense-


BD ìs en blijftpionierswerk

Verslag herfstconferentie BD-Vereniging

Ton Baars Jan Weijsenfeld Eelco Schaap

lijke geest. De vraag is veel meer: in hoe-verre ben je je bewust van de manier waar-op je vanuit jouw geest(elijke activiteiten)tot je beelden van de wereld om je heen,tot je oordelen en tot je acties komt.

Jammer genoeg was er geen tijd meer omhierover met Ton in gesprek te komen. Dathad de deelnemers zeker geholpen om dezewaardevolle inbreng beter te kunnen opne-men.

Na de welverdiende koffie met koek namenachtereenvolgens Theo Outmans, Jan Weijsen-feld en Eelco Schaap ons mee naar hun leven-dige en waardevolle herinneringen aan Klaasde Boer en Willy Schilthuis: beiden uitgespro-ken pioniers in de Nederlandse BD-Vereniging,elk met de specifieke eigen inbreng. Klaaskwam daarbij vooral als respectvolle beheer-der van de goddelijke schepping naar voren,Willy meer als vernieuwende ondernemer. Sa-men met Mieneke de Boer maakten zij beidendat Warmonderhof een plek werd waar men deruimte kreeg om, in de ontmoeting met deaarde, planten en dieren, je spirituele wortelsterug te vinden om vandaar uit greep te krij-gen op je eigen levensdoel.

Na de lunch met heerlijke soep en broodjeswerden we achtereenvolgens door GerardBrinks en Stijn van Wely rondgeleid over hetfraai onderhouden Landgoed Thedingsweert(woonderij voor 18 families) en over de Zorg-boerderij Thedingsweert, met haar gist- englutenvrije-bakkerijen, haar bloeiende winkel,

haar vleesveehouderij, groenten en akker-bouw. Ook de nieuwbouwplannen van Inge teVelde en haar staf werden genoemd. Mooi hoehet gelukt is het oude Warmonderhof school-terrein met gebouwen een nieuwe, mens- ennatuurvriendelijke toekomst te geven. Daarbijwerden zowel de Odin-pioniers van het woon-gebeuren als de zorgboerderijpioniers rondomMarielle Mollen genoemd.

Na de thee was het woord aan prof. Eric Goe-wie. Hij hield een doorwrocht verhaal over deontwikkeling van de manier waarop de BD,als spiritueel initiatief, zich maatschappelijkgezien stapsgewijs heeft geïncarneerd. Hijonderscheidde daarbij 5 dimensies of niveauswaardoorheen die ontwikkeling plaatsvond.Beginnend als ethisch waardesysteem, wer-den vervolgens de daarin geldende basisprincipes onderscheiden, waaruit richtlijnenvoor de praktijk werden afgeleid, die vervol-gens weer tot toetsbare criteria leidden entenslotte tot minimum normen. Hij beschreefde ontwikkeling van de BD binnen de Wage-ningse Universiteit via Alternatieve Land-bouw (1981-1987) naar Biologische en Eco-logische landbouw (ca 1987-1997), en zonaar het huidige ‘Bio-product-management’,zoals dat nu in Wageningen heet. Paralleldaaraan zag hij in de na-oorlogse gangbarelandbouw de groene revolutie (chemiseringvan de landbouw vanaf 1960), geïntegreerdegewasbescherming (vanaf 1980), geïnte-greerde landbouw (vanaf 1985), Agro-ecolo-gie (ca. 1990), en Precisie-landbouw (sinds2000) opkomen. Elk van die bewegingen hadz’n eigen pioniers, die vanuit hun eigen blik-velden, motivaties en waardesystemen delandbouw wilden helpen in de door hun alsmogelijk en noodzakelijk geziene richting.Voor de geïnteresseerde aanwezigen had hijeen uitvoerige schriftelijke versie van zijnverhaal meegebracht, dat door menigeengraag werd meegenomen om nader te bestu-deren.Hij sloot af met er op te wijzen dat de toe-

komst van de BD er van af hangt in hoeverrede komende generaties boeren (en hun part-ners in de voedselketen), de bd-onderzoekersen beleidsmakers, kans zien steeds weer op-nieuw terug te koppelen naar de essentiëledoelen en waarden van waaruit de BD in hetbegin van de vorige eeuw ontwikkeld is. Dusuitdrukkelijk niet terug naar 1920, maar voor-uit naar de bewustzijnsontwikkeling van waar-uit toen de BD-1924 is ontwikkeld en vanwaaruit die zich nu tot de BD-2004 en strakstot BD-2024 kan ontwikkelen. “Terug naar debron in de toekomst” zou je misschien als me-tafoor kunnen zeggen.

De dag werd rond 16.00 uur afgesloten met 3blikken in de toekomst:• Ton Baars: werken aan ervarings-gericht

onderzoek op de bedrijven, samen met deboeren,

• Eelco Schaap: werken aan de bewuste be-trokkenheid van de boer met de voortgaan-de ontwikkeling van zijn/haar bedrijf en

• Andries Palmboom: ontwikkel je als winkeltot unieke zaak, desgewenst samen metanderen in een keten, maar niet als onder-geschikte uitvoerder van een abstract ke-tenbeleid.

Terugkijkend vond ik het erg mooi dat op dezebd-studiedag eigenlijk elk van de sprekers, tel-kens weer op een eigen manier benadrukte dathet er in de BD primair om gaat jezelf alsmens te ontwikkelen. Dat eenieder dat doet opde plek die hij of zij daarvoor gekozen heeft:van boer tot consument, als onderzoeker ofbeleidsmaker. En dat die zorg voor de verdereontwikkeling van de natuur, het landschap,van de samenleving, van de cultuur als geheelzich baseert op het respect en de liefde voorde schepping, zoals pioniers als Klaas en Mie-neke de Boer en Willy Schilhuis dat zo inspire-rend voorleefden, op hun beurt geïnspireerddoor hun voorgangers en door de actuele vra-gen die hun uit de wereld waarin zij leefdentegemoet kwamen. ■


Eric Goewie

Geachte redactie, lezers van Dynamisch Per-spectief en Liesbeth Bisterbosch.

Vaker heb ik soortgelijke reacties gehoordover de zaaikalender van Maria Thun. Tegen aldiegenen, die zo denken zou ik willen zeggen:U hebt er (niks van begrepen). Niks van be-grepen, tussen haakjes, omdat ik het helaas,niet anders kan omschrijven, terwijl ik het ab-soluut niet zo hard, bruusk wil zeggen. Zekerniet beledigend.Eerst iets over mij zelf, om u een inzicht te ge-ven uit welke hoek deze wind waait. Ik heb deomscholingscursus op de biologisch-dynami-sche landen tuinbouwschool Warmonderhofen die op Kraaybeekerhof gevolgd. In die tijdwerkte ik als stagiaire op De Kleine Aarde teBoxtel in de kruiden- en groentetuin en tracht-te ik op grond van mijn vader een eigen be-drijfje op te starten in kruiden, waarbij ik te-vens bijen hield op biologisch-dynamische wij-ze. Ik heb toen een aantal dingen geleerd. Teneerste, dat het beslist niet eenvoudig is omeen bedrijf op te zetten, daarin heb ik dan ookvolledig gefaald. Wel weet ik nu, dat wil zoietseen kans van slagen hebben op biologisch-dy-namische wijze, er aan bepaalde zaken moetworden voldaan. Je moet op het bedrijf wonen,om tussen de soep en de aardappelen doornog even een bespuiting op een bepaald gewaste kunnen geven, want over een half uur geeftde kalender aan dat het dan ongunstig wordt.Ook moet je een medewerker hebben voor deverkoop, want telen en afzetten is niet tedoen.Nu de kritiek. Ik heb ontdekt, dat niet alles re-alistisch objectief moet worden bezien. Langniet alles is te beredeneren (bewijzen). Denkmaar aan bijvoorbeeld wat liefde is. Is dat hetaantal keren in de maand dat je het samendoet, of het aantal bosjes bloemen dat jegeeft?

Wat is muziek? Zijn dat luchttrillingen van ver-schillende frequenties? En wat als het muziek-stuk uit is en de muziek dus voorbij is, wathoud ik dan over? Dit zijn geen objectiviteiten,realiteiten, maar pure subjectiviteiten.Goethe, was de eerste bioloog, hij werkte van-uit de subjectiviteit en ontdekte, dat alle plan-ten invloed op elkaar hadden. Je kunt nietzomaar de ene plant straffeloos bij de andereplaatsen. (Sommigen worden ziek of krijgenaantastingen, extra vreterij of luizen).Zelf heb ik me heel (star) serieus aan de zaai-kalender gehouden en proefjes gedaan.Realistisch gezien, (natuurkundig) is het bestmogelijk, dat de sterren van de dierenriem te-kens, allang zijn uitgeblust, terwijl het licht, nupas de aarde bereikt.

Toch heb ik op proefveldjes steeds consequentop bladdagen bijvoorbeeld naast elkaar sla,radijs, worteltjes, spitskool bewerkt(schoffelen; equizetum en brandnetel extractbespoten en brandnetelgier gegeven). Met alsresultaat heel goede kroppen, de wortels enradijs nauwelijks knolachtig met wel ongeveer20 cm blad.Op vruchtdagen radijs, wortels, sla, peultjes,Hieruit volgden heel wat planten van de sla diemeteen doorschoten in de bloei en nauwelijkskrop (zeer losse kroppen), radijs en wortelsschoten door met weinig verdikking in de wor-tels. De peulen gaven langdurige grote hoe-veelheden peultjes. Hoe kan dit, als de zaaika-lender niet zou werken???

Ook vond ik het niet dwingend en zonder be-trokkenheid, om het op de meest ongelukkigetijden te ‘moeten’ doen.Natuurlijk, als ik ‘s zondags thuis was, vond ikhet wel eens klote, om niet mee te kunnennaar die verjaardag, omdat ik zo nodig na 3uur nog een bespuiting op bijvoorbeeld mijnbladgewassen moest doen.Maar dat zie ik niet statisch, dwingend. Im-mers, als je in het leven echt iets wilt, zelfs alis het vanuit een hobby, moet je er altijd iets


Eigen onderzoek

Hans Koekkoek

Over samenhangvan kosmos,

plant en mensin de

huidige tijd(vervolg)

In het vorig nummer gaf Liesbeth Bisterboschhaar zienswijze over kosmische invloeden en inhet bijzonder over de methode van Maria Thun.

Bijgaand een drietal reacties daarop.

voor doen. Niks krijg je vanzelf, overal zijnvoor en nadelen aan verbonden, zin in en geenzin in hebben. Maar als je er voor staat doe jehet voor het geheel en geniet je van de uitein-delijke resultaten. Bovendien genoot ik bijnadagelijks van deze dynamische aspecten, als ikging roeren en spuiten. Of op een bladdaggaan schoffelen langs mijn bladgewassen, ter-wijl er geen onkruid was, maar alleen om dekosmische impuls te geven, meende ik (zelf dekosmos te voelen). En een paar uur later zagik het gewas als het ware (groeien), het stonder dan gewoon anders bij. Je zag iets, maarwat precies is niet te zeggen. Ik denk dat elkekweker wel eens ziet dat het echt aan de groeiis, na een periode van schijnbare stilstand.

Star -- zeer content, trouw -- ook bespuitin-gen schoffelen, in de stromende regen.Zelf de kosmos impuls voelen -- Dit is moeilijkte omschrijven, toch was het beslist geen illu-sie of hallucinatie. Je zou kunnen zeggen "Hetgaf gewoon een goed gevoel". Het gewas ziengroeien -- Je ziet echt geen centimeters ver-schijnen noch millimeters. Maar het heeft ge-woon een andere uitstraling, wat dat dan ookis.Hopende anderen hiermee de ogen te openen,verblijf ik,Hans Koekkoek ■

der een schets van mijn beeld van haar enhaar werk.

Er was in het begin van de zestiger jaren eenhuisvrouw met veel kontakten onder bd-boe-ren. Ze hoorde jaar in jaar uit praten over demogelijke effecten van het zaaien voor, bij ofna volle dan wel nieuwe maan. De boeren werden het tijdens hun wintersestudiebijeenkomsten, niet eens hoe de maan-standen op het gewas zouden werken. En hetvolgende jaar bespraken zij het weer. Dezevrouw was praktisch ingesteld en dacht: kom,laat ik het eens uitproberen.

Zij begon, achter het huis op een veldje, elkedag een rijtje radijzen te zaaien. En dat eenpaar maanden lang. Het eerste wat zij zag wa-ren verschillen in de opkomst. Daarbij blekener telkens 3 à 4 opeenvolgende rijtjes meer opelkaar te lijken, dan op die van de eerdere oflatere dagen. Verrassende verschillen, die ech-ter gemakkelijk verloren bleken te gaan als zijze, om tijd te sparen, allemaal tegelijk watergaf, allemaal tegelijk schoffelde of een tientaldagen van tevoren de grond zaaiklaar maakte.Zo duurde het een jaar of vier voor ze ontdek-te dat de verschillen in opkomst en kiemplant-groei bewaard bleven als ze de rijen verdermet rust liet. Regenbuien en zonneschijn ver-stoorden de verschillen tussen de rijen niet.In een poging om de verschillen tussen de rij-en te karakteriseren ontdekte ze dat er in hetveld een soort patroon was: elke vierde groeprijen (van minimaal twee, meestal drie ensoms vier rijen) leek verhoudingsgewijs weermeer op de eerste, elke vijfde meer op detweede enzovoorts. Maar, alles bij elkaar konzij wel twaalf typen radijs onderscheiden. Ineen poging die typen te beschrijven viel hethaar op dat er van die twaalf groepen telkensdrie waren die in verhouding tot de andere 9relatief sterk bloeiden (veel bloemen); driegroepen die in verhouding tot de anderen veelblad ontwikkelden, drie groepen die verhou-dingsgewijs grote radijzen maakten en drie

die, ondanks een niet erg uitbundige bloeitoch meer vruchtbaar zaad maakten dan deandere 9. Ze proefde alle radijzen en vond pergroep smaakverschillen. Ze zaaide het zaadvan elk van de rijen weer apart uit. Ze betrokallengs ook steeds meer andere gewassen inhet onderzoek: wortelen, sla, kamille en noemmaar op.

Daarnaast bestudeerde ze allerlei soorten ster-renkalenders, om te zien of ze het in het veldgevonden patroon van de 2, 3 of 4 opeenvol-gende dagen, inclusief de herhaling na 12 da-gen daarvan terug kon vinden.Zij kwam er allengs op dat als zij de maan ver-volgde in diens gang door de dierenriembeel-den, zoals die daar telkens, tijdens het jaar vande proeven, feitelijk doorheen was gelopen, datzij dan een zelfde opeenvolging van nu eens 2,vaak 3 en soms 4 dagen tegenkwam. Een kleinbeeld als dat van de ram werd in 2, een grootbeeld als dat van de maagd werd in 4 dagendoor de maan doorlopen.Verder werd haar duidelijk dat als ze de bij el-kaar horende rijen uitsluitend water gaf enschoffelde als de maan weer hetzelfde beelddoorliep als dat waar die doorheenliep toen debetreffend rij werd gezaaid, dat dan het specia-le karakter van die groep rijen behouden bleef.Zo herinner ik me uit de lange reeks publica-ties, inclusief de zaaikalenders, de ontwikke-ling van het unieke werk van Maria Thun.Die bevindingen, de experimentele en de theo-retische, waren weliswaar heel verrassend,maar ik vond er niets dogmatisch aan. Er waseen verschijnsel vastgesteld en er werd eenverklaring gezocht binnen het denkkader vande onderzoekster en haar kring van geïnteres-seerden. Dit gebeurde met een door mij be-wonderde toewijding, nauwgezetheid, concen-tratie en werklust.

Wat daarnaast opviel was het sociale gebeurenrond haar en haar werk.In de zeventiger jaren werd het binnen grotedelen van BD-Duitsland (en niet alleen daar) de


Samen naar Maria Thun?


Uit het interview met Liesbeth Bisterbosch inhet vorige nummer van Dynamisch Perspec-tief, kwam er een beeld van Maria Thun naarvoren dat me een ongemakkelijk gevoel gaf.Enerzijds kon ik me goed voorstellen watLiesbeth bedoelde, anderzijds had ik niet hetgevoel dat dat over Maria Thun ging maarmeer over de manier waarop haar unieke be-vindingen in haar naaste en verre omgevingwerden en worden opgepakt. Daarom hieron-

hemel in geprezen. Zeker ook vanuit de toon-aangevende experts in de BD. Er werd veel inhet werk gesteld om onafhankelijk onderzoekhierover te doen en er verschenen diverse dis-sertaties. Vaak werden werkwijze en bevindin-gen van Maria Thun daarin teruggevonden,maar nooit volledig en niet door iedereen. Hart-mut Spiess was wat dat betreft wel het minstsuccesvol. Hij vond op zijn beurt weer andereinvloeden van de maancyclus in zijn werk.Toen het de promovendi niet lukte om al haarbevindingen voor ongeveer 85% te herhalen,maar ‘slechts’ voor 66 á 70%, kwam er steedsmeer twijfel. Dat was zo omstreeks het middenvan de tachtiger jaren, en leidde tot een kente-ring in de waardering van haar vondsten. Voorde meeste BD boeren leek (bleek?) het werkenmet die zaaikalender een onmogelijk gedoe, inde akkerbouw nog meer dan in de tuinbouw.Dit deed me toen al denken aan de preparatenen het bewijs van hun werkzaamheid, dan welde boeren-ervaring van hun effecten. Ook daarwas, in wetenschappelijk onderzoek, wel heteen en ander gevonden, maar veel boeren kon-den er eigenlijk niets mee. Al waren er ook en-kelen die van het preparatengebruik genotenen daar veel moois aan ervoeren. Overigenszonder dat al te gemakkelijk te kunnen com-municeren met hun collega’s.

Terug naar Maria ThunOm alle mensen die haar steeds weer vroegenuit te leggen hoe dat met die zaaitijden zat enwat zij gevonden had en wat zij aanraadde,ter wille te zijn, gaf zij steeds meer cursussenen maakte zij steeds uitvoeriger ‘Zaaikalen-ders’, die zij zelf eigenlijk ‘grondbewerkings-kalender’ noemde. Vooral in de hobbytuinderijwerd die zaaikalender een ‘must’ voor velen,in vele landen van Europa en daarbuiten. InAmerika en elders werden geheel ‘onafhanke-lijk’ zaaikalenders samengesteld die van dedoor haar ontdekte / beschreven principes ge-bruik maakten. Meer dan eens overigens zon-der naar haar te verwijzen.Om weg te komen uit de steeds meer vastlo-

pende discussies onder ‘deskundigen’ die von-den dat zij ‘onwetenschappelijk’ bezig was,daar achter in dat dal bij Biedenkopf, heb ikooit serieuze gesprekken met haar gevoerd omvoor een periode van 5 jaar naar Nederland tekomen, om hier op een bd-bedrijf met eenmooi homogeen stuk grond, de hele zaaitij-denproef nog eens van meet af aan uit te voe-ren. Zo dat een ieder met eigen ogen zoukunnen zien wat er nu wel en niet aan klopteen hoe zij dat nu eigenlijk precies deed. Wantdat was nog nooit gedaan. Het waren immerssteeds andere mensen (jonge onderzoekers,geen geoefende tuinders) die de proeven inhun promotie of ander onderzoek nagedaanhadden. En net als bij goede artsen of andereberoepsbeoefenaren kan met het toenemenvan de beroepservaring de effectiviteit van debehandelwijze toenemen. Dat geld ook voortoponderzoekers: die hebben vaak top-analys-ten (analystes!) nodig om de proeven zo te la-ten uitkomen als de bedoeling is.Helaas is het bij die gesprekken over een mo-gelijke ‘Holland-fase’ in haar onderzoekslevengebleven: ik zag geen kans de financiering enbegeleiding voor die verhuizing rond te krij-gen.Dat er om haar heen een ware ‘Cult’ is ont-staan zal ik niet ontkennen. Dat die ‘Cult’sinds de negentiger jaren grotendeels voorbijis evenmin. Maar wat daar nu precies haaraandeel in is en wat daarin bij haar ‘omge-ving’ ligt laat zich van buitenaf moeilijk vaststellen. En wat dat over de authenticiteit vanhaar bevindingen zegt nog minder. Net alsmet Steiners voordrachtswerk het geval iskunnen Thuns publicaties immers gemakkelijkals dogma’s worden gebruikt. Maar zij geeftook al vele jaren cursussen waarin zij mensendie daar belangstelling voor hebben, helptthuis te raken in het ervaringsgebied dat zijontwikkeld heeft.Dat de zaaikalender, vanuit Thuns ervaringwaarop zij berust, niets met de waarneming vangewasontwikkeling te maken zou hebben is watmij betreft een erg boute uitspraak. Dat er in

haar zaaikalenders geen bladreeksen of gewas-ontwikkelingsreeksen staan afgebeeld is daar-voor geen bewijs. Voor zover ik me van meer-dere studentenexcursies naar Thuns proeftuinkan herinneren, kon zij altijd aardig vertellenover de manier waarop de verschillende behan-delingen van de verschillende gewassen zich datjaar en de jaren daarvoor ontwikkeld hadden.Het leek wel of ze dit allemaal paraat had inhaar geheugen, ook al was dat voor zover ikweet, niet allemaal gedocumenteerd.Mensen die zulke ontwikkelingsgegevens oppapier verzameld hebben weten overigensmaar al te goed hoe verschrikkelijk lastig hetis om zulk materiaal, als het al verzameld is,gepubliceerd te krijgen. Studies over de ge-wasontwikkeling van tarwe en van de ker-stroos wachten bijvoorbeeld nog altijd op pas-sende publicatie, ook al is het jaren geledendat de studies zijn gedaan.

Kortom. Of we nu in de Vrije Scholen, de antro-posofische therapieën en geneeskunde of de bd-landbouw kijken, maar evengoed in het gang-bare onderwijs, de gangbare geneeskunde of degangbare landbouw: overal zijn er aanzienlijkegroepen mensen die liever een recept toepassendan er zelf één ontwikkelen. De neiging tot ge-lovig gedrag is bij veel mensen diep geworteld.En bovendien is het idee alles zelf kritisch temoeten beproeven ook wel erg vermoeiend.Over de samenhang van kosmos, plant enmens in de huidige tijd is zeker veel te zeggen.Graag hoor of lees ik daar meer over dan dathet werk van Maria Thun niet zou deugen.Wellicht zou een geïnteresseerd redactioneelbezoek bij haar de moeite waard zijn, nu zijnog leeft. Zullen we dat een keer samen doen,Liesbeth? ■

Bewijs is geleverdWillem Beekman

In mijn boek Bij Heldere Hemel* bespreek ik deverschillende relaties tussen aarde en kosmos.


Daarin heb ik de geokosmische literatuur sa-mengevat en kom ik tot de conclusie dat er eenoverweldigende hoeveelheid bewijs is voor desamenhang tussen maanfasen en plantengroei,tussen zonnevlekkenritme en hart- en vaatziek-ten, tussen maanritmen en de voortplanting van(zee)dieren en ga zo maar door. Ook wijd ikeen hoofdstuk aan het werk van Maria Thun inrelatie tot het werk van Maria Paungger, eenandere coryfee op het gebied van maan en aar-de. Daarin analyseer ik de sterke en zwakkekanten van de maan-dierenriemdiscussie.Na al dit gepuzzel heb ik het volgende inzichtbereikt:1. Je moet wel blind zijn wil je de samenhang

tussen aarde en kosmos over het hoofd zien. 2. Het is jammer dat er in de bd-wereld zo-

veel jaren is blindgestaard op Maria Thunen haar (overigens voortreffelijke) werk. Eris nog zoveel meer onder de zon. Er ligteen wereld aan relaties open, zoals al dieonderzoeken laten zien.

3. Ga nooit af op recepten en standaardoplos-singen, want die zijn er niet, zeker niet inde subtiele wereld die kosmos heet. Je kuntdaar slechts je eigen zoekende weg in be-wandelen, op grond van je eigen talenten.Als je meer hebt met de maanfasen: zoekdie dan uit. Heb je meer met de maanposi-tie: dan is dat jouw venster op de natuur.Adoreer je de zon, dan zul je hem vinden inde bodem.

Verbreed je horizon, BD-ers, kijk over de heg,lees over ander onderzoek, zet Maria Thun bijin het pantheon van Grote BD-ers en kijkvooruit! Volgens mij is de hemel een toestandvan het bewustzijn en kunnen we voor de rela-tie aarde-kosmos ook de relatie aarde-mensinvullen. In onze binnenwereld bevindt zicheen universum. Daar ligt de sleutel tot eennieuwe relatie met de natuur. ■

* Bij Heldere Hemel, uitg. Christofoor, 2002 (zie boekbe-

spreking in Dynamisch Perspectief 2002, nr. 6)


Bacteriën als uitwisselaars van genen Genetische knutselaars zijn er altijd al geweest.Pogingen om schapen met geiten te kruisen(‘scheit’), paarden met zebra’s, ezels met paar-den et cetera lukten wel, maar wat opviel wasdat de nakomelingen steriel waren. De natuurtolereert geen kruisingen tussen soorten. Bac-teriën vormen een uitzondering. Zij kennengeen soorten omdat zij allemaal genen uitwis-selen, de genen stromen op grote schaal vande ene bacterie naar de andere. In de loop vande evolutie is door endosymbiose een kernhou-dende cel ontstaan. Resten van deze bacteriëlegenen vindt men terug in de mitochondria vanzoogdiercellen. Zoogdieren hebben dus eigen-lijk twee genomen: in de kern en in de mito-chondria. Het mitochondrium is een protobac-teriële endosymbiont. Dit heeft een verrassendgevolg: omdat alleen de eicel cytoplasma (en

dus mitochondria) bevat wordt deze erfelijkeinformatie uitsluitend via de moederlijn door-gegeven. De invloed van de moederlijn is gro-ter dan van de vader, puur erfelijk gezien(1).Deze eigenschap van bacteriën om zo slordigom te gaan met hun genen maakt ze aantrek-kelijk voor de biotechnische sleutelaar. Hetmaakt de techniek echter ook verschrikkelijkkwetsbaar en onvoorspelbaar. DNA, de dragervan erfelijke informatie, kan overal heengaan.

Ongewenste effecten bij plant, dier enmensDNA van bacteriën of van voedsel kan overge-dragen worden op orale bacteriën (2). DNA invoedsel kan zelfs getraceerd worden in li-chaamscellen. Zulk vreemd DNA kon nog 24uur na voeren in de lever opgespoord wor-den (3). Genetisch gemodificeerde grondstoffen

Wim de Leeuw, dierenarts*)

Wim de Leeuw is dierenarts in Amsterdam en Almere. Hij maakt zich al jaren zorgen over degevolgen van genetische manipulatie (GM).Wim de Leeuw verduidelijkt (opnieuw) de gevaren van

genetische manipulatie.

Genetische VervuilingGenetische Vervuiling

die aan dieren gevoerd worden, bevatten ge-nen die coderen voor resistentie tegen antibio-tica. Deze genen zijn gebruikt als markersvoor technische doeleinden (4), maar pathoge-nen kunnen hier dankbaar misbruik van ma-ken. Mogelijk dat door toepassing van eennieuwe “kniptechniek”, genetisch gemanipu-leerde gewassen in de toekomst geen genen,die voor antibioticum resistentie coderen,meer bevatten (5).Voedselwetenschappers van de Friedrich-Schiller Universiteit in Jena hebben DNA frag-menten van GM (genetisch gemodificeerde)maïs in de organen van kippen opgespoord dieGM maïs gegeten hadden (6).Het is duidelijk, allerlei kwaadaardige eigen-schappen kunnen bedoeld of onbedoeld mee-sluipen bij het proces van manipulatie. DNA‘fietst’ van bacterie naar bacterie, van bacte-riofaag naar bacterie en vice versa, vanuitvoedsel een bacterie in, vanuit voedsel een li-chaamscel in etc.Het meesluipen van ziekmakende eigenschap-pen is aangetoond toen men een gen van eenBraziliaanse notensoort wilde transplanterennaar soja. Bloedtesten van mensen die aller-gisch waren voor deze noot kregen dezelfdeallergische reacties bij het eten van de gema-nipuleerde soja (7). Er was dus een ongewenstegast (in de vorm van een gen) meegelift.In een recente studie (8) hebben wetenschap-pers in de VS ontdekt dat er substantiële ver-schillen bestaan tussen phyto-oestrogenen diein GM soja worden gevonden en die in gewonesoja. GM soja bevat veel minder van deze phy-to-oestrogenen, die in het algemeen als posi-tief voor de gezondheid wordt beschouwd. OokGM maïs is door onderzoekers in Schotlandvergeleken met de normale tegenhanger. DeGM maïs werd als inferieur beoordeeld (9).Maïs produceert stuifmeel. Stuifmeel vliegt verweg en kan kruisbestuiven met wilde verwan-ten. De genetisch gemanipuleerde weerstandtegen bestrijdingsmiddelen kan zo overgedra-gen worden op onkruiden, of maïs kan opdui-ken als onkruid tussen de aardappels.

Monsanto, een van de vijf bedrijven die gene-tisch gemodificeerde organismen ontwikkelen,heeft dit probleem onderkent en verwijst naarandere bestrijdingsmiddelen in hun assorti-ment (10).Gevolgen voor insecten en andere dieren dieop de GM planten leven zijn nauwelijks onder-zocht, maar de weinige studies die er zijn wij-zen op een negatieve impact. Lieveheersbeest-jes die luizen gegeten hadden, die weer vanGM aardappelen hadden gegeten, leefden halfzolang, legden minder eieren (38%), die danook nog eens vaker onvruchtbaar waren. Debevruchte eieren kwamen minder goed uit dandie van hun niet vergiftigde collega’s (11).BST, ook wel bekend als rBGH is een GM hor-moon dat in 1/3 van de koeien in de Verenig-de Staten ingespoten wordt. In Europa is hetgebruik verboden. Nog wel, maar er wordtdruk uitgeoefend via de World Trade Organi-sation (WTO)om de EU te verplichten dit mid-del toe te laten. Het BST hormoon veroorzaakteen vijfvoudige toename van het eiwit IGF-1,wat als zodanig in de melk terechtkomt. Eenofficieel rapport van de wetenschappelijkecommissie van de EU brengt IGF-1 in verbandmet borst- en prostaatkanker (12) bij de mens.Bij de koe zijn de effecten op de gezondheid:toename vanuierontsteking, klauwproblemenen vruchtbaarheidsproblemen (13).Het voeren van Bt maïs aan zeugen leidt totpseudo-zwangerschappen en andere vrucht-baarheidsstoornissen. Het bekend worden vandeze connectie leidde in de Verenigde Statentot een ongekende stroom van e-mail naar hetblad dat hierover gepubliceerd had. Zeer veelzeugenhouders hadden identieke problemenen allemaal voerden ze zelf geteelde Bt maïs.Nadat overgegaan werd op het voeren vannormale maïs, verdwenen de problemen.Jim Riddle besluit het artikel als volgt: "anyo-ne who eats food containig conventional corn,soy, canola and/or cottonseed products is anunwitting guinea pig in a vast, uncharted eco-logical experiment". Hij gebruikt de term"conventional", omdat in de Verenigde Staten

GM producten niet als zodanig op het etiketvermeld hoeven te worden (23).

De ziekmakende zoetstofDe sleutelaars werken verder aan het erfgoedvan de schepping. Decadentie in denken enhandelen lijkt wel in hun genen ingebakken tezitten. Zo werden E.coli bacteriën aangezet tothet produceren van een zoetsmakend dipepti-de, dat de naam aspartaam draagt. Overal inte vinden, met name in snoepgoed en ‘light’frisdranken.De uitkomst van wetenschappelijke studiesnaar de effecten van aspartaam zijn sterk ver-bonden met degene wie ze uitvoert, of betergezegd, waar het geld voor het onderzoek van-daan komt.Van de 90 niet-industrie-gerelateerde onder-zoeken gaven er 83 (92%) een verband aantussen aspartaam gebruik en een of meer pro-blemen. Bij zeven studies vond men geen ne-gatieve effecten. Zes van deze studies zijn ver-richt door de Amerikaanse Food and Drug As-sociation (FDA). Medewerkers van de FDA zijnna goedkeuring van dit middel massaal over-gelopen naar de aspartaam industrie.Van 74 industrie gesponsorde onderzoekengaven 74 (100%) geen nadelige effecten tezien. Dit beeld lijkt zeer sterk op de onder-zoeksresultaten naar gezondheidsproblemenbij tabak.

Aspartaam is een kunstmatige zoetstof die in1965 in de V.S. is ontdekt. Het bestaat uit as-paraginezuur en fenylalanine, met aan het fe-nylalaninedeel een methylgroep. Na innamevan aspartaam komt methanol vrij als demethylgroep in aanraking komt met chymot-rypsine (14).Het methanol wordt omgezet in formaldehydeen daarna in mierenzuur.Chronische belasting van (weliswaar kleinehoeveelheden) methanol kan al ernstige pro-blemen geven: hoofdpijn, duizeligheid, misse-lijkheid, oorsuizen, zwakte, zichtstoornissen,geheugenverlies, depressie, hartproblemen,


pancreatitis (15,16,17). Chronische belasting meteen klein beetje formaldehyde geeft al proble-men in de vorm van hoofdpijn, algehele malai-se, irreversibele genetische schade et cetera.Een studie geeft aan dat er reeds ernstige ge-zondheidsproblemen ontstaan bij kinderen bijeen luchtconcentratie van maar 0.043-0.070ppm (18).

Synergistische effecten van aspartaam-meta-bolieten worden nooit door de fabrikant ge-noemd. Het synergistische effect van de combinatie vanchronische formaldehyde blootstelling samenmet de effecten van de excitotoxische vrije ami-nozuren (excitotoxisch = schadelijk voor affe-rente zenuwbanen) is zorgwekkend (19).

Onderzoek industrie van generleiwaardeDe aspartaam industrie gebruikt als beginselongevoelige analyse apparatuur om zo ‘no de-tectable levels’ van bijvoorbeeld plasma me-thanol te kunnen neerschrijven. Ook zouden zemoeten weten dat het gaat om drie schadelijkemetabolieten: methanol, formaldehyde enmierenzuur. Het alleen testen van methanol(20), dat in het lichaam zeer snel in formaldehy-de wordt omgezet is ofwel amateuristisch ofcrimineel. Wat nog niet getest wordt, zijn deexcitotoxines en wellicht andere schadelijkemetabolieten.Studies naar de effecten van aspartaam opepilepsie werden gedaan op gedrogeerde kin-deren, terwijl de toedieningsvorm zodanigwas, dat een vertraagde absorptie verwachtkon worden (21). We waarschuwen onze kinde-ren voor ethanol (consumptie alcohol), terwijlwe ze vergiftigen met methanol.

Ik wil benadrukken dat de wetenschap tijdsge-bonden is. Volgens de toenmalige stand van demedische wetenschap was aderlaten een juistebehandeling bij tal van aandoeningen. Volgensde toenmalige medische wetenschap warenSoftenon en DES perfect veilig en getest.

Rommelen met de voortplantingCollega-dierenartsen zijn bezig met klonen.Een vooraanstaand genetisch sleutelaar ver-meldt in het Tijdschrift voor Diergeneeskundevan 15 februari 2002 niet dat het schaap Dol-ly op jeugdige leeftijd al een ouderdomsziekteheeft opgelopen.Gekloonde muizen gaan eerder dood dan soort-genoten die op normale wijze verwekt zijn.Zij leggen het loodje door ongebruikelijke af-wijkingen zoals ernstige longontsteking of eengrotendeels afgestorven lever. Tijdens het le-ven hadden deze muizen al verhoogde ammo-nia en leverenzymen concentraties in hunbloed. Onderzoekers hadden deze waarnemin-gen nog nooit eerder bij muizen gevonden. Delongontsteking werd waarschijnlijk veroor-zaakt door een falend immuunsysteem. Bij eeninfectieproef met TB werden minder antistof-fen en traag werkende macrofagen (wittebloedlichaampjes) bij de gekloonde dieren ge-vonden (22). Eerder werden al vele defectenaangetoond bij gekloonde zoogdieren: onderandere misvormde organen en een slecht wer-kend immuunsysteem.Na 87 pogingen hebben we de eerste gekloondekat mogen bewonderen. De veterinair (!!) diebetrokken was bij dit experiment merkte scherpop: “Hier is sprake van voortplanting, niet vanwederopstanding.” Voortplanting zou ik hetechter niet durven noemen. In de VerenigdeStaten kunnen eigenaren van kleine huisdierenin de naaste toekomst hun Boris of Miepie latenklonen, omdat het zo leuk is om een tweedeversie te hebben. Gezien het verhaal van demuizen kunnen de bio-technocraten hun borstnat maken met betrekking tot schadeclaims.

Zonder blikken of blozen wordt door prof. dr.ir. J. Tramper gemeld dat we varkens kunnenverwachten die beter ruwe celstof kunnen ver-teren (herkauwende varkens?) en reuzenzal-men die beter bestand zijn tegen lage water-temperaturen (diepvrieszalmen?).In het Agrarisch Dagblad zonder commentaar:biggen met fluorescerende klauwtjes.

Bij genetische manipulatie gaat onze verant-woordelijkheid echter veel verder dan wat ooitin het verleden actueel is geweest. Het gaatom het behoud van de schepping. Het gaat omons rentmeesterschap.Zielig zijn argumenten waarin de ziekte vanPompe en dergelijke aangehaald worden omgenetische manipulatie te promoten.Dit zijn smoesjes om commerciële genetischeuitbuiting van alles wat leeft goed te praten.

Dit hele gedoe is namelijk niet nodig. Er is geennoodzaak, anders dan kortzichtig gewin of roemvan een beperkt aantal belanghebbenden.Als we het hebben over maatschappelijke ver-antwoording, lange termijn visie en ethiek isde hybridisatie tussen wetenschap en commer-cie net zo onvruchtbaar als de kruising tusseneen paard en een ezel.Genetische manipulatie raakt de veterinaireziel ten diepste. Genetische vervuiling is veelernstiger dan de chemische variant (milieuver-vuiling).Als lieveheersbeestjes maar half zo lang le-ven….. Nederland ‘transgeen gidsland’? neen,dank u. ■

*) Na 10 jaar in de bio-industrie gewerkt te hebben wildeWim de Leeuw anders met dieren omgaan. Tegenwoordigis hij holistisch dierenarts voor kleine huisdieren en land-bouwhuisdieren met een vestiging in Almere (Groeneka-deweg 24) en Amsterdam (Rijnstraat 28). Hij werkt sa-men met T. Koning gespecialiseerd in klassieke homeopa-thie, traditionele Chinese geneeskunde en acupunctuur.Voor meer informatie zie www.holistischedierenartsen.nlof bel 06 1090 2336.

Noot van de redactie:

Helaas was er geen plaats om de uitvoerige bronvermelding

van de noten op te nemen. Deze (plus het volledige artikel)

kunt u vinden op www.demeter-bd.nl/downloads.htm. U

kunt ze ook thuisgestuurd krijgen. Bel dan even naar het

bureau van de vereniging.


genetische vervuiling

De betekenis

Jan Diek van Mansvelt in gesprek met deredactie over de aard van de materie en hoe die

ons voedt: een soort vooroefening voor eenverruimde voedingsleer.

Jan Diek vat voeding op als één van demanieren waarop wij ons tot de natuur om ons

heen verhouden. Daarbij gaat hij uit van degebruikelijke opvatting dat we ons met

voedingsstoffen voeden en wat dat betekentvoor de door de boeren na te streven

voedingskwaliteit. Dat het begrip materie in devorige eeuw aanzienlijk verruimd is tot

gestolde, informatiedragende energieis voor hem aanleiding om een nieuwe

verhouding tot onze voeding te zoeken.Het geeft een verruiming van ons

voedingsbegrip en voor ons als consumenteneen verdiepte verhouding tot het hele proces

van voedselproductie en omgekeerd: eendiepere verhouding van de boeren tot de

kwaliteit van hun producten.


Dy

na

mie

k van onze voeding en hoe die ons voedt

Het voedingsbeeld“Wat is de huidige (gangbaar wetenschappelij-ke) visie op voeding?”Jan Diek: "In de voeding gaat het in de eersteplaats om de opname van de nodige stoffen:koolhydraten, eiwitten, vetten, vitaminen enmineralen, die de zogenaamde schijf van vijfvormen. In de betreffende boeken hierover, zieje plaatjes van darmen, die door middel vanvlokkige uitstulpingen de stoffen uit het voed-sel opvissen die nodig zijn om te groeien en jelichaam in stand te houden. Over dat 'opvis-sen' verschuiven de opvattingen de laatste ja-ren van een volledig passieve opname (vanheel ver afgebroken stoffen, via osmotischeprocessen) naar een meer actieve opname vangrotere, minder ver afgebroken stoffen.Het algemeen bekende voedingsverhaal verteltdat de 'vreemde' stoffen, waarmee we onsvoeden in de darmen volledig moeten wordenafgebroken tot elementaire bouwstenen, dievervolgens door de darmwand naar binnen ge-laten dan wel opgenomen worden. Uit die ge-neutraliseerde bouwstenen bouwen wij danvervolgens, in de lever en elders in ons li-chaam, de bij ons passende 'lichaamseigen'stoffen op. Andere voedingsstoffen leveren dedaarvoor benodigde energie.Vanuit dat gezichtspunt is het dus in wezen to-taal onbelangrijk waar ons voedsel vandaankomt (plaats en tijd) en zelfs uit wat voor or-ganisme de betreffende voedingsstoffen af-komstig zijn: groene plant of schimmel, koe ofkat. Ook maakt het vanuit dat gezichtspunt ei-genlijk niets uit of bepaalde eiwitten of anderevoedingsstoffen synthetisch zijn geproduceerd,bijvoorbeeld uit aardolie, of dat zij uit natuur-lijke processen, in levende organismen afkom-

stig zijn. We voeden ons dus met neutralebouwstenen; de oorsprong daarvan is niet re-levant voor de voedingswaarde."

“Die visie sluit naadloos aan bij de gangbarelandbouw?”Jan Diek: "De boeren (de primaire producen-ten), zullen zich vanuit dit gezichtspunt niet alte veel zorgen hoeven te maken over de kwali-teit van hun producten. Als ze er maar voorzorgen dat de opbrengsten hoog zijn en deproducten vrij van ongewenste stoffen (gifstof-fen en ziektekiemen), dan zal de voedingsmid-delenindustrie er wel voor zorgen dat hij allebruikbare stoffen uit die basisproducten te-voorschijn haalt. De stoffen die ontbreken omer een ‘volwaardig’ voedingsmiddel van te ma-ken kunnen naar believen toegevoegd wordenuit elke bron (groente, fruit, vlees of vis, aard-olie of wat ook) waarin ze voorkomen of waar-uit ze te synthetiseren zijn."

Het nieuwe beeld van de materie“In de tweede helft van de vorige eeuw is hetbeeld van de materie toch wel veranderd?”Jan Diek: "Dat is wel juist. In het begin van devorige eeuw werd de stof nog algemeen opge-vat als bestaande uit atomen dan wel molecu-len, als deeltjes waaruit zowel de levende alsde niet levende natuur is opgebouwd. Vanuitde natuurkunde kwam in die tijd al het inzichtdat de stof eigenlijk als gestolde energie ge-zien moet worden (E=MC2, energie = massa xlichtsnelheid in het kwadraat). Dat leidde in depraktijk van de tweede helft van de vorigeeuw tot vele vormen van atoomenergie.Er werd ook ontdekt dat materie niet alleenenergie bevat, maar zelf een vorm van gestol-

de energie is, en dat zij ook informatie bevat.Men kwam daarop door het verschijnsel dat deenergie onder verschillende omstandigheden(zoals temperatuur en druk) tot verschillendevormen van materie stolde. Er moest in deenergie dus een gewaarwording van die om-standigheden bestaan en ook een beeld vanhoe zich onder die omstandigheden te gedra-gen. Daarmee was de stof voor de natuurkun-digen dus veel intelligenter geworden dan voorde meeste andere wetenschappers die nog meteen dom en passief materiebeeld waren opge-voed. Materie blijkt dus niet alleen maar uitneutrale bouwstenen te bestaan, maar tevensenergie (kracht) en informatie (intelligentie) tebevatten."

“Dat betekent dat zich eigenlijk heel iets an-ders afspeelt bij de afbraak en stofwisselingvan ons voedsel?”Jan Diek: "Je zou kunnen zeggen dat tijdensdie afbraak in kauwen, proeven en wat daaropin maag en darmen volgt, informatie en ener-gie vrij komt. Eigenlijk geschiedt dat door eensoort van 'waarnemingsproces' dat zich ech-ter verregaand aan ons bewustzijn onttrekt,maar dat daardoor niet minder belangrijk voorons hoeft te zijn.Als metafoor kan ik me indenken dat we inons spijsverteringskanaal niet alleen een af-braakinstallatie in ons dragen, maar ook eenafleesinstallatie van de informatie en de ener-gieën die bij het afbraakproces vrijkomen.Zou het niet goed denkbaar zijn dat we dooronze stofwisseling, onbewust, nieuwe energieen nieuwe informatie opnemen? En als we onsafvragen waarover die informatie dan welgaat, dan heeft die mijns inziens meerdere di-


mensies. Ten eerste die over de soort van deplant of het dier dat we eten, en dus ook overhet betreffende ras van die soort, en eventueelde variëteit. Maar, als we ons realiseren dathet voedsel dat we in de stofwisseling afbre-ken altijd in de loop van een bepaalde periodeontstaan is, en ook altijd op een bepaaldeplaats, dat wil zeggen onder bepaalde groei-condities, dan lijkt het logisch dat ook die bei-den, ruimte en tijd, op een bepaalde manier indie plant of dat dier zijn vastgelegd. Zoals wedat in principe van wijnen kennen, maar ookvan theeën en kazen. Voor sommige mensen is daarbij ook de aan-dacht waarmee de gewassen en dieren geteeldzijn, en zeker ook de aandacht waarmee demaaltijd is bereid, nog iets wat ze aan het etenproeven en met het eten mee naar binnen krij-gen, een extra dimensie van het voedsel.Het zal duidelijk zijn dat het voor de boeren enverwerkers wel een heel verschil is of je uitein-delijk alleen maar meer of minder gecompli-ceerde nutriënten (voedingsstoffen c.q. mole-culen) produceert of dat je met het productdat je aflevert ook, in enigerlei vorm en mate,een afdruk van jezelf, je toewijding, je vakken-nis, je bedrijf, de groeiomstandigheden afle-vert. Omgekeerd maakt het voor de consument na-tuurlijk ook een wereld van verschil of die inwezen alleen maar nutriënten koopt en op-neemt of dat die met het voedsel dat hij of zijeet ook een bericht over de plaats (bodem) entijd (jaar en groeiseizoen) en de vakkennis /toewijding van de producent mee aangebodenkrijgt.Omgekeerd kun je je ook afvragen wat het be-tekent om langere tijd, en zeker als jong kind,voedsel te krijgen dat in hoge mate industrieelen synthetisch is samengesteld. Kort door debocht gezegd ontmoet je daar dan alles behalveeen specifieke bodem (grond waarop het ge-groeid is) en ook geen groeiperiode, jaren ofjaargetijde, waarin dat product is gegroeid. Na-tuurlijk is het nooit zo dat je niets in de voe-ding ontmoet: het komt altijd ergens vandaan!

En als ik me dan realiseer hoe belangrijk het isdat mensen in het algemeen, en jonge mensenin het bijzonder, zich thuis kunnen voelen inhet hier en nu, op de plaats en in de tijd waar-in zij leven, dan kan ik me voorstellen dat deherkomst van het voedsel het een en anderuitmaakt. En als er sprake is van meer of min-der gestresste groeiomstandigheden voor ge-wassen en vee, dan zou het in deze gedachte-gang niet al te verwonderlijk zijn als de consu-menten daar vervolgens ook in enige matestress door zouden krijgen aangereikt."

Surrogaten en vervangers“Oorspronkelijk was er dus een samenhangtussen dat wat we als voedsel in ons opnamenen dat wat we als omgeving om ons heen za-gen, roken, hoorden, voelden, et cetera. Dat isdus praktisch geheel verdwenen?”Jan Diek: "Je zou kunnen zeggen dat we atenuit de omgeving waarin we leefden, en die wevan ons uit ook weer op alle mogelijke manie-ren vorm gaven.Met het vergroten van onze leefomgeving zijnenerzijds onze bewuste zintuigindrukken geva-rieerder geworden, verrijkt door het waarne-men van andere volken en landschappen.Daarnaast is er een enorme stroom voedings-middelen van ver weg bij gekomen. Wat mijbetreft dragen beide verruimingen wezenlijkbij aan het verruimen van ons bewustzijn enhet bepalen van onze eigen, individuele positieten opzichte van de wereld om ons heen. Totzover gaat het in beide richtingen, in de land-schappen en in de voedingsmiddelen, omwaarnemingsinhouden die ons elk op de soort-specifieke wijze over de door mensen gestuur-de interacties van zon en aarde, zoals die doorbodems, planten en dieren zijn opgenomen,vertellen.In die zin is het eten en drinken van productenvan meer en minder ver weg zonder meer eenverrijkende ervaring. Voorwaarde is dan wel datdat voedsel echt iets van die andere plaats opaarde en iets van die andere seizoenen te ver-tellen heeft. Dat het voedsel in die zin echt is.

Stel je daar in gedachten alle mogelijke voe-dingssurrogaten tegenover, met name ookkunstmatige smaak- en kleurstoffen (essences)dan kun je het gevoel krijgen heftig verward teworden. Het lijkt er op maar het is het niet!Voor wie zich puur met nutriënten voedt,maakt dat uiteraard niets uit. Maar wie ookdoor zijn voedsel de werkelijkheid van de aar-de onder de zon wil leren kennen, om daarpassend, helend, constructief aan bij te dra-gen, zou het behulpzaam kunnen zijn om ookvia de stofwisseling de werkelijkheid waarinwij leven te ontmoeten."

“Het maakt dus wel degelijk uit waar hetvoedsel dat je eet vandaan komt en hoe hetproduct waarmee je je voedt zich heeft kunnendan wel moeten ontwikkelen?”Jan Diek: "In een tijd waarin losgeslagenheid,ontaarding, grondingsproblemen en identi-teitscrises aan de orde van de dag zijn, samenmet vele problemen van door voeding veroor-zaakte overbelasting van het afweersysteem(allergieën), zou het zin kunnen hebben bo-venstaande gedachtegang nader uit te werken.Als we heling zien als uitdaging voor de ko-mende generaties, nadat de vorige generatiesons van alle mogelijke dwingende keurslijvenhebben weten te ontdoen, dan zouden gezond-heidsonderzoek en opvoedingservaring bij ver-schillende voedingspatronen heel relevant kun-nen blijken.Internationaal voedingsonderzoek zoals hetLouis Bolk Instituut momenteel doet is daarzeker een belangrijke aanzet voor. Maar hetwerk van de Slow Food Foundation (genietenvan het eten van originele, streekeigen pro-ducten), en de biologische en bd-landbouw(producten tijd van leven geven om zich ge-zond te ontwikkelen) horen daar zeker ookbij.” ■



De vraag naar de verhouding tussen mens endier ligt vandaag de dag veel meer dan vroe-ger bij veel mensen vooraan in het bewustzijn.Dit komt mede door de problemen rondomBSE en mond-en-klauwzeer. Weliswaar is deschrik over deze gebeurtenissen voorbij, maarde vraag naar de manier waarop wij onze ver-houding tot de landbouwhuisdieren vormmoeten geven, is gebleven. Nieuwe regels voorde samenstelling van de veevoedermiddelenzijn belangrijk, maar die zullen het probleemvan onze omgang met de dieren niet voldoen-de oplossen.

De vragen omtrent de manier waarop wij metde dieren omgaan reiken veel dieper. Veel er-varingen uit onderzoek en vooral ook uit depraktijk wijzen erop hoe belangrijk de mens-dier verhouding is voor de gezondheid en deproductiviteit van de huisdieren. Maar onderde druk van de inkomensverwerving zoals diein de landbouw heerst, valt juist de zorg voorhet welzijn van de dieren steeds meer ten offeraan de rationalisering. Aan de andere kant nemen de vragen naar eenvakantie op de boerderij, naar praktijkwekenvan schoolklassen op de boerderij en naar mo-gelijkheden voor heilpedagogische plaatsen inde landbouw steeds meer toe. Daarbij staatjuist het kontakt tussen mens en dier, in hetbijzonder dat met kinderen, centraal. – Zulketegenstellingen, zoals die juist in onze tijd le-ven, roepen bij elk van ons het bewustzijnwakker. De vraag hoe we de toekomst voor de dierenin de landbouw vorm willen geven kan niet op

talen) en twee middagen met nog eens 19methodische oefengroepen (wetenschappelijkezowel als kunstzinnige) met als thema ‘dierenbegrijpen’. Verder maken rondleidingen in hetGoetheanum, toneel (Faust), muziek en eurit-mie opvoeringen deel uit van het programma. Meestal komen er zo‘n 600 deelnemers, voor-al bd-boeren, uit zo‘n 40 landen in en buitenEuropa.

Wij nodigen u hartelijk uit aan deze bd-boerenwinterconferentie deel te nemen!

Nikolai Fuchs en Johannes Kühl (respectieve-lijk voorzitter van de landbouw-sectie en voor-zitter van de natuurwetenschappelijke sectievan het Goetheanum.) ■

Naturwissenschaftliche Sektion Abteilung Landwirdschaft, Goetheanum,Hügelweg 59, CH-4143 Zwitserlandtel. **41.61.7064212fax **41.61.7064215e-mail: [email protected]

Uitnodiging om de Winterlandbouwconferentie inDornach bij te wonen

Uit het Duits vertaald en aangevuld met gegevens van het programma door Jan Diek van Mansvelt

(Foto: Michiel Wijnbergh)

een enkele manier beantwoord worden. Het isveeleer een fundamentele houdingsvraagvraag waarmee elk bedrijf zich geconfronteerdziet.Maar ook de zogenaamde ‘wilde’ dieren vragenom aandacht. Zijn zij niet eigenlijk ook huisdie-ren geworden sinds de mens met zijn beheers-maatregelen en ook met zijn milieu-beïnvloe-ding (industriele uitstoot, gifstoffen tec.) tot inde verste uithoeken van de aarde is doorge-drongen? Hun lot ligt hoe dan ook in de handenvan mensen. Anderzijds is de druk van schade-lijke dieren op de gewassen enorm toegeno-men. Wat is daarbij oorzaak? Wat is gevolg?Hoe verhouden wij ons tot al deze calamiteiten? Op veel gebieden moeten we ons afvragen watwe er eigenlijk van weten, welke vormen vankennis ons daar ter beschikking staan. Bij-voorbeeld over de oorsprong van de dieren,naar de zin van hun bestaan op aarde, naarhet lot dat zij met de mensen delen. Om daar-over tot een nieuwe oordeelsvorming te ko-men, daarover op een nieuwe manier terug envooruit te denken, is de opgave van de Dorna-cher Landbouwconferentie van dit jaar.

Van woensdag 5 februari 17.00 uur tot zater-dag 8 februari om 17.00 uur wordt dezeLandbouwconferentie in het Goetheanum, inDornach, Zwitserland, gehouden. In 8 grote vooordrachten van boeren en we-tenschappers worden daar ervaringen en ge-zichtspunten voorgesteld, vanuit de praktijk envanuit wetenschappelijk onderzoek. Verder zijner drie ochtenden met 24 verschillende inhou-delijke werkgroepen van 90 minuten (in vele


De spanning tussen recht en respect

Hoe het recht dierenwelzijn kan helpenBoris van Oirschot, onderzoeker dierenwelzijn

Is dierenwelzijn gebaat met het vastleggen van wetten of is het meer een bewustzijnskwestie van respect en gewoon fatsoen? Met andere woorden, hoekunnen geschreven en ongeschreven regels op elkaar worden afgestemd? Marieke de Vrij, intuïtief medium, en haar begeleiders hebben een

dierenrechtenverklaring opgesteld. Deze rechten dienen als impuls om het samenleven tussen mens en dier zo vorm te geven dat wederzijdse leefvormenin acht worden genomen. Een korte uitleg met overwegingen daarop van prof. mr. Dirk Boon, hoogleraar Dier & Recht aan de Universiteit Utrecht.

Dy

na

mie

kWaarom een dierenrechtenverklaring?Verschillende groeperingen pleiten er regelma-tig voor om dieren op te nemen in de cirkelvan gelijkwaardigheid. Nadat dit met slaven,vrouwen en kinderen is gebeurd, is het nu tijdvoor een Universele Verklaring van de Rechtenvan het Dier. Veel mensen zijn verbolgen overhet feit dat de integriteit van het dier en zijnwelzijn in de loop van de jaren steeds meerondergeschikt zijn gemaakt aan economischebelangen. De ruim vijftig gevallen van BSE, deMKZ crisis, varkenspest en andere catastrofeshebben ons de keerzijde getoond van de ge-avanceerde Nederlandse landbouw. Om ergerte voorkomen verdienen (landbouwhuis)diereneen betere status in onze samenleving.

Rechten voor dieren dus, als een goede aanzetom te kijken hoe het dier in zijn wezensken-merken het beste tot zijn recht kan komen.Maar over hoe die rechten dan precies kunnenhelpen in het gelijkwaardiger maken van desamenleving tussen mens en dier zijn de me-ningen verdeeld. We weten eigenlijk niet goedwat dieren nu belangrijk vinden. Boon gruweltvan veel gebruikte termen als intrinsiekewaarde, respect en natuureigen: “Die blinkenvooral uit in vaagheid.” Zou het niet handigzijn als we het de dieren konden vragen? Ma-rieke de Vrij stelt dat als mensen intuïtief gaancommuniceren met landbouwhuisdieren, ervanzelf een respectvollere houding zal ont-staan naar de dieren toe. Ze verplaatste zichin landbouwhuisdieren en verwoordde wat zedaar meemaakte (zag, hoorde en voelde) ineen dierenrechtenverklaring.

Grond-Rechten van het Gedomesti-ceerde DierMarieke de Vrij heeft de afgelopen jaren veelintuïtieve informatie doorgegeven over de re-den van crises onder Nederlandse landbouw-huisdieren. Tijdens zulke sessies kruipt ze alshet ware in de huid van het dier en maaktcontact met het collectieve veld van de soort.Dit voelde zo verschrikkelijk dat ze besloot om

een dierenrechtenverklaring op te stellen. Ma-rieke spreekt in lange, ingewikkelde zinnen.Een paar keer overlezen helpt om ze beter tebegrijpen: “In deze tijd van veel juridisch op-gestelde rechten is de rechtspraak niet bijmachte de hartsgesteldheid van mensen blij-vend te beïnvloeden. Rechten kunnen mensenhelpen om bewustzijn te creëren. Door de in-nerlijke rechtvaardigheid van het hart te ver-groten in overeenstemming met de maat-schappelijke behoeften kan de intrinsiekewaarde van het dier gewaarborgd worden ende positie van het dier ten opzichte van demens weer dierwaardig zijn.”

Hiermee zegt Marieke dat het formuleren vanrechten helpt om tot kristallisatie te komenvan ons eigen bewustzijn. Het helpt om onzeomgang met dieren aan te passen zoals wedat vanuit ons hart zouden willen. Rechtendienen dus als een soort smeermiddel ommens en dier in gelijkwaardigheid te laten sa-menleven. “Dieren zijn in hoge mate afhanke-lijk van onze gedragingen jegens hen. De on-volkomenheid van de hartsgesteldheid inmensen maakt dat dieren zich bijzonder lijd-zaam kunnen gedragen wanneer mensen henniet met open hart ontmoeten.” Marieke zegthiermee dat mens en dier met elkaar verbon-den zijn in onderlinge samenhang en afhanke-lijkheid en van elkaar kunnen leren: “Grootprobleem,” zegt Marieke verontrust, ”is datdeze onderlinge samenhang en verbondenheidop grote schaal zijn verbroken in het collec-tieve veld, met alle catastrofes en ziektes vandien.”

Om een idee te geven van de 22 door Mariekeopgestelde rechten geef ik hieronder een zeerverkorte opsomming. Deze ‘grond-rechten’zijn afgestemd op het wezen van het dier insamenhang met de taak en positie ten opzich-te van de mens. Het dier heeft het recht op…

1. … zichzelf aanwezig weten op aarde, enzich daarmee goed te weten.

2. … het uiten van de natuurlijke evolutie-drang, het leven een eigen invulling te kun-nen geven.

3. … om binnen een natuurlijke groepsstruc-tuur de eigen rechten te verkennen.

4. … een omgeving waarin het telepathischcontact van dieren onderling niet verstoordwordt.

5. … gezond water en voedsel, dat natuurei-gen, zelf gevonden is.

6. … een zelfgoedgekeurde levensloop, inclu-sief partnerkeuze.

7. … om op soortspecifieke wijze tot rouw-verwerking te komen.

Mooi gekozen formuleringen, maar wat kanonze maatschappij en eventueel de overheid erpraktisch mee doen? Kunnen ze in ons wet-boek worden opgenomen? Deze vragen werdenvoorgelegd aan Dirk Boon, advocaat en deeerste en enige hoogleraar Dier en Recht terwereld.

De rol van het rechtZijn oordeel was kort en krachtig: een juristkan er helemaal niets mee. “Die mooi gefor-muleerde rechten zou ik de dieren graag toe-wensen, maar mevrouw De Vrij heeft niet in degaten wat juridische rechten zijn. Haar invals-hoek staat ver af van de alledaagse rechtstoe-passing. Deze is namelijk gerelateerd aan be-langen.” Als individu, dus ook als dier, heb jedus nooit meer rechten dan dat je belangenhebt. Waar zou de overheid dan de bevoegd-heid vandaan moeten halen om zich te be-moeien met het eigendom van de dieren?“Recht is een constructie, bedoeld als smeer-middel om interactie tussen mensen voorspoe-dig te laten verlopen. Bovendien is het dier ju-ridisch gezien wettelijk beschermd sinds 1992met de invoering van de Gezondheids- en Wel-zijnsWet voor Dieren (GWWD).” Boon bedoelthiermee artikel 36, 1e lid: Het is verbodenzonder redelijk doel, of met overschrijding vanhetgeen ter bereiking van zodanig doel toe-laatbaar is, bij een dier pijn of letsel te veroor-


zaken, dan wel gezondheid of welzijn van hetdier te benadelen.

“Omdat je in het recht,“ vervolgt Boon zijn be-toog, “eigenlijk niet meer of minder kan heb-ben dan gewaarborgd zijn, is de rol van hetrecht qua dierenwelzijn met dit prachtigewetsartikel in feite dus uitgespeeld. Het is nuaan ieder van ons om te zorgen dat dit rechtvoor dieren in de praktijk kan functioneren.Daarna komt het recht vanzelf wel weer bo-vendrijven, als haar tekortkomingen bloot ko-men te liggen.” Het opbouwen van een intuï-tief respect voor dieren onder mensen is dui-delijk niet wat Boon voor zich ziet bij het for-muleren van dierenrechten.

Dierenrecht als volksbewegingBoon: “De mens verricht een heleboel hande-lingen die ten nadele zijn van het dier. Hierkan het recht niets aan doen. Net als bij deemancipatiebeweging zal de actie van onderopmoeten komen. Het recht is niet meer dan eenvoordeur van de werkelijke activiteiten diemoeten worden verricht. Artikel 36, 1e lidgeeft mensen zoals u en ik de mogelijkheidsancties te kunnen stellen. Als we nu eens metelkaar gaan zorgen dat dit artikel in de prak-tijk kan functioneren, dan kunnen bepalingenzoals de grond-rechten van het gedomesti-ceerde dier hun kracht bewijzen. Gewoon doorconsequent en consciëntieus vragen te stellenaan onze medemens over hoe ze met dierenomgaan:• Waarom verkoopt deze winkel dieronvrien-

delijke kooien?• Heeft u wel een redelijk doel om deze Fran-

se Bulldog te houden?• Weet u wel wat de erfelijke gebreken zijn

bij dit ver doorgefokte ras?”

Laat het duidelijk zijn dat Boon niets vanagressieve dierenactivisten moet hebben: “Diezijn alleen maar tegen, terwijl we juist de dia-loog moeten aangaan.” Namelijk, op grondvan GWWD art. 37 kan je je niet ontdoen van

het eigendom van een dier en moet je het denodige verzorging bieden. Boon klinkt stelligen valt enthousiast van het ene voorbeeld inhet andere: “De mens zal zijn gedrag drastischmoeten veranderen om de dieren te kunnensparen. Dieren zijn veel te goedkoop, dus wor-den ze vaak onnadenkend aangeschaft. Zo isde vraag naar uilen flink gestegen sinds deHarry Potter-rage. Mensen die met een schor-pioen in een doosje rondlopen om anderenmee te imponeren moeten worden uitgejouwdtot en met.”

Een advocaat kun je beter niet inschakelen,zegt Boon, al wil hij flink wat van de prijs af-doen. “Het zijn onmogelijke zaken omdat dedierenbeschermingswetgeving met krochtenaan elkaar hangt. Iedereen kan aangifte gaandoen bij de politie. Die zal er nog nooit vanhebben gehoord, maar door de hele goege-meente (krant, lokale Dierenbescherming, ge-rechtshof) in te schakelen komt er wel bewe-ging op gang en zullen de eigenaren lerengoed met hun dieren om te gaan. Nee, dieren-bescherming zal niet functioneren zolang men-sen zich niet op hun gevoeligheden laten be-trappen. Zo ging dat ook met het roken in on-ze samenleving. Dertig jaar geleden zag je opTV veel mensen paffen, daar zijn we toch mooivanaf gekomen.”

Respect het echte recht?Boon wil dus dat mensen elkaar individueelaanspreken over hoe zij met dieren omgaan.Dit geldt ook voor de omgang met landbouw-huisdieren, die voor de gemiddelde mens mooiverborgen worden gehouden. Hij is van me-ning dat we het beste maar terughoudendkunnen zijn, zeker zolang we niet weten hoewe de belangen van het dier kunnen bepalen:“In het milieurecht wordt het stand still begin-sel gehanteerd. Hierbij mogen mogelijkschadelijke stoffen niet in het milieu wordengeïntroduceerd.” Ook met de dieren zoudenwe geen weddenschappen moeten aangaan, fi-losofeert Boon. Landbouwhuisdieren zijn in de

loop van de tijd steeds verder opgenomen inonze maatschappij. Van deze wederzijdse af-hankelijkheid is de mens zich (nog) maar wei-nig bewust. Wij hebben nauwelijks contactmeer met de werkelijke betekenis die het dierheeft voor de mens en op bewust niveau isvaak de band met het dier verbroken. Om depositie van het dier hier op aarde weer dier-waardig te laten zijn is het noodzakelijk dat demens zijn taak als rentmeester, als behoedervan de dieren, weer op zich neemt. ZowelBoon als De Vrij zijn hier voorstander van.

Zover is het echter nog lang niet. Boon vindtbij bedrijfsbezoeken regelmatig een strijdwaarbij het dier onderop ligt. In de toekomsthoopt hij vaker een coöperatieve houding teontmoeten, zoals dat ook binnen milieu- ennatuurbescherming gebeurt: “Ik zou zo graageen boer horen zeggen dat hij er wel voor zalzorgen dat zijn dierenwelzijn in orde is.” Debiologisch-dynamische landbouw vindt Boongeweldig. Althans, de uitgangspunten, want deuitingsvorm vindt hij nogal stoffig aansprekenop onze zonden: “De manier om iets aan die-renwelzijn in de landbouw te doen is via onsconsumptiepatroon. De consument wil gezelli-ge, zonnige producten kopen die op een ge-zonde manier tot stand zijn gekomen. Latenwe gewoon menselijk zijn en dat gedoe om decm2 achterwege laten. Het zal de dieren worstwezen. De wetten die er liggen te gebruikenom fatsoenlijke omstandigheden te creëren, iswaar dieren echt recht op hebben.” En dezerespectvolle omstandigheden zijn precies die,welke Marieke de Vrij met haar dierenrechten-verklaring heeft willen omschrijven. ■

Reacties en vragen om meer informatie zijnvan harte welkom op: [email protected]



Als je gangbaar bieten wilt telen, dan neem jeeerst een grondmonster om te kijken hoeveelNPK (stikstof/fosfor/kali) je moet toevoegen.Je krijgt een advies bijvoorbeeld 300 kg stik-stof en 150 kg fosfaat per hectare. Dat doenwij niet. Omdat het bodemleven wordt gevoeden niet direct de plant, kloppen de rekensom-men uit de analyse en het advies niet meer enheb je aan dit soort bemestingsadvies nietveel. We hebben dit ervaren bij de bietenteelt enhet advies van 300 kg. stikstof niet opgevolgd.Vervolgens bleek in oktober toen de bietengerooid werden dat ze een hogere suikerop-brengst gaven dan de gangbaar geteelde bie-ten bij de gangbare collega’s ,de kg. op-brengst was iets lager en de sapzuiverheid, dieeen maatstaf is voor de kwaliteit, was ook ho-ger dan gemiddeld. Met de levensprocessen in de bodem wordtonvoldoende of geen rekening gehouden. Ditis een niet gewaardeerd en onontgonnen ter-rein van onderzoek. Zelfs in de biologischelandbouw krijgt de levende bodem met al z’nmogelijkheden te weinig aandacht.

Als je omschakelt van gangbaar naar biolo-gisch schrik je als er te weinig fosfaat in debodem is en wat moet je eraan doen? Kippen-mest, ruwfosfaat ed.?Op de Zonnehoeve hebben we ook fosfaaton-derzoek gedaan. In 1982 was het Pw-getal (demaat voor opneembaar fosfaat) 7 en dat zou25 moeten zijn. Een groot gat en we zoudendus veel moeten geven. Dat hebben we nietgedaan en toch is geen fosfaatgebrek aan deplanten waargenomen. We weten dat in deze kleigrond veel fosfaat ingebonden toestand aanwezig is, maar diewordt niet meegerekend in de bodemanalyseomdat men er van uitgaat dat dit sterk gebon-den fosfaat is, die nooit voor de planten be-schikbaar komt. Maar het blijkt dat het bo-

demleven hier zo rijk is dat in samenspel metde planten deze ‘gebonden’ fosfaat wordt op-genomen. De plant doet wat, het bodemlevendoet wat, dan komen de voedingsstoffen losdie door de plant worden opgenomen. Er ge-beurt zoveel op het grensvlak van plantenwor-tel en grond waar de mens nog niet het pre-cieze van weet! Ondertussen is het Pw-getalop de Zonnehoeve gestegen naar 15, bij eenméér afvoer van fosfaat van 30 kg per hectaredan de terugvoer(negatieve fosfaatbalans van30 kg/ha).

De plant groeit evenwichtig als ze moeitemoet doen om elementen los te maken, danbepaalt de plant ook zelf wat ze opneemt. Alsde stikstof in oplosbare vorm wordt gegeven,zoals bij drijfmest of kunstmest, zal die zo deplant instromen. De plant is dan niet zelf actiefen zal ook niet de benodigde fosfaat opnemen.Voor mij staat vast dat er een relatie bestaattussen de moeite die een plant moet doen omstikstof los te maken uit de grond en de moge-lijkheid de fosfaat uit de bodem vrij te maken.Met stikstof is dit heel duidelijk, als daar veeloplosbaar van in de grond aanwezig is, hoeftde plant helemaal geen moeite te doen; destikstof stroomt zo de plant in. Dan krijg je al-lemaal nitraten en nitrieten en halve eiwitvor-men in de plant, gifstoffen in plaats van voe-dingsstoffen. Dan mag je in de winter nietmeer dan tweemaal per week bladgroenteneten omdat er teveel van die - niet tot vol-waardige eiwitten opgebouwde stikstof - in deplant is. Dat is voor de koeien ook heel giftig.

“Een actieve plant in samenwerking met eenlevende bodem”. Praktisch gezien werken wijnu al 20 jaar op de Zonnehoeve aan de leven-de bodem in ons bedrijfsorganisme.De grasklaver is een één- of tweejarige weide.Nadat de tarwe is geoogst, wordt in augustusof september gezaaid. Dan kunnen de grassen

en klavers zich voor de winter nog vestigen enkan eind mei of juni voor de eerste keer wor-den gemaaid. Ook de tweede snede wordt ge-maaid. Vanaf eind juli, als het droger is en dekoeien de zode minder snel vertrappen, wordtbeweid. Voor de winter, meestal in december, wordtde grasklaverweide ondergeploegd. In oktoberen november kunnen de koeien dáár dan noglopen, maar niet op die weiden die voor vol-gend jaar worden aangehouden, want die zou-den teveel vertrapt worden en dan is de gras-groei in het jaar daarna minder. Er is hier dusaltijd een perceel waarop het vee langer buitenkan blijven in de herfst. Voor het ploegen gaater nog 10 ton stalmest op die mee omge-ploegd wordt. In het voorjaar worden hieropdan aardappels gepoot. Deze kunnen profite-ren van de grasklaverzode, die in het voorjaarin de bodem met behulp van micro-organis-men verder verteert. Na de aardappelen wordtdan, met 10 ton potstalmestgift, in septemberde wintertarwe gezaaid. ■

Van het land.....

Piet van IJzendoorn

De Stier bestrijkt een kolossaalgebied aan de hemel. Dankzij dePleiaden, een groepje sterretjesin de rug van de Stier, is het ster-renbeeld gemakkelijk te vinden.Zie je ergens aan de hemel zessterretjes zeer dicht bij elkaar,een mini-steelpannetje, dan hebje de Pleiaden. Hun mythologi-sche oorsprong kent meerdereverhalen: ze waren duiven ofcharmante bosnimfen, de zevendochters van de Griekse god At-las. Het teer fonkelende diamant-je wordt ook genoemd het Zeven-gesternte. Een van de zusjes laatzich echter uit schaamte nietzien. Ongeveer een handbreedte ver-wijderd van de Pleiaden staat dehelderste ster van de Stier, deoranjekleurige Aldebaran. Dezester markeert het bloeddoorlopenoog. De naam komt van het Ara-bische 'Al Dabaran', de volger.Aldebaran volgt de Pleiaden. De-ze ster was in de oudheid belang-rijk. Ze is een van de vier Perzi-

sche koningssterren.De Stier imponeert door zijn kopen grote horens. De voorpotenzijn slechts met moeite te her-kennen en er is geen achterlijf.De beide hoornsterren staan opverrassend grote afstand van dePleiaden en Aldebaran. Om hente zien, had je blik al een 'grotesprong' moeten maken. Voor hetzien van de twee sterren die dehorens markeren, moet je naarde kopster Aldebaran kijken envervolgens een nog grotere af-stand overbruggen. Aan de vele,zwakkere sterren bij Aldebarankun je aflezen in welke richtingdeze sprong moet plaats vinden.Het groepje sterren dat het on-derste deel van de kop markeert,lijkt op de letter U of V. Verlengdeze letter, maak deze zo groottotdat heldere sterren in je blik-veld komen. Dan ben je bij debeide hoornsterren "aangeko-men". In de komende maandenzijn de horens gemakkelijk weerte vinden door de planeet Satur-

nus, die nu iets ten westen van dezwakkere hoorn staat. In januari staat de Stier 's avondshoog aan de zuidelijke hemel, on-geveer zo hoog als de zon in juni.Aldebaran staat linksonder dePleiaden. In februari is de Stier 'savonds dalend aan de westelijkehemel. Daar lijkt de Stier heelanders: de kop is omhoog ge-richt. De horens staan veel hogerdan Aldebaran en de Plejaden(draai de pagina). Laag aan denoordwestelijke horizon ziet degehoornde kop er nog veel groteruit dan hoog aan de hemel.Zeus, de heerser van de Grieksegoden, had zich veranderd in eenfraaie stier om de mooie prinsesEuropa uit Azië te ontvoeren.Twee dagen zwom hij, met haarop zijn rug, naar Kreta. Hun zo-nen werden de stichters van deEuropese cultuur.De Stier beweegt krachtig naarvoren en houdt zijn kop zijwaarts.Om hem te kunnen zien, moetenwij innerlijk bewegen. ■


StierDoor Liesbeth Bisterbosch

PERSPECTIEF

Christelijke landbouw: essentie of versiering?


“Hoe leg ik als christen van dezetijd uit dat we de huidige land-bouwproblemen te danken heb-ben aan de tientallen jaren chris-telijke landbouwpolitiek, vanuithet CDA en haar voorgangers?”Met deze uitdagende opmerking,in mijn woorden weergegeven,zette prof. dr. Jan Boersema hetthema van het “Plattelandssym-posium: Tussen stadsmuur ennatuur” op scherp. “Zouden weons wat dat betreft niet moetenheroriënteren op de waarden diein het Oude en in het NieuweTestament aan de aarde, deplanten en de dieren wordt gege-ven: als medeschepselen, waar-voor wij als mens verantwoorde-lijk zijn? En zouden we daartoebijvoorbeeld niet serieus het ge-sprek aan moeten gaan met ge-loofs-dissidenten zoals de biolo-gische boeren?” vroeg hij zichvervolgens af. “We zouden daar-bij toch kans moeten zien om depraktijk van ons werkleven alsboeren en de christelijke leer dieons bezielt veel beter dan tot nutoe met elkaar te verweven, bij-voorbeeld door nieuwe coalitieste vormen” voegde hij daar aantoe.

Ir. Jan Huijgen, docent aan deCAH (Christelijke Agrarische Ho-geschool) Dronten, filosoof enéén van de initiatiefnemers vande Eemlandhoeve, (proefboerderijvan Jan Huijgen in Bunschoten,red.) opende het symposium.Daarbij stelde hij dat de christe-lijke boeren niet alleen voor hetgeld zouden moeten boeren maarjuist ook, wellicht in de eersteplaats, vanuit de liefde en het re-spect voor Gods schepping. Jezou als boer niet alleen voedselvoor de maag maar ook voedselvoor de ziel moeten produceren,hield hij de circa 70 deelnemersvoor. Maar dan zouden de overi-ge christenen de vele klachtenvan de boeren in deze tijd, overde almaar toenemende reguleringen de steeds verder afnemendeprijzen en subsidies wel serieusmoeten nemen. Vervolgens vertelden twee chris-telijke boeren, Maarten Molenaaren Dick van der Horst over hunzoektocht naar overlevingsmoge-lijkheden voor hun bedrijven.“Waar je als boer in de stad voorelke meter die je gebruikt moetbetalen kan je als stedeling ophet platteland gratis genieten vanhet landschap dat we onderhou-den” en “als boer ben je tot cen-tenteller en formulier-invuller ge-degradeerd, je wordt haast alscrimineel behandeld”, hield Mole-naar ons voor. “Hoe kun je dannog verwachten dat er ooit zegenvan boven komt?” Hij sloot af methet idee: “Mischien moeten wehet zoeken in een heel nieuwegolf van samenwerkingsvormen:tussen boeren onderling, tussenboeren en de andere deelnemers

in de voedselketen, tussen boerenen de overheid en wellicht tussenboeren en consumenten.”Het thema ‘ecologische landbouw’als een invulling van christelijkelandbouw was trouwens opvallendafwezig, haast taboe in dezekring, hoewel de Eemlandhoeveals christelijk voorbeeldbedrijf,voor ecologische productie koos.

In de werkgroep “Landbouw ende groene diensten”, één van dedrie die na de lunch begonnen,kwamen de bekende thema’sweer allemaal langs. Ik noem erslechts enkele: is de boer nu welof niet een ondernemer? Is land-bouw überhaupt economisch ofnooit en te nimmer? De intensie-ve landbouw (glas, batterijen,etc.) hoort “er” net zo goed bijals de grondgebonden landbouw(het klonk haast of die asocialerwas dan de bodemvrije land-bouw: wij leggen tenminste geenbeslag op de kostbare buiten-ruimte). Een vraag naar de pa-rochiale medeverantwoordelijk-heid voor de landbouw c.q. hetlandgebruik kwam niet echt aan.Dat de kerk en de kerkgangers(consumenten) iets met landbouwzouden hebben, bijvoorbeeld eenmede-verantwoordelijkheid voorde manier waarop de boeren metde natuur omgaan, werd alsvreemde gedachtekronkel erva-ren. Daarmee bleef in de middagniet veel over van de hoopvolleaanzetten die in de ochtend wa-ren opgeroepen. En zo bleef HetGeloof in de landbouw uiteinde-lijk toch beperkt tot een gebedvoor de lunch en samenzang totslot van de bijeenkomst. De eco-

logische Eemlandhoeve van JanHuijgen en zijn collega’s is watdat betreft zeker als een lovens-waardige aanloop te zien, kijkmaar op www.eemlandhoeve.nl.

Thom de Groot, de Neder-landse Bové?*“Ja, daar voel ik wel wat overeen-komst mee, maar Bové gaat welerg ver”, zegt Thom de Grootdesgevraagd, “hoewel ik in som-mige zaken ook erg principieelben. Dat was ik ook in de onder-handelingen met het ministerie.Voordeel daarbij was dat ik lang-zamerhand veel ambtenaren daarkende en hun ook rechtstreekskon aanspreken. Ze hebben danook heel wat faxen van me gekre-gen de afgelopen tien jaar.”

Ruim tien jaar streed Thom deGroot voor erkenning als oor-merk-weigeraar, onlangs werd hij‘erkend’. Hij hoeft zijn koeien de-finitief geen gele oormerken in tedoen. Voor hemzelf was die tienjaar een zware psychische belas-ting, maar hij gaf geen krimp.

“De meeste problemen ontston-den op 1 januari 1993 toen hetbedrijf op slot ging. Toen mochter alleen nog vee het bedrijf afrechtstreeks naar het slachthuisen de kalveren moesten binnendertig dagen verkocht zijn, daar-na mochten ze het bedrijf nietmeer af. Ook de MKZ heeft onsparten gespeeld, het was net kal-vertijd bij ons en de jonge kalve-ren mochten niet vervoerd wor-den en bleven langer dan dertigdagen op het bedrijf.”

Thom de Groot: “We hebben nueindelijk een oplossing gevondenmet het ministerie van LNV. Degele flappen zijn niet meer ver-plicht. We mogen nu van haar-monsters van de koe een DNAtest laten maken. De dieren moe-ten ook gefotografeerd worden.Het is alleen jammer dat als dedieren het bedrijf verlaten, zetoch een oormerk aan moeten.Maar het voelt wel als een oplos-sing om na ruim tien jaar einde-lijk resultaat te hebben geboekt.Er is wel een last van me afgeval-len. Ik hoef er nu niet meer te-genaan om wat te bereiken. Dehoofdzaak is dat de regeling ernu is. Nu is het niet-oormerkenlegaal. Voorheen werden we ged-oogd. Er mogen nu ook andereboeren met principiële bezwarentegen het oormerken gebruik ma-ken van deze regeling.”* De wereld is niet te koop. Zieboekbespreking in DynamischPerspectief nov./dec. 2002.

Odin timmert aan de wegBegin december waren ruim 25biologisch-dynamische groentete-


lers aanwezig op de jaarlijkse bij-eenkomst van Odin om over hetteeltplan van 2003 te spreken.Koos Bakker (directeur van Odin)ging ook uitvoerig in op het feitdat er inmiddels drie natuurvoe-dingswinkels tot de Odin organi-satie behoren.Op de bijeenkomst met degroentetelers benadrukte KoosBakker de specifieke problemenomtrent de marktsituatie in zowelNederland als internationaal: “Devraagstukken worden steeds gro-ter en het spanningsveld tussenenerzijds economie, waarin nietduurzaam wordt samengewerkten anderzijds de duurzame con-tacten die nodig zijn voor de con-tinuïteit van de bd-bedrijven indeze handel nemen enorm toe”.Hij signaleerde ook dat de marktgroter wordt, zich buiten de geëi-gende kanalen aan het ontwikke-len is maar tegelijkertijd minderstabiel is. “De mensen belijdeneko, maar ‘tussen de oren’ denktmen nog steeds gangbaar”, zostelde hij. “Onze markt van Odinwillen we richten op diegenen diebegrip voor, en de wil hebben omsamen te werken”. Hij consta-teerde dat ook in de biologischesector sprake is van schaalver-groting. Het aantal boeren/tuin-ders dat aan Odin levert neemtgeleidelijk af, terwijl het totaleaantal hectares niet afneemt. Hijvroeg zich dan ook af of dezeschaalvergroting wel voldoendedoor efficiency opgevangen kanworden en of dat niet ten kostevan de kwaliteit van de productenzou gaan. En waar de grens vandeze ontwikkeling zou (moeten)liggen.

De afspraken tussen Odin en deboeren zijn sinds 2001 gewijzigd.Voorheen was het teeltplan eenintentie van Odin om die produc-ten waar afspraken over waren,af te nemen. “Nu worden alleendie teelten waarvoor ook werke-lijk afzet zekerheid bestaat op hetteeltplan gezet, zodat het afgelo-pen jaar 85% van de productendie in het teeltplan staan ookdaadwerkelijk tegen redelijkeprijzen door Odin afgenomenkonden worden.”

StrategieOdin heeft voor de komende 2 à 3jaar een duidelijke strategie uitge-stippeld. Basis hiervan zijn eenaantal uitgangspunten die KoosBakker als volgt formuleerde:1. Er zijn voldoende mensen in

Nederland die belangstellinghebben voor een gezond pro-duct in combinatie met eenandere, meer associatieveeconomie. Landbouw en sa-menleving gaan hand in hand.

2. Er wordt ervaring opgedaanmet afzet via internet.

3. Odin streeft op termijn naarverduurzaming van de afzet,eventueel met eigen winkels,zoals er inmiddels drie vanzijn gerealiseerd (Utrecht,Breda en Arnhem).

Koos Bakker lichtte vervolgenstoe waarom deze drie natuurvoe-dingswinkels in de Odin-organi-satie zijn gevoegd. “Eén van devoordelen is het maken van vasteafspraken met winkeliers en boe-ren,” aldus Koos Bakker. “Naasthun leveringen ten behoeve vande groenteabonnementen kunnende boeren nu ook hun teeltplan

afstemmen op de vraag van dewinkeliers. Het is overigens debedoeling om de samenwerkingmet de bestaande relaties zoalsde NWO te continueren.Bovendien waren de uitgangs-punten van Odin en deze driewinkels identiek: de ondersteu-ning van biologisch-dynamischelandbouw door:- te zorgen voor de verkrijg-

baarheid van voedingsmidde-

len van Demeter kwaliteitvoor consumenten,

- het geven van informatie overdeze producten,

- de mogelijkheid bieden ommedewerkers en consumentenactief bij de winkels te betrek-ken.”

Overigens was Koos Bakker vrijsomber gestemd over de resultatenvan het afgelopen jaar. “Er zijn ge-middeld 3000 abonnementen min-der per week en de omzet naar hetbuitenland stagneert. Er is ook eenverschuiving merkbaar van BDnaar EKO en een verschuiving vanNederlandse aanvoer naar aanvoeruit bijvoorbeeld de Spaanse biolo-gische landbouw. Veel productendie in Nederland geteeld werden,kunnen nu goedkoper in Spanjeworden verbouwd.”Voor 2003 was Koos Bakker tochoptimistisch gestemd. Hij ver-wacht herstel van de groei in deabonnementen onder meer door-dat Odin via cateraars aan diver-se bedrijven groente- en fruit-abonnementen zal leveren. Tot slot stelde Koos dat de consu-ment nu duidelijkheid vraagt vande natuurvoedingsbranche.“Waar staan wij voor? Wij vindendat wij de consument meer moe-ten vertellen wat het betekent omaankopen in natuurvoedingswin-kels te doen. Kopen in natuurvoe-dingswinkels betekent in de visievan Odin: het geld van de consu-ment zo laten werken dat ook inde toekomst onze visie en uit-gangspunten worden gerealiseerden mogelijk blijven. Odin zetdaarom nu deze stap, mede inhet vertrouwen dat dit consumen-ten aan zal spreken.”


M E M OJong stel met ruime ervaring in bd-

landbouw, natuureducatie en zorg,

zoekt wegens remigratie een

woon/werkplek op een zorg/land-

bouworganisatie, bijv. zorgboerderij of

Camphill.

J.M.Toussaint en J.M. Waslander. Tel.

0033-470439755

Wie wil kamperen in hartje Frankrijk

in ruil voor wat hulp bij verbouwing

dak ? Geen comfort, rustige groene

omgeving. Tel 0032 56706171, Vraag

naar Dirk. Adres: Dirk Severeijns,

Kortrijksestraat 33, 8520 Kuurne,

België.

De rubriek Memo staat open voor leden

van de BD-Vereniging. Een berichtje (van

maximaal 35 woorden) kunt u sturen naar

de redactie van Dynamisch Perspectief,

Postbus 236, 3970 AE Driebergen.

Memo’s zijn nooit anoniem en hebben

geen commercieel karakter.

Artemisia - Odin reis naarSicilië: een succes!

Robin Jansen

De eerste ‘Cultura in OptimaForma’ consumenten reis van Artemisia en Odin naar Sicilië ziterop.Tevreden en ontspannen keerden34 ‘consumenten’ terug uit eenzonnig Sicilië, vol indrukken enervaringen. We hebben veel ge-zien en meegemaakt in één week,zonder het gevoel te hebben ge-had opgejaagd te worden. Enthousiasmerend waren de ont-moetingen met de boeren, zowelop hun eigen bedrijf als allemaalsamen op de coop. Salamita.Wat een bijzonder werk wordtdaar op Sicilië gedaan in de bio-logische landbouw, vooral ookdoor de fam. Salamita, daar wa-ren we allemaal van onder de in-druk, Maar ook van de gastvrij-heid, het uitermate goed verzorg-de eten (" kunnen jullie de reisvoortaan niet beter een culinairereis noemen!?”) en het mooie, ensoms indrukwekkende, land-schap. We hebben een beter beeld ge-kregen van de herkomst van deproducten die wij hier in Neder-land eten, wie er aan gewerkthebben en waar ze vandaan ko-men. De mix van cultuur en landbouwwas evenwichtig en prettig: wehebben Demeter ervaren in decultuur en in de landbouw – eenbijzondere sfeer was aanwezig bijhet oeroude rotsheiligdom van devruchtbaarheidsgodin in Agrigen-to en bij de 3000 jaar oude bronvan de nimf Ciane, die altijd een

gelijke waterstand kent. Hiergroeit de papyrus plant, eenaparte plant om te zien van zodichtbij.Leven en dood, vernietiging envruchtbaarheid op de flanken vande vulkaan de Etna, vele notenbomen, de oudste kastanjeboomin de wereld met een stam van15 meter doorsnee, bloed sinaas-appels en de lage druiven stokkenwaar de Etna ‘vuurwijn’ van ge-maakt wordt die o.a. een gene-zende werking heeft. Een behoor-lijk deel van de reizigers is tot opeen hoogte van ± 3000 meter devulkaan opgegaan, we konden dezwavel ruiken en liepen somsdoor de sneeuw !De deelnemers kwamen uit alledelen van Nederland, vanuit heelverschillende achtergronden,maar met één gemeenschappelij-ke interesse: de biologische land-bouw en haar boeren in samen-hang met de cultuurhistorie. Ie-dereen kon goed met elkaar op-schieten en gedurende de gehelereis heerste er een prettige sfeeren werd er regelmatig gelachen.De mensen van de coöperatie Sa-lamita waren enthousiast en ver-wonderd door het feit dat zoveelHollanders van zo ver kwamenom te zien hoe zij werkten en zo-veel interesse hadden voor hunproducten. En dat is van grootbelang: voor de lange termijnwordt er door een dergelijk be-zoek aan Sicilië een sociale bandgesmeed tussen mensen, zodat jemerkt als boer én consument opéén lijn te staan, dat je beterweet wat je kweekt en wat jekoopt.Deze eerste Cultura in Optima

Forma reis naar Sicilië is bovenverwachting goed verlopen.Naar aanleiding hiervan, en ookop veler verzoek, wordt de reisherhaald (met natuurlijk ookweer nieuwe onderdelen in hetreisprogramma). In de eersteweek van april en in de tweedeweek van oktober 2003 zullen erweer reizen naar Sicilië zijn. Nietalléén naar Sicilië, maar ook naarhet gebied rondom Rome, Lazioen Toscane/Umbrië, wordt eenreis aangeboden, in juni 2003.De organisatie, voorbereiding enuitvoering is weer in handen vanArtemisia en Odin.In één van de volgende nieuwsbe-richten staat meer informatieover de nieuwe reizen.U kunt bij Artemisia uw belang-stelling kenbaar maken. Tel. 024 – 3886933 e-mail: [email protected]

Natuurlijk uit etenEen klein handzaam boekje met150 restaurants en cateraars metondermeer biologische, diervrien-delijke en vegetarische gerechten,per provincie gerangschikt.In het voorwoord zegt de samen-stelster: “Ik hou van veel eten enik hou toevallig óók van dieren.Twee liefdes die in een restau-rant zelden met elkaar te vereni-gen zijn…”. De restaurants diedit wel weten te combineren zijnin dit boekwerkje verenigd methulp van o.a.Platform Biologicaen de Nederlandse Vegetariers-bond. Een uitgave van Aarde-Werk enStichting; ISBN 90-803300-8-6;¤ 6,95.

Jan Diek van Mansvelt coördinator landbouwJan Diek van Mansvelt heeft deplaats van Michiel Rietveld in hetHogeschool-overleg van de An-troposofische vereniging over ge-nomen voor maximaal twee jaar,met het doel een jongere opvol-ger te vinden. Michiel Rietveld(directeur opleidingsinstituutKraaybeekerhof) heeft veertienjaar deze functie vervuld.

Kosmos-AgendaDe Kosmos-Agenda 2003 is ver-schenen en te bestellen per voor-uitbetaling van ¤ 9,- op giro411961 (in Nederland), in België000-1592508-59 t.n.v. Hesperia,Rotterdam. Is uw adres vermeld?

Promotie Ton BaarsOp 11 december j.l. promoveerdeTon Baars, senior medewerker vanhet Louis Bolk Instituut, aan deUniversiteit van Wageningen totdoctor in de natuurwetenschap-pen. Met zijn proefschrift, getiteld:Reconciling scientific approachesfor organic farming research, wilhij een brug slaan tussen weten-schap en praktijk. Maar ook tus-sen de verscheidene disciplines in


Het Willy Schilthuisfonds is ampergestart of de aanvragen stromenbinnen. Met dit fonds bemiddeltde BD-Vereniging tussen vragersen aanbieders, tussen projectenvan (individuele) bd-boeren en in-dividuele geldschieters. Indien uprojecten financieel wilt onder-steunen kunt u bij uw schenkingaangeven voor welk project dit be-doeld is. Een algemene schenkingzal verdeeld worden over diverseprojecten. Hieronder vallen ook deHerziening van de Demeter Licen-tie Voorwaarden en het project in-tervisie en bedrijfscoaching (zie el-ders in dit nummer.

Tevens is er een project naaraanleiding van het interview metLiesbeth Bisterbosch (Over de sa-menhang van kosmos, plant enmens in de huidige tijd). Dit heeftenkele reacties opgeleverd, waar-onder die van Jan Diek van Mans-velt. Hij stelt voor om samen metLiesbeth Bisterbosch naar MariaThun te reizen en met z’n drieënvan gedachten wisselen over dekosmische invloeden. De BD-Ver-eniging wil middels het vergoe-den van de reiskosten een bijdra-ge leveren aan dit debat. Doet umee?

Willy Schilthuisfonds

het onderzoek. Het proefschriftbestaat uit twee delen.Deel 1 is een reflectie op benade-ringen en methoden gebruikt inhet onderzoek binnen de biologi-sche landbouw, in vergelijkingmet de gangbare onderzoeksbe-nadering. Dit is gedaan vanuiteen radicaal holistisch standpunt.Deel 2 is het eerste geschrevenen beschrijft de effecten van kla-ver rassen en mestgiften op deopbrengst, kwantitatief en kwali-tatief, van gras/klaver weiden,vooral op zandgronden. Hier isgebruik gemaakt van een sys-teem benadering en veel onder-zoek heeft op praktijkbedrijvenplaats gevonden. Dit proefschrift werd tijdens depromotie door hooggeleerden vande promotiecommissie als “fan-tastisch” en “vernieuwend” be-stempeld.

Promotie Edith Lammertsvan BuerenOp 16 december j.l. heeft EdithLammerts van Bueren aan deUniversiteit van Wageningen degraad van doctor in de sociale

wetenschappen behaald. Met de-ze promotie heeft het Louis BolkInstituut binnen een week eentweede gepromoveerde in huis.Edith Lammerts van Bueren pro-moveerde op haar proefschrift‘Biologische plantenveredeling envermeerdering: concepten enstrategieën’ Het proefschrift isgebaseerd op 5 artikelen waarvaner één al gepubliceerd is en deandere 4 aan internationale tijd-schriften zijn aangeboden.De biologische plantenveredelingis een gevoelig thema en houdtmeer in dan ‘zonder chemischemiddelen en gen-tech vrij’. Veel-al zijn de criteria waarop vere-deld wordt in de gangbare enbiologische landbouw dezelfde,maar verschilt de prioriteit. Be-langrijk is dat biologische rassenhun hele cyclus onder biologi-sche omstandigheden kunnenvoltooien en daarbij dus ookvruchtbaar zaad leveren waaruitde volgende generatie van plan-ten zich gezond en wel kan ont-wikkelen.Volgens de promotiecommissieheeft Edith Lammerts van Bueren

met dit proefschrift zeer origineelen goed werk afgeleverd, waarinzij haar visie, cq de visie van debiologische plantenveredelaars inEuropa, helder en compact weer-geeft.

Belangstellenden kunnen deproefschriften bestellen bij hetLouis Bolk Instituut, 0343523860. Prijzen bedragen, in-clusief verzendkosten, ¤ 18 voor‘Reconciling scientific appro-aches for organic farming re-search’ en ¤ 15 voor ‘Biologi-sche plantenveredeling en ver-meerdering: concepten en stra-tegieën.

In één van de volgende nummersmeer over het proefschrift vanTon Baars.

Van de redactieDe redactie is verheugd dat zijzich gesteund weet door enkelebelangstellende én actieve ledendie op de een of andere maniereen daadwerkelijke inbreng heb-ben bij het tot stand komen vanDynamisch Perspectief. Van hartewelkom! In het colofon worden zijvermeld.Helaas lukt het Maaike Boschlooniet (meer) om naast haar drukkebaan de redactionele werkzaam-heden voor Dynamisch Perspec-tief te continueren. Zij zal wel alsvaste medewerker behulpzaamzijn bij diverse werkzaamhedenten behoeve van Dynamisch Per-spectief. Voor haar inbreng in hetredactionele gebeuren gedurendede afgelopen jaren willen wij haarvan harte bedanken.


Vanaf 18 januari (6 zaterdagen,eens in de 2 weken)MoestuincursusPlaats: KraaybeekerhofTijd: 9.15 – 16.30Kosten: ¤ 565,-Info: 0343-512925

Vanaf 23 januariCursus: In resonantie met denatuur–IUitstraling en levensenergie in denatuur waarnemen, interpreterenen verbeteren. Tien dagen verspreid over hetjaar met Hans AndewegPlaats: Landgoed Stoutenburg bijAmersfoort.Kosten: ¤ 725,-Info: 033-4945500.Zie ook: www.ecotherapie.org

Vanaf 24 januariCursus: In resonantie met denatuur–I (zie ook 23 januari)Plaats: het Liesbosch bij Breda.Kosten: ¤ 725,-Info: 0412-457444.

Vanaf 30 januariVervolgcursus: In resonantiemet de natuur–IIJe huis, tuin of bedrijf goed in zijnenergie zetten met je eigen ener-getische huisapotheek. Tien da-gen verspreid over het jaar metHans Andeweg.Plaats: Landgoed Stoutenburg bijAmersfoort.Kosten: ¤ 990,-Info: 033-4945500.

Vanaf 31 januari Vervolgcursus: In resonantiemet de natuur–II (zie ook 30januari)Plaats: Liesbosch bij Breda.Kosten: ¤ 990,-Info: 0412-457444.

1 februari, 12-16 uurOpen dag De WarmonderhofOpleiding voor biologisch-dy-namische landen tuinbouwPlaats: De Drieslag 2, DrontenInfo: 0321-386860; www.war-monderhof.nl

5-8 februariWinterlandbouwconferentie inDornachInfo + aanmelden: zie gegevensblz. 25

15 februari, 9.15-16.30 uurWorkshop KosmosagendaPlaats: Kraaybeekerhof Kosten: ¤ 80,- incl. lunchInfo: 0343-512925

12 april !!Ledenvergadering BD-Vereni-ging ’s morgens jaarvergadering’s middags voorjaarsconferentie


Zuivel van het zuiverste soort!

Kies voor kwaliteit: Demeter zuivel van Zuiver Zuivel. Onze biologisch-dynamische veehouders leveren ons dagelijks verse Demeter melk, diesmaakt zoals de natuur het bedoeld heeft. Hiervan produceren wij voor uonze heerlijke Demeter zuivelproducten in lichtgewichtstatiegeldfles. Bij debereiding wordt de melk niet gehomogeniseerd, waardoor bovenin de fleseen roomkraag ontstaat. De producten ondergaan dus zo min mogelijkbewerkingen, waardoor u de pure volle smaak van Demeter melk proeft.Onze heerlijke 48+ Demeter kazen zijn verkrijgbaar in de leeftijden jong,jong belegen, belegen, extra belegen en oud, dus voor ieder wat wils. Enprobeer ook eens onze heerlijke smaakvolle Demeter kruidenkazen: komijn, knoflook-basilicum, brandnetel, tuinkruiden ofmosterd-peper. Proef de volle smaak van Zuiver Zuivel Demeter zuivel!

Verkrijgbaar in de natuurvoedingsspeciaalzaak!Zuiver Zuivel • Antwoordnummer 701 • 1900 VD Limmen • www.zuiverzuivel.nl

dynamisch perspectief 2003

Documents