Dušan Škvarna

prawdziwa czy sztuczna ojczyzna

kształtowanie się słowackiej tożsamości narodowej

autoportret 3 [32] 2010 | 21

strzegać naród jako wartość uświęconą, którą należy czcić, chronić i rozwijać. Ich zdaniem każdy naród odznacza się niepowtarzalną tożsamością (posługując się ich językiem: duchem narodowym) i wytwarza oryginalną kulturę. Podziwiali lud jako twórcę cennych wartości, dlatego czcili również kulturę ludową, którą na równi z językiem uważali za najważniejszy atrybut narodu. Kulturę ludową zaczęli nie tylko badać, lecz także promować. Już na początku lat dwudziestych XIX wieku Šafárik i Kollár wydali pierwszy zbiór słowackich pieśni ludowych. Następnie ukazały się drukiem także opowieści, baśnie i ballady. Tożsamość narodową tworzyli również na podstawie innych elementów, w pierwszej kolejności tradycji historycz-nej, obrazów, stereotypów, symboli, mitów, ideologii. Przedstawiali oni Słowaków jako naród pracowity, o pokojowym usposobieniu, kreowali stereotyp tysiącletniego ucisku – krótko mówiąc: snuli historyczną opo-wieść na temat swojego narodu. Wszystkie wykładnie narodowe podkreślały starodaw-ność i sławę własnego narodu z jednej strony, jego ucisk i obecne upokorzenie z drugiej. Przy czym silniejsze ruchy narodowe zaczęły „prywatyzować” dynastyczne państwowości historyczne, zawłaszczając je dla własnych państw narodowych. Węgierscy patrioci określali wielonarodowościowe Królestwo Węgierskie (słow. Uhorsko) jako państwo Węgrów i wykluczali Słowaków z udziału w tym dziedzictwie, wskutek czego stosunek słowackich inteligentów do Królestwa Wę-gierskiego zaczął przybierać coraz bardziej ambiwalentny charakter. Wprawdzie przez

cały XIX wiek nadal uznawali oni Królestwo Węgierskie za ojczyznę Słowaków i z nim łączyli swoją przyszłość, jednak, zakładając „narodowe okulary”, zaczęli uzależniać swój stosunek od aktualnej sytuacji Słowa-ków i od idei równouprawnienia narodów. W historii Królestwa Węgierskiego podnosili przede wszystkim zasługi Słowaków w jego kształtowaniu i obronie oraz podkreślali te chwile historyczne, w których zdawały się pojawiać zapowiedzi usamodzielnienia się terytorium Słowacji (przede wszystkim był to wiek XI, kiedy istniało Księstwo Nitrzań-skie, oraz początek XIV wieku, gdy podczas bezkrólewia bezwzględny oligarcha Máté Csák z Trenczyna zawładnął północną częścią Królestwa Węgierskiego). Stopniowo zaczęły się więc pojawiać krytyczne głosy określające

Przemiana tradycyjnych grup etnicz-nych w nowoczesne narody i kształ-towanie się narodowych tożsamości jest procesem uniwersalnym.

Najbardziej fascynujące w nim jest to, że dla każdej etnii przebiegał on inaczej i przybie-rał inną formę. Dzięki temu owa mozaika jest tak barwna. Poniżej zamierzam przedsta-wić podstawowe wyobrażenia, wokół których ukształtowała się nowoczesna tożsamość na-rodowa Słowaków. Także w wypadku Słowacji główną rolę odgrywały grupy inteligentów, które wysnuły teoretyczną konstrukcję naro-du i dowiodły jej atrakcyjności.

Pierwsze impulsy pojawiły się u schył-ku XVIII wieku. Pokolenie oświeceniowe podjęło pierwszą próbę kodyfikacji języka słowackiego, ukształtowania koncepcji naro-dowych dziejów, pojawiły się między innymi pierwsze stowarzyszenia i czasopisma w ję-zyku rodzimym. Właśnie wtedy romantyzm w Europie po raz pierwszy przyjął definicję ludzkości jako wspólnoty odrębnych naro-dów i kultury ludzkiej jako wytworu różnych kultur narodowych. Europa atomizowała się, dzieląc się na poszczególne byty narodowe, wyzwalał się potencjał zarówno szlachetnych ideałów, jak i narodowych egoizmów i kon-fliktów. Także w wypadku Słowaków tworzy-ła się stopniowo złożona tożsamość. Najwięk-sze zasługi w jej ukształtowaniu położyło pokolenie inteligentów, do którego należeli Ján Kollár, slawista Pavol Jozef Šafárik i po-eta Ján Hollý. Czerpiąc inspirację w głównej mierze z dzieł niemieckiego filozofa Johanna Gottfrieda Herdera (1744-1803), zaczęli oni po-

Ján Kollár (1793-1852)

wsz

ystk

ie f

ot. w

art

.: w

ikim

edia

autoportret 3 [32] 2010 | 21

Królestwo Węgierskie jako macochę czy też ciemiężyciela Słowaków. Postawa skrajna, polegająca na całkowitej negacji Uhorska jako ojczyzny Słowaków, pojawiała się jednak wyłącznie w patowych chwilach (w roku 1849, podczas pierwszej wojny światowej).

W reakcji na próby „madziaryzacji” dziejów Królestwa Węgier patriotyczne społeczeństwo słowackie zaczęło uważać państwo wielkomo-rawskie z IX wieku za główny punkt oparcia Słowaków w historii. Spośród jego władców najbardziej upodobano sobie Świętopełka I – nie przypadkiem pod koniec XVIII wieku powstało jego pierwsze, rzecz jasna wyide-alizowane, wyobrażenie. Czczono również

apostołów wiary: Cyryla i Metodego, albo pamiętne miejsca związane z Wielkimi Mora-wami: zamek Devín, miasta Nitra i dzisiejsza Bratysława.

Dotarliśmy wreszcie do narodowych symboli, które pełniły kluczową funkcję autoiden-tyfikacyjną. Symbole te były powszechnie zrozumiałe i przemawiały do emocji, dzięki temu mogły osłabiać lub wręcz zlikwidować różnice społeczne, regionalne czy wyznanio-we wewnątrz danej narodowości, wzmac-niając poczucie przynależności i jedności. Innymi słowy: działały one integracyjnie wewnątrz narodu, dezintegracyjnie wobec sąsiadów. W kulturze słowackiej często ura-stały do rangi narodowych symboli zjawiska z życia ludu, przede wszystkim ze środowiska pasterskiego. Uosobieniem bohaterstwa był głównie Juraj Jánošík, którego od początku XIX wieku literatura tak wychwalała, że z ludowego bohatera stał się jednym z naj-trwalszych symboli narodowych. Kolejnym symbolem narodowym, obok otoczonego legendarną aureolą Jánošíka, stał się także górski pasterz owiec, baca. Z czasem postacie (głównie Jánošík, zbójnik i baca) zaczęły się z sobą mieszać, cechy jednej przechodziły na drugą. Z takiego synkretyzmu powsta-wał świat idealnych bohaterów, obdarzo-nych najszlachetniejszymi przymiotami i zdolnościami. Silnie tożsamościowo były nacechowane także inne zjawiska folkloru, związane przeważnie ze środowiskiem gór: stroje ludowe, pieśni, tańce, drewniane chaty, długie pasterskie piszczały zwa-ne fujarami, najbardziej pospolite dania

(haluszki, bryndza). W oczach romantyków nawet przyroda przestawała być odbierana neutralnie, uważano ją za cenną wartość, wiernie odzwierciedlającą charakter narodu. Słowaccy patrioci wychwalali najbardziej typowe znaki słowackości, dlatego całkiem logicznie musieli podnieść Tatry do rangi jednego z najbardziej sugestywnych symboli słowackich. Na ich najważniejszy szczyt, Krywań, zaczęto organizować wejścia. W la-tach trzydziestych XIX wieku brały w nich udział tylko grupy narodowych entuzjastów, na początku XX wieku − już kilkaset osób. Były to demonstracje narodowej jedności i dumy. Ich programy i cele przypominały znacznie bardziej procesje religijne niż zwy-kłe wycieczki.

Romantyczni patrioci zaczęli kojarzyć naród także z innymi zjawiskami. Za jeszcze jeden jego atrybut uważali terytorium. W wypadku Słowacji najwcześniej pojawiła się dychoto-mia ojczyzny i ziemi ojczystej. Jako pierwszy uczynił takie rozróżnienie Ján Kollár, który uznawał państwo (Królestwo Węgierskie) za sztuczną, a naród − za prawdziwą ojczyznę. Nadał w ten sposób impuls do intymnego rozumienia własnego terytorium etniczne-go i jego precyzyjnego określenia. Była to sprawa niesłychanie złożona, gdyż Słowa-cja od stuleci stanowiła integralną część Królestwa Węgier. Romantycy poszli jednak dalej i dodali kolejną tezę. Przestali bowiem uważać tradycyjną politykę dynastyczną za gwarancję wolności narodów. Obietnicy takiej wolności dopatrywali się wyłącznie we własnej polityce narodowej, reprezen-

Ján Hollý (1785-1849)

autoportret 3 [32] 2010 | 22

tacji i państwowości. Ten związek narodu z terytorium, z polityką i narodową pań-stwowością stanowił zupełnie nowy element w europejskim myśleniu politycznym.

W latach czterdziestych już praktycznie wszystkie ruchy narodowe w Europie Środ-kowej przejawiały także ambicje polityczne. Młode pokolenie słowackich patriotów, zwa-ne Štúrovcami, od nazwiska jego przywódcy, Ľudovíta Štúra, nie było pod tym względem wyjątkiem. Jego zasługą jest uściślenie treści słowackiej tożsamości narodowej i podnie-sienie jakości kultury słowackiej. Przedsta-wiciele tego pokolenia podkreślali narodową specyfikę (odmienność), rozszerzali zasób i zasięg symboli, próbowali położyć podwali-ny pod narodowe malarstwo i muzykę. Mogli już, choć skromnie, przedstawiać swoją działalność w przestrzeni publicznej (prze-chadzki na Devín). Takie inicjatywy przema-wiały jednak tylko do nielicznej społeczności patriotów, podczas gdy ruch narodowy miał ambicję rozszerzyć swoje idee i ideały na całe społeczeństwo słowackie i na tej podstawie osiągnąć jedność uczuć, idei i interesów. Dlatego pokolenie Štúrovców zaczęło się an-gażować w sprawy publiczne. Nie dysponując odpowiednimi środkami, wybrało oddolną drogę: publicystykę, edukację, teatr, stowa-rzyszenia. Skupiono się przede wszystkim na poprawie jakości życia i na emancypa-cji narodowej niższych i średnich warstw społeczeństwa (alfabetyzacja, walka z nad-używaniem alkoholu, tworzenie drobnych przedsiębiorstw). W emancypacji rzemieślni-ków, rolników i kupców dostrzegano zarazem

drogę wzmocnienia samego ruchu narodowe-go. W latach czterdziestych XIX wieku także słowacka polityka poczyniła pierwsze kroki w tym kierunku. Oprócz licznych petycji na rzecz ochrony praw językowych Słowaków, zwracają uwagę głównie wystąpienia Štúra na sejmie Królestwa Węgier na przełomie roku 1847 i 1848. Obok roszczeń o charakterze społecznym i gospodarczym, które w istocie nie były sprzeczne z postulatami reform powstańców węgierskich, Štúr jako pierw-szy poseł na sejmie domagał się legalizacji języka słowackiego w niższych urzędach oraz nauczania niektórych przedmiotów w języku słowackim w szkołach wyższych. Działania te były rodzajem próby generalnej przed wydarzeniami lat 1848-1849, które wywoła-ły niespodziewanie wielkie nadzieje i lęki zarazem.

W marcu 1848 roku mieszkańcy Europy Środkowej zostali wciągnięci w politykę i polityka wypełniła całe życie publiczne. Również w Królestwie Węgierskim zniesio-no poddaństwo, ogłoszono zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa, wprowa-dzono monarchię konstytucyjną, rozszerzono prawa Królestwa Węgier względem central-nych urzędów w Wiedniu. Postulaty ruchów narodowych od Bałtyku po Morze Śródziem-ne stawały się coraz radykalniejsze – celem była teraz samodzielna państwowość. Wiel-kie ruchy dążyły do utworzenia Niemiec, Włoch, Polski, radykalny odłam węgierskich polityków zmierzał do niepodległości Węgier, podczas gdy „małe” narody starały się jednak trwać przy habsburskiej monarchii, choć

dążąc do jej federalizacji, która miała zapew-nić poszczególnym narodom ich autonomię. W maju 1848 roku ambicje państwowotwór-cze przejawił także słowacki ruch narodowy, aczkolwiek należał on do najsłabszych sił politycznych. W dokumencie Żądania narodu słowackiego (Žiadosti slovenského národa) doma-gano się wprowadzenia powszechnego prawa głosu oraz przekształcenia Królestwa Węgier w federację, w której Słowacja stanowiłaby autonomiczny region. We wrześniu 1848 roku słowacki ruch narodowy zorganizował nawet powstanie, podczas którego została publicz-nie ogłoszona autonomia Słowacji w obrębie Królestwa Węgier. To krótkie i nieudane wystąpienie zbrojne stanowiło epizod w woj-nie domowej, która w tym czasie wybuchła w Królestwie Węgierskim. Na dodatek rozpętał się też konflikt między cesarskim

Ľudovít Štúr (1815-1856)

autoportret 3 [32] 2010 | 22

Wiedniem i rewolucyjnym Pesztem. Ruch sło-wacki jako sprzymierzeniec Wiednia zmienił konsekwentnie swój program państwowy. Przez cały rok 1849 orędował on za odłącze-niem Słowacji od Królestwa Węgier i utwo-rzeniem królestwa słowackiego podporządko-wanego cesarskim urzędom w Wiedniu.

Choć cesarska polityka odrzuciła program federalny, lata 1848-1849 znacznie się przyczyni-ły do ugruntowania i rozszerzenia tożsamości

wszystkich narodów. W ciągu tych dwóch lat praktycznie wszystkie klasy społeczne i regiony Węgier przyswoiły sobie węgierską tożsamość. Podobna tendencja daje się zaobserwować w wypadku Słowaków. Ich pamięć wzmocniły doświadczenia z zakresu polityki i walki zbroj-nej. Po raz pierwszy sprawa słowacka przedsta-wiała się jako zagadnienie z dziedziny prawa państwowego i upowszechniała się w całej Europie Środkowej. Precyzowały się terytorium i granice Słowacji, jej stolica (najczęściej wy-mieniana była Bańska Bystrzyca), kształtowała się reprezentacja narodowa, tworzył pierwszy organ polityczny. Słowacki ruch narodowy po raz pierwszy jawnie zaprezentował swoje cele i zabiegał o ich społeczne poparcie. Na scenie publicznej pojawiły się także symbole dzisiej-szej Republiki Słowackiej. Krzyż lotaryński na błękitnym trójwzgórzu, który przez stulecia tworzył połowę herbu Królestwa Węgier i ozna-czał w nim Górne Węgry, czyli mniej więcej terytorium dzisiejszej Słowacji, uzyskał nową treść. Ze znaku terytorialnego i państwowego przekształcił się w narodowy symbol Słowa-ków. Używała go na swojej pieczęci Słowacka Rada Narodowa, która powstała w Wiedniu we wrześniu 1848 roku i od razu stanęła na czele pierwszego zbrojnego wystąpienia Słowaków. W 1863 roku znak ów stał się także emblema-tem Macierzy Słowackiej (Matica slovenská). Słowaccy politycy w tym okresie nawet zabie-gali o to, by został on uprawomocniony jako oficjalny znak Słowacji, do czego jednak nie udało się doprowadzić. Miało do tego dojść do-piero po roku 1918, kiedy został on częścią godła Czechosłowacji. Z rokiem 1848 wiąże się także powstanie słowackiej flagi narodowej. Wiosną

1848 roku w licznych miasteczkach słowackich powiały biało-czerwone flagi, jednak od jesieni tegoż roku słowaccy ochotnicy walczyli pod trójkolorową (biało-niebiesko-czerwoną) flagą, która miała już pozostać flagą Słowacji. Choć słowacki hymn narodowy Nad Tatrami błyska po-wstał już w roku 1844 w środowisku studentów ewangelickiego liceum w Prešporku (dzisiejszej Bratysławie) na znak protestu przeciwko zwol-nieniu Ľudovíta Štúra ze stanowiska nauczycie-la tejże szkoły, był on wykonywany publicznie dopiero w latach 1848-1849. Jego żwawa rytmi-ka, odniesienia do solidarności i oporu przed bezprawiem powodowały, że słowaccy ochot-nicy, walczący w szeregach cesarskiej armii, łatwo mogli się z nim utożsamiać. Środowisko słowackich patriotów upodobało sobie więcej podobnych pieśni, jednak po powstaniu Czecho-słowacji to właśnie ta pieśń stała się słowacką częścią hymnu nowego państwa.

Kolejnym ważnym okresem dla kształtowania tożsamości środkowoeuropejskich narodów były lata sześćdziesiąte XIX wieku. Po odno-wie wprowadzenia ustroju konstytucyjnego odłożona sprawa narodowa powróciła ze wzmożoną siłą. W Królestwie Węgierskim na-rodowe ruchy Chorwatów, Serbów, Rumunów i Słowaków wznowiły swoje autonomistyczne programy z roku 1848. Słowaccy politycy, któ-rzy znowu rozpoczęli przygotowywanie sobie gruntu w świadomości publicznej, domagali się przyznania Słowacji statusu autonomicz-nego państwa w obrębie Królestwa Węgier. W bardziej przyjaznej atmosferze kultura sło-wacka zaczęła się rozwijać pomyślnie. Cesarz zezwolił na utworzenie Macierzy Słowackiej,

Pieczęć Słowackiej Rady Narodowej (Wiedeń, 1848) z krzyżem lotaryńskim na trójwzgórzu

Poniżej: krzyż lotaryński na awersie słowackiej monety o nominale 2 euro

autoportret 3 [32] 2010 | 24 autoportret 3 [32] 2010 | 25

która jako pierwsza oficjalnie uznana insty-tucja słowacka urosła do rangi narodowego symbolu. Zakładano także stowarzyszenia go-spodarcze, czynne były liczne słowackie gim-nazja, teatr tętnił życiem, wydawano coraz więcej gazet i czasopism, pierwsze obiecujące kroki czyniły malarstwo i muzyka. Słowackie wydarzenia kulturalne odbywały się w prze-strzeni publicznej. Najważniejsze z nich to wielkie polityczne zgromadzenie w Martinie w 1861 roku, wspaniałe obchody w 1863 roku tysięcznej rocznicy przybycia Cyryla i Metode-go do państwa wielkomorawskiego, coroczne zjazdy organizacji Macierzy Słowackiej i różne inne uroczystości. Ośrodkiem słowackiego życia stało się miasteczko Turčiansky Svätý Martin, gdzie wzniesiono pierwsze budynki mające służyć kulturze słowackiej. Ta po-myślna tendencja została przerwana tuż po austriacko-węgierskiej ugodzie w roku 1867.

Na skutek ugody nastąpiła wyraźna zmiana w Królestwie Węgierskim. Węgierskie elity zaczęły entuzjastycznie przetwarzać państwo wielonarodowościowe w państwo narodowe, madziaryzacja stała się jednym z ich głównych politycznych celów. Dzięki hojnemu wsparciu państwa w przestrzeni publicznej i w szkołach zapanowały węgierskie symbole, węgierska narracja historyczna, bohaterowie, język, sto-warzyszenia i uroczystości. Węgrzy doświad-czali wszechstronnego rozwoju kulturalnego, podczas gdy społeczeństwo słowackie i jego kultura znalazły się w dość trudnym położe-niu. Znacznie naruszona została struktura spo-łeczeństwa: szlachta i część warstwy zamożnej i wykształconej definitywnie się zmadziaryzo-

wały, naród słowacki zaczął być utożsamiany prawie wyłącznie ze środowiskiem wiejskim. Wzgardzone i niemile widziane sprawy polityczne i osiągnięcia kulturalne Słowaków znalazły się na uboczu życia publicznego i stra-ciły dynamikę, którą posiadały w poprzed-nim okresie. Zlikwidowano słowackie szkoły średnie, szkoły ludowe madziaryzowano, poza nielicznymi wyjątkami słowackie inicjatywy kulturalne zniknęły z przestrzeni publicznej. Tylko nieliczna grupa inteligentów tworzyła jeszcze i promowała kulturę słowacką, odbior-cami jej byli zaś przeważnie już tylko członko-wie środowiska patriotów. Pogłębiła się więc bariera między silną tożsamością elity a niską świadomością narodową samego społeczeń-stwa słowackiego, będącego pod przemożnym wpływem kulturowego, językowego, gospodar-czego i politycznego środowiska węgierskiego. Niekorzystna sytuacja wywarła negatywny wpływ także na mentalność społeczeństwa słowackiego. Rozpowszechnianie negatyw-nych obrazów Słowaka obniżyło słowacką świadomość narodową, spowodowało niską samoocenę i wzmocniło poczucie niższości. Zupełnie inaczej rozwijała się mentalność 500 tysięcy Słowaków w Stanach Zjednoczo-nych. W warunkach wolności emancypowali się zaskakująco szybko zarówno obywatelsko, jak i narodowo. Wszystkie stowarzyszenia, czasopisma – a było ich więcej niż na Słowacji – posługiwały się symbolami narodowymi.

Te niekorzystne warunki zmieniły się rady-kalnie z powstaniem Czechosłowacji. Jeśli Węgrzy, Czesi, Polacy, Chorwaci ukształtowali się w nowoczesne narody już w XIX wieku,

w wypadku Słowaków stało się to dopiero w latach dwudziestych XX wieku. Dopiero wówczas całe słowackie społeczeństwo przy-swoiło sobie tożsamość narodową. W porów-naniu z sąsiednimi narodami tożsamość ta była bardziej związana ze środowiskiem lu-dowym, góralskim i wiejskim aniżeli z mia-stem, arystokracją, tradycjami walki i tak dalej. Silnie działał również stereotyp ty-siącletniego ucisku Słowaków. Ogólnie rzecz ujmując, nowoczesna tożsamość narodowa Słowaków kształtowała się trudno i powoli. Hamowały ten proces zarówno słaba integra-cja wewnątrz narodu, jak i liczne przeszkody zewnętrzne. Społeczeństwo słowackie i jego elity wykazały się jednak wystarczającą siłą oporu. Dzięki temu proces ten zakończył się pomyślnie.

tłumaczenie ze słowackiego: emiliano ranocchi

polecana literatura:

• F. Bokes, Vývin predstáv o slovenskom území v 19. storočí, Bratislava 1945.

• J. Goszczyńska, Mit Janosika w folklorze i literaturze słowac-kiej XIX wieku, Warszawa 2001.

• G. Kiliánová, E. Kowalská, E. Krekovičová, My a tí druhí v modernej spoločnosti. Konštrukcie a transformácie kolek-tívnych identít, Bratislava 2009.

• C. G. Kiss, Dwa symbole narodowe: hymn polski i hymn sło-wacki [w:] C. G. Kiss, Lekcja Europy Środkowej. Eseje i szkice, Kraków 2009, s. 59-69.

• D. Kováč i in., Na začiatku storočia 1901-1914, Bratislava 2004.

• Mýty naše slovenské, E. Krekovič, E. Mannová, E. Kreko-vičová (eds), Bratislava 2005.

• D. Škvarna, O genezie nowoczesnych słowackich symboli narodowych [w:] Węgry i dookoła Węgier… Narody Europy Środkowej w walce o wolność i tożsamość w XIX i XX wieku, A. Cetnarowicz, S. Pijaj (red.), Kraków 2005, s. 43-58.

autoportret 3 [32] 2010 | 24 autoportret 3 [32] 2010 | 25