DURANGOKO KIROL ONDAREA:

BILAKAERA HISTORIKOA

1

AURKIBIDEA 1. Datu Orokorrak………………………………………………………………………….. 3. or.

2. Historia……………………………………………………………………………………. 4-11 or.

3. Haurren jolas tradizionalak……………………………………………….........12-17 or.

4.

2

KOKAPENA:

Lurralde Historikoa: Bizkaia Eskualdea: Durangaldea Epai Barrutia: Durango Zabalera: 10,79 Km' Altuera: 119 m. Kokagunea: Sartalde-luzera 2 37' 53" Ipar-latitudea 43 10' 16"

OROGRAFIA:

Durangok Ibaizabal errekaren ezker ertzean zabalgune bat osatzen du. Hegoaldean, geruza

ia bertikalak dituen antiklinal estu eta puskatu txiki batek mendikatea osatzen du: ekialdetik

mendebalderantz Udala, Anboto eta Alluitz mendiak aurkitzen ditugu. Udalerri barruan aipatzekoak dira

Pagasarri (838 m.) eta Neberondo mendiak (453 m.). Bata zein bestea, karstiko erako karezko mendi sail

baten barruan aurkitzen dira. HIDROGRAFIA:

Mañaria ibaiak eta zenbait errekatxok (Larrinagatxu, Etxanerreka, eta abar) Ibaizabal

errekaren ur-etorria handitu egiten dute. MUGAK:

Iparraldean Iurreta du mugatzat; Hegoaldean Izurtza eta Mañaria; Ekialdean Abadiño, eta

Mendebaldean Dima, Iurreta eta Zornotza. BIZTANLERIA:

1940. urtetik hona Durangok etengabeko hazkuntza demografikoa ezagutu izan du, batez

ere, inguruan ezarri ziren industria ugarien eraginez. 80. hamarkadan, joera honek nolabaiteko geldialdia

izan zuen krisi ekonomikoaren ondorioz. Mende erditik hona emandako biztanleria gorakadaren arrazoirik

nagusiena Durangaldeko nekazal munduko eta itsas herrietako immigrazioan aurkitu behar da eta, batez

ere, beste lurraldeetako biztanleriaren etorreran. Honek, hain zuzen, argi asko erakusten digu adin

piramidearen gaztetasuna. Durangok, 2009ko datuen arabera 28.229 biztanle ditu, hauetatik 13.878

gizonezkoak dira eta 14.351 emakumezkoak dira. JARDUERA EKONOMIKOA:

Durango neurri ertaineko zerbitzu hiria dugu. Autonomia Erkidegoko geografian estrategikoki

kokatuta dago, eta langileriaren zati handi bat betetzen duen industria garrantzitsu bat du, batez ere,

fundizio eta tresneriaren arloan. Durangok, Ibaizabal errekaren goi eta erdi harana betetzen duen eskualde

burua izanik, zerbitzu arloa oso garatua du, batez ere, merkataritza, zerbitzu publiko, garraio, banku eta

aseguruei dagokienean.

DATU OROKORRAK

3

NOLA HASI ZEN?

Durango izenaren jatorriari buruzko iritziak ugariak dira. Alfontso

Irigoienen ustez "argi dago erdi aroan sortua dela, eta Duranco antroponimo formaz

ezagutzen zela". Beste batzuk Urazango hitzetik datorrela diote eta Justo Garatek

Padurango izenaren garapenetik datorrela dio. Uriko forua berrestean Juan infanteak

(1372) Tavira de Durango izena eman zion. Tabira gune zaharraren izena izango

litzateke eta Durango merinaldearena. XVI. mendea arte Villanueva de Tabira izenaz

ezagutzen zen.

HISTORIA

Orella Unzue historialariaren ustetan, Durangaldeak bere historia eta

bere koaderno juridikoak ditu erdi aroko Iruñeako erresumaren barruan. 1095. urtea arte

Durangoko Konderria Iruñeako lehen Erresuma barruan aurkitzen zen eta geroago

Nafarroakoan. Urte horretatik aurrera Bizkaiko Jaurerriaren menpeko bihurtu zen; baina,

hala ere, nahiko burujabe izaten jarraitu zuen.

Durango Hiria noiz sortu zen zehatz-mehatz jakiterik ez dagoen arren, historialari gehientsuenak bat datoz

Santxo VI. "Jakintsuaren" (1150-1194) eta Santxo VII. "Indartsuaren" (1194-1234) erregealdien bitartean kokatzerakoan.

1195. urtean Gaztelako Alfontso VIII.ak Durangaldeko Konderri osoa bereganatzean, Uria Gaztelako Koroaren menpera

pasatu zen.

4

NOLAKOA ZEN?

Hasiera baten 3 kale paralelok ematen zioten itxura herriari (Barrenkalea edo "Yuso", Artekalea eta

Goienkalea edo "Suso"). Beranduago Kalebarria gehitu zitzaion. Kale guztiak zeharkale batek gurutzatzen zituen eta

XVI. mendean oraindik bukatu gabe zegoen hegotik iparralderaino luzatzen zen harresi batez inguratuta zeuden.

Harresi honek Kurutziaga, San Pedro, San Juan, Piedadeko Amarena eta gaur egun ere zutik dirauen Santa Anako

ateak zituen.

5

Santa Anako Eliza

Santa Anako Arkua

6

Durango XV.mendean

Alde Zaharra

7

XV. mende osoan zehar herriak Zaldibar, Ibarguen eta Unzueta ahaide nagusien arteko borroken

ondorioak jasan zituen. Garai horretan eraiki ziren jauntxoen dorretxeak: Arandoño, Asteiza, Etxebarria, Lariz

Monago eta Otalora. Gaur egun ia ez da dorretxe hauen aztarnarik gordetzen. Gaztelako Enrike III.ak (1339) eta

Enrike IV.ak (1457) bisitaldiak egin zituzten. Udal artxibategian ageri denez Isabel erregina Katolikoak (1483) gaua

eman zuen Larizko dorretxean Uriko eta merinaldeko foruak zin egitera etorri zenean.

Lariz Dorrea

Isabel Erregina Katolikoa

8

Mende honetako gertakizunik aipagarriena Durangoko Heresia izenaz ezagutzen dena da (1442-1444).

Nahiz eta gaiari buruzko agiriak eskasak diren, badakigu bultzatzaile nagusienetakoa Alonso de Mella fraide

frantziskotarra izan zela, jatorriz Zamorakoa eta Juan de Mella kardinalaren anaia. Bere ideologiari buruz, Ernesto

García Fernándezen iritzian, "badaude parekotasun batzuk "Espiritu Askearen Anaiekin" (sexualitateari buruzkoak

batez ere), dotrina Joakindarrekin (Espiritu Santuaren Aroaren iristeaz), eta halaber, Wiclifitas eta Husitas XIV. mende

amaieran eta XV. mende hasieran azaldutako ideiekin (elizaren aberastasuna, doktore eta teologoek egiten duten

liburu santuen interpretazioa, Aita Santuaren kontrako iritziak, eta abar)". Gaiaren neurriak ikusita, bai agintari

publikoak bai erlijiosoak, gogor egin zieten Mellaren jarraitzaileei. Ehunetik gora heriotza zigorraz kondenatu zituzten

(jendaurrean erre zituzten: Kurutziaga, Santo Domingo de la Calzadan eta Valladoliden) eta beste batzuk, Mella bera

eta bere lagun frai Guillen tarteko, ihes egitea lortu zuten. Kurutziagako gurutzeak gaur arte iraun du heresiaren

oroigarri. Heresiek jarraipena izan zuten XVI eta XVII. mendeetan eta baita XIX. mendeko 2. erdialdean ere. Garai

honetan, bere burua "profetatzat" zuen Manzanero izeneko batek jarraitzaile sorta handia bereganatu zuen eta sekta

bat sortu ere bai, nahiz eta eskualdetik kanpora oihartzun gutxi izan.

Kurutziagako Gurutzea

XVI. MENDEA:

XVI. mendeko gertakizunik aipagarrienak Urian gertatu ziren zoritxarrekin lotuta daude. Horrela,

1517. urtean, Durango izurrite gogor batek eraso zuen eta herritar asko hil egin ziren. 1544an Uriko bazterrak

urez gainezka egin zuten uholde izugarri baten ondorioz. 1554ko martxoaren 11n Uriak sute handi bat jasan

zuen. Sutea Artekalean hasi zen, eta gutxira, zurezko etxe guztiak kiskali egin ziren. 1597an beste izurrite bat

eman zen. Mende honetakoa dugu Udaletxearen eraikuntza, Bernabe Solano maisu harginak egina zati handi

baten.

9

Udaletxea

XVII. MENDEA:

XVII. mendean zehar Durango Uriak Gaztelako Koroak Frantziaren aurka izan zituen gudu

ugarietako ondorioak jasan zituen: bai dirutan bai jendetan. Sarri askotan, Bizkaiko eta Gipuzkoako portuei

laguntzera joan behar izaten zuten. Gudu hauen ondorioz burdingintzaren garapena eman zen, lantzak, ezpatak,

daga, pikak eta antzerako armak eginez..

XVIII. MENDEA:

XVIII. mendea beherakada ekonomikoaren mendea dugu, eta honen adierazgarri Udalak ezartzen zituen

zergak. Hala eta guztiz ere, 1785ean frontoia eraikitzeari ekin zitzaion. Aipagarria da Durangok Konbentzio Frantsesaren

aurka izandako guduan egindako eskaintza: 70 soldaduz osatutako zazpi konpainia sortu ziren. Frantsesak 1795ko uztailean

sartu ziren Durangon, eta handik lasterrera, errendizioaren ostean, herria hustu egin zuten. Urte batzuk geroago,

Independentziaren gerlan, Uria eta gainontzeko lurraldea Frantsesek hartu zuten berriz ere. Madalenako eliza botatzea

agindu zuten eta bere lekuan hilerria eraikitzeko agindua eman.

XIX. MENDEA:

1813.an Kadizko Konstituzioa onartu zen Durangon. Urte batzuk geroago, Fernando VII.ak herritarren

goresmena jaso zuen 1828ko ekainean Durangora egin zuen bisitaldian. Durangon oihartzun handia izan zuten Gerla

Karlistek. Lehenengo Gerra Karlistan, Durango Uria Don Karlos erregegaiaren gortea bilakatu zen. Don Karlosek

Pinondoko Juan Santos Orueren etxean hartu zuen ostatu. Gudaldietako giza eta diru galera izugarriei kolera izurritea

gehitu behar zaie. Esan beharrik ez dago Durango ia lur jota gelditu zela. Lehenengo karlistada, Durangon, 1839. urteko

abuztuaren 2an amaitu zen Espartero jenerala herrian sartu eta gero. 2. gerra karlistan (1872-1876) Durango, berriro ere,

Karlos VII. erregegaiaren gortea bilakatu zen eta Francisco Zengotitaren agindupean 800 gizonez osotutako batailoi bat

sortu zen. Lehenengo karlistadan bezala, lehen garaipenak Karlisten aldekoak ziren, baina gerrak aurrera egin ahala,

liberalak garaile atera ziren. Azkenean, 1875eko otsailaren 4an, liberalen tropak herrian sartu ziren inolako eragozpenik

gabe.

1882. urtean Bilbotik Durangorako trenbidea zabaldu zen, ahalegin handia suposatu zuena baina herriko

ekonomiari bultzada handia eman ziona. 1886an Euskal Jaiak antolatu ziren Durangon, garrantzi handiko kultur ekitaldiak

alegia. Aipagarriak dira bertsolarien eta txistularien lehiaketak eta, batez ere, literatura lehiaketak.

10

XX. MENDEA: XX. mendearen hasieran,

industria garatu zen

Durangon. Aipagarrienak,

Mendizabal, Ferretera

Vizcaina eta Olma izanik.

1927.urtean Iurretako

elizatearen anexioa eman

zen. Honela, Durangok 2.000

biztanle gehiago izan zituen.

Banatzea 1990.eko

urtarrilaren 1ean gertatu zen

Primo de Riveraren diktadurapean, diktadorea bera etorri zen Durangoko

azoka zabaltzera. 1937.eko martxoaren 31an, Espainiako Gerra Zibilean

(1936-1939), Durangok biztanleria zibilaren kontrako bonbardaketa

sistematikoa jasan zuen. Handik gutxira Nafarroako 1.go Brigadako

tropak Urian sartu ziren. 50. hamarkada arte gose eta eskasia urteak dira.

Hamarkada honetan industriak, berriro ere, garapen handia ezagutu zuen

eta honen ondorioz Estatuko beste lurralde batzuetatik, Extremadura eta

Andaluziatik batez ere, etorkin multzo handia heldu zen herrira.

11

12

HAURREN JOLAS TRADIZIONALAK

Haurrak garai eta kultura guztietan jolastu direla baieztatu izan da sarri. Honen inguruan, ikuspuntu

ezberdinak daude haur-jolasak historian izan duen bilakaerari buruz. Batzuek haur-jolasen bilakaeran aldaketa nabarmenak hauteman dituzte, batez ere XVIII. mendetik, jolasa produktiboa, pedagogikoa, didaktikoa izan behar zen.

Pieter Brueghelen Haur-jolasak margolana. 1560 urtea.

HAUR JOLASEN HISTORIA

13

DURANGOKO HAUR JOLAS TRADIZIONALAK

Euskal Herriko haur-jolas tradizional gehienak inguruko kulturetan ere aurki daitezke, baina euskal

kulturak izan dituen berezitasunak haurren jolasetan ere aurkitzen dira, Euskal Herrian ere. Jaio bezain laster, euskal

kantez lagundu dira haurrarekiko jolasak. Ezagunak dira antzinako ume txikien kili-kili,kukuka, belarritik tiraka,

hatzamartxoekin edo arre arre mandako jolasteko kantak. Kanta hau, haurraren eskuko bost hatzamartxoekin

jolasteko zen:

Kukurruku. Zer diozu?...: Euskal Herri osoan zabaldurik zegoen haur txikientzako elkarrizketa

moduko olerki tradizionala ere aipatu behar dugu, Durango eta inguruko herrietako umeek orduak pasatzen

baitzituzten honelako kantekin. Gainera, euskal kulturan erlijioak izan duen eragin nabarmena hauteman daiteke:

Honek xoxa bildu

honek sua egin

honek arraultza prejitu

honek pixkat jan

honek dana dana

14

Kultura tradizionala natura eta baserri-giroan

garatuta zegoen gehien bat. Haurrak naturako animalia eta

landareekin egindako jolasen arrasto ugari aurkitu ditzakegu,

amona mantangorri edo marigorringo alegia, haur-kanta eta

jolas ugarietan agertzen dira. Haurrak, garai hauetan, gaur

egun arriskutsu bezala ikusten ditugun jolas asko egiten

zituztela ere adierazi behar da, inkea adibide garbia dala.

Mari Ardanza Durangarrak azaltzen duen antzera, Inkea

umeen jolas tradizionala bihurtu zen, nahiz eta, biolentzia

nahiko zuen jokoa izan. Joko honek mutur zorroztua zuen

bara baten beharra exijitzen zuen. Bara hori urrutira botaz ea

nork lurrean tinko uzten zuen baloratzen zen.

Kilker-harrapaketan edo kabietara (txorien

kabiak bilatzen) jolastea ere oso ohikoa zen garai hauetan.

Haurrak beraiek egindako txabola txikietan ibiltzen ziren

batzuetan. Beste alde batetik, elurra egitea aukera bikaina

zen haurrak malda behera irrist egiten jolasteko, beraz ikusi

dezakegunez ez zuten aspertzeko denborarik. Euri asko

egiten zuenean, putzu eta erreketan ere jolasten ziren. Aldi

berean, kasu deigarria da txirikila jokoarena. Josefina Agirre-

ren hitzetan entzun genuen joko honetaz. Txirikila hori zur

zati batekin egiten zen. Honek puntak zorroztuta zituela

altuera batetan jartzen zen, beste zur batez jo ahal izateko

moduan. Orduan mutur baten jo eta beste alderantza noraino

joaten zen balio zuen. Urrunago botatzen zuena zen

irabazlea. Haurrak kilker-harrapaketan.

Mari Ardanza Azkarate, Durangoko auzotarra.

15

Soka saltoa, orain dela denbora askotik existitu izan da eta jolas sinple, merkea eta dibertigarria zenez

arrakasta handia zuen, batez ere emakumeen artean. Oso ohikoa zen Durangoko kaleetatik nesken taldetxo bat

ikustea sokasaltoan aritzen.

Ezkerreko irudian ikusi dezakezuenez, Durangoko ume

batzuk 1923.tabirako kale batean kaniketan jolasten ari

dira, esan beharra dago, denbora aurrera joan ahala

honen moduko jolasek jende asko praktikatu dituela.6 bat urte zituztenean normalean, erregelak dituzten jolasetan

Xirrixti-mirrixti, gerrena, plat

olio-zopa, kikili-salda

urrup, edan edo klik

Ikimilikiliklik!

hasten ziren haurrak. Hau da ezagunenetako bat, aldi berean antzinako sorginak aireratzean ere esaten zutena:

16

Trebezia-jolasetan aritzen ziren lehengo haurrak honelako jokoetan aritzen ziren: tortoloak, non

arkumeen hanketako hezur txikiak dado moduan erabiltzen ziren jolasak ziren, guztiok hobeto ulertzeko tabak

izenpean ere ezagunak dira. Zotzetan, txanpa, puxtarriekin, soka saltoan eta txirringola edo uztaia, baita ere.

Mugimenduzko jolasetan, harrapaketa eta ezkutaketaz gainera, txorro morroka asko jolasten zen.

Ezk. Goian, umeak

ezkutaketan jkolasten.

Ezk. Behean, tortoloak

edo tabak.

Esk. Neskato

battxirringolaz

jolasten.

17

Lehengo haurrak trebeak ziren euren jostailuak egiten: punteria lantzeko tiragoma, goitibera, maldan

behera joateko ibilgailua, edo petako edo etxeko pinball-taula besteak beste. Herriko jaietan, haurrentzako jolas

bereziak antolatzen ziren: zaku-lasterketak eta aulki jokoa, besteak beste.

Eskuman, goitibera.

Behean, zaku lazterketak.